Στην γιαγιά μου Καρυοφυλλιά

Transcript

1 Α Ρ Ι Σ Τ Ο Τ Ε Λ Ε Ι ΟΠ Α Ν Ε Π Ι Σ Τ Η ΜΙ ΟΘ Ε Σ Σ Α Λ Ο Ν Ι Κ Η Σ / Τ ΜΗ ΜΑΦ Ι Λ Ο Σ Ο Φ Ι Α ΣΚ Α Ι Π Α Ι Δ Α Γ Ω Γ Ι Κ Η Σ / ΜΕ Τ Α Π Τ Υ Χ Ι Α Κ ΟΠ Ρ Ο Γ Ρ Α ΜΜΑΣ Υ Σ Τ Η ΜΑ Τ Ι Κ Η ΣΦ Ι Λ Ο Σ Ο Φ Ι Α Σ

2

3 Στην γιαγιά μου Καρυοφυλλιά 2

4 «Η πρόκληση της νεωτερικότητας είναι να ζείς δίχως ψευδαισθήσεις, μα και δίχως απογοήτευση.» ΑΝΤΟΝΙΟ ΓΚΡΑΜΣΙ 3

5 Περιεχόμενα ΕΙΣΑΓΩΓΗ Η ΠΑΛΗ ΤΩΝ ΤΑΞΕΩΝ ΜΑΡΞΙΣΤΙΚΗ ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΗ Η ΤΑΞΙΚΗ ΠΑΛΗ ΤΟΥ ΓΚΡΑΜΣΙ Η ΕΝΝΟΙΑ ΤΗΣ ΗΓΕΜΟΝΙΑΣ ΣΤΟΝ ΓΚΡΑΜΣΙ ΗΓΕΜΟΝΙΑ ΚΑΙ ΜΑΡΞΙΣΜΟΣ ΣΤΟΝ ΓΚΡΑΜΣΙ ΟΙ ΕΞΑΡΤΗΜΕΝΕΣ ΤΑΞΕΙΣ ΤΟ ΚΟΜΜΑ ΚΑΙ Η ΚΟΙΝΩΝΙΚΗ ΤΑΞΗ Ο ΣΟΣΙΑΛΙΣΜΟΣ ΤΟΥ ΓΚΡΑΜΣΙ ΤΟ ΚΡΑΤΟΣ ΜΕΣΑ ΣΤΗ ΣΧΕΣΗ ΚΥΡΙΑΡΧΩΝ ΚΑΙ ΚΥΡΙΑΡΧΟΥΜΕΝΩΝ ΤΑΞΕΩΝ ΗΓΕΜΟΝΙΑ ΤΟΥ ΓΚΡΑΜΣΙ ΚΑΙ ΔΙΕΘΝΕΙΣ ΣΧΕΣΕΙΣ ΑΝΤΙ ΕΠΙΛΟΓΟΥ: ΑΝΤΟΝΙΟ ΓΚΑΜΣΙ, ΕΝΑΣ ΠΟΛΙΤΙΚΟΣ ΦΙΛΟΣΟΦΟΣ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

6 ΕΙΣΑΓΩΓΗ Ο Αντόνιο Γκράμσι γεννήθηκε στην πόλη Άλες της Σαρδηνίας στις 23 Ιανουαρίου του Σπούδασε με υποτροφία που κέρδισε στο Πανεπιστήμιο του Τορίνου. Εκεί, μυήθηκε στις σοσιαλιστικές ιδέες και το 1913 έγινε μέλος του Σοσιαλιστικού Κόμματος και σε πολύ μικρό χρονικό διάστημα αναδείχτηκε σε καθοδηγητικό στέλεχος. Το 1914 παίρνει το πτυχίο του και τον επόμενο χρόνο περνά στη σύνταξη της σοσιαλιστικής εφημερίδας του Τορίνου «Η Κραυγή του Λαού» και λίγο αργότερα στη σύνταξη του κεντρικού οργάνου του Σοσιαλιστικού Κόμματος «Εμπρός» και της «Νέας Τάξης». Στα 1920, καθοδηγεί την μεγάλη απεργία των εργατών για την υπεράσπιση των εργοστασιακών επιτροπών του Τορίνου και διατυπώνει το πολιτικό πρόγραμμα «Για την ανανέωση του Σοσιαλιστικού Κόμματος». Στις 21 Ιανουαρίου του 1921, ιδρύει το Κ.Κ. Ιταλίας. Η άνοδος των φασιστών στην εξουσία είχε ως αποτέλεσμα να τεθούν εκτός νόμου του Κ.Κ.Ι. και οι άλλες δημοκρατικές οργανώσεις και να συλληφθούν οι ηγέτες τους, ανάμεσα στους οποίους και ο Γκράμσι. Στη δίκη που ακολούθησε, ο Γκράμσι καταδικάστηκε σε εικοσαετή φυλάκιση. Αλλά και μέσα στη φυλακή ο Γκράμσι δεν σταμάτησε να αγωνίζεται. Μελετά και γράφει με σκοπό να προετοιμάσει ένα μεγαλόπνοο έργο πάνω στα θεωρητικά και πρακτικά προβλήματα του εργατικού κινήματος και πάνω στα εθνικά και πολιτιστικά προβλήματα της Ιταλίας. Αυτό το έργο δεν πρόλαβε να το τελειώσει, γιατί η συνολική κατάρρευση της υγείας του τον οδήγησε στο θάνατο στις 27 Απριλίου Άφησε όμως πίσω του, ως διαρκή παρακαταθήκη, έναν τεράστιο όγκο δοκιμίων, άρθρων και σημειώσεων που εκδόθηκαν για πρώτη φορά ύστερα από τον πόλεμο και που επηρέασαν και επηρεάζουν αποφασιστικά την σύγχρονη κίνηση των ριζοσπαστικών ιδεών σε όλον τον κόσμο 1. 1 Gramsci, A. (1974) Παρελθόν και Παρόν, μτφρ. Θ. Αθανασίου, Αθήνα: Στοχαστής 5

7 1. Η ΠΑΛΗ ΤΩΝ ΤΑΞΕΩΝ ΜΑΡΞΙΣΤΙΚΗ ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΗ Όλη η θεωρία του Μαρξ, δηλαδή η επιστήμη που θεμελίωσε (ο ιστορικός υλισμός) και η φιλοσοφία της οποίας άνοιξε το δρόμο (ο διαλεκτικός υλισμός) έχουν κέντρο και καρδιά τους την πάλη των τάξεων. Η πάλη των τάξεων αποτελεί λοιπόν «τον καθοριστικό κρίκο», όχι μόνο για την πολιτική πρακτική του μαρξιστικού λενινιστικού εργατικού κινήματος, αλλά και για τη θεωρία για τη μαρξιστική επιστήμη και τη φιλοσοφία. Ο Λένιν δίδαξε με σαφήνεια, πως η φιλοσοφία αντιπροσωπεύει και μία ταξική άποψη μέσα στη θεωρία, σε αντιπαράθεση με άλλες αντίθετες ταξικές αντιλήψεις. Είναι γνωστό επομένως, ότι η μαρξιστική λενινιστική θεωρία (ο διαλεκτικός υλισμός) αντιπροσωπεύει την ταξική άποψη των προλεταρίων μέσα στη θεωρία: εδώ βρίσκεται το «κομβικό σημείο» για την κατανόηση της μαρξιστικής λενινιστικής φιλοσοφίας και της παραπέρα ανάπτυξή της. Πρόκειται για τον «καθοριστικό κρίκο» που βοηθάει να γίνει κατανοητό γιατί η φιλοσοφία αυτή μπορεί να πάψει να «ερμηνεύει» τον κόσμο, και να συμβάλει στην επαναστατική του αλλαγή. Ίσως όμως να είναι ακόμη δυσκολότερο να κατανοηθεί, γιατί η πάλη των τάξεων αποτελεί τον «καθοριστικό κρίκο», για την κατανόηση της επιστημονικής θεωρίας του Μαρξ. Όταν ο Μαρξ έδωσε στο «Κεφάλαιο» τον υπότιτλο: «Κριτική της πολιτικής οικονομίας», δεν ήθελε να υπονοήσει μόνο πως θα ασκούσε κριτική στους κλασικούς οικονομολόγους, αλλά και στην ίδια την οικονομιστική (αστική) αυταπάτη. Ήθελε να ασκήσει καταλυτική κριτική στην αυταπάτη των αστών που διαχωρίζουν, με επιμέλεια, την παραγωγική και ανταλλακτική δραστηριότητα (οικονομία) από τις κοινωνικές τάξεις και τους πολιτικούς αγώνες. Ο Μαρξ ήθελε ν αποδείξει ότι το σύνολο των όρων παραγωγής, κυκλοφορίας και διανομής των αγαθών στο καπιταλιστικό σύστημα (δηλαδή ολόκληρη η λεγόμενη πολιτική οικονομία) κυριαρχούνται και διαπερνώνται από την ύπαρξη κοινωνικών τάξεων και από την ταξική πάλη. Σύμφωνα με τον Μαρξ, δεν υπάρχει «καθαρή» οικονομική παραγωγή, δεν υπάρχουν «καθαρές» ανταλλακτικές σχέσεις, ούτε «καθαρή» κυκλοφορία των αγαθών, δεν υπάρχει «καθαρή» διανομή. Τα οικονομικά αυτά φαινόμενα 6

8 αποτελούν διαδικασίες που πραγματοποιούνται κάτω από έναν συσχετισμό κοινωνικών δυνάμεων, που είναι, σε τελευταία ανάλυση και παρά τα «φαινόμενα», ταξικός συσχετισμός, σχέσεις ανταγωνιστικών κοινωνικών τάξεων, δηλαδή σχέσεις της ταξικής πάλης. Ακόμη, η υλική παραγωγή προϋποθέτει την ύπαρξη «παραγωγικών δυνάμεων», όπου η «εργατική δύναμη» (οι εργάτες) θέτουν σε κίνηση τα εργαλεία της παραγωγής (σύνεργα και μηχανές), που μεταμορφώνουν μια πρώτη ύλη. Ένας αστός «οικονομολόγος», ή ένας «οικονομιστής» αναγνώστης του «Κεφαλαίου», δε θα διαγνώσει εδώ, παρά μια απλή τεχνική διαδικασία εργασίας. Αρκεί όμως να σκεφτεί κανείς λιγάκι, μαζί με τον Μαρξ, για να διαπιστώσει πως πρόκειται για πλήρη παρανόηση. Εκείνο που πρέπει να αναφερθεί είναι ότι: οι παραγωγικές δυνάμεις μπήκαν σε κίνηση μέσα στη διαδικασία εργασίας, κάτω από την κυριαρχία σχέσεων παραγωγής, που καθορίζονται σα σχέσεις εκμετάλλευσης. Το ότι υπάρχουν εργάτες, σημαίνει πως είναι μισθωτοί, επομένως εκμεταλλευόμενοι το ότι υπάρχουν μισθωτοί, που δε διαθέτουν τίποτε άλλο παρά την εργατική τους δύναμη και είναι αναγκασμένοι να την πουλήσουν, σημαίνει πως υπάρχουν κεφαλαιοκράτες, που κατέχουν τα μέσα παραγωγής και αγοράζουν την εργατική δύναμη για να την εκμεταλλευτούν, για να εξάγουν απ αυτήν, την υπεραξία. Η ύπαρξη επομένως των ανταγωνιστικών κοινωνικών τάξεων εγγράφεται μέσα στην ίδια την παραγωγή, βρίσκεται στην καρδιά της: μέσα στις σχέσεις παραγωγής. Στην πραγματικότητα, σύμφωνα με τον Μαρξ, δεν υπάρχει «καθαρή» παραγωγή, ούτε «καθαρή» οικονομία. Με τις σχέσεις παραγωγής, οι ανταγωνιστικές τάξεις είναι ήδη παρούσες στην παραγωγική διαδικασία. Μέσα στον ταξικό αυτό συσχετισμό αντιμαχόμενων συμφερόντων, μπαίνουν τα θεμέλια της πάλης των τάξεων: η ταξική πάλη είναι κυριολεκτικά ριζωμένη μέσα στην ίδια την παραγωγή. Το θέμα βέβαια δεν εξαντλείται εδώ. Καμία κοινωνία δεν είναι δυνατό να υπάρξει, δεν έχει δηλαδή ιστορική διάρκεια, εάν, συνεχίζοντας την παραγωγή των αγαθών, δεν αναπαράγει συγχρόνως τους υλικούς και κοινωνικούς όρους της ύπαρξής της (της παραγωγής της). Οι όροι ύπαρξης της καπιταλιστικής κοινωνίας είναι οι προϋποθέσεις εκμετάλλευσης, που επιβάλλουν οι κεφαλαιοκράτες στην εργατική τάξη: η καπιταλιστική τάξη πρέπει λοιπόν να αναπαράγει τους όρους αυτούς «πάση θυσία». Για να 7

9 κατανοήσει κανείς επομένως το «Κεφάλαιο», πρέπει να αναχθεί στην προβληματική της παραγωγής: και θα δει τότε πως η αστική τάξη δεν είναι σε θέση να διασφαλίσει τη σταθερότητα και τη διάρκεια της εκμετάλλευσης (που επιβάλλει στην παραγωγή) παρά μόνο με την προϋπόθεση ότι θα διεξάγει μία συνεχή ταξική πάλη ενάντια στους εργαζόμενους. Την ταξική αυτή πάλη, την διεξάγει συντηρώντας και αναπαράγοντας τους υλικούς, ιδεολογικούς και πολιτικούς όρους της εκμετάλλευσης. Την διεξάγει επίσης έξω από την παραγωγή: εδώ επεμβαίνει ο ρόλος του κράτους, του καταπιεστικού κρατικού μηχανισμού και των ιδεολογικών μηχανισμών του κράτους (πολιτικό σύστημα, σχολείο, εκκλησίες, μέσα ενημέρωσης), για να υποτάξουν την εργατική τάξη με την υλική και ιδεολογική πίεση 2. Ο Μαρξ σε μερικά κείμενά του κάνει λόγο για τη διάκριση της οικονομικής πάλης και της πολιτικής πάλης, των ταξικών «οικονομικών συμφερόντων» και των ταξικών «πολιτικών συμφερόντων». Διαπιστώνει κανείς ότι ο Μαρξ φαίνεται να διακρίνει στις αναλύσεις του που αφορούν αυτήν την πλευρά της σχέσης του πολιτικού στοιχείου και του οικονομικού στοιχείου τρία επίπεδα ή τρεις στιγμές. Τα δύο πρώτα επίπεδα αναφέρονται στην «οικονομική πάλη» και στα «οικονομικά συμφέροντα». Το πρώτο απ αυτά τα δύο επίπεδα του οικονομικού στοιχείου, αφορά μια οικονομική πάλη ανάμεσα στον κεφαλαιοκράτη και τον εργάτη, με δυο λόγια ανάμεσα σε «άτομα παράγοντες της παραγωγής», πάλη που δεν εκδηλώνει ωστόσο, σύμφωνα με το γράμμα αυτών των αποσπασμάτων, ταξικές σχέσεις. Μέσα στο Κομμουνιστικό Μανιφέστο ο Μαρξ λέει: «Το προλεταριάτο περνάει από διάφορες φάσεις ανάπτυξης. Η πάλη του με την αστική τάξη αρχίζει μαζί με την ίδια του την ύπαρξη. Στην αρχή, η πάλη γίνεται από μεμονωμένους εργάτες, ύστερα οι εργάτες ενός εργοστασίου, τέλος οι εργάτες ενός βιομηχανικού κλάδου μέσα σ ένα ίδιο κέντρο αγωνίζονται εναντίον του τάδε αστού που τους εκμεταλλεύεται άμεσα Σ αυτό το στάδιο, οι εργαζόμενοι αποτελούν μια διάσπαρτη μάζα». Προοδευτικά αυτές οι «ατομικές συγκρούσεις» ανάμεσα στους εργάτες και τους αστούς παίρνουν όλο και περισσότερο το χαρακτήρα αγώνων ανάμεσα σε «δύο τάξεις». Εντούτοις, μπορεί κανείς να διακρίνει στον 2 Althusser L. (1999) Θέσεις, Μαρξισμός και Πάλη των Τάξεων, μτφρ. Ξ. Γιαταγάνας, Αθήνα: Εκδόσεις Θεμέλιο. 8

10 Μαρξ αυτό που εμφανίζεται σαν ένα δεύτερο επίπεδο οικονομικής πάλης, οικονομικών συμφερόντων, που από τη μια μεριά δεν τοποθετείται πια στο επίπεδο των ατόμων-παραγόντων της παραγωγής, αλλά που, από την άλλη, δεν εκφράζει ούτε τις ταξικές σχέσεις, παρόλο που ο Μαρξ λέει μερικές φορές ότι πρόκειται εδώ για μια τάξη καθεαυτή διακρινόμενη από την τάξη για τον εαυτό της. Πρόκειται για την περίπτωση των κειμένων του Μαρξ που αφορούν το συνδικαλιστικό αγώνα της εργατικής τάξης σε αντίθεση προς της κυρίως πολιτική της οργάνωση: «Στην πάλη της εναντίον της συλλογικής εξουσίας των τάξεων που έχουν ιδιοκτησία, το προλεταριάτο μπορεί να ενεργεί σαν ταξη μονάχα αν συγκροτηθεί το ίδιο σε ξεχωριστό πολιτικό κόμμα Η συμμαχία των εργατικών δυνάμεων, που έχει ήδη επιτευχθεί με τον οικονομικό αγώνα, πρέπει επίσης να χρησιμοποιηθεί σα μοχλός στα χέρια αυτής της τάξης στον αγώνα της εναντίον της πολιτικής εξουσίας». Αυτά τα επίπεδα πάλης τα δύο επίπεδα οικονομικής πάλης, και το επίπεδο της ταξικής πολιτικής πάλης είναι ξεκάθαρα μέσα στο ακόλουθο κείμενο του Μαρξ μέσα στην Αθλιότητα της Φιλοσοφίας: «Οι οικονομικές συνθήκες είχαν πρώτα μετατρέψει τη μάζα της χώρας σε εργαζόμενους. Η κυριαρχία του κεφαλαίου δημιούργησε σ αυτή τη μάζα μια κοινή κατάσταση, κοινά συμφέροντα. Έτσι, αυτή η μάζα είναι ήδη μια τάξη απέναντι στο κεφάλαιο, αλλά όχι ακόμα για τον εαυτό της. Μέσα στον αγώνα αυτή η μάζα συνενώνεται, συγκροτείται σε τάξη για τον εαυτό της, τα συμφέροντα που υποστηρίζει γίνονται ταξικά συμφέροντα. Αλλά η πάλη τάξης εναντίον τάξης είναι μια πολιτική πάλη» 3. 3 Πουλαντζάς, Ν. (1985) Πολιτική Εξουσία και Κοινωνικές Τάξεις, Αθήνα: Εκδόσεις Θεμέλιο. 9

11 2. Η ΤΑΞΙΚΗ ΠΑΛΗ ΤΟΥ ΓΚΡΑΜΣΙ Η διεθνής ταξική πάλη έφτασε στο αποκορύφωμά της με τη νίκη των εργατών και των αγροτών δύο προλεταριακών εθνών. Στη Ρωσία και στην Ουγγαρία οι εργάτες και οι αγρότες είχαν εγκαθιδρύσει τη δικτατορία του προλεταριάτου και τόσο στη Ρωσία όσο και στην Ουγγαρία η δικατορία χρειάστηκε να διεξαγάγει μια σκληρή μάχη όχι μόνο ενάντια στην αστική τάξη αλλά και ενάντια στα συνδικάτα: η διαμάχη μάλιστα ανάμεσα στη δικατορία και στα συνδικάτα υπήρξε ένας από τους λόγους της πτώσης των Σοβιέτ της Ουγγαρίας, αφού τα συνδικάτα, αν και ποτέ δεν προσπάθησαν να γκρεμίσουν τη δικατορία, εργάστηκαν πάντα σαν «ηττοπαθείς» οργανισμοί για την επανάσταση και ακατάπαυστα σπέρνανε την αποθάρυνση και τη δειλία ανάμεσα στους κόκκινους εργάτες και στρατιώτες. Μια έρευνα έστω και πρόχειρη των αιτιών και των συνθηκών αυτής της διαμάχης ανάμεσα στα συνδικάτα και τη δικτατορία δεν μπορεί παρά να είναι ωφέλιμη για την επαναστατική εκπαίδευση των μαζών, που αν χρειάζεται να πειστούν ότι το συνδικάτο είναι ο πιο σημαντικός ίσως προλεταριακός οργανισμός της κομμουνιστικής επανάστασης επειδή πάνω σ αυτά πρέπει να θεμελιωθεί η κοινωνικοποίηση της βιομηχανίας και επειδή τα συνδικάτα πρέπει να δημιουργήσουν τις συνθήκες μέσα στις οποίες εξαφανίζεται η ιδιωτική επιχείρηση και δεν μπορεί να ξαναγεννηθεί πιά- πρέπει παράλληλα να πειστούν για την αναγκαιότητα να δημιουργήσουμε πριν από την επανάσταση τις ψυχολογικές και αντικειμενικές συνθήκες μέσα στις οποίες θα είναι αδύνατος κάθε ανταγωνισμός και κάθε δυαδισμός εξουσίας ανάμεσα στους διάφορους οργανισμούς στους οποίους ενσαρκώνεται η πάλη της τάξης των προλεταρίων ενάντια στον καπιταλισμό. Η πάλη των τάξεων πήρε σε όλες τις χώρες της Ευρώπης και του κόσμου ένα χαρακτήρα καθαρά επαναστατικό. Η αντίληψη της Γ Διεθνούς σύμφωνα με την οποία αντίληψη η πάλη των τάξεων πρέπει να είναι στραμμένη στην εγκαθίδρυση της δικτατορίας του προλεταριάτου, είναι ανώτερη από τη δημοκρατική ιδεολογία και διαδίδεται χωρίς σταματημό ανάμεσα στις μάζες. Τα Σοσιαλιστικά Κόμματα προσχωρούν στη Γ Διεθνή ή τουλάχιστον δρουν σύμφωνα με τις βασικές αρχές που επεξεργάστηκε το Συνέδριο της Μόσχας. Τα Συνδικάτα αντίθετα παραμείνανε προσηλωμένα 10

12 στην «αληθινή δημοκρατία» και δεν αφήνουν καμία ευκαιρία που να μην παρακινούν ή να μην εξαναγκάζουν τους εργάτες να διακηρύξουν ότι είναι αντίθετοι με τη δικτατορία ή να μην πραγματοποιούν εκδηλώσεις αλληλεγγύης προς τη Σοβιετική Ρωσία. Τα Σοσιαλιστικά Κόμματα αποκτούν ολοένα και περισσότερο μια φυσιογνωμία καθαρά επαναστατική και διεθνιστική. Τα συνδικάτα, αντίθετα, τείνουν να ενσαρκώσουν τη θεωρία και την τακτική του ρεφορμοστικού οπορτουνισμού και να καταστούν εθνικοί μονάχα οργανισμοί. Από το γεγονός αυτό γεννιέται μια αφόρητη κατάσταση πραγμάτων και μια προϋπόθεση μόνιμης σύγχυσης και χρόνιας αδυναμίας για την εργατική τάξη, πράγματα που αυξάνουν τη γενική έλλειψη ισορροπίας της κοινωνίας και ευνοούν την εμφάνιση των σπερμάτων της ηθικής διάλυσης και της βαρβαρότητας. Τα συνδικάτα οργάνωσαν τους εργάτες σύμφωνα με τις αρχές της ταξικής πάλης και αυτά τα ίδια στάθηκαν οι πρώτες οργανικές μορφές αυτής της πάλης. Οι οργανωτές των συνδικάτων έλεγαν πάντα ότι μονάχα η ταξική πάλη μπορεί να οδηγήσει το προλεταριάτο στη χειραφέτησή του και ότι η συνδικαλιστική οργάνωση έχει ακριβώς για σκοπό της να καταργήσει το ατομικό συμφέρον και την εκμετάλλευση ανθρώπου από άνθρωπο, αφού αυτή έχει για στόχο της να καταργήσει τον καπιταλιστή (τον ατομικό ιδιοκτήτη) στη βιομηχανική διαδικασία της παραγωγής και κατά συνέπεια έχει για στόχο της να καταργήσει τις τάξεις. Αλλά τα συνδικάτα δεν μπόρεσαν να πραγματοποιήσουν αμέσως αυτό το σκοπό και ως εκ τούτου αυτά έστρεψαν όλη τη δύναμή τους στον αμεσότερο σκοπό να καλυτερέψουν τις συνθήκες ζωής του προλεταριάτου, ζητώντας υψηλότερους μισθούς, μείωση του ωραρίου εργασίας και ένα πλαίσιο κοινωνικής νομοθεσίας. Τις κινητοποιήσεις διαδέχτηκαν άλλες κινητοποιήσεις, τις απεργίες άλλες απεργίες και οι όροι ζωής των εργαζομένων έγιναν σχετικά καλύτεροι. Μα όλα τα αποτελέσματα, όλοι οι θρίαμβοι της συνδικαλιστικής δραστηριότητας βασίζονται πάνω σε βάσεις ξεπερασμένες πια: η αρχή της ατομικής ιδιοκτησίας παραμένει ανέπαφη και ισχυρή και το καθεστώς της καπιταλιστικής παραγωγής, καθώς και η εκμετάλλευση ανθρώπου από άνθρωπο παραμένουν άθικτες και μάλιστα συγκροτούνται σε νέες μορφές. Η εργασία των οκτώ ωρών, η αύξηση του μισθού και τα ευεργετήματα της κοινωνικής νομοθεσίας δεν θίγουν τα κέρδη 11

13 τους. Η ανισορροπία που προκαλεί άμεσα με τον έλεγχο των κερδών η συνδικαλιστική δραστηριότητα, καταλήγει σε μια νέα ισορροπία και τα έθνη με παγκόσμια οικονομία, όπως η Αγγλία και η Γερμανία, βρίσκουν ένα νέο σύστημα, στο παιχνίδι του ελεύθερου ανταγωνισμού, ενώ τα έθνη με περιορισμένη οικονομία, όπως η Γαλλία και η Ιταλία, καταφεύγουν στον προστατευτισμό. Ο καπιταλισμός δηλαδή ρίχνει τις αυξήσεις των γενικών εξόδων της βιομηχανικής παραγωγής είτε στις άμορφες μάζες των εθνών είτε στις αποικιακές μάζες. Έτσι, η συνδικαλιστική δράση αποκαλύπτεται απόλυτα ανίκανη να ξεπαράσει με την εξουσία της και τα μέσα της την καπιταλιστική κοινωνία και αποκαλύπτεται ανίκανη να οδηγήσει τον προλεταριάτο στη χειραφέτησή του, να οδηγήσει το προλεταριάτο στην πραγματοποίηση του υψηλού και γενικού σκοπού του, πράγμα που ήταν αρχικά η πρόθεσή της 4. Όσον αφορά στο κίνημα των εργοστασιακών συμβουλίων στο Τορίνο, ο Γκράμσι αναφέρει ότι με την προπαγάνδα και τη δράση τους οι οργανωμένοι, γύρω από το Ordine Nuovo εργάτες, ζητούσαν πρώτα από όλα την μετατροπή των εργοστασιακών συμβουλίων τα μέλη τους έπρεπε να προέρχονται από τις μάζες και όχι από την υψηλή συνδικαλιστική γραφειοκρατία έπρεπε να αγωνίζονται για τον έλεγχο της παραγωγής, για τον εξοπλισμό και τη στρατιωτική εκπαίδευση των μαζών, για την οικονομική και πολιτική τους μόρφωση και όχι να παίζουν τον παλιό ρόλο του φύλακα των συμφερόντων και των κυβερνώντων τάξεων και να εκτονώνουν το κίνημα των μαζών εναντίον του καπιταλιστικού καθεστώτος. Η προπαγάνδα των εργοστασιακών συμβουλίων έγινε δεκτή από τις μάζες με τον πιο μεγάλο ενθουσιασμό. Σε έξι μήνες όλα τα εργοτάξια και τα εργοστάσια μεταλλουργίας εξέλεξαν συμβούλια οι κομμουνιστές κατέκτησαν την απόλυτη πλειοψηφία στα συμβούλια του συνδικάτου των μεταλλουργών η πλειοψηφία του συνεδρίου και των συνδικάτων που ανήκαν στο Εργατικό Κέντρο υποστήριξε την ιδέα των εργοστασιακών συμβουλίων και τον αγώνα για τον έλεγχο της παραγωγής. Η οργάνωση των συμβουλίων έγινε πάνω στις εξής βάσεις: κάθε εργοστάσιο, κάθε εργαστήριο εκλέγει σύμφωνα με τις αρχές της άμεσης 4 Gramsi, A. (1975) Τα Εργοστασιακά Συμβούλια και το Κράτος της Εργατικής Εξουσίας, μτφρ. Θ.Χ. Παπαδόπουλος, Αθήνα: Στοχαστής. 12

14 αντιπροσώπευσης (και όχι σύμφωνα με το παλιό γραφειοκρατικό σύστημα) το όργανο που αντιπροσωπεύει τη δύναμη του αγωνιζόμενου εναντίον του καπιταλιστικού συστήματος προλεταριάτου, που ελέγχει την παραγωγή και οδηγεί τις εργατικές μάζες στον επαναστατικό αγώνα για τη δημιουργία ενός εργατικού Κράτους. Το εργοστασιακό συμβούλιο πρέπει να βασίζεται στις αρχές του εκβιομηχανισμού. Αυτή είναι η εικόνα της κομμουνιστικής κοινωνίας προς την οποία πηγαίνουμε διά μέσου της δικτατορίας του προλεταριάτου σ αυτή την κοινωνία δεν θα υπάρχουν τάξεις, όλες οι ανθρώπινες σχέσεις δε θα προσδιορίζονται, παρά μόνο από τις τεχνικές ανάγκες της παραγωγής και της οργάνωσης που αντιστοιχεί σε αυτή και δεν θα υπάρχει πια ανάγκη διατήρησης του καταπιεστικού μηχανισμού του Κράτους. Οι εργατικές μάζες πρέπει να καταλάβουν το μεγαλείο και την ομορφιά του ιδανικού για το οποίο αγωνίζονται και θυσιάζονται πρέπει να καταλάβουν την αναγκαιότητα των συγκεκριμένων σταδίων στο δρόμο για την πραγματοποίησή του πρέπει τελικά να αναγνωρίσουν ότι η επαναστατική πειθαρχία και η δικτατορία είναι αναπόφευκτες. 5 ΤΡΕΙΣ ΑΡΧΕΣ, ΤΡΕΙΣ ΤΑΞΕΙΣ Η τάξη και η αταξία είναι οι δύο λέξεις που επαναλαμβάνονται πιο συχνά στις πολεμικές πολιτικού χαρακτήρα. Κόμματα της τάξης, άνθρωποι της τάξης, δημόσια τάξη. Τρεις λέξεις που προσέγγισαν μία και μοναδική στρόφιγγα: την τάξη, που πάνω της επικολλούνται οι λέξεις και περιστρέφονται με μεγαλύτερη ή μικρότερη σταθερότητα, ανάλογα με το συγκεκριμένο ιστορικό σχήμα, που οι άνθρωποι, τα κόμματα και το κράτος περνούν στην πολλαπλή δυνατή ενσωμάτωσή τους. Η λέξη τάξη έχει μια θαυματουργή δύναμη. Η διατήρηση των πολιτικών θεσμών εξαρτάται ως επί το πλείστον απ αυτή τη δύναμη. Η παρούσα τάξη πραγμάτων παρουσιάζεται σαν κάτι το αρμονικά συντονισμένο, το σταθερά συντονισμένο. Και το πλήθος των πολιτών αμφιβάλλει και τρομάζει μπροστά στην αβεβαιότητα αυτού που μια ριζική αλλαγή θα μπορούσε να φέρει. Ο κοινός νους, ο εξαιρετικά ανόητος κοινός νους, διακηρύττει συνήθως ότι είναι προτιμότερο ένα αυτό σήμερα, από μια κότα αύριο. Και ο κοινός νους είναι ένας τρομερός μαυραγορίτης του 5 Gramsi, Α. Το κίνημα των εργοστασιακών συμβουλίων στο Τορίνο, στο Άρθρα για την Αυτοδιάχειριση, μτφρ. Δ. Βεργίδης, Αθήνα: Εκδόσεις Ανδρομέδα 13

15 πνεύματος. Πολύ περισσότερο, αφού για να έχεις την κότα πρέπει να σπάσεις το φλοιό του αυγού. Διαμορφώνεται στη φαντασία η εντύπωση ότι κάτι σπάει βίαια. Δε φαίνεται η νέα δυνατή τάξη πραγμάτων, καλύτερα οργανωμένη από την παλιά, πιο ζωτική από την παλιά, γιατί στην αντίθεση αντιπαραθέτει την ενότητα, στη στατική ακινησία της αδράνειας τη δυναμική της ζωής που κινείται από μόνη της. Φαίνεται μόνο η βίαια ρήξη, η τρομαγμένη ψυχή οπισθοχωρεί μπροστά στο φόβο να τα χάσει όλα, στο ν αντιμετωπίσει μπροστά της το χάος, την αναπόφευκτη αταξία. Οι ουτοπιστικές προφητείες συγκροτήθηκαν ακριβώς εν όψει αυτού του φόβου. Ήθελαν με την ουτοπία να παρουσιάσουν μια διάταξη στο μέλλον, που να ήταν καλά συντονισμένη, καλά φτιασιδωμένη και που να αφαιρούσε την εντύπωση του άλματος στο σκοτάδι. Μα τα κοινωνικά, ουτοπιστικά κατασκευάσματα κατάρρευσαν όλα, γιατί με το να είναι έτσι φτιασιδωμένα και τακτοποιημένα έφτανε ν αποδειχτεί αθεμελίωτη μια λεπτομέρειά τους, για να τα κάνουν να καταρρεύσουν στο σύνολό τους. Δεν είχαν βάση αυτά τα κατασκευάσματα, γιατί ήταν υπερβολικά αναλυτικά, γιατί ήταν θεμελιωμένα πάνω σε μια σωρεία γεγονότων και όχι πάνω σε μια ενιαία ηθική αρχή. Τώρα λοιπόν, τα συγκεκριμένα γεγονότα εξαρτώνται από τόσες πολλές αιτίες, που καταλήγουν να μην έχουν πια αιτία και να ναι απρόβλεπτα. Και ο άνθρωπος έχει ανάγκη να μπορεί τουλάχιστο για να εργάζεται- εν μέρει να προβλέπει. Δεν κατανοείται η θέληση που δεν είναι συγκεκριμένη, δηλαδή που να μην έχει ένα σκοπό. Δεν κατανοείται θέληση συλλογική, που να μην έχει ένα συγκεκριμένο καθολικό σκοπό. Μα αυτό δεν μπορεί να είναι ένα μεμονωμένο γεγονός ή μια σειρά μεμονωμένων γεγονότων. Μπορεί να είναι μόνο μια ιδέα ή μια ηθική αρχή. Η πίστη ότι η πρόβλεψη μπορεί να είναι πρόβλεψη γεγονότων, ενώ αυτή μπορεί να είναι μόνο πρόβλεψη αρχών ή δικαστικών νόμων. Οι δικαστικοί νόμοι (το δίκαιο, η νομική επιστήμη και ισχύουσα ηθική) είναι δημιούργημα του ανθρώπου σαν θέληση. Αν θέλετε να δώσετε σ αυτές τις θελήσεις μια κάποια κατεύθυνση, βάλτε τους σαν σκοπό αυτό, που μόνο μπορεί να είναι (σκοπός): αλλιώς, έπειτα από ένα πρώτο ενθουσιασμό, θα τις δείτε ν αποθαρρύνονται και να γίνονται άφαντες. Οι σημερινές καταστάσεις δημιουργήθηκαν με τη θέληση να πραγματοποιηθεί ολοκληρωτικά ένα έννομο αξίωμα. Οι επαναστάτες του 89 δεν πρόβλεπαν την καπιταλιστική τάξη πραγμάτων. Ήθελαν να κάνουν 14

16 πραγματικότητα τα δικαιώματα του ανθρώπου, ήθελαν ν αναγνωριστούν ορισμένα δικαιώματα για τα μέλη της κοινότητας. Αυτοί, ύστερα από το πρώτο σπάσιμο του φλοιού, επικράτησαν προοδευτικά, συγκεκριμενοποιήθηκαν και, αφού έγιναν δυνάμεις που ενεργούσαν πάνω στα γεγονότα, τα έπλασαν, τους έδωσαν χαρακτήρα και γεννήθηκε ο αστικός πολιτισμός, ο μοναδικός που μπορούσε να γεννηθεί, γιατί η αστική τάξη ήταν η μοναδική κοινωνική δύναμη που μπορούσε να πράξει και να δράσει πραγματικά στην ιστορία. Οι ουτοπίες νικήθηκαν και τότε, γιατί καμιά από τις ιδιαίτερες προβλέψεις τους δεν πραγματοποιήθηκε. Μα πραγματοποιήθηκε το αξίωμα, και απ αυτό άνθισαν οι τωρινοί κανονισμοί, η τωρινή τάξη πραγμάτων. Στην ιστορία δεν υπάρχει τίποτα το απόλυτο και άκαμπτο. Οι διαβεβαιώσεις του φιλελευθερισμού είναι ιδέες όρια, που επειδή έχουν ορθολογικά αναγνωρισθεί σαν αναγκαίες, έγιναν ιδέες δυνάμες, υλοποιήθηκαν στο αστικό κράτος, χρησίμευσαν στο να προκαλέσουν σ αυτό το κράτος μια αντίθεση στο προλεταριάτο και φθάρθηκαν. Σαν ιδέα όριο το φιλελεύθερο πρόγραμμα δημιουργεί το Ηθικό Κράτος, δηλαδή ένα κράτος που μ έναν ιδανικό τρόπο βρίσκεται πάνω από τις αρμοδιότητες της τάξης, τις διάφορες συγκρούσεις και δεσμούς των ομάδων που είναι η οικονομική και παραδοσιακή πραγματικότητα αυτού του Κράτους. Περισσότερο από πολιτική πραγματικότητα, αυτό το Κράτος είναι ένας πολιτικός διακαής πόθος. Υπάρχει μόνο σαν ουτοπιστικό πρότυπο, μα είναι αυτή ακριβώς η ύπαρξή του ένας αντικατοπτρισμός, που το δυναμώνει και το κάνει δύναμη συντήρησης. Στην ελπίδα ότι τελικά θα γίνει πραγματικότητα στην ολοκληρωτική τελειότητά της, πολλοί βρίσκουν τη δύναμη να μην το απαρνηθούν, οπότε και να μην προσπαθήσουν να το αντικαταστήσουν. Οι σοσιαλιστές δεν πρέπει ν αντικαταστήσουν μια τάξη πραγμάτων με μια οποιαδήποτε άλλη. Πρέπει να οικοδομήσουν αυτή καθ εαυτή την τάξη πραγμάτων. Το νόμιμο αξίωμα που θέλουν να κάνουν πραγματικότητα είναι: δυνατότητα της ολοκληρωμένης πραγμάτωσης της κάθε ανθρώπινης προσωπικότητας, παραχωρημένη σ όλους τους πολίτες. Με τη συγκεκριμενοποίηση αυτού του αξιώματος όλα τα συγκροτημένα προνόμια καταρρίπτονται. Φέρνει τη μεγαλύτερη ελευθερία με τον μικρότερο εξαναγκασμό. Θέλει η ικανότητα και η παραγωγικότητα, έξω από κάθε 15

17 παραδοσιακό σχήμα, να είναι το μέτρο ζωής και απόδοσης. Να μην είναι ο πλούτος εργαλείο σκλαβιάς, αλλά με το ανήκει σ όλους απρόσωπα να δίνει σ όλους τα μέσα για όσο το δυνατόν περισσότερη αφθονία. Να εκπαιδεύει το σχολείο τους έξυπνους οποιασδήποτε καταγωγής και να μην αντιπροσωπεύει το έπαθλο. Απ αυτόν τον κανόνα εξαρτώνται οργανικά όλες οι άλλες αρχές του μαρξικού σοσιαλιστικού προγράμματος. Αυτό, επαναλαμβάνουμε, δεν είναι ουτοπία. Είναι καθολικό συγκεκριμένο, που ως τέτοιο, μπορεί να πραγματοποιηθεί, αν το θέλουμε. Είναι αξίωμα τάξης, σοσιαλιστικής τάξης πραγμάτων 6. 6 Gramsci, A. (1973) Σοσιαλισμός και Κουλτούρα, μτφρ. Γ. Μαχαίρας, Αθήνα: Στοχαστής. 16

18 3. Η ΕΝΝΟΙΑ ΤΗΣ ΗΓΕΜΟΝΙΑΣ ΣΤΟΝ ΓΚΡΑΜΣΙ Η έννοια της ηγεμονίας έχει για πεδίο της την πολιτική πάλη των τάξεων μέσα σ έναν κεφαλαιοκρατικό σχηματισμό, καλύπτοντας, ειδικότερα, τις πολιτικές πρακτικές των κυρίαρχων τάξεων μέσα σ αυτούς τους σχηματισμούς. Αυτή η έννοια έχει δημιουργηθεί από τον Γκράμσι. Είναι αλήθεια, από τη μία μεριά, ότι παραμένει σ αυτόν σε πρακτική κατάσταση και, από την άλλη, ότι παρουσιάζοντας σ αυτόν ένα πολύ ευρύ πεδίο εφαρμογής, παραμένει πολύ αόριστη. Επειδή ήταν δεδομένη η ιδιαίτερη σχέση του Γκράμσι με τη λενινιστική προβληματική, αυτός πίστευε πάντοτε ότι έχει βρει αυτή την έννοια στον Λένιν, ειδικότερα στα κείμενά του που αφορούν την ιδεολογική οργάνωση της εργατικής τάξης και τον διευθυντικό ρόλο στην πολιτική πάλη των κυριαρχούμενων τάξεων. Στην πραγματικότητα, πρόκειται για μια καινούρια αντίληψη που μπορεί να εξηγήσει τις πολιτικές πρακτικές των κυρίαρχων τάξεων μέσα στους ανεπτυγμένους κεφαλαιοκρατικούς σχηματισμούς. Αυτήν επίσης την περίπτωση τη χρησιμοποιεί ακριβώς ο Γκράμσι, επεκτείνοντάς την καταχρηστικά με τρόπο που καλύπτει τις δομές του κεφαλαιοκρατικού Κράτους. Εντούτοις, οι αναλύσείς του πάνω σε αυτό το θέμα, αν περιοριστεί αυστηρά το πεδίο εφαρμογής και συγκρότησης της έννοιας της ηγεμονίας, είναι πολύ ενδιαφέρουσες: έχουν σαν αντικείμενο τη συγκεκριμένη κατάσταση αυτών των σχηματισμών, εφαρμόζοντας εδώ τις αρχές που εγκαινίασε ο Λένιν, όταν ανέλυε ένα διαφορετικό συγκεκριμένο αντικείμενο: την κατάσταση στη Ρωσία. Ο όρος ηγεμονία ήταν ήδη, πριν τον χρησιμοποιήσει ο Γκράμσι, γνωστός στη μαρξιστική φιλολογία, κυρίως τη ρωσική. Στα κείμενα του Λένιν και της Κομμουντιστικής Διεθνούς θα τον απαντήσει κανείς πολλές φορές. Ο ίδιος ο Γκράμσι θα αρχίσει να τον χρησιμοποιεί στα γραπτά του μονάχα μετά την παραμονή του στη Σοβιετική Ένωση και τη στενότερη επαφή με τη ρωσική μαρξική φιλολογία που απέκτησε εκεί. Αυτή όμως είναι η φιλολογική μόνο πλευρά των πηγών. Μιλώντας ο ίδιος για τις ουσιαστικές πηγές θα πει πως στο Μαρξ βρίσκει κανείς σε μια πρώτη μορφή και το θέμα της ηγεμονίας, γιατί στο Κράτος δεν είδε μονάχα τη 17

19 δύναμη ή μόνο τον οικονομικό παράγοντα αλλά και τη συναίνεση, την ηθικοπολιτική πλευρά. Αυτό άλλωστε συνεπάγεται η θέση του Μαρξ, ότι δηλαδή οι άνθρωποι αποκτούν συνείδηση των συγκρούσεων που σημειώνονται στο επίπεδο της οικονομίας και τις ολοκληρώνουν με ιδεολογικές μορφές. Εκείνος όπως που ολοκλήρωσε τη θεωρία της ηγεμονίας ήταν ο Λένιν. Είναι επανειλημμένες οι αναφορές του Γκράμσι σ αυτή τη συμβολή του Λένιν, ο οποίος «στο πεδίο της πολιτικής πάλης και οργάνωσης, με πολιτική ορολογία, σ αντίθεση προς τις διάφορες «οικονομιστικές» τάσεις, εκτίμησε σοβαρά το μέτωπο της πολιτιστικής πάλης και οικοδόμησε τη θεωρία της ηγεμονίας σα συμπλήρωμα της θεωρίας του Κράτους-δύναμη». Την ανάπτυξη της θεωρίας της ηγεμονίας ο Γκράμσι τη θεωρούσε αναγκαία προϋπόθεση για την πάλη και το ξεπέρασμα κάθε μορφής οικονομιστικής αντίληψης στα πλαίσια του εργατικού κινήματος, απόψεις οι οποίες σε τελευταία ανάλυση παρεμπόδιζαν την εργατική τάξη και το κόμμα από το να πάρει τις αναγκαίες πολιτικές πρωτοβουλίες, να αναδειχθεί σε ουσιαστικά αυτόνομη κοινωνική και πολιτική δύναμη, με άλλα λόγια ηγεμονική δύναμη, ανοίγοντας έτσι το δρόμο για τη δική της κυριαρχία. Το βασικό λάθος, του οικονομισμού, επισημαίνει ο ίδιος, βρίσκεται στο ότι δίνει στους νόμους της ιστορικής εξέλιξης τα χαρακτηριστικά φυσικών νόμων διαγράφοντας έτσι τον υποκειμενικό παράγοντα και καταλήγοντας αναπόφευκτα σε μια άτεγκτη τελεολογία παρόμοια με τη θρησκευτική. Στην πραγματικότητα η πολιτική και πνευματική βούληση, δράση και πρωτοβουλία, τις οποίες εκμηδενίζει ο οικονομισμός δεν είναι τίποτε άλλο από το «οργανικό επακόλουθο οικονομικών αναγκαιοτήτων και μάλιστα η μόνη δραστήρια έκφραση της οικονομίας». Απλώς παρεμβαίνει ο παράγοντας «χρόνος» και αυτές εκδηλώνονται πάντα σε καθυστέρηση σε σχέση με τα οικονομικά φαινόμενα. Γι αυτό εκείνο που ουσιαστικά δεν κατανοεί ο οικονομισμός είναι η ίδια η οικονομία. Για τον ίδιο ακριβώς λόγο είναι λανθασμένες όλες εκείνες οι ερμηνείες που θέλουν την ηγεμονία σαν κάτι που ανάγεται αποκλειστικά στο χώρο του εποικοδομήματος. Ο Γκράμσι αντίθετα είχε απόλυτη συνείδηση πως οι ρίζες της βρίσκονται βαθιά χωμένες στο χώρο της οικονομικής βάσης. «Η ηγεμονία 18

20 γεννιέται στο εργοστάσιο» θα υπογραμμίσει σ ένα από τα τελευταία και από τα πιο αξιόλογα Τετράδια του 7. 7 Τρικούκης, Μ. (1985) Πολιτική και Φιλοσοφία στον Γκράμσι, Αθήνα: Εξάντας. 19

21 4. ΗΓΕΜΟΝΙΑ ΚΑΙ ΜΑΡΞΙΣΜΟΣ ΣΤΟΝ ΓΚΡΑΜΣΙ Καθώς αναλύει κανείς την έννοια της ηγεμονίας στον Γκράμσι παρατηρεί ότι βρίσκεται μπροστά σε ένα πραγματικό εμπλουτισμό του μαρξισμού. Ο μαρξισμός διδάσκει ότι οι ιδεολογίες είναι το εποικοδόμημα στα πλαίσια ορισμένων τύπων σχέσεων παραγωγής και ανταλλαγής. Οι αντιλήψεις, η ιδεολογική και πολιτιστική ζωή αντιστοιχούν στην οικονομική βάση που επικρατεί. Αλλά η βάση είναι αντιφατική. Σ αυτήν υπάρχει το οξύμωρο ανάμεσα στην ανάπτυξη των παραγωγικών δυνάμεων και τις σχέσεις παραγωγής. Για το λόγο αυτό οι ιδεολογίες βρίσκονται και οι ίδιες σε αντίφαση μεταξύ τους και είναι αντιφατική η καθεμιά τους στο ίδιο της το εσωτερικό, γιατί είναι έκφραση της αντίφασης της βάσης. Υπερισχύει γι αυτό η ιδεολογία της άρχουσας τάξης. Ο Μαρξ στη Γερμανική Ιδεολογία βεβαιώνει ότι οι επικρατούσες ιδεές είναι οι ιδέες της οικονομικά και πολιτικά κυρίαρχης τάξης. Όταν η βάση περνάει κρίση, λέει ο Μαρξ, έχουμε μια ριζική μετατροπή στο εποικοδόμημα. Ο Μαρξ, εφιστά κυρίως την προσοχή στο δομικό στοιχείο της κρίσης, γιατί αυτό είναι η βάση που επιτρέπει να εξηγηθεί όλο το προτσές. Ο Μαρξ αναλύει πως η εργατική τάξη, σε μια ορισμένη ιστορική φάση, δέχεται την κοσμοθεωρία της αστικής τάξης. Ο Μαρξ, ακριβώς, λέει ότι η αστική τάξη, σαν κυρίαρχη τάξη, επηρεάζει και διαμορφώνει στη δική της κοσμοαντίληψη την εργατική τάξη. Δεν ανήκει στο Μαρξ το σχήμα εργατική τάξη αστική ιδεολογία. Ο Μαρξ βλέπει πολύ καλά πως η αστική τάξη ακτινοβολεί τη δική της ιδεολογία σ όλη την κοινωνία, αλλά βλέπει επίσης την αντίφαση που αναπτύσσεται μέσα στην κοινωνία και πως από την ανάπτυξη των παραγωγικών δυνάμεων -και το προλεταριάτο είναι η κύρια παραγωγική δύναμη στην καπιταλιστική κοινωνία- γεννιέται η ταξική πάλη, διαμορφώνονται επομένως νέες αντιλήψεις, η επαναστατική αντίληψη της εργατικής τάξης. Αλλά μόνο με τον Γκράμσι η διαδικασία που συντελείται στο επίπεδο των ιδεολογικών εποικοδομημάτων φωτίζεται σ όλη της την πολυπλοκότητα, χάρη στη σημασία που δίνει στο πολιτικό στοιχείο. Η έννοια της ηγεμονίας 20

22 επιτρέπει ακριβώς να συλληφθεί η πολυπλοκότητα όλης της ανάπτυξης του οικονομικού σχηματισμού. Αυτό μπορεί να γίνει, γιατί ο Γκράμσι καταπολεμάει το μηχανικιστικό υλισμό, δηλαδή μια μηχανικιστική αντίληψη της σχέσης ανάμεσα στην τάξη και την ιδεολογία. Ο Γκράμσι εξηγεί την επικράτηση και τη διάδοση των ιδεολογιών σαν μια διαδικασία, σαν μια διαδικασία που κατευθύνεται από την ηγεμονία. Μια ορισμένη τάξη οικονομικά και για το λόγο αυτό πολιτικά κυρίαρχη, διαδίδει μια ορισμένη κοσμοαντίληψη, ηγεμονεύει έτσι όλη την κοινωνία, συγκροτεί έναν ιστορικό συνασπισμό από κοινωνικές δυνάμεις και πολιτικά εποικοδομήματα μέσω της ιδεολογίας. Αυτή η ηγεμονία περνάει κρίση όταν εξασθενίζει η ικανότητά της να δικαιολογεί ένα ορισμένο οικονομικό και πολιτικό σύστημα της κοινωνίας. Αυτό γίνεται, όταν οι παραγωγικές δυνάμεις αναπτύσσονται σ ένα τέτοιο επίπεδο που μπορεί να προκαλέσει κρίση στις υπάρχουσες σχέσεις παραγωγής. Από την αντίφαση ανάμεσα σε παραγωγικές δυνάμεις και σχέσεις παραγωγής, από την ταξική αντίφαση, γεννιέται η δράση της εξαρτημένης τάξης, στην αρχή σποραδική, χωρίς συνοχή, χωρίς κατεύθυνση από μια θεωρία, από μια πολιτική στρατηγική και ύστερα με την κατάκτηση της θεωρίας, της κοσμοαντίληψης και της μεθόδου ανάλυσης, αποκτάει συνοχή, εκφράζεται σε πολιτιστικό επίπεδο, κριτικάρει τα φολκλορικά στοιχεία, προτείνει μια νέα κουλτούρα. Έτσι προχωράει μια νέα ηγεμονία πριν ακόμα γίνει κυρίαρχη η τάξη που την εκφράζει, όταν αυτή βρίσκεται ακόμα στην αντιπολίτευση και παλεύει για την κατάκτηση της εξουσίας. Αλλά πριν από την κατάκτηση της εξουσίας η τάξη που είναι στην αντιπολίτευση διαδίδει τις δικές της αντιλήψεις και προκαλεί κρίση στην ιθύνουσα, ηγεμονεύουσα ιδεολογία. Πραγματικά οι επαναστάσεις γίνονται όταν η ιθύνουσα τάξη παύει να είναι τέτοια, όταν η ηγεμονία της βρίσκεται σε κρίση 8. Είναι γνωστή η ευρεία απήχηση που έχει σήμερα η έννοια της ηγεμονίας: ηγεμονία του προλεταριάτου, ηγεμονική εξουσία, ηγεμονία μέσα στο Κράτος, ηγεμονική τάξη, κτλ. Με δυο λόγια, πολλές φορές παρατηρείται ότι η έννοια αυτή χρησιμοποιείται είτε πολύ εκτεταμένα, είτε πολύ περιορισμένα, 8 Gruppi, L. (1977) Η Έννοια της Ηγεμονίας στον Γκράμσι, μτφρ. Π.Δ. Καστορινός, Αθήνα: Εκδόσεις Θεμέλιο. 21

23 οπωσδήποτε όμως αόριστα, στο βαθμό που δε γίνεται προσπάθεια να οριοθετηθεί το επιστημονικό status της. Η έννοια της ηγεμονίας- που την επεξεργάστηκε ο Γκράμσι- μπορεί να εφαρμοστεί σε δύο τομείς που, παρά το ότι είναι αλληλένδετοι, εμφανίζονται διαφοροποιημένοι: στον τομέα της αντικειμενικής πολιτικής λειτουργίας και της στρατηγικής του προλεταριάτουκι αυτό θέτει το πρόβλημα των σχέσεων της έννοια αυτής με την αντίστοιχη της «δικτατορίας του προλεταριάτου» - και στον τομέα των δομών του καπιταλιστικού Κράτους και της πολιτικής συγκρότησης των κυρίαρχων τάξεων στη σύγχρονη κοινωνία. Η έννοια της ηγεμονίας εγγράφεται σε μια ιδιαίτερη προβληματική του διαλεκτικού υλισμού που αφορά στο πρόβλημα των σχέσεων ανάμεσα στη βάση και το εποικοδόμημα και, ταυτόχρονα, σ εκείνο της ειδικότητας του δημόσιου και κρατικού τομέα, στα πλαίσια ενός ιστορικά καθορισμένου κοινωνικού σχηματισμού: η συνεισφορά της δε μπορεί να περιοριστεί σε έναν οποιονδήποτε τομέα της εν γένει «ιδεολογίας», δεδομένου ότι υποδηλώνει το ρόλο μιας κυρίαρχης τάξης, η οποία, διαμέσου των διανοουμένων της (υπαλλήλων της ιδεολογίας), κατορθώνει να κάνει αποδεκτή απ το σύνολο μιας κοινωνίας την ιδιαίτερη κοσμοαντίληψή της και έτσι να διοικεί διαμέσου μιας εξαρτημένης συναίνεσης μάλλον, παρά να κυριαρχεί με τη στενή έννοια του όρου. Δεν υπάρχει ανάγκη να εισαχθεί καμία έννοια, προορισμένη απλώς ν αναδείξει την ειδική δραστηριότητα των ιδεολογιών (με την ευρεία έννοια του όρου) πάνω στη βάση, πράγμα που ήταν πάντα αποδεκτό απ τη μαρξιστική ανάλυση. Αν η έννοια της ηγεμονίας έχει κάποιο ξεχωριστό επιστημονικό «status», είναι γιατί μας δίνει τη δυνατότητα, εφαρμοσμένη στο καπιταλιστικό Κράτος και στις τάξεις, στα συμφέροντα των οποίων αυτό ανταποκρίνεται, να αποσαφηνίσει κανείς τα ιδιαίτερα ιστορικά τους χαρακτηριστικά, στις σχέσεις τους μ έναν ιστορικά καθορισμένο τρόπο παραγωγής: κοντολογίς, δίνει τη δυνατότητα να εξετάσει κάποιος την «ιδιαίτερη λογική ενός ιδιαίτερου αντικειμένου», τη συγκεκριμένη σχέση καπιταλιστικού Κράτους κυρίαρχων 22

24 τάξεων, συγκροτώντας έτσι μια αφηρημένη συγκεκριμένη επιστημονική έννοια 9. 9 Πουλαντζάς, Ν. (1984) Για τον Γκράμσι, μεταξύ Σαρτρ και Αλτουσέρ, Αθήνα: Εκδόσεις Πολύτυπο. 23

25 5. ΟΙ ΕΞΑΡΤΗΜΕΝΕΣ ΤΑΞΕΙΣ Οι εξουσιαζόμενες ή εξαρτημένες κοινωνικές τάξεις, σύμφωνα με τον Γκράμσι, συμμερίζονται μια κοσμοαντίληψη που επιβάλλεται σ αυτές από τις κυρίαρχες τάξεις. Και η ιδεολογία των κυρίαρχων τάξεων αντιστοιχεί στην ιστορική τους λειτουργία και όχι στα συμφέρονται και την ιστορική λειτουργία που δεν είναι ακόμα συνειδητή- των εξαρτημένων τάξεων. Έτσι, λοιπόν, η ιδεολογία των κυρίαρχων ή της κυρίαρχης τάξης, φτάνει στις εξαρτημένες τάξεις, την εργατική και την αγροτική, από διάφορους αγωγούς που μέσω αυτών η κυρίαρχη τάξη οργανώνει τη δική της ιδεολογική επιρροή, τη δική της ικανότητα να διαμορφώνει τη συνείδηση όλου του κοινού, τη δική της ηγεμονία. Ένας από αυτούς τους αγωγούς είναι το σχολείο. Πάνω σ αυτό ο Γκράμσι στρέφει για λίγο την προσοχή του. Διαπιστώνει στο χωρισμό ανάμεσα σε επαγγελματική σχολή και σε γυμνάσιο-λύκειο, το τυπικό ταξικό ρήγμα της ιταλικής κοινωνίας: Η επαγγελματική σχολή είναι για εκείνους που θα εργασιούν σε εξαρτημένες θέσεις και το γυμνάσιο-λύκειο για τα ιθύνοντα στελέχη της κοινωνίας. Από εδώ πηγάζει η πρότασή του για ένα ενιαίο σχολείο μέσης εκπαίδευσης, γενικού μορφωτικού χαρακτήρα. Ένας άλλος δρόμος είναι η θρησκεία, η εκκλησία. Σ αυτό οφείλεται το ενδιαφέρον του Γκράμσι για την κατήχηση, που τη θεωρεί σαν ένα βασικό βιβλίο, συνταγμένο με εξαιρετική παιδαγωγική γνώση για να εμπνεύσει πρώιμα στις πλατειές μάζες μια ορισμένη κοσμοαντίληψη. Ένα άλλο μέσο διαπαιδαγώγησης είναι η στρατιωτική θητεία. Η προσοχή του Γκράμσι στρέφεται στο εγχειρίδιο του δεκανέα, ένα βιβλίο που διαμορφώνοντας τους δεκανείς διαμορφώνει ύστερα τους στρατιώτες και μεταβιβάζει σ αυτούς μια ολόκληρη νοοτροπία. Η προσοχή του στρέφεται στις τοπικές εφημερίδες, στα μικρά γεγονότα της τυπικής κουλτούρας, σ όλες τις εκδηλώσεις του λαϊκού πληθυσμού. Χρειάζεται να μελετήσει κανείς τον τρόπο που εκφράζεται μια συνείδηση, που είναι ακόμα εξαρτημένη. Πρέπει να λάβει υπόψη το στοιχείο του σχετικού αυθορμητισμού που υπάρχει σ αυτήν, γιατί μόνο ξεκινώντας απ αυτήν τη στοιχειώδη συνείδηση μπορεί να οδηγήσει τις μάζες σε μια κριτική συνείδηση. 24

26 Ο Γκράμσι πρόσεξε τον κινηματογράφο που ωστόσο δεν ήταν πολύ προχωρημένος στην εποχή του. Όταν πληροφορείται στη φυλακή για τον ηχητικό κινηματογράφο αντιλαμβάνεται αμέσως τη σημασία που μπορεί να αποκτήσει. Προσέχει επίσης το ραδιόφωνο, που μετρούσε έως τότε λίγα χρόνια ζωής, καθώς και τα μυθιστορήματα-επιφυλλίδες. Αλλά, αν οι εξαρτημένες τάξεις κυριαρχούνται από μια ιδεολογία που φθάνει σ αυτές από χίλια κανάλια μέσω των κυρίαρχων τάξεων, οι πραγματικές ανάγκες, οι διεκδικήσεις, έστω και αυθόρμητες σε ορισμένο βαθμό, των εξαρτημένων τάξεων σπρώχνουν αυτές τις τάξεις σε ενέργειες, αγώνες και κινήματα, σε μια συμπεριφορά γενικά που βρίσκεται σε αντίφαση με την κοσμοαντίληψη στην οποία διαπαδαγωγήθηκαν. Ο Γκράμσι αναρωτιέται, που είναι η πραγματική φιλοσοφία. Την πραγματική φιλοσοφία του ατόμου και του συνόλου θα την αναζητήσει κανείς στην πράξη. Η φιλοσοφία του καθενός βρίσκεται στην πολιτική του καθενός. Το πρόβλημα είναι να γίνει σαφής αυτή η φιλοσοφία που ενυπάρχει στη δράση του καθενός και στη δράση των κοινωνικών ομάδων. Για να επιτευχθεί αυτό χρειάζεται να κριτικάρει κανείς την κοσμοαντίληψη που επηρεάζει τις εξαρτημένες τάξεις, να την υπερνικήσει για να οικοδομήσει μια νέα κοσμοαντίληψη, όπου θα αποκατασταθεί η ενότητα ανάμεσα στη θεωρία και την πρακτική, ανάμεσα στην πολιτική και τη φιλοσοφία. Ενότητα, έστω και σχετική, ανάμεσα στη θεωρία και την πρακτική, υπάρχει στην κυρίαρχη τάξη. Το ζήτημα είναι να δει κανείς αν αυτή η ενότητα στην αστική τάξη δεν είναι και η ίδια αντιφατική. Αλλά αυτό που χαρακτηρίζει τις εξαρτημένες τάξεις είναι ακριβώς η ανυπαρξία αυτής της ενότητας ανάμεσα στην πράξη και τη θεωρία. Τέτοιες πράξεις θα παραμείνουν πάντοτε εξαρτημένες όσον καιρό δεν προχωρήσει η διαδικασία της ενοποίησης ανάμεσα στην πράξη και τη θεωρία, ανάμεσα στην πολιτική και τη φιλοσοφία 10. «Σκοπός κάθε κυρίαρχης ιδεολογίας (που όντας κυρίαρχη γίνεται επομένως και πίστη και ιδεολογία για τις πλατειές μάζες, μη συνειδητά βιωμένη σ όλες τις προϋποθέσεις και σ όλες τις πλευρές της) είναι να διατηρήσει την 10 Gruppi, L. (1977) Η Έννοια της Ηγεμονίας στον Γκράμσι, μτφρ. Π.Δ. Καστορινός, Αθήνα: Εκδόσεις Θεμέλιο. 25

27 ιδεολογική ενότητα σ όλο το κοινωνικό σύνολο που ακριβώς απ αυτή την καθορισμένη ιδεολογία στερεώθηκε και ενοποιήθηκε» 11. Ο Γκράμσι στα Τετράδια της Φυλακής του ασχολήθηκε και με την εξέταση βασικών ερωτήσεων ρεαλιστικού και μοντερνιστικού χαρακτήρα της πραγματικής ζωής, ερμηνεύοντας τα αποτελέσματα του ορθολογισμού και της βιομηχανοποίησης στην πολιτιστική δομή του κόσμου. Ξεφεύγοντας από την παραδοσιακή αισθητική των Μαρξιστών, ο Γκράμσι διέσχιζε συχνά το κατώφλι του μοντερνισμού. Ένα πολιτιστικό δημιούργημα έπρεπε να αντιλαμβάνεται όχι σαν προϊόν της εποχής του, αλλά να επεξεργάζεται με όρους που χρονολογικά τοποθετούνται στην περίοδο της υποδοχής του, και συγκεκριμένα με όρους κοινωνικής δυναμικής, στην χρησιμότητα του ως εργαλείου που εμποδίζει ή εξάγει, αποκρύπτει ή αποκαλύπτει αύτη τη δυναμική την περίοδο που εξετάζεται. Στα κείμενα του αναπτύσσεται μία αντίληψη για την πολιτιστική βιομηχανία, για τον τρόπο που παράγει και χειραγωγεί ανάγκες και επιθυμίες, που προσανατολίζεται σε αντικείμενα με έλλειψη συγκεκριμένων αναγκών και επιθυμιών, και που υποτάσσει το κοινό στην αποδοχή μίας κυρίαρχης στατικής κατάστασης. Ωστόσο τα αντικείμενα που αποδέχονται το ανάλογο μήνυμα ενός πολιτιστικού έργου έχουν μία έμφυτη ρύθμιση που τα ξεχωρίζει το ένα από το άλλο, συγκεκριμένα το προλεταριάτο και το μη-προλεταριάτο. Η επίδραση της μοντερνοποίησης του κόσμου και της βιομηχανοποίησης της πολιτιστικής και κοινωνικής σφαίρας είναι διαφορετικές για κάθε ομάδα. Οι ορθολογικές λειτουργίες της οικονομικής και πολιτιστικής παραγωγής προς το μοντερνισμό, όπως η πραγματοποίηση και η αποξένωση, έχουν τη δύναμη να εξαιρούν κάποιες ομάδες, όπως τη μη-αστική, ενώ σε άλλες να κυριαρχούν πλήρως. Ενώ στην ιδέα της κυριαρχίας υποταγής, οι ορθολογικές αυτές λειτουργίες που τείνουν τον πολιτισμικό και οικονομικό κόσμο προς τον μοντερνισμό είναι σταθερές και συνυφασμένες με συγκεκριμένες κοινωνικές ομάδες, δεν ισχύει στην σκέψη του το ίδιο για την τεχνολογία. Η τεχνολογία αποκτά μία πιο επαναστατική τροχιά. Καθώς στα αρχικά χρόνια της 11 Gramsci, Α. (1971) Il materialism storico di Benedetto Croce, Rome: Editori Rinuiti. 26

28 φιλοσοφικής σκέψης του ο Γκράμσι απέρριπτε τον κινηματογράφο, κριτικάροντας τον αρνητικά ως ένας πολιτιστικός μηχανισμός σχεδιασμένος για ηγεμονική κυριαρχία και χειραγώγηση των επιθυμιών, αργότερα αναθεώρησε, επεξεργάζοντας την δυνατότητα του για την παραγωγή αντιηγεμονίας. Η τεχνολογία αποκτούσε την λειτουργία ως μέσο για την αμφισβήτηση του status quo. Και καθώς τα αποτελέσματα των μηνυμάτων και εννοιών μέσα από τις επικοινωνιακές διαδικασίες αποδίδουν στην αμφισβήτηση, η εφαρμογή των νέων τεχνολογιών ήταν επιβεβλημένη Holub, R. (1992) Antonio Gramsci, Beyond Marxism and Postmodernism,Renate Holub, 1992, Abingdon, Oxon: Routledge. 27

29 6. ΤΟ ΚΟΜΜΑ ΚΑΙ Η ΚΟΙΝΩΝΙΚΗ ΤΑΞΗ Ο μαρξισμός έχει δώσει στη συλλογική θέληση μια νέα, σύγχρονη έννοια νοώντας τη «σαν ενεργητική συνείδηση της ιστορικής αναγκαιότητας, σαν πρωταγωνιστή σ ένα αληθινό και πραγματικό ιστορικό δράμα». Τα πολιτικά κόμματα, θεσμός στον οποίο έχει δώσει υπόσταση η ίδια η ιστορική εξέλιξη, δεν είναι στις συγκεκριμένες τους περιπτώσεις δημιουργήματα της αυθαίρετης βούλησης των ιδρυτών τους. Στις περιπτώσεις που αυτά αποκτούν πραγματική υπόσταση και διατηρούνται, η ίδια η πρωτοβουλία των ιδρυτών εκφράζει μια αντικειμενική αναγκαιότητα. Στην ουσία αυτά γεννιούνται πάνω στο «μόνιμο και οργανικό έδαφος της οικονομικής ζωής». Γι αυτό το κόμμα δεν είναι τίποτε άλλο παρά η έκφραση μιας κοινωνικής ομάδας, τίποτε άλλο από «ονοματοθεσία μιας τάξης», της οποίας το ίδιο είναι «το προχωρημένο τμήμα της». Όσο σωστό είναι όμως αυτό, άλλο τόσο αλήθεια είναι ότι τα κόμματα δεν αποτελούν απλώς μια μηχανιστική και παθητική έκφραση των κοινωνικών τάξεων αλλά επενεργούν πάνω σ αυτές αποφασιστικά «για να τις αναπτύξουν, να τις στεριώσουν, να τις γενικεύσουν». Ο Μαρξ και ο Λένιν είχαν ήδη επισημάνει ότι μονάχα η πολιτική οργάνωση της εργατικής τάξης δίνει σ αυτήν την ολοκληρωμένη της υπόσταση αυτονομώντας την από τις άλλες τάξεις. Στην «Αθλιότητα της Φιλοσοφίας» ο Μαρξ παρατηρούσε ότι στο οικονομικό επίπεδο «η μάζα (των εργατών) είναι ήδη μια τάξη απέναντι στο κεφάλαιο όχι όμως ακόμη για τον εαυτό της». Τέτοια θα γίνει μονάχα «αν συνταχθεί η ίδια σε ξεχωριστό πολιτικό κόμμα». Ο Λένιν πρόσθετε ότι η εργατική τάξη και το κίνημά της αποσπασμένη από το πολιτικό της κόμμα «εκφυλίζεται κι αναπόφευκτα πέφτει στον αστισμό», χάνει την αυτόνομη παρουσία της. Μια τάξη λοιπόν δεν μπορεί να νοηθεί αποκλειστικά στο επίπεδο της οικονομικής και κοινωνικής της υπόστασης χωρίς το πολιτικό επίπεδο. Όπως υπάρχει στην ουσία μια αλληλοσύνδεση των επιπέδων αυτών, μια διαλεκτική σχέση τους, το ίδιο διαλεκτικές είναι η σχέση τάξης και κόμματος Τρικούκης, Μ. (1985) Πολιτική και Φιλοσοφία στον Γκράμσι, Αθήνα: Εξάντας 28

30 Στα Τετράδια της φυλακής ο Γκράμσι, διευκρινίζοντας τη διαλεκτική του αυθόρμητου και της ενσυνείδητης καθοδήγησης που χαρακτηρίζει μια ηγεμονική πολιτική ηγεσία, υπενθυμίζει με λίγα λόγια την πραγματική της προέλευση: το κίνημα του Ordine Nuovo στο Τορίνο. Για την πολιτική καθοδήγηση που εφαρμόστηκε εκείνη την εποχή θα πει: «Αυτή η καθοδήγηση δεν ήταν αφηρημένη, δεν συνίστατο στη μηχανική επανάληψη επιστημονικών ή θεωρητικών διατυπώσεων, δεν μπέρδευε την πολιτική, την πραγματική δράση με τη θεωρητική έρευνα. Απευθυνόταν σε πραγματικούς ανθρώπους, που διαμορφώθηκαν κάτω από ορισμένες ιστορικές συνθήκες, με ορισμένα αισθήματα, με ορισμένες γνώμες, αποσπασματικές κοσμοαντιλήψεις που προέκυπταν από αυθόρμητους συνδυασμούς ενός ορισμένου περιβάλλοντος υλικής παραγωγής με την τυχαία συσσώρευση ετερόκλιτων κοινωνικών στοιχείων. Αυτό το στοιχείο του αυθόρμητου δεν παραμελήθηκε και, πολύ λιγότερο, δεν περιφρονήθηκε: καλλιεργήθηκε.» Ο Γκράμσι, που τόσο σφοδρά επικρίθηκε για τον «μπερξονισμό», τον «αυθορμητισμό», το βολονταρισμό του, αποκρούει όλες αυτές τις κατηγορίες ρίχνοντάς τες στο σκουπιδοτενεκέ των δογματικών υπερβολών και επιμένοντας στη νέα πρακτική της πολιτικής όπου στηριζόταν το εργατικό κίνημα. Μια μαζική πολιτική και «όχι ένας απλός τυχοδιωκτισμός ομάδων που επικαλούνταν τις μάζες». Αυτός είναι ο λόγος που αυτή η νέα πρακτική της πολιτικής, έστω κι αν δεν διατυπώνεται με την ίδια ορολογία της έννοιας της ηγεμονίας, είναι παρούσα «σε πρακτική κατάσταση». Βέβαια, ο Γκράμσι χρησιμοποιεί σ αυτήν την περίοδο την έννοια της ηγεμονίας στην παραδοσιακή σημασία του συστήματος κυριαρχίας. Μιλάει για ηγεμονικό καπιταλισμό, για ηγεμονική εκμετάλλευση, για ηγεμονικό σύστημα. Ένα παράδειγμα: «Η Ρωσία των σοβιέτ, κατακτώντας τη θέση της ως μεγάλης δύναμης, συνέτριψε το ηγεμονικό σύστημα». Για να μην πέσει κάνείς στο φετιχισμό των λέξεων, πρέπει να αναγάγει σε αυτά τα αποφασιστικά χρόνια την πραγματική προέλευση μιας έννοιας, 29

31 παρόλο που αυτή η έννοια θα εμφανισθεί μόνο αργότερα, το 1924, σε όλες τις πολύπλοκες συναρθρώσεις της. Η πρακτική απαρχή της μελλοντικής θεωρητικής έννοιας είναι η αντίληψη για τη δικτατορία του προλεταριάτου, για το κράτος, που υπονοείται στην πάλη του Ordine Nuovo για τη δημιουργία ενός νέου κράτους. «Αστικό κράτος» με την έννοια ότι πρέπει να λύσει τα ίδια προβλήματα, όπως και το αστικό κράτος και δεν μπορεί να μην έχει κρατικό μηχανισμό. Τίποτε δεν είναι πιο ξένο στον Γκράμσι «από μια αναρχική αντίληψη της επανάστασης». Το γεγονός ότι αναρχικοί εργάτες πήραν μέρος στο κίνημα του Ordine Nuovo, αποδεχόμενοι τις θέσεις του, δεν συνεπάγεται καθόλου την ανυπαρξία ιδεολογικής πάλης. Σ ένα δριμύ άρθρο του που γράφτηκε ως απάντηση σε ένα άλλο άρθρο που έφερε την υπογραφή «For ever» και υποστήριζε τον αναρχισμό, ο Γκράμσι παρατηρεί: «Στη διαλεκτική των ιδεών η αναρχία συνεχίζει το φιλελευθερισμό και όχι το σοσιαλισμό» Buci Glucksmann, C. (1984) Ο Γκράμσι και το Κράτος, μτφρ. Π.Δ. Καστορινός, Αθήνα: Εκδόσεις Θεμέλιο. 30

32 7. Ο ΣΟΣΙΑΛΙΣΜΟΣ ΤΟΥ ΓΚΡΑΜΣΙ Το ενδιαφέρον του Γκράμσι για την κοινωνία πολιτών δεν σημαίνει ότι υπάρχει κάποια αντίθεση λειτουργιών ή, ακόμη χειρότερα, μια αντίθεση συστατικού χαρακτήρα προς το κράτος. Η γκραμσιανή διάκριση είναι μεταξύ της πολιτικής κοινωνίας και της κοινωνίας πολιτών. Το κράτος, όμως είναι «πολιτική κοινωνία + κοινωνία πολιτών, δηλαδή ηγεμονία θωρακισμένη με καταναγκασμό». Η ακατέργαστη ιδέα της ταξικής δικτατορίας μετατρέπεται, στην ανάλυσή του, στη μελέτη των μορφών με τις οποίες εκδηλώνεται η αστική ηγεμονία και, κατά συνέπεια, στη μελέτη εκείνου του κόσμου των ιδεών και της κουλτούρας που συνδέεται με την υποκείμενη οικονομική δομή, αλλά ταυτόχρονα σύμφωνα με τον Μαρξ του Γκράμσι- διακρίνεται από αυτή μ ένα δικό του επίπεδο αυτονομίας και διαπερατότητας. Ακριβώς γι αυτό, θα πει ο Γκράμσι,πως τα λάθη των δυνάμεων του κοινωνικού μετασχηματισμού στις «ιστορικο-πολιτικές αναλύσεις τους» τις σχετικές με τη μελέτη των συσχετισμών δύναμης συνίστανται στο ότι «δεν είναι σε θέση να βρουν τη σωστή σχέση μεταξύ του οργανικού και του ευκαιριακού», δηλαδή μεταξύ αυτού που επειδή ανήκει στην κοινωνικο-οικονομική δομή δρα μόνο έμμεσα και αυτού που ενεργεί άμεσα λόγω περιστάσεων ή ευκαιριών, υποκειμενικής, ιδεολογικής και πολιτικής παρέμβασης. Σε αυτή την έλλειψη προσεκτικής εξέτασης οφείλονται οι υπερβολές του «οικονομισμού», της υπερεκτίμησης των «αντικειμενικών αιτιών» ή, αντίθετα, οι υπερβολές του «ιδεολογισμού», της υπερκτίμησης του υποκειμενικού παράγοντα. Η πολιτική δράση πρέπει να αναφέρεται στο κράτος ως ένα πολύπλοκο σύνολο δημόσιου μηχανισμού και κοινωνίας πολιτών, οικονομικής δομής και πολιτιστικών, διανοητικών και ηθικών σχέσεων. Σε κάθε κοινωνικοοικονομικό σχηματισμό υπάρχει μια «ολότητα», λιγότερο ή περισσότερο συνειδητοποιημένη και προφανής. Ο Γκράμσι τη συνοψίζει σε εκείνη την επεξηγηματική σύνθεση που αποτελούν οι «Σημειώσεις για τη γαλλική εθνική ζωή» μεταξύ του 19ου αιώνα και των πρώτων δεκαετιών του 20ου, στην οποία καταδεικνύει τη διαδικασία της αστικής ηγεμονίας, δηλαδή την αντιστοιχία μεταξύ μιας «κοινωνίας σε συνεχή διαδικασία διαμόρφωσης» για τη «διερεύνηση της οικονομικής βάσης» και της ταραχώδους κίνησης της θεσμικής διάταξης και της εκλογικής νομοθεσίας. «Ψηφοφορία με λίστα 31