ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΔΕΥΤΕΡΟ. 2. Η μεθοδολογία της εγκληματολογίας Εισαγωγικές παρατηρήσεις - Ο λόγος για τη μέθοδο

Transcript

1 ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΔΕΥΤΕΡΟ 2. Η μεθοδολογία της εγκληματολογίας 2.1. Εισαγωγικές παρατηρήσεις - Ο λόγος για τη μέθοδο Όταν χρησιμοποιούμε τις λέξεις μεθοδολογία της εγκληματολογίας 1 εννοούμε τους συστηματικούς τρόπους μελέτης δηλαδή τις μεθόδους και τις τεχνικές 2 του εγκληματικού φαινομένου από την εμφάνισή του ώς τις κοινωνικές αντιδράσεις σε αυτό με σκοπό την αναζήτηση της επιστημονικής αλήθειας 3. Οι έννοιες «μέθοδοι και τεχνικές» δεν είναι ταυτόσημες, αν και συχνά χρησιμοποιούνται εναλλακτικά. Μέθοδος είναι ο τρόπος προσέγγισης της πραγματικότητας με σκοπό τη διάγνωση, την αιτιολόγηση ή την ερμηνεία ενός φαινομένου (π.χ. πειραματική μέθοδος). Τεχνική είναι η τυποποιημένη εφαρμογή της μεθόδου (π.χ. τεχνική του ερωτηματολογίου). Υπό αυτή την έννοια, αντικείμενο της μεθοδολογίας της εγκληματολογίας είναι ιδίως: - Η αναζήτηση κανονικοτήτων και γενικών «νόμων». Στο βαθμό που η εγκληματολογία είναι ένας «νομοθετικός κλάδος» 4 1. Εδώ η έννοια της μεθοδολογίας είναι περιορισμένη και συγκεκριμένη δεν εκλαμβάνεται ούτε ως τμήμα της Λογικής (λογική του επιστημονικού τρόπου έρευνας) ούτε ως τμήμα της Επιστημολογίας (κριτική μελέτη των μεθόδων). Βλ. σχετικά Ι. Λαμπίρη-Δημάκη, Η Κοινωνιολογία και η Μεθοδολογία της, τόμος Α', Αθήνα- Κομοτηνή 2003, σ Οι δύο έννοιες δεν είναι ταυτόσημες, αν και συχνά χρησιμοποιούνται εναλλακτικά. 3. Πρβλ. Π. Σούρλα, Θεμελιώδη ζητήματα της μεθοδολογίας του δικαίου, Μέρος Α', Αθήνα-Κομοτηνή 1986, σ Ο H. Mannheim στο κλασικό δίτομο έργο του: Comparative Criminolοgy (v. 1, London 1965, σ. 89) δέχεται ότι η εγκληματολογία είναι τόσο «νομοθετικός» όσο

2 82 Η μεθοδολογία της εγκληματολογίας δηλαδή, προσεγγίζει την πραγματικότητα με τη λογική της γενίκευσης επιδιώκει να ανακαλύψει ποσοτικές ή ποιοτικές επαναλήψεις της εγκληματικότητας, τάσεις, συναρτήσεις ή ακόμα και νόμους με παγκόσμια εγκυρότητα. Αναφέρουμε για παράδειγμα το «θερμικό νόμο της εγκληματικότητας». Σύμφωνα με αυτόν στα θερμά κλίματα και στις θερμές εποχές υπερέχουν τα εγκλήματα αίματος και τα ε- γκλήματα κατά της ιδιοκτησίας 5. Η αναζήτηση «γενικών νόμων» έχει ατονήσει τα τελευταία χρόνια. Ωστόσο, από τον ΟΗΕ και τις έρευνες στις τάσεις της εγκληματικότητας και τη λειτουργία των συστημάτων ποινικής δικαιοσύνης προκύπτουν ενδιαφέρουσες γενικεύσεις που επαληθεύονται επί σειράν ετών. Μία τέτοια γενίκευση είναι η ακόλουθη: «στα μεσαίου εισοδήματος αναπτυσσόμενα κράτη που βρίσκονται σε μεταβατικό στάδιο το ποσοστό των εγκλημάτων βίας είναι πολύ υψηλότερο από ό,τι στα ανεπτυγμένα κράτη». Είναι ενδιαφέρον το ότι η γενίκευση αυτή διαπιστώνεται, παρά τις ατέλειες των στατιστικών στα αναπτυσσόμενα κράτη 6. - Η παρατήρηση και ταξινόμηση γεγονότων. Τα γεγονότα αυτά μπορεί να αναφέρονται στη συμπεριφορά του εγκληματία, του θύματος, του εφαρμοστή των ποινικών νόμων. Στο βαθμό που η εγκληματολογία είναι και «ιδιογραφικός κλάδος» 7 δηλαδή προσεγγίζει την πραγματικότητα με τη λογική της εξατομίκευσης μελετά γεγονότα, αιτίες και πιθανότητες σε ατομικές περιπτώσεις. Για παράδειγμα οι εθνογραφικές βιογραφικές έρευνες του Parker εστιά- και «ιδιογραφικός» κλάδος. Για τις έννοιες αυτές βλ. και Ι. Λαμπίρη-Δημάκη,,ό.π., τόμ. Β, σ G. Stefani / G. Levasseur / R. Jambu-Merlin, Criminologie et science penitentiaire, 4 e ed., Paris 1976, σ M. Shaw / J. van Dijk / W. Rhomberg, Determining Trends in Criminal Justice: An Overview of Results from the United Nations Surveys of Crime Trends and Operations of Criminal Justice Systems, στο: Forum on Crime and Society, 2003 (3) 1-2. σ , ιδίως σ. 61. Σημειώνεται ότι μεσαίου εισοδήματος κράτη θεωρούνται από τον ΟΗΕ τα κράτη των οποίων το κατά κεφαλή ακαθάριστο εθνικό προϊόν είναι από 766 έως δολάρια, σύμφωνα με στοιχεία του Βλ. σχετικά στο ίδιο σ Βλ. παραπάνω Ι. Λαμπίρη-Δημάκη, τόμ. Β', ό.π.

3 Η μεθοδολογία της εγκληματολογίας 83 ζονται σε συμπεριφορές μιας ατομικής περίπτωσης εγκληματία 8. Ο Parker εμπνεύστηκε, προφανώς τη μεθοδολογία των μελετών του από τη γνωστή ιστοριογραφία ενός ανήλικου παραβάτη του C. Shaw 9 ή την αυτοβιογραφία ενός επαγγελματία κλέφτη του E. H. Sutherland Η αξιολόγηση θεσμών, μέτρων ή νέων νομοθετικών ρυθμίσεων. Ιδιαίτερα τα τελευταία χρόνια οι αξιολογήσεις αυτές καλύπτουν ένα σημαντικό μέρος των ερευνητικών προγραμμάτων 11. Στη βιβλιογραφία αναφέρονται αξιολογήσεις ποινικών κυρώσεων, μεθόδων πρόληψης, καταστολής, κλπ. Ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζουν οι συγκρίσεις νέων ποινών, όπως η ποινή της κοινωφελούς εργασίας με την παραδοσιακή ποινή της βραχυχρόνιας φυλάκισης 12 και οι αξιολογήσεις μεταχείρισης προγραμμάτων κρατουμένων με βάση τη μέθοδο της μετα-ανάλυσης στην οποία γίνεται παρακάτω εκτενής αναφορά Η διερεύνηση αντιλήψεων του κοινού σχετικά με το έγκλημα, τις ποινές, το σύστημα ποινικής δικαιοσύνης, το φόβο του ε- γκλήματος ή τη θυματοποίηση των πολιτών 14. Αναφορικά με το σύστημα ποινικής δικαιοσύνης και τις απόψεις του κοινού σχετικά με την αστυνομία και τα δικαστήρια αξιοπρόσεκτες είναι ορισμένες κα- 8. Βλ. π.χ. T. Parker, The Unknown Citizen, London 1963, όπου γίνεται λόγος για ένα βίαιο υπότροπο από την εργατική τάξη. Επίσης του ίδιου: The Twisting Lane, London 1969, σχετικά με βιογραφίες εγκληματιών γενετησίων εγκλημάτων. 9. C. R. Shaw, The Jack Roller, Chicago E. G. Sutherland, The Professional Thief by a Professional Thief, Chicago Βλ. παρακάτω M. Killias/M. F. Aebi/D. Ribeaud, Does community Service Rehabilitate better than Short-term Imprisonment? Resutls of a Controlled Experiment, σε: The Howard Journal Of Criminal Justice, 2000, 39/1, σ Βλ. παρακάτω , αλλά και F. Loesel, Meta-analysis and social prevention: Evaluation and a Study on the Family hypothesis in Developmental Psychopathology, σε: G. Albrecht / H.U. Ottom (eds.) Social Prevention and the Social Sciences, Berlin - New York 1991, σ Σχετικά με τις έρευνες θυματοποίησης, βλ. παρακάτω

4 84 Η μεθοδολογία της εγκληματολογίας ναδικές έρευνες 15. Από ελληνικής πλευράς, αρκετές έρευνες επικεντρώνονται στις αντιλήψεις του κοινού. Για παράδειγμα, η έρευνα για τη γενική πρόληψη των εγκλημάτων περιέλαβε εκατό περίπου άτομα από το κοινό (μη εγκληματίες, εφόσον απήντησαν ότι δεν είχαν ανάμιξη με το σύστημα ποινικής δικαιοσύνης), εκατό αστυνομικούς και εκατό κρατουμένους 16. Ο αείμνηστος Η. Δασκαλάκης και ορισμένοι συνεργάτες του Εθνικού Κέντρου Κοινωνικών Ερευνών (ΕΚΚΕ) ερεύνησαν μία σειρά από θέματα εγκληματολογικού ενδιαφέροντος (από τη γνώση του κοινού για εγκληματικές συμπεριφορές έως τη στάση του απέναντι στην ποινή του θανάτου) 17. Τέλος, η Ζαραφωνίτου έχει επανειλημμένα ασχοληθεί με θέματα κοινού λ.χ. σχετικά με τις αναπαραστάσεις του κοινού για το εγκληματικό φαινόμενο ή το φόβο του εγκλήματος, όπως τον βιώνει το κοινό 18. Από την ενδεικτική και συνοπτική απαρίθμηση περιοχών έρευνας που προηγήθηκε προέκυψε ότι η πολυπλοκότητα του εγκληματικού φαινομένου υποδεικνύει μία μεγάλη ποικιλία θεμάτων τα ο- ποία απαιτούν διερεύνηση. Από την άλλη πλευρά, η ποικιλία θεμάτων και ο διακλαδικός χαρακτήρας της εγκληματολογίας καθιστούν αναγκαία την καταφυγή σε αντίστοιχα ποικίλες μεθόδους. Μεθόδους οι οποίες δεν γεννήθηκαν μέσα στον εγκληματολογικό κλάδο ούτε ανήκουν αποκλειστικά σε αυτόν. Είναι μέθοδοι και τεχνικές άλλων κλάδων όπως της κοινωνιολογίας, της στατιστικής, της ιστορί- 15. Σε αυτές λ.χ., μόνο το 4% του κοινού απήντησε ότι η αύξηση του αριθμού των αστυνομικών είναι ο αποτελεσματικότερος τρόπος ελέγχου της εγκληματικότητας, ενώ 24% ήταν υπέρ της μείωσης της ανεργίας - όπως αναφέρεται από J.-P. Brodeur / C. Shearing, Confirming Security and Justice, σε: European Journal of Criminology, 2005, τ. 2 (4), σ και ιδίως σ Κ. Δ. Σπινέλλη, Η γενική πρόληψη των εγκλημάτων, «ΠΟΙΝΙΚΑ», Αθήνα- Κομοτηνή Η. Δασκαλάκη και συνεργ., Απονομή της ποινικής δικαιοσύνης στην Ελλάδα, ΕΚΚΕ, Αθήνα Χ. Ζαραφωνίτου, Οι (ανα)παραστάσεις του κοινού για το εγκληματικό φαινόμενο, σε: Αφιέρωμα στη μνήμη Η. Δασκαλάκη, Αθήνα 1991, σ , καθώς και της ίδιας: Ο φόβος του εγκλήματος - The fear of Crime, στη σειρά: Μελέτες Ευρωπαϊκής Νομικής Επιστήμης / European Studies in Law, 3, Αθήνα-Κομοτηνή, Athens-Komotini 2002.

5 Η μεθοδολογία της εγκληματολογίας 85 ας, της εθνογραφίας, της ψυχιατρικής, της ψυχολογίας, της βιολογίας 19, της οικονομικής επιστήμης, ακόμα και της επιχειρησιακής έ- ρευνας 20. Γι αυτό και η λεπτομερής αναφορά σ αυτές τις μεθόδους είναι αδύνατη. Έτσι περιοριζόμαστε παρακάτω να παρουσιάσουμε ορισμένες μόνο από αυτές. Η επιλογή μας έγινε με δύο κριτήρια: πρώτο τη συχνότητα με την οποία συναντώνται οι μέθοδοι στην πρόσφατη εγκληματολογική βιβλιογραφία και δεύτερο την ποιότητα των εργασιών, οι οποίες προέκυψαν από αυτές τις μεθόδους. Φυσικά, η δική μας επιλογή δεν δεσμεύει τον ερευνητή εγκληματολόγο. Αυτός μπορεί να αντλήσει πρωτογενώς από οποιονδήποτε επιστημονικό κλάδο. Η πρωτοτυπία μάλιστα της μεθόδου την οποία θα εφαρμόσει είναι δυνατόν να αποδειχθεί διττά επωφελής: είτε γιατί θα φωτίσει το εγκληματικό φαινόμενο από μία τελείως νέα οπτική είτε γιατί θα εμπλουτίσει την εγκληματολογία με μία νέα μέθοδο. Πάντως και ο ερευνητής έχει ορισμένες δεσμεύσεις σχετικά με τη μέθοδο την οποία θα ακολουθήσει. Δεσμεύσεις που πηγάζουν από την επιλογή του θέματος, τις συγκεκριμένες ερευνητικές υποθέσεις, τις γνώσεις του ερευνητή, τον προσανατολισμό και τις ικανότητές του, την έλλειψη ερευνητικής ομάδας ή ακόμα και ερευνητικών κονδυλίων. Προτού προχωρήσουμε στην παρουσίαση των επιλεγμένων μεθόδων, θεωρούμε σκόπιμο να επισημάνουμε τις δυσκολίες και τους κινδύνους, οι οποίοι είναι συμφυείς με την εγκληματολογική διερεύνηση Ερευνητικές δυσχέρειες και δεοντολογικά ζητήματα Ο εγκληματολόγος συναντά στο έργο του δυσχέρειες που είναι συνυφασμένες πρώτα-πρώτα με το διερευνώμενο αντικείμενο: το έ- γκλημα, τον εγκληματία, το θύμα και την κοινωνική αντίδραση σε αυτά. Προσκόμματα δημιουργούν και οι προσωπικές αντιλήψεις του 19. G. Stefani, κ.ά., ό.π., σ. 38 και Σ. Αλεξιάδη, Εγκληματολογία, 4 η έκδ., Αθήνα-Θεσσαλονίκη 2004, σ. 12.

6 86 Η μεθοδολογία της εγκληματολογίας ερευνητή για τα καίρια αυτά θέματα, οι οποίες εμπλέκονται στην ε- ρευνητική διαδικασία 21. Ο εγκληματολόγος επίσης έχει δυσκολία να προσπελάσει το υλικό της έρευνάς του. Οι δυσκολίες αυτές είναι συνήθως τριών ειδών: δεοντολογίας, τεχνικές και πραγματικές. Οι πρώτες συνίστανται κυρίως στην αυταπόδεικτη αδυναμία να χρησιμοποιηθεί ο άνθρωπος εγκληματίας ή μη εγκληματίας σε πειράματα που ακολουθούν μεθόδους των φυσικών επιστημών για την αναζήτηση των γενεσιουργών παραγόντων του εγκλήματος 22. Ιδιαίτερη, και δικαιολογημένα, ευαισθησία υπάρχει σχετικά με τη διεξαγωγή ιατρικών ή συναφών πειραμάτων σε κρατουμένους. Στην Ελλάδα απαγορεύονται ακόμη και αν συναινεί ο κρατούμενος, σύμφωνα με το άρθρ. 31 υπό 15 της Υ.Α / Οι δεύτερες δυσκολίες πηγάζουν από το γεγονός ότι οι εγκληματίες, είτε αυτοί βρίσκονται ασύλληπτοι στους δρόμους είτε στις φυλακές καταδικασμένοι, δεν προσεγγίζονται εύκολα. Ιδιαίτερα στη δεύτερη περίπτωση είναι γνωστοί οι ενδοιασμοί των αρχών να επιτρέψουν στους ερευνητές την ελεύθερη επικοινωνία με κρατουμένους 23. Εξάλλου και η μελέτη ατομικών φακέλων κρατουμένων ή δικογραφιών των ποινικών δικαστηρίων παρουσιάζει τεχνικές αλλά και άλλες δυσκολίες. Στην Ελλάδα αποκλείεται επίσης η λήψη πληροφοριών σχετικά με το ποινικό μητρώο. Επιπρόσθετα, η αξιοποίηση των στοιχείων, τα οποία βρίσκονται στη Διεύθυνση Εγκληματο- 21. Βλ. και H.Mannheim, ό.π., σ. 74 επ. 22. Πρβλ. Ιστορία Ηρόδοτου, Ευτέρπη, κεφ. 2. Εκεί αναφέρεται, κατά τη γνώμη μου, το πρώτο πείραμα που ακολουθεί μεθόδους φυσικών επιστημών και τις εφαρμόζει σε άτομα. Στο ερώτημα: «Ποιοί από τους ανθρώπους δημιουργήθηκαν πρώτοι οι Αιγύπτιοι ή οι Φρύγες»; Ο Ψαμμήτιχος σκέφθηκε να απαντήσει με ένα πείραμα. Πήρε στην τύχη δύο νεογέννητα παιδιά τα οποία έδωσε σε ένα βοσκό να τα μεγαλώσει σε μία ερημική καλύβα. Μετά από λίγο χρόνο τα παιδιά άρχισαν να φωνάζουν «βεκός». Ο Ψαμμήτιχος πληροφορούμενος ότι «βεκός» σημαίνει ψωμί στα φρυγικά, κατέληξε στο συμπέρασμα ότι οι Φρύγες ήρθαν πρώτοι και όχι οι Αιγύπτιοι! (Ας σημειωθεί ότι το γράμμα «b» προφέρονταν ως «μπ». 23. Οι έρευνες σε κρατούμενους δημιουργούν ενδοιασμούς σε αξιωματούχους υπουργείων. Σχετικά με τη Μ. Βρετανία, βλ. V. Jupp, Methods of Criminological Research, London / New York 1995 (1989, 1993), σ. 139.

7 Η μεθοδολογία της εγκληματολογίας 87 λογικών Υπηρεσιών ή στο Βιβλίο Συμβάντων της Ελληνικής Αστυνομίας δεν είναι εύκολη. Φυσικά, τα εμπόδια που δημιουργούνται είναι κατανοητά και σε κάποιο βαθμό δικαιολογημένα. Υπάρχει πάντα ο κίνδυνος αφενός στιγματισμού του ερευνώμενου ατόμου, και αφετέρου αποκάλυψης ευαίσθητων δεδομένων του συλληφθέντος ή κρατουμένου. Και, φυσικά, υπάρχει και το ενδεχόμενο παρεμπόδισης της καλής λειτουργίας του δικαστηρίου, της Αστυνομίας, της φυλακής. Ως προς τα ευαίσθητα δεδομένα πρέπει, ωστόσο, να σημειώσει κανείς ότι στο άρθρ. 7 1 στ' του ν. 2472/1997 ορίζεται ότι επιτρέπεται η επεξεργασία ευαίσθητων δεδομένων (όπως οι ποινικές διώξεις και καταδίκες) κατ εξαίρεση για ερευνητικούς σκοπούς, εφόσον τηρείται η ανωνυμία (άρθρ. 2, στ' του ν. 2472/1997). Εξάλλου η προστασία των προσωπικών δεδομένων των κρατουμένων προβλέπεται και από το άρθρ. 4 της Υ.Α / Το τρίτο είδος δυσκολιών συσχετίζεται με την ίδια τη φύση του πράγματος, δηλαδή του εγκλήματος. Το έγκλημα, εκτός από τη νομική διάσταση, έχει και μία εγκληματολογική 24. Δηλαδή, έγκλημα δεν είναι (μόνο) ό,τι ο νόμος ορίζει αλλά (και) ό,τι οι εγκληματολόγοι προτείνουν. Επομένως ακόμα και αν ήθελε ο εγκληματολόγος να κινηθεί σε μία περιοχή μη εμπειρική, αντιθετικιστική, πάλι το έργο του δεν θα ήταν εύκολο. Θα έπρεπε δηλαδή ο εγκληματολόγος να προχωρήσει σε μία εξαντλητική έρευνα αρχείων, ιστορικών πηγών και άλλων δεδομένων για να τεκμηριώσει τις θέσεις του. Και πάλι αυτές ενδεχομένως θα αποτελούσαν απλές «υποθέσεις» για διερεύνηση, αφού το έγκλημα και ο εγκληματίας για την εγκληματολογία είναι μία πραγματικότητα και όχι μία θεωρητική κατασκευή. Προβλήματα γεννώνται και με την αλληλεξάρτηση αντεγκληματικής πολιτικής και εγκληματολογικής έρευνας. Όσοι χρησιματοδοτούν τέτοιες έρευνες επιλέγουν συνήθως εκείνες που έχουν ή υπόσχονται πρακτική αξία. Αυτό είναι διττά βλαβερό: Πρώτο, ζημιώνεται η θεωρητική έρευνα η οποία έτσι δεν προωθείται. Και δεύ- 24. Βλ. παρακάτω

8 88 Η μεθοδολογία της εγκληματολογίας τερο, η εφαρμοσμένη έρευνα εμπλέκει συχνά τον εγκληματολόγο σε αποφάσεις εγκληματοπροληπτικής πολιτικής, και ίσως και σε αγώνα για την καθιέρωση μιας ποινής που από την έρευνα αποδεικνύεται αποτελεσματική 25 (π.χ. κατάργηση της θανατικής ποινής ή των βραχυχρόνιων ποινών). Η δραστηριότητα αυτή όμως επιδέχεται συζήτηση. Ορισμένοι αμφισβητούν το αν ανήκει στον ρόλο του εγκληματολόγου. Αντίθετη, εντούτοις άποψη έχει διατυπωθεί από τους οπαδούς του «πραγματισμού» (realism), οι οποίοι τονίζουν ότι η εμπλοκή εγκληματολόγων σε μία κίνηση προοδευτικής μεταρρύθμισης για επίλυση προβλημάτων, βελτίωση των προσφερόμενων υ- πηρεσιών ή ενός δικαιότερου συστήματος ποινικής δικαιοσύνης είναι σκόπιμη και επιθυμητή 26. Τέλος, οι προσωπικές αντιλήψεις του ερευνητή εγκληματολόγου και η ιδεολογία του επηρεάζουν συχνά την επιλογή του ως προς το θέμα, τη μέθοδο και τα ευρήματα τα οποία τελικά θα παρουσιάσει. Και τούτο γίνεται ακόμα πιο αισθητό στο μέτρο που ορισμένοι εγκληματολόγοι 27 δεν δέχονται ότι υπάρχει ή ότι πρέπει να υπάρχει μία αξιολογικά ουδέτερη κοινωνική επιστήμη, όπως την είχε περιγράψει ο M. Weber 28. Έτσι, η επιλογή ενός θέματος ή μιας μεθόδου με βάση τις συνειδητές ή ασυνείδητες προτιμήσεις του ε- γκληματολόγου και όχι τις ανάγκες του κλάδου ή της χώρας είναι ενδεχόμενο να καταλήξει σε λανθασμένη τοποθέτηση τόσο των ε- ρευνητικών κονδυλίων όσο και του ανθρώπινου δυναμικού. Και α- κόμη, η επιλογή, παρουσίαση και ανάλυση των αποτελεσμάτων, η 25. Πρβλ. H. Mannheim, ό.π., σ R. Matthews / J. Young, Reflections on realism, σε: J. Young / R. Matthews (eds.), Rethinking Criminology: The realist debate, London / Newberry Park / New Delhi, 1992, σ. 1-23, ιδίως σ. 4 και σ Βλ. το κλασικό άρθρο του H. S. Becker, «Whose Side are We on?», στο περιοδικό «Social Problems», τ. 14 (1967) σ Βλ. Και Γ. Α. Πανούση (Εισαγωγή στην εγκληματολογία, Αθήνα-Κομοτηνή 1983, σ. 55), ο οποίος επισημαίνει ότι στο μοντέλο τη σύγκρουσης ο ερευνητής παίρνει «θέση». 28. M. Weber, Δοκίμια επί της θεωρίας των κοινωνικών επιστημών, ΕΚΚΕ τ. 1, Αθήνα 1972, βλ. ιδίως σ. 24.

9 Η μεθοδολογία της εγκληματολογίας 89 οποία χρωματίζεται συγκινησιακά από τον ερευνητή, δημιουργεί τον κίνδυνο απομάκρυνσης από την αλήθεια. Επιπρόσθετα, ο ερευνητής εγκληματολόγος ενδέχεται να είναι στρατευμένος, δηλαδή να προσδοκά από τα αποτελέσματα των ε- ρευνών του, όχι μόνο απόδειξη των θεωριών του, αλλά λ.χ. αιτιολόγηση των υψηλών δαπανών ορισμένων προγραμμάτων, υποστήριξη προτάσεών του για συγκεκριμένες μεταρρυθμίσεις στην περιοχή των ποινικών κυρώσεων ή των φυλακών ή και εκ των υστέρων νομιμοποίηση ορισμένων ενεργειών του. Αν επιχειρούσαμε τέλος να συμπτύξουμε σε ένα τετράλογο τη δεοντολογία του ερευνητή θα τονίζαμε την: - αποφυγή διαδικασιών που ενδέχεται να βλάψουν, να ταπεινώσουν ή να παραπλανήσουν τα υποκείμενα της έρευνας, συνήθως τους «εγκληματίες» 29, - προστασία του απορρήτου και της ιδιωτικής σφαίρας των υ- ποκειμένων, - εκπόνηση της έρευνας και την έκθεση των αποτελεσμάτων με αντικειμενικότητα, υπευθυνότητα και επαγγελματικό ήθος, - τήρηση των δεσμεύσεων ως προς τους συμμετέχοντες στην έρευνα με οποιοδήποτε τρόπο, δηλαδή και ως προς εκείνους που παρεχώρησαν τη σχετική άδεια, αν χρειαζόταν. Με όσα προηγήθηκαν δεν εξαντλήσαμε το θέμα. Υπογραμμίσαμε μόνο ορισμένες δυσχέρειες και δεοντολογικά ζητήματα που αφορούν, γενικά, την εγκληματολογική, και ιδίως, την εμπειρική μελέτη Βλ. αντί άλλων F. E. Hagan, Research in Criminal Justice and Criminology, New York/London 1982, σ Βλ. διεξοδικότερα σχόλια στο: A. Binder / G. Geis, Methods of Research in Criminology and Criminal Justice, New York etc., 1983, σ

10 90 Η μεθοδολογία της εγκληματολογίας 2.3. Οι μεθοδολογικές κατευθύνσεις της εγκληματολογίας Το σύνολο των εγκληματολογικών γνώσεων και θεωριών είναι δημιούργημα τριών βασικών μεθοδολογικών κατευθύνσεων: μιας φιλοσοφικής ή/και αντιθετικιστικής, μιας θετικιστικής ή εμπειρικής και μιας συνθετικής Η φιλοσοφική και η αντιθετικιστική κατεύθυνση Η προσέγγιση του εγκληματικού φαινομένου με το νου και όχι με τις αισθήσεις, με μετρήσεις και πειράματα είχε πραγματοποιηθεί πριν (φιλοσοφική) από τον θετικισμό, αλλά βρήκε οπαδούς και μετά (αντιθετικιστική) από αυτόν 31. Η μικρή κλασική πραγματεία του Beccaria «Περί αδικημάτων και ποινών», που δημοσιεύθηκε το αποτελεί ένα εύστοχο παράδειγμα εγκληματολογικής γνώσης βασισμένης σε πολιτικοφιλοσοφική μέθοδο. Το έργο αυτό ξεκίνησε σαν φωνή διαμαρτυρίας για τη βαναυσότητα και αυθαιρεσία του συστήματος της ποινικής δικαιοσύνης στην Ιταλία των μέσων του 18 ου αιώνα. Εμπεριέχει, όμως, ορισμένες και σήμερα αποδεκτές εγκληματολογικές θέσεις, όπως π.χ. το προβάδισμα στην πρόληψη ( XLI), την απόρριψη της ποινής του θανάτου ( Ι), των βασανιστηρίων ( ΧΙΙ), των σκληρών ποινών ( XV), της γενικής δήμευσης ( ΧΙΙΙ) κλπ. 31. Θετικισμός είναι η φιλοσοφική κίνηση που άρχισε με τον Γάλλο φιλόσοφο και πατέρα της Κοινωνιολογίας A. Comte ( ). Σύμφωνα με τις απόψεις των θετικιστών, οι εμπειρίες που γίνονται αντιληπτές με τις αισθήσεις, με κανόνες της μαθηματικής φυσικής, με πείραμα και παρατήρηση και χωρίς αξιολογικές κρίσεις είναι η μόνη αξιόλογη πηγή επιστημονικής γνώσης. Βλ. Και Ι. Λαμπίρη- Δημάκη, τόμ. Α', ό.π., σ Επίσης Θ. Αντόρνο / Χ. Άλμπερτ κ.ά. Η κοινωνιολογία μεταξύ εμπειρίας και θεωρίας. Βασικά κοινωνιολογικά προβλήματα, Αθήνα 1972, ιδιαίτερα σ. 71 επ., και 108 επ. 32. C. Beccaria, Dei delitti e delle pene (A Cura di F. Venturi), Torino 1965 (1765). Το έργο χωρίζεται σε παραγράφους με λατινική αρίθμηση. Βλ. σχετικά Ν. Ε. Κουράκη, Η ποινική καταστολή, 4 η έκδ. Αθήνα-Κομοτηνή 2005, σ. 137 επ., και Κ. Δ. Σπινέλλη, Η γενική πρόληψη των εγκλημάτων, ό.π., σ. 122 επ., 125 επ., βλ. και παρακάτω

11 Η μεθοδολογία της εγκληματολογίας 91 Την ίδια μέθοδο ακολούθησε, ογδόντα χρόνια περίπου αργότερα, ο Άγγλος νομομαθής και φιλόσοφος J. Bentham ( ). Από το πλούσιο σε ιδέες τρίτομο έργο του 33 σταχυολογούμε ορισμένες προτάσεις οι οποίες δημιούργησαν ισχυρό εγκληματολογικό αντίκτυπο: «Η ποινή πρέπει να είναι περισσότερο εκφοβιστική από ό,τι το έγκλημα επιθυμητό» 34. «Δεν ακολουθεί κανείς μία εγκληματική σταδιοδρομία παρά μόνο όταν ελπίζει ότι δεν θα τιμωρηθεί. Η αυστηρότητα της ποινής είναι απαραίτητη για να αντισταθμίσει τις πιθανότητες ατιμωρησίας» 35. Και ακόμη: «Δεν πρέπει να επιβάλλεται η ίδια ποινή για το ίδιο έγκλημα σε όλους τους παραβάτες χωρίς εξαίρεση. Είναι αναγκαίο να εκτιμώνται και οι παράγοντες (ηλικία, φύλο, κοινωνικοοικονομική κατάσταση) που επιδρούν στην ευαισθησία» 36. Τα παραπάνω παραδείγματα αρκούν για να δείξουν ότι η δημιουργική σκέψη των συγγραφέων έδωσε κύρος στις απόψεις τους. Αυτό όμως δεν ήταν αρκετό για να διασαλευθεί ένα αδιαμφισβήτητο επί αιώνος σύνολο αντιλήψεων ή και προκαταλήψεων σχετικά με το έγκλημα και την ποινή. Τα περισσότερα από αυτά τα θέματα έγιναν πολύ αργότερα αντικείμενα θεωρητικών και κυρίως εμπειρικών μελετών. Παρά την επικράτηση σε μεγάλο βαθμό των θετικιστικών αντιλήψεων στον τομέα των κοινωνικών επιστημών ίσως για να τονίζουν τον επιστημονικό τους χαρακτήρα δεν έλειψαν και οι αντιδράσεις. Οι αντιθετικιστές έκαναν σε όλους τους τομείς την εμφάνισή τους 37. Έτσι, η εγκληματολογία αποκτά και αυτή τους «ρομαντικούς» της, οι οποίοι αναζητούν να κατανοήσουν το έγκλημα, τις επιπτώσεις του και τους τρόπους αντιμετώπισής του χωρίς «υπο- 33 J. Bertham, Traités de legislation civile et pénale. Ouvrage Extrait de Manuscrits de M. Jéremie Bentham, 2 e édition, v. I, II, III, Paris Για το έργο του J. Bertham, βλ. Ν. Ε. Κουράκη, ό.π., σ. 151 επ. Επίσης Κ. Δ. Σπινέλλη, ό.π., σ. 125 επ. Βλ. και παρακάτω J. Bertham, ό.π., τ. ΙΙ, σ Στο ίδιο, σ Στο ίδιο σ Βλ. Ι. Λαμπίρη-Δημάκη, τ. Β', 7 η έκδ. 2003, σ. 19 επ.

12 92 Η μεθοδολογία της εγκληματολογίας θέσεις», χωρίς «στατιστικές», χωρίς «ομάδες ελέγχου» 38. Χαρακτηριστικό παράδειγμα του είδους αυτού της σύγχρονης εγκληματολογικής τάσης αποτελούν τα έργα των περισσότερων οπαδών της κριτικής εγκληματολογίας, αλλά και ορισμένα κλασικά έργα της εγκληματολογικής βιβλιογραφίας. Για παράδειγμα, η θεωρία της «διαφοροποιούσας συναναστροφής» 39 του Sutherland ( ) αναπτύχθηκε χωρίς να έχει εμπειρικά ερείσματα. Με λογική, διαίσθηση και ένα πλατύ υπόβαθρο εγκληματολογικών γνώσεων ο Sutherland καταλήγει στο ότι η εγκληματική συμπεριφορά είναι αποτέλεσμα εκμάθησης κυρίως των τεχνικών, των αξιών, των «δικαιολογιών» που αποκτά ένας εγκληματίας. Και η διαδικασία αυτή γίνεται μέσα σε έντονα και κατ επανάληψη αλληλοενεργούσες προσωπικές ομάδες στις οποίες υπερτερεί το «εγκληματικό» στοιχείο και οι «εγκληματικοί» κανόνες παρά ο σεβασμός προς τους νόμους (βλ. παρακάτω ). Με οδηγό την κριτική φιλοσοφία και με τη βοήθεια κάποιων στοιχείων ο σύγχρονος εγκληματολόγος Quinney διερευνά τον έ- λεγχο του εγκλήματος στην αμερικανική κοινωνία 40. Για την κριτική κατανόηση και την απομυθοποίηση της σύγχρονης ιστορικής πραγματικότητας σχετικά με το έγκλημα χρησιμοποιεί στοιχεία (πανεπιστημιακές επιχορηγήσεις για εγκληματοπροληπτικά προγράμματα, κονδύλια για ανάλογες έρευνες, βιογραφικά δεδομένα των διευθυντών FBI, Αστυνομία, Εισαγγελία κλπ.) που τείνουν να αποδείξουν τη μιλιταριστική οργάνωση της ποινικής καταστολής και τη διασύνδεσή της με την άρχουσα τάξη (βλ. παρακάτω 3.8.5). Μακρυά από τη θετικιστική αντίληψη, αλλά και από τα δύο παραδείγματα που αναφέραμε, κινείται μία άλλη ομάδα μελετών. Είναι οι μελέτες που προσεγγίζουν την εγκληματικότητα μέσα από ιστορικές αναλύσεις. Συσχετίσεις εγκληματικότητας και κοινωνίας μιας 38. Για τις έννοιες αυτές γίνεται λόγος παρακάτω στο Με τη μετοχή «διαφοροποιούσα» απέδωσε ο Ν. Κ. Ανδρουλάκης τον αγγλικό όρο «differential», βλ. Ν. Κ. Ανδρουλάκη, Ποινικαί Μελέται, Αθήναι 1972, σ. 44. Βλ. σχετικά και παρακάτω και R. Quinney, Critique of Legal Order, Boston 1974.

13 Η μεθοδολογία της εγκληματολογίας 93 συγκεκριμένης χώρας για ένα συγκεκριμένο αιώνα ή ακόμα και η μελέτη του υπόκοσμου λ.χ. της Βικτωριανής εποχής, φαίνεται να τονίζουν την αντίληψη ότι η εγκληματικότητα ενδημεί στις κατώτερες κοινωνικοοικονομικές τάξεις 41. Στον ελληνικό χώρο αξίζει να σημειωθεί η ιστορική ερευνητική εργασία του Γ. Κολιόπουλου «Οι ληστές» 42. Όσοι πιστεύουν στην καθαρά θετικιστική μέθοδο αμφισβητούν την εγκληματολογική αξία της φιλοσοφικής ή αντιθετικιστικής. Γι αυτούς εργασίες σαν και αυτές που αναφέρθηκαν στο τμήμα αυτό, οι οποίες είναι βασισμένες σε νοητικές κατασκευές και αποσπασματικές περιγραφές, χαρακτηρίζονται ως υποκειμενικές και αυθαίρετες. Σε αυτά τα κείμενα κυριαρχούν οι ιδέες, τα νοήματα, οι αντιλήψεις του συγγραφέα, ο οποίος στην καλύτερη περίπτωση εξιστορεί ό,τι ίσως συμβαίνει, ενώ στη χειρότερη ό,τι πιστεύει ότι συμβαίνει. Επομένως η αξία των εργασιών αυτών βρίσκεται κυρίως στην προσφορά υλικού για κατασκευή ερευνητικών υποθέσεων. Και σε αρκετές περιπτώσεις συνέβη ακριβώς αυτό: οι εμπειρικοί εγκληματολόγοι προσπάθησαν ex post facto να επαληθεύσουν θέσεις του Beccaria, του Bentham, του Sutherland ή των κριτικών εγκληματολόγων Βλ. π.χ. το συλλογικό έργο του Douglas Hay και συνεργατών Albion s Fatal Tree: Crime and Society in Eighteenth Century England, London 1975, J. J. Tobias, Crime and Industrial Society in the 19 th Century, New York 1972, Abdul Qaiyun Ladhi, C. Tilly, Urbanization, Crime and Collective Violence in 19 th Century France, στο American Journal of Sociology, τ. 79 (1973), σ Επίσης Kellow Chesney, The Victorian Underworld, New York Γ. Κολιόπουλου, Ληστές. Η Κεντρική Ελλάδα στα μέσα του 19 ου αιώνα, Αθήνα Π.χ. εργασίες σχετικές με τη γενική πρόληψη διερεύνησαν το ζήτημα της «αυστηρότητας» των ποινών. Βλ. σχετικά Κ. Δ. Σπινέλλη, ό.π., ιδιαίτερα σ. 126 επ., σ. 363 επ. Η εμπειρική εξάλλου διερεύνηση της θεωρίας της διαφοροποιούσας συναναστροφής απασχόλησε ιδιαίτερα τους εγκληματολόγους, βλ. π.χ. J. F. Short «Differential Association as a Hypothesis. Problems of Empiricial. «Testing», στο: «Social Problems», τ. 8 (1960), σ , P. C. Friday, La verifica delle teoria della struttura differenziale della opportunità delle associazioni nella società Suedese, στο: «Quaderni di Criminologia clinica», τ. 14 (1972), σ

14 94 Η μεθοδολογία της εγκληματολογίας Η θετικιστική κατεύθυνση Η θετικιστική κατεύθυνση βασίζεται, όπως είναι αυτονόητο, στον θετικισμό, δηλαδή στη θεωρία του Γάλλου, πατέρα της Κοινωνιολογίας, Α. Comte ( ). Θεμελιώδης αρχή του θετικισμού είναι το ότι μόνο οι πειραματικές επιστήμες μπορούν να προσφέρουν βεβαιότητα 44. Έτσι στο τμήμα αυτό θα παρουσιάσουμε ερευνητικές μεθόδους, οι οποίες χρησιμοποιήθηκαν σε γνωστές εμπειρικές μελέτες 45. Οι μελέτες αυτές έχουν ως κοινό χαρακτηριστικό ότι ε- φαρμόζουν μεθόδους, οι οποίες προσεγγίζουν τα μεθοδολογικά πρότυπα των φυσικών επιστημών. Συχνά αναζητούν αιτιώδεις συναρτήσεις και «νόμους», ενώ επιδιώκουν την αξιολογική ουδετερότητα. Συνήθως οι εμπειρικές μελέτες ακολουθούν ορισμένα προκαθορισμένα στάδια για τη δημιουργία εγκληματολογικής γνώσης. Ξεκινούν από την επιλογή μιας εγκληματολογικής θεωρίας και την περιγραφή του θεωρητικού αυτού πλαισίου. Ύστερα προχωρούν στην κατασκευή των «υποθέσεων». Ακολουθεί η επιλογή της κατάλληλης μεθόδου ή των κατάλληλων μεθόδων για τη διερεύνηση των «υποθέσεων». Στη συνέχεια πραγματοποιείται η έρευνα, δηλαδή η συλλογή των στοιχείων. Και τέλος η παρουσίαση και συζήτηση των ευρημάτων καταλήγει στην επαλήθευση (ολική ή μερική) ή διάψευση (ολική ή μερική) των «υποθέσεων». Και η έρευνα ολοκληρώνεται με γενικεύσεις (βλ. Γράφημα 2.1). Η έννοια του θεωρητικού πλαισίου προϋποθέτει τη χρησιμοποίηση μιας γνωστής «θεωρίας» (λ.χ. της ανομίας, της ετικέτας, της εκμάθησης, του κοινωνικού ελέγχου, της διαφοροποιούσας ευκαιρίας, της ορθολογικής επιλογής κλπ.) 46 Σε εξαιρετικές περιπτώσεις, εντούτοις, είναι δυνατό ο ερευνητής να χρησιμοποιήσει μία δική του πρωτότυπη σύλληψη. 44. Ι. Λαμπίρη-Δημάκη, ό.π., τόμ. Α, σ Για την έννοια του επιθέτου «εμπειρικός», βλ. παραπάνω Βλ. σχετικά παρακάτω

15 Η μεθοδολογία της εγκληματολογίας 95 ΓΡΑΦΗΜΑ 2.1 ΥΠΟΔΕΙΓΜΑ ΕΡΕΥΝΗΤΙΚΗΣ ΔΙΑΔΙΚΑΣΙΑΣ Εμπειρικές γενικεύσεις Μέθοδοι Υπόθεση Θεωρία Εμπειρικές γενικεύσεις Μέθοδοι Υπόθεση Μέτρηση & ανάλυση Ορισμός εννοιών & καθορισμός τρόπου μέτρησης Σχεδιασμός έρευνας Συλλογή δεδομένων Πηγή: F. E. Hagan, Research Methods in Criminal Justice and Criminology, New York 1982, σ.11.

16 96 Η μεθοδολογία της εγκληματολογίας Η κατασκευή ερευνητικών «υποθέσεων» είναι το επόμενο μέλημα του ερευνητή. «Υποθέσεις», στη γλώσσα της έρευνας, θεωρούνται προτάσεις που επιδέχονται επαλήθευση ή διάψευση. Για παράδειγμα: «σε κράτη με μεσαίο κατά κεφαλήν εισόδημα τελούνται περισσότερα εγκλήματα βίας από όσα τελούνται σε κράτη με υψηλό κατά κεφαλήν εισόδημα». Δηλαδή, η «υπόθεση» είναι μία εικασία για το είδος της σχέσης δύο μετρήσιμων μεταβλητών. Οι μεταβλητές στο προηγούμενο παράδειγμα είναι τα κράτη με το κατά κεφαλήν εισόδημα (κατώτερο, μεσαίο, υψηλό) και η τέλεση εγκλημάτων βίας (πόσα;) 47. Οι μεταβλητές αυτές θα προκύψουν από την επιλεγμένη θεωρία, οπότε απαιτείται να δοθούν «ορισμοί εργασίας» και οι θεωρητικές έννοιες που είναι ποιοτικές να μετατραπούν σε έννοιες ποσοτικές, επιδεχόμενες μέτρηση, δηλαδή σε μεταβλητές. Παράδειγμα μιας ποιοτικής έννοιας είναι η «γενική πρόληψη». Εφόσον από τη θεωρία γνωρίζουμε ότι η γενική πρόληψη είναι αφενός διαδικασία εκφοβισμού, και αφετέρου διαδικασία ηθικοκοινωνικής διαπαιδαγώγησης 48, η μετατροπή της ποιοτικής έννοιας «γενική πρόληψη» σε έννοια ποσοτική ή σε μεταβλητές είναι δυνατή. Στην τεχνική του ε- ρωτηματολογίου η ποσοτικοποίηση θα έχει ως εξής: «Νομίζετε ότι η απειλή της ποινής θα σας απέτρεπε από την τέλεση ενός εγκλήματος: πολύ, αρκετά ή καθόλου; Και επίσης: «Νομίζετε ότι συζητήσεις σχετικά με τη σημασία του σεβασμού προς τους νόμους, θα σας απέτρεπε από την τέλεση ενός εγκλήματος: πολύ, αρκετά ή καθόλου;» Είναι φανερό ότι έτσι εισάγουμε δύο μεταβλητές, δηλαδή έννοιες που επιδέχονται μέτρηση: απειλή των νόμων ή εκφοβισμός (1 η μεταβλητή) και συζήτηση για την αξία του σεβασμού προς τους νόμους (ηθικοκοινωνική διαπαιδαγώγηση) (2 η μεταβλητή). Στην επιστήμη γίνεται λόγος για ανεξάρτητες μεταβλητές ή μεταβλητές πρόβλεψης και για εξαρτημένες. Ανεξάρτητες μετα- 47. R. Mark, Research Made Simple. A Handbook for Social Workers, Thousand Oaks / London / New Delhi 1996, σ. 21 επ., καθώς και Ι. Λαμπίρη-Δημάκη, ό.π., τόμος Α, σ. 183 επ. 48. Βλ. σχετικό ερωτηματολόγιο στο Παράρτημα του βιβλίου της Κ. Δ. Σπινέλλη, Η γενική πρόληψη των εγκλημάτων, ό.π.

17 Η μεθοδολογία της εγκληματολογίας 97 βλητές είναι έννοιες, όπως η ηλικία, το φύλο, η φυλή, ο τόπος γέννησης ή κατοικίας το θρήσκευμα, το εισόδημα κλπ. (Λ.χ. στο πιο πάνω παράδειγμα μία «υπόθεση» θα ήταν: «οι γυναίκες είναι περισσότερο υπέρ της απειλής των νόμων από ό,τι οι άνδρες». Επομένως, στους ερωτώμενους θα έπρεπε να υπάρχουν άτομα και των δύο φύλων (ανεξάρτητη μεταβλητή: φύλο). Εξάλλου, εξαρτημένη μεταβλητή σε μία σχέση που περιλαμβάνει δύο ή περισσότερες μεταβλητές, είναι η μεταβλητή που έπεται της ανεξάρτητης, είναι, δηλαδή, το αποτέλεσμα, το αιτιατό. Λ.χ., η παράβαση των νόμων, η εγκληματικότητα, η υποτροπή, κλπ. Το επόμενο ερευνητικό βήμα είναι ο σχεδιασμός της έρευνας και η επιλογή του είδους της φυσικά, αυτός εξαρτάται από πολλούς παράγοντες, αλλά κυρίως από την επιλεγμένη θεωρία Διακρίσεις και είδη ερευνών Έρευνες: διερευνητικές, περιγραφικές, επεξηγητικές και αξιολόγησης Οι εγκληματολογικές έρευνες ανάλογα με τον επιδιωκόμενο σκοπό διακρίνονται σε: (α) διερευνητικές ή πιλοτικές, (β) περιγραφικές, (γ) επεξηγητικές ή ερμηνευτικές 49, και (δ) αξιολόγησης. Διερευνητικές είναι εκείνες οι έρευνες που στοχεύουν στην ε- ξοικείωση με ένα νέο, αδιερεύνητο θέμα και στον εντοπισμό μηχανισμών ή συσχετίσεων. Δεν απαιτούν ιδιαίτερο σχεδιασμό και μεγάλα κονδύλια. Διεξάγονται σε ένα μικρό δείγμα, με τη μέθοδο της παρατήρησης 50 ή με ένα προκαταρκτικό ερωτηματολόγιο. Αυτές οι έ- ρευνες έχουν κοινά σημεία με τις προέρευνες ή δοκιμαστικές έ- 49. Ακολουθείται η κατηγοριοποίηση των A. Binder / G. Geis, Methods of Research in Criminology and Criminal Justice, New York 1983, σ. 119 επ. Οι έρευνες αξιολόγησης ή αποτίμησης έχουν προστεθεί από την Κ. Δ. Σπινέλλη. Αναφορά σε τύπους ερευνών περιλαμβάνει η Χ. Ζαραφωνίτου, Εμπειρική Εγκληματολογία, Αθήνα 1995, σ. 17 επ. 50. Βλ. παρακάτω

18 98 Η μεθοδολογία της εγκληματολογίας ρευνες, οι οποίες συνήθως γίνονται σε ένα μικρό δείγμα για να ε- λεγχθεί ένα ερωτηματολόγιο ή συλλέγονται με μία άλλη μέθοδο ορισμένα στοιχεία για να εντοπίσει ο ερευνητής τα συγκεκριμένα προβλήματα με τα οποία θα ασχοληθεί. Από τα πολλά παραδείγματα διερευνητικών και δοκιμαστικών ερευνών αναφέρουμε τρία από την ελληνική βιβλιογραφία. Δοκιμαστική έρευνα ή προέρευνα του ερωτηματολογίου χρησιμοποιήθηκε πριν από την ολοκληρωμένη έρευνα που διεξήχθη τελικά σε μαθητές της δευτεροβάθμιας εκπαίδευσης σχετικά με το φαινόμενο της χρήσης ουσιών 51. Σε δοκιμαστική έρευνα ή προκαταρκτική διερεύνηση με συνεντεύξεις με ιδιοκτήτες και υπαλλήλους πέντε μεγάλων καταστημάτων των Αθηνών, προέβη η ερευνήτρια των κλοπών σε καταστήματα, πριν προχωρήσει στην κυρίως έρευνα και στην επίπονη συλλογή στοιχείων από αρχεία ενός καταστήματος και στη συστηματική παρατήρηση της λειτουργίας των μεθόδων ελέγχου των κλοπών στην εμπειρική της μελέτη 52. Τέλος, καθαρά διερευνητική, αλλά όχι προκαταρκτική, ήταν η έρευνα που έγινε σε θύματα ατόμων τρίτης ηλικίας - ένα θέμα τελείως παρθένο στην εγκληματολογική / θυματολογική βιβλιογραφία. Στην έρευνα αυτή, χρησιμοποιήθηκε ένα ερωτηματολόγιο απευθυνόμενο σε δείγμα ατόμων τρίτης ηλικίας, ένα δεύτερο απευθυνόμενο σε υπηρεσίες νοσοκομείων, ΚΑΠΗ κλπ. και παράλληλα, ελέγχθηκαν και τα βιβλία συμβάντων στα αστυνομικά τμήματα των περιοχών, όπου διεξήχθη η έρευνα, για να εντοπιστούν περιστατικά θυματοποίησης ηλικιωμένων 53. Φυσικά, πριν από τη συλλογή των δεδομένων με τις τεχνικές αυτές είχε προηγηθεί μία δοκιμαστική έ- ρευνα. Εδώ σημειώνουμε ότι η συνδυασμένη χρήση μεθόδων ή τεχνικών (π.χ. «κλειστές» και «ανοικτές» ερωτήσεις στο ίδιο ερωτηματολόγιο ή διαφορετικά ερωτηματολόγια με διαφορετικούς αποδέ- 51. Α. Αποστολάκη, Μαθητές και Ναρκωτικά, Δίκαιο και Οικονομία, Αθήνα 2004, σ. 87 επ. 52. Μ. Κρανιδιώτη, Η κλοπή σε καταστήματα - Το φαινόμενο και ο κοινωνικός του έλεγχος, «ΠΟΙΝΙΚΑ» 45, Αθήνα-Κομοτηνή 1995, σ. 229 επ. 53. Κ. Δ. Σπινέλλη, Προσβολές και προστασία της τρίτης ηλικίας Εγκληματολογική, κοινωνιολογική και ποινική διερεύνηση του φαινομένου της κακοποίησης και παραμέλησης, «Ποινικά» 34, Αθήνα-Κομοτηνή 1991.

19 Η μεθοδολογία της εγκληματολογίας 99 κτες, στοιχεία αστυνομίας ή έρευνα σε αρχεία και συστηματική παρατήρηση είναι ενδεδειγμένη σε αρκετές περιπτώσεις για τη συμπλήρωση ή εξακρίβωση της πιστότητας των συλλεγομένων στοιχείων. Η άντληση δεδομένων με πολλές τεχνικές ή από πολλαπλές πηγές για τη διερεύνηση ενός πολύπλευρου και πολύπλοκου φαινομένου, όπως το εγκληματικό, ονομάζεται «τριγωνοποίηση» (triangulation) 54. Κλασικό παράδειγμα καταφυγής σε πολλές ερευνητικές τεχνικές είναι η έρευνα των C. Shaw και McKay στην περιοχή του Σικάγου στην οποία χρησιμοποιήθηκαν στατιστικές του συστήματος ποινικής δικαιοσύνης, παρατήρηση και ιστοριογραφίες προσώπων της ερευνώμενης περιοχής 55. Περιγραφικές είναι οι έρευνες των οποίων ο σκοπός είναι να καταγράψουν αναλυτικά καταστάσεις ή γεγονότα. Αυτό το είδος έ- ρευνας είναι σημαντικό και το χαρακτηριστικό της περιγραφικής έ- ρευνας είναι ότι δεν στηρίζεται σε «υποθέσεις». Δηλαδή, αντί ο ε- ρευνητής να μελετά συσχετίσεις μεταβλητών ενδιαφέρεται απλώς να περιγράψει την εγκληματικότητα μιας περιοχής, τους παραβάτες των νόμων, ομάδες ατόμων, συνοικίες, ιδρύματα κράτησης εγκληματιών, αντιλήψεις του κοινού για την ποινή ή για ορισμένους θεσμούς κλπ. Η περιγραφική έρευνα χρησιμοποιείται, όταν δεν υπάρχει θεωρία στην οποία μπορεί να προσφύγει ο ερευνητής για την εξέταση του συγκεκριμένου ζητήματος ή όταν δεν υπάρχουν προς το παρόν επαρκείς επιστημονικές γνώσεις για την κατασκευή «υποθέσεων». Οι έρευνες αυτές είναι χρήσιμες αλλά δεν έχουν την ίδια αξία, όπως οι έρευνες με θεωρητικό πλαίσιο και «υποθέσεις» 56. Περιγραφική ήταν η διερεύνηση του προβλήματος της από κοινού τέλεσης εγκλημάτων από περισσότερους ανηλίκους ή των συμμοριών ανηλίκων μέσα από αποφάσεις του μονομελούς δικαστηρίου και 176 αποφάσεις του τριμελούς δικαστηρίου ανηλίκων Αθηνών 54. V. Jupp, ό.π., σ. 34 και ιδίως σ Βλ. λεπτομερή περιγραφή παρακάτω R. Mark, Research Made Simple. A Handbook for Social Workers, Thousand Oaks / London / New Delhi 1996, σ. 25.

20 100 Η μεθοδολογία της εγκληματολογίας κατά το έτος Περιγραφικές είναι, συνήθως, και οι έρευνες που αφορούν το φόβο του εγκλήματος 58. Επεξηγητικές είναι οι έρευνες στις οποίες επιχειρείται η ερμηνεία των εξεταζόμενων εγκληματικών φαινομένων. Βέβαια, συχνά και στις επεξηγηματικές έρευνες υπάρχει ένα τμήμα περιγραφικό, αν και αυτές προχωρούν σε μεγαλύτερη έκταση σε γενικεύσεις. Για το λόγο αυτό οι κατηγοριοποιήσεις (διερευνητικές περιγραφικές επεξηγητικές) που αναφέρονται στα σχετικά εγχειρίδια μεθοδολογίας της εγκληματολογίας και του συστήματος ποινικής δικαιοσύνης είναι περισσότερο σχηματικές και λιγότερο δεσμευτικές για τους ε- ρευνητές 59. Αρκετές ελληνικές έρευνες θα μπορούσαν να ενταχθούν στην κατηγορία των εξηγητικών ερευνών. Αρκούμαστε να αναφέρουμε την έρευνα για την εγκληματικότητα των μεταναστών, όπως απεικονίζεται το φαινόμενο σε συγκεκριμένη μερίδα του απογευματινού τύπου τη δεκαετία του Οι έρευνες αξιολόγησης ή αποτίμησης δεν αναφέρονται συνήθως μεταξύ των τριών βασικών κατηγοριών ερευνών με συγκεκριμένους σκοπούς. Ωστόσο θεωρήσαμε σκόπιμο να ασχοληθούμε με αυτές, επειδή τα τελευταία χρόνια γίνεται συστηματική χρήση των αποτελεσμάτων των ερευνών αυτών και επειδή έχουν ένα ξεκάθαρο σκοπό: την αξιολόγηση οργανισμών, θεσμών (λ.χ. της κοινωφελούς εργασίας), προγραμμάτων εσω-ιδρυματικής μεταχείρισης ανηλίκων, θεραπευτικών προγραμμάτων ουσιοεξαρτημένων, προγραμμάτων 57. Ν. Ε. Κουράκης / Π. Ζαγούρα / Μ. Γαλανού, Συμμορίες ανηλίκων στην Ελλάδα Πορίσματα από τις αποφάσεις του Δικαστηρίου Ανηλίκων Αθηνών, Ποινικός Λόγος 5/2003, σ. 2205, Βλ. π.χ. τη δίγλωσση έκδοση, της Χ. Ζαραφωνίτου, Ο φόβος του εγκλήματος, The fear of Crime, ό.π. 59. A. Binder / G. Geis, ό.π., σ Α. Μοσχοπούλου, Η εγκληματικότητα των Μεταναστών - Απεικόνιση του φαινομένου στον απογευματινό τύπο, , σε: «Ποινικά» 69, Αθήνα- Κομοτηνή 2005.

21 Η μεθοδολογία της εγκληματολογίας 101 παρέμβασης λ.χ., σε ευπαθείς ομάδες (κακοποιημένες γυναίκες), προγραμμάτων πρόληψης στην κοινότητα, κλπ. 61. Οι έρευνες αποτίμησης της αποτελεσματικότητας εξελίχθηκαν και διαδόθηκαν τα τελευταία χρόνια, εκτός των άλλων και επειδή η Ευρωπαϊκή Ένωση απαιτεί αξιολογήσεις για τις κοινωνικές παρεμβάσεις (λ.χ., για προώθηση της κοινωνικής ένταξης διαφόρων ομάδων) που έχει συγχρηματοδοτήσει. Εξάλλου, σε πολλά ποινικού περιεχομένου κείμενα της Ένωσης άλλά και του ΟΗΕ αναφέρονται συχνά οι όροι: «βέλτιστες, καλές, πολλά υποσχόμενες πρακτικές» 62, οι οποίες για να χαρακτηριστούν ότι είναι αποτελεσματικές και να αποτελέσουν πρότυπα για άλλα κράτη-μέλη (πολιτική διάχυσης των βέλτιστων πρακτικών) πρέπει να έχουν αξιολογηθεί σύμφωνα με ορισμένα, επιστημονικά καθιερωμένα κριτήρια. Παραδοσιακά, στις έρευνες αυτές αποτιμάται ιδίως: - η αποτελεσματικότητα δηλαδή ο βαθμός επίτευξης των επιδιωκόμενων στόχων (π.χ. η μείωση της υποτροπής, η μείωση της εγκληματικότητας, ο βαθμός επανένταξης στην κοινότητα με μία σταθερή εργασία και οικογενειακή ζωή, η ολοκλήρωση της εκπαίδευσης, κατάρτισης κλπ., δηλαδή, μεταβλητές που αποτιμώνται, βέβαια, αριθμητικά), - αποδοτικότητα, δηλαδή η σχέση κόστους (οικονομικού και κοινωνικού) και οφέλους στο κοινωνικό κόστος περιλαμβάνονται λ.χ. τα οικογενειακά επιδόματα σε οικονομικά αδύναμες οικογένειες, - ο βαθμός ικανοποίησης των αποδεκτών των προσφερόμενων υπηρεσιών, προγραμμάτων κλπ. ή και των προσφερόντων υπηρεσίες. 61. Βλ. ενδεικτικά Ι. Κυρίτση / Σ. Τσιώτρα, Ένα μοντέλο ολιστικής προσέγγισης πρωτογενούς πρόληψης στην πρωτοβάθμία εκπαίδευση, σε: περιοδικό «ΕΞΑΡΤΗΣΕΙΣ» 2004, 6, σ και για την αξιολόγηση σ. 29 επ. 62. Délégation Interministerielle a la Ville, Séminaire du 25 septembre 2003, Les cadres conceptuels pour la description et l échange de bonnes pratiques, Réseau Européen de Prévention de la Criminalité. Bλ. επίσης Κ. Δ. Σπινέλλη, Κρατούμενοι χρήστες ή εξαρτημένοι: προς αναζήτηση των βέλτιστων θεραπευτικών πρακτικών, σε: Τιμητικό Τόμο για τον Ιωάννη Μανωλεδάκη, Δημοκρατία Ελευθερία Ασφάλεια, Αθήνα-Θεσσαλονίκη 2005, σ και ιδίως σ. 391 επ.

22 102 Η μεθοδολογία της εγκληματολογίας Οι μέθοδοι, οι τεχνικές και τα εργαλεία που χρησιμοποιούνται ποικίλουν. Πάντως, γενικά γίνεται μία εσωτερική και μία εξωτερική αξιολόγηση. Η εσωτερική διεξάγεται από ορισμένους επιστήμονες εργαζόμενους στον ίδιο τον οργανισμό ή το ίδρυμα ή ακόμη και σε ένα συγκεκριμένο πρόγραμμα. Οι επιστήμονες αυτοί διερευνούν, μεταξύ άλλων, τις απόψεις των αποδεκτών των υπηρεσιών και την πρόοδό τους συνεπεία της παρέμβασης προκειμένου να προβούν στην α- ποτίμηση της αποτελεσματικότητας των προσφερόμενων υπηρεσιών. Ενδιαφέρουσα από πλευράς μεθοδολογίας είναι η εσωτερική αξιολόγηση μιας παρέμβασης πρωτογενούς πρόληψης σε ένα σχολικό συγκρότημα περιοχής Αθηνών με στόχο παιδιά ηλικίας 6-12 ετών, που υλοποιήθηκε από το Κέντρο Θεραπείας Εξαρτημένων Ατόμων (ΚΕΘΕΑ) Το πρόγραμμα περιελάμβανε παρεμβάσεις σε όλες τις υπο-ομάδες του σχολείου: μαθητές, δασκάλους και γονείς καθώς και παρεμβάσεις στο ίδιο το σχολείο που είναι ενταγμένο σε μία ευρύτερη κοινότητα. Η στρατηγική εσωτερικής αξιολόγησης που σχεδιάστηκε περιελάμβανε σε όλες τις επιμέρους φάσεις του προγράμματος αποτιμήσεις με: ατομικά ερωτηματολόγια σε μαθητές, δασκάλους και γονείς, παρατήρηση τάξης (συζητήσεις, παίξιμο ρόλων, εργασίες ομάδων μαθητών) και εστιασμένες συνεντεύξεις σε ομάδες δασκάλων και γονέων. Ερωτηματολόγια χορηγήθηκαν στους μαθητές πριν και μετά την ολοκλήρωση του προγράμματος στην ομάδα-στόχου (πειραματική ομάδα) και στην ομάδα-ελέγχου 63. Οι διερευνήσεις αυτές επαναλήφθηκαν και στις δύο φάσεις του προγράμματος, το οποίο, όπως τονίστηκε ήδη, περιλάμβανε δράσεις με παιδιά, δασκάλους και γονείς Βλ. για την πειραματική μέθοδο παρακάτω Σημειώνεται ότι η μέθοδος αυτή ακολουθήθηκε πιστά. 64. Ι. Κυρίτση / Σ. Τσιώτρα, ό.π., σ Το πρόγραμμα αυτό βραβεύτηκε με το πρώτο βραβείο από το διεθνή οργανισμό πρόληψης «Mentor Foundation».

23 Η μεθοδολογία της εγκληματολογίας 103 Η εξωτερική αξιολόγηση, από την άλλη πλευρά, ανατίθεται σε εξωτερικούς, αντικειμενικούς αξιολογητές, όπως ένα ερευνητικό πανεπιστημιακό κέντρο, μία ομάδα έγκριτων επιστημόνων κλπ. 65. Οι τεχνικές που χρησιμοποιούνται συνήθως είναι τα ερωτηματολόγια, οι συνεντεύξεις, και η παρατήρηση. Στην ίδια κατηγορία με τις έρευνες αξιολόγησης θα μπορούσε κανείς να εντάξει τις έρευνες που αποσκοπούν στην πιστοποίηση της εγκληματοπροληπτικής αποτελεσματικότητας μιας νέας διάταξης, ενός νέου νόμου (crime proofing) 66. Τέλος, με τις έρευνες αξιολόγησης ή αποτίμησης συνδέεται συχνά η μέθοδος της μετα-ανάλυσης. Για το λόγο αυτό ακολουθεί μία κάπως διεξοδική αναφορά σε αυτή τη μέθοδο δεδομένου ότι δεν υπάρχουν πολλά σχετικά στοιχεία στην ελληνική βιβλιογραφία Η μέθοδος της μετα-ανάλυσης Η μέθοδος της μετα-ανάλυσης αναφέρεται στη σύνθεση των αποτελεσμάτων ορισμένων μελετών που βασίζονται σε όμοιες ερευνητικές υποθέσεις. Επινοήθηκε το 1904 από τον Karl Pearson ο οποίος προσπάθησε να υπερνικήσει το πρόβλημα της μειωμένης στατιστικής ισχύ- 65. Για παράδειγμα, η αξιολόγηση του προγράμματος μεθαδόνης μετά από το πρώτο έτος λειτουργίας ανατέθηκε σε τρεις εξωτερικούς κριτές: βλ. Η Έκθεση τριμελούς επιτροπής αξιολόγησης των προγραμμάτων υποκαταστάτων με υπογραφή των: Κώστα Στεφανή, Καλλιόπη Σπινέλλη και Μαριέττα Γιαννάκου- Κουτσίκου σε: Βουλή των Ελλήνων, Περίοδος Θ Σύνοδος Δ Έκθεση της Διακομματικής Επιτροπής για τη Μελέτη και Αντιμετώπιση του Προβλήματος των Ναρκωτικών, Αθήνα Μάρτιος 2000, σ. 121 επ. 66. Βλ. π.χ. H. J. Albrecht/M. Kilchling, Crime Risk Assessment, Legislation and the Prevention of Serious Crime Comparative Perspective, σε: European Journal of Crime, Criminal Law and Criminal Justice 2002, v.10/1, καθώς και H. J. Albrecht/M. Kilchling / E. Braun, (eds.) Criminal Preventive Risk Assessment in the Law-making Procedure, Max-Planck Institute for Foreign and International Criminal Law, Freiburg 2002, C. Black / Τ. Vander Beken / B. De Ruyver, Measuring Organized Crime. A Risk-based Methodology, Antwerpen 2000.

24 104 Η μεθοδολογία της εγκληματολογίας ος ερευνών που στηρίζονταν σε μικρά δείγματα 67. Ωστόσο, η μεταανάλυση δεν άρχισε να εφαρμόζεται παρά μόνο μετά το 1970, όταν επινοήθηκαν περισσότερο εκλεπτυσμένες στατιστικές μέθοδοι, αρχικά, σε έρευνες εκπαιδευτικού περιεχομένου. Στην εγκληματολογία χρησιμοποιείται από τη δεκαετία του 1980, αν και αποτελεί μία από τις μεθόδους για τις οποίες υπάρχει διάσταση απόψεων. Ευρύ πεδίο εφαρμογής βρήκε η μετα-ανάλυση ιδιαίτερα στις έρευνες αξιολόγησης κοινωνικών παρεμβάσεων, των οποίων τα αποτελέσματα είναι χρησιμότατα, αλλά συνήθως ανομοιογενή, συχνά αντικρουόμενα και ως εκ τούτου, αμφισβητούμενης αξίας 68. Η μέθοδος της μετα-ανάλυσης, επομένως, ήρθε για να καλύψει κενά, ελλείψεις, αδυναμίες ή ακόμη και σφάλματα: (α) στη δειγματοληψία (π.χ. μικρό δείγμα), (β) σε παραλήψεις σημαντικών πληροφοριών (π.χ. έκταση εφαρμογής των αποτελεσμάτων), (γ) στην αδιαφορία για τις λεπτές διαχωριστικές γραμμές εφαρμογής των αποτελεσμάτων, και (δ) στην ανεπαρκή διαφάνεια της διαδικασίας της αξιολόγησης 69. Με τη μετα-ανάλυση άρχισε να κλονίζεται η εμπιστοσύνη στην κλασική δευτερογενή ανάλυση (βλ. παρακάτω ) που στηρίζεται στην ανασκόπηση της σχετικής βιβλιογραφίας. Δημιουργήθηκε μάλιστα ένα είδος ανταγωνιστικής διχοτόμησης των ερευνητικών μεθόδων ανάμεσα στην απλή, παραδοσιακή, ποιοτική εξέταση των με αναθεώρηση του κειμένου της Για τη σχετικά πρόσφατη αυτή μέθοδο υπάρχουν πολλά στοιχεία στον κυβερνοχώρο. Βλ. επίσης: www. ericdigests.org/pre-922/meta-analysis.htm; meta-analysis.html; org/ review/ clibintro.htm 68. M. F. Lösel, L Evaluation des Interventions Psychosociales en Prisons et en d Autres Contextes Pénaux, Conseil de l Europe, Les interventions psychosociales dans le système de justice pénale, Recherche criminologique, vol. XXXI, Strasbourg 1995, σ , και ιδίως σ Το άρθρο περιλαμβάνει πλούσια βιβλιογραφία σε αγγλική και γερμανική γλώσσα, ιδίως σ Στο ίδιο.

25 Η μεθοδολογία της εγκληματολογίας 105 δεδομένων που προέρχονται από ομοειδείς έρευνες αφενός, και την πολύπλοκη ποσοτική διαδικασία της μετα-ανάλυσης, αφετέρου 70. Η μετα-ανάλυση δεν είναι μία μονολυθική μέθοδος αλλά μία προσέγγιση που βασίζεται σε διάφορες τεχνικές και φάσεις 71. Από τις φάσεις αυτές αναφέρουμε τις κυριότερες: - Ο επακριβής ορισμός του διερευνώμενου θέματος (π.χ. μεταχείριση κρατουμένων) και συστηματική επιλογή των ερευνών. - Κωδικοποίηση των ερευνών ανάλογα με το περιεχόμενό τους, σύμφωνα με ένα σταθμισμένο σύστημα, (π.χ. ιδιαιτερότητες των κρατουμένων, είδος μεταχείρισης, διάρκεια μεταχείρισης, είδος ιδρύματος, διάρκεια παρακολούθησης των κρατουμένων ή αποφυλακιζομένων, κλπ.). - Αξιολόγηση της μεθοδολογίας των ερευνών από πλευράς ποιότητας (π.χ. χρησιμοποίηση τυχαίου δείγματος 72 ή απλώς δείγματος ευκολίας, εσωτερική και εξωτερική εγκυρότητα 73 κλπ.). - Υπολογισμός του εύρους εφαρμογής των αποτελεσμάτων κάθε έρευνας με στατιστική μέθοδο. - Ανάλυση των συσχετίσεων μεταξύ των χαρακτηριστικών της έρευνας και του εύρους εφαρμογής των αποτελεσμάτων της. Βέβαια, η μετα-ανάλυση δεν είναι η πανάκεια της εγκληματολογικής έρευνας. Παρουσιάζει και αυτή μειονεκτήματα, όπως, (α) σφάλματα κατά την επιλογή των ερευνών - επιλογή μεροληπτικών ή κακοσχεδιασμένων ερευνών, (β) διαφορές στην ποιότητα των επιλεγμένων ερευνών, (γ) την ενοποίηση μη συγκρίσιμων ερευνών, (δ) πρακτικές δυσκολίες στην κωδικοποίηση των επιλεγμένων ερευνών, κλπ. 70. Βλ. και G. Kaiser, Kriminologie, 3 voellig neubearbeitete und erweiterte Auflage, C. F. Mueller, Grosses Lehrbuch, Heidelberg 1996, σ Τα στοιχεία που ακολουθούν έχουν ληφθεί από τον Loesel, ό.π., σ Από πλευράς στατιστικής «τυχαίο» θεωρείται ένα δείγμα όταν κάθε άτομο από τον πληθυσμό έχει την ίδια πιθανότητα να επιλεγεί. Βλ. για περισσότερα σε: Ι. Λαμπίρη-Δημάκη/Χ. Κελπερής, Κοινωνικές έρευνες με στατιστικές μεθόδους, Αθήνα-Κομοτηνή 1995, σ Σχετικά με την εγκυρότητα βλ. παρακάτω

26 106 Η μεθοδολογία της εγκληματολογίας Παρ όλα αυτά, η μέθοδος της μετα-ανάλυσης αποτελεί πρόοδο στην ενοποίηση ερευνών. Ωστόσο, δεν πρέπει να αντιμετωπίζεται, όπως άλλωστε κάθε μέθοδος, ως υποκατάστατο της επιστημονικής σκέψης αλλά απλώς ως υποστήριγμα Έρευνες: (α) ποσοτικές και ποιοτικές και (β) με πρωτογενή και δευτερογενή δεδομένα Οι έρευνες ανάλογα με την επιλεγόμενη στρατηγική συλλογής δεδομένων διακρίνονται (α) σε έρευνες ποσοτικές ή ποιοτικές αλλά και (β) σε έρευνες πρωτογενείς ή δευτερογενείς. Οι έρευνες με ποσοτικά δεδομένα αντιπαραβάλλονται με ε- κείνες που βασίζονται σε ποιοτικά δεδομένα. Καμιά φορά, τίθεται μάλιστα σκωπτικά ή υπαινικτικά το ερώτημα: «μήπως τα ποιοτικά δεδομένα είναι και ποιοτικά ανώτερα;» 75. Τόσο οι ποσοτικές όσο και οι ποιοτικές έρευνες είναι δυνατόν να αντλούν στοιχεία πρωτογενώς όσο και δευτερογενώς. Έρευνες με πρωτογενή δεδομένα είναι εκείνες των οποίων τα στοιχεία συλλέγει ο ερευνητής μόνος του με δικές του μεθόδους και για το σκοπό της δικής του διερεύνησης (π.χ. δεδομένα προερχόμενα από ερευνητικά ερωτηματολόγια). Εξάλλου, έρευνες με δευτερογενή δεδομένα είναι εκείνες που αντλούν δεδομένα από στοιχεία που έχουν συλλέξει τρίτοι σε κάποιο χρονικό διάστημα για σκοπούς άλλους από αυτούς που τα χρησιμοποιεί στον παρόντα χρόνο ο ερευνητής (π.χ., αρχεία δικαστηρίων). Στην περίπτωση έρευνας με ερωτηματολόγια γίνεται λόγος για ποσοτική έρευνα με πρωτογενή στοιχεία, στη δε περίπτωση των δεδομένων από αρχεία δικαστηρίων και εφόσον ο ερευνητής έχει χρησιμοποιήσει τα κείμενα των αποφάσεων λ.χ. τη μέθοδο της ανάλυσης περιεχομένου 76 πρόκειται για ποιοτική έρευνα βασιζόμενη σε δευτερογενή στοιχεία. Αν όμως ο 74. Άποψη των S. B. Green/J. A. Hall,όπως αναφέρεται από: M. F. Lösel, όπ., σ V. Jupp, ό.π., σ Βλ. παρακάτω