Το χρονικό ενός µακρύ χειµώνα

Transcript

1 ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΩΝ ΜΕΛΕΤΩΝ 2012 Το χρονικό ενός µακρύ χειµώνα Τελική έκθεση Επιστηµονικά Υπεύθυνος: Παύλος Πανταζής, Αναπληρωτής Καθηγητής Τµήµα Κινηµατογράφου, Αριστοτέλειο Πανεπιστήµιο Θεσσαλονίκης Μέλη της οµάδας-συνερευνήτριες-συνερευνητές: Χριστίνα Αδάµου, Επίκουρη Καθηγήτρια Τµήµα Κινηµατογράφου, Αριστοτέλειο Πανεπιστήµιο Θεσσαλονίκης Γιάννης Βλαχόπουλος, Κινηµατογραφιστής Τµήµα Κινηµατογράφου, Αριστοτέλειο Πανεπιστήµιο Θεσσαλονίκης Μάγια Τσαµπρού, Κινηµατογραφίστρια Τµήµα Κινηµατογράφου, Αριστοτέλειο Πανεπιστήµιο Θεσσαλονίκης Φεβρουάριος

2 1. Εισαγωγή Η παρούσα έκθεση αναφέρεται στην επιστηµονική µελέτη µε τίτλο «Το χρονικό ενός µακρύ χειµώνα» που χρηµατοδοτήθηκε από το Κοινωφελές Ίδρυµα Ιωάννη Σ. Λάτση για το έτος 2012 στην ενότητα Κοινωνικές και Ανθρωπιστικές Επιστήµες. Η µελέτη διεξήχθη από ερευνητική οµάδα που την αποτελούν οι: Χριστίνα Αδάµου, Γιάννης Βλαχόπουλος, Παύλος Πανταζής και Μάγια Τσαµπρού. Η οµάδα διευρύνθηκε και µε επιπλέον συνερευνητές-συνερευνήτριες των οποίων η εµπλοκή στη µελέτη θα αναφερθεί παρακάτω. Η διάρκεια της µελέτης ήταν περίπου 14 µήνες (από µέχρι ). Σύµφωνα µε τον αρχικό προγραµµατισµό ετοιµάστηκε ένα ντοκυµανταίρ µεγάλου µήκους έγχρωµο και ένα άρθρο που υποβλήθηκε για δηµοσίευση. Για το ντοκυµανταίρ και το άρθρο υπάρχει παρακάτω εκτενής αναφορά (βλ. κεφ. 4.α. και 4.β.). 2. Στόχοι του προγράµµατος Το ερευνητικό πρόγραµµα έχει ως αφετηρία την παραδοχή ότι η πολύπλευρη κρίση εν µέσω της οποίας ζούµε αφήνει έντονα ίχνη στην ελληνική κοινωνία, συµπαρασύροντας θεσµούς και κοινωνικές σχέσεις. Η συζήτηση για τις συνέπειες της κρίσης στα κοινωνικά και στα ατοµικά υποκείµενα αναπτύσσεται ως ρίζωµα, που εκτείνεται από τα ΜΜΕ, τον επίσηµο κυβερνητικό λόγο και τους κοινωνικούς φορείς έως τη διάδραση των καθηµερινών ανθρώπων. Πρόκειται για τρέχουσες γενικές συζητήσεις οι οποίες, ωστόσο, δε διαφωτίζουν τα καθηµερινά βιώµατα των ανθρώπων. Αυτό ακριβώς επιχειρεί αναιρέσει η παρούσα έρευνα, επιζητώντας να αναδείξει τους τρόπους και τους όρους µε τους οποίους βιώνεται η τρέχουσα κρίση µέσα από την καταγραφή των καθηµερινών κινήσεων και δραστηριοτήτων των ανθρώπων. Πρόκειται για µια διεπιστηµονική έρευνα που συγκεράζει µεθοδολογίες κοινωνικοψυχολογικού προσανατολισµού ποιοτικού χαρακτήρα µε το κινηµατογραφικό ντοκυµανταίρ. Βασικός στόχος της έρευνας ήταν η µελέτη των καθηµερινών βιωµάτων της οικονοµικής κρίσης, µέσω ενός ντοκυµανταίρ, µιας κινηµατογραφικής θεωρητικής έρευνας και µιας κοινωνικοψυχολογικής εµπειρικής έρευνας ποιοτικού χαρακτήρα, µέθοδοι διερεύνησης όχι απλά αλληλοσυµπληρούµενες αλλά ανατροφοδοτούµενες διαρκώς η µία από την άλλη. Η έρευνα επιχειρεί να απαντήσει σε θεωρητικά και κοινωνικά ερωτήµατα µέσω της καλλιτεχνικής πράξης και του αναστοχασµού της οπτικοακουστικής τεκµηρίωσης. Σε αυτό το πλαίσιο, σχεδιάστηκε και γυρίστηκε ένα ντοκυµανταίρ µε κεντρικό κορµό τις ζωές πέντε χαρακτήρων το οποίο εστιάζει στις προσωπικές ή/και συλλογικές στρατηγικές που υιοθετούν τα κοινωνικά υποκείµενα για να 4

3 απαντήσουν στα δεδοµένα µίας εκτεταµένης κρίσης που, κατά τη γνώµη µας, σχετίζεται µε την (επ)άνοδο του νεοφιλελευθερισµού. Παράλληλα, η ίδια η έρευνα οδήγησε στην παραγωγή ενός άρθρου που επικεντρώνεται στο θεωρητικό αναστοχασµό πάνω στα πορίσµατα αλλά και τη µεθοδολογία της έρευνας. Στόχος µας ήταν να απαντήσουµε στο εξής βασικό ερώτηµα: -Πώς µπορεί να χρησιµοποιηθεί το ντοκυµανταίρ για την κατανόηση των καθηµερινών βιωµάτων και σχέσεων σε τεταµένες εποχές κρίσης; - Πώς µπορεί να χρησιµοποιηθεί το κινηµατογραφικό µέσο στην κοινωνική ψυχολογία και στη στρατευµένη έρευνα και το αντίστροφο; Ειδικότερα, τα ερωτήµατα που θέσαµε ως προς τη διάδραση των προσώπων του ντοκυµανταίρ µε την ιστορία είναι: -Ποιες είναι οι καθηµερινές δυσκολίες που αντιµετωπίζουν οι χαρακτήρες και διαφορετικές κοινωνικές οµάδες εν µέσω κρίσης; -Από ποιες πτυχές της ζωής τους αντλούν δύναµη; -Ποια είναι τα αίτια της κρίσης και των δυσκολιών που αντιµετωπίζουν οι χαρακτήρες της ταινίας και κατ επέκταση τα κοινωνικά υποκείµενα; -Ποια είναι η κοινωνία που επιθυµούν; -Τι κάνουν για να το πετύχουν; -Ποιες είναι οι ψυχοκοινωνικές διαδικασίες µέσα από τις οποίες το άτοµο προχωρεί ή δεν προχωρεί προς τη διάδραση µε τον άλλο στο δηµόσιο χώρο; Τι µας ωθεί προς τον άλλο και τι µας αποµακρύνει από τον άλλο; -Πώς οι άνθρωποι χειραφετούνται και ενεργοποιούνται συλλογικά και πώς η κρίση µπορεί να µας ωθήσει προς την αλληλεγγύη ή ακόµη και στην αναζήτηση µιας διαφορετικής κοινωνίας; Πρόκειται για µια διεπιστηµονική προσέγγιση που βασίζεται στην κοινωνική ψυχολογία, στην κινηµατογραφική θεωρία και στην κινηµατογραφική πρακτική. Η πρωτοτυπία της έγκειται στη διερεύνηση σε βάθος µιας κοµβικής αλλαγής σε θεσµικό και κοινωνικοπολιτικό επίπεδο, στον πρωτόγνωρο συνδυασµό µεθοδολογικών εργαλείων και στη συνεχή διάδραση ανάµεσα στη µεθοδολογία και στα ερωτήµατα της έρευνας. 3. Μεθοδολογία Οι βασικές µεθοδολογικές αρχές µε τις οποίες εργαστήκαµε στηρίχθηκαν κατά κανόνα στον αρχικό σχεδιασµό και είναι οι ακόλουθες: -Η στρατευµένη έρευνα, σύµφωνα µε την οποία οι ερευνήτριες/ερευνητές αναγνωρίζουν την ιδεολογία της προσέγγισής τους και εµπλέκονται ως υποκείµενα σε διάλογο µε την έρευνα. -Η αγωνιστική παρατήρηση. 5

4 -Ο αναστοχασµός και η εµπλοκή µας στο υλικό της έρευνας. -Η εγκατάσταση των χαρακτήρων στο κέντρο της έρευνας µε στόχο την ανατροφοδότηση των χαρακτήρων και των κοινωνικών οµάδων και την κριτική συνειδητοποίηση της κατάστασης. Τα βασικά µεθοδολογικά εργαλεία που χρησιµοποιήσαµε είναι: -Η προεργασία για την αναζήτηση υποκειµένων µε στόχο οι χαρακτήρες να αντανακλούν πτυχές του ανάγλυφου της σύγχρονης κοινωνίας και να καλύπτουν µια, κατά το δυνατό ευρύτερη, βεντάλια ανθρώπων, µε διαφορετικές κοινωνικές, ιδεολογικές και πολιτιστικές καταβολές και ανησυχίες καθώς και µε διαφορετικά κίνητρα σχετικά µε τη συµµετοχή τους στην έρευνα. Βασικό κριτήριο στην επιλογή αποτέλεσε ο βαθµός προσβασιµότητάς µας, που καθορίστηκε από την εθελούσια δεκτικότητα των συµµετεχόντων χαρακτήρων. Τους πληροφορητές-κλειδιά αποτέλεσαν πέντε άνθρωποι οι οποίοι ήταν πιο ανοιχτοί στη διαδικασία της κινηµατογράφησης και της κριτικής συνειδητοποίησης. -Ο συνδυασµός του ντοκυµανταίρ παρατήρησης µε το στρατευµένο και το αναστοχαστικό ντοκυµανταίρ. Σύµφωνα µε τα πρότυπα του σινεµά-βεριτέ, και µέσα από την οπτική ανθρωπολογική έρευνα και τα συµπεράσµατά της, η ερευνητική οµάδα, από τη θέση της απέναντι στο θέµα αλλά και από τις ιστορικές συνθήκες που δεν εξαιρούν κανέναν, οδηγήθηκε σε µια συµµετέχουσα κάµερα, κάποτε και σε προκλητικό διάλογο µε τα εστιαζόµενα θέµατα. Εκκινώντας από µια ανθρωπολογία της καθηµερινότητας, στόχος µας ήταν οι χαρακτήρες µπροστά και πίσω από την κάµερα να κινούνται ως δρώντα και αυτόνοµα υποκείµενα µέσα σε µία αυτοσυνείδητη οπτικοακουστική εγγραφή (Piault, 2008). Η οπτική γωνία των κινηµατογραφιστριών/στών ταυτίστηκε µε την πραγµατική τους θέση, δηλαδή αυτή της συµπάσχουσας και διακριτικά συµµετέχουσας υποκειµενικότητας, την οποία ενσαρκώνει η κάµερα. Οι κινηµατογραφιστές/ίστριες δεν εξαφανίστηκαν, ούτε ακύρωσαν την παρουσία τους πίσω από την κάµερα και µέσα στη ζωή των ανθρώπων που κινηµατογραφούν. -Για να επιτευχτεί η διείσδυση του κινηµατογραφικού βλέµµατος στα νοήµατα που παράγει το καθηµερινό βίωµα σε καιρούς κρίσης, στηριχθήκαµε σε µια µορφή κοινωνικοψυχολογικής έρευνας δράσης γνωστή ως µεθοδολογία της αγωνιστικής παρατήρησης (Darcy de Oliveira & Darcy de Oliveira 1985) που µας οδήγησε σε µια σεβαστή διάρκεια συναντήσεων και γυρισµάτων. Σε αυτά η εγγραφή είναι διαρκής, σεβόµενη την ανάπτυξη των σχέσεων στο χρόνο και το χώρο. Από αυτό το εκτενέστατο υλικό κρατήσαµε στο µονταρισµένο αποτέλεσµα την εικόνα εκείνη η οποία εµπεριέχει αµιγώς τις πιο διεισδυτικές παρατηρήσεις. Πάνω στην επιλεγµένη εικόνα ακούγεται ο λόγος των ίδιων των συµµετεχόντων χαρακτήρων από τις συνεντεύξεις. Όσον αφορά στην µέθοδο κινηµατογράφησης, ο στόχος ήταν στα γενικά πλάνα να εγγράφονται οι σύνθετες κοινωνικές σχέσεις, ακόµα και σε επίπεδο αιτίου αιτιατού, ενώ στα 6

5 πολύ κοντινά πλάνα να αποτυπώνεται το προνοµιούχο τοπίο του ανθρώπινου προσώπου. Παρόλα αυτά, τόσο τα µεγέθη των πλάνων, όσο η κίνηση και οι διάρκειες τους στο µονταρισµένο αποτέλεσµα, εκκινούν από την παραγωγή νοήµατος στο διάλογο ανάµεσα στο χώρο, τη δράση, και την ενόρµηση των χαρακτήρων. -Αντικείµενο παρατήρησης ήταν η καθηµερινότητα των χαρακτήρων, ο παραγωγικός αλλά και ο ελεύθερός τους χρόνος, η κοινωνική τους πραγµατικότητα στην πράξη. Ο χώρος εργασίας η µετάβαση στο δηµόσιο χώρο, η ανακούφιση του οικείου χώρου, µας αφορούν. Αναζητήθηκαν και δυναµικά κοινωνικά στιγµιότυπα (π.χ. παρουσία και σχόλια στο δηµόσιο χώρο, κινητοποιήσεις, συνελεύσεις) και η στάση και δράση των χαρακτήρων µας σε αυτά. -Στη λογική του συνερευνάν, η έρευνα επιδίωξε τη διάδραση µε τους κεντρικούς χαρακτήρες µέσω συνεντεύξεων, µε στόχο την ποιοτική ανάλυση των ανωτέρω ερωτηµάτων σε βάθος. -Σε αυτά τα πλαίσια αξιοποιήσαµε από τις κοινωνικές επιστήµες τις µεθοδολογίες του πληροφοριακού και θεωρητικού κορεσµού και της στρατηγικής της χιονοστιβάδας: ανάλυση υλικού, αναστοχασµός, επανάθεση ερωτηµάτων, προβολή και συζήτηση πάνω στο οπτικό αποτέλεσµα. 4. Αποτελέσµατα 4.α. Το ντοκυµανταίρ Το ντοκυµανταίρ έχει τίτλο «Χρονικό ενός χειµώνα. Μια οπτικοακουστική έρευνα» και πρόκειται για έγχρωµο ντοκυµανταίρ µεγάλου µήκους µε κάµερα αναµεταδόσιµου φορµά HD. Το ντοκυµανταίρ συγκεράζει τη µεθοδολογία της προφορικής ιστορίας µε την οπτικοακουστική καταγραφή. Βασικός στόχος ήταν να ακουστούν οι απόψεις καθηµερινών ανθρώπων για την κρίση. Το ντουµανταίρ διαρθρώθηκε εποµένως µε βάση το λόγο των ανθρώπων. Η ηθική µας δέσµευση να ακουστεί ο λόγος τους κατά το δυνατόν ολοκληρωµένα αλλά και να τους γνωρίσουµε στην καθηµερινότητά τους οδήγησε και στην αύξηση της διάρκειας του ντοκυµανταίρ από τα προβλεπόµενα 90 στα 140. Τα βασικά ερωτήµατα που τίθενται και απαντώνται θα µπορούσαν να συνοψισθούν στα εξής: Τι έχει συµβεί και πώς κατανοούµε την «κρίση» Ποια είναι τα εξωτερικά αίτια και ποια τα εσωτερικά, δηλ. ποιες είναι οι ευθύνες των άλλων και ποιες οι δικές µας. Πώς θα βγούµε από την κρίση. Παρόλο που συναφή ερωτήµατα αρθρώνονται και στα µέσα µαζικής ενηµέρωσης και γενικότερα στο δηµόσιο διάλογο, το ντοκυµανταίρ πρωτοτυπεί ως προς την παρακολούθηση των ανθρώπων σε βάθος χρόνου και ως προς τη συµµετοχή τους ως συνερευνητών. Ειδικότερα ως προς το δεύτερο, θα πρέπει να σηµειωθεί ότι θέτουν 7

6 και οι ίδιοι ερωτήµατα και ζητήµατα και δεν καλούνται να απαντήσουν σε αλλότρια ατζέντα, προτείνουν χώρους και δράσεις για τα γυρίσµατα και έχουν το χρόνο να αναπτύξουν τις απόψεις τους. Όπως αναγραφόταν και στην αρχική µας πρόταση, το ντοκυµανταίρ είναι στρατευµένο και σαφώς η επιλογή των προσώπων, η διατύπωση των ερωτηµάτων και το µοντάζ στοχεύουν στην ανεύρεση και στην υποστήριξη κοινωνικών προταγµάτων. Το ντοκυµανταίρ ωστόσο -και κατά το πρότυπο του Χρονικού ενός Καλοκαιριού (Rouch, Morin 1961) στο οποίο κάνει αναφορές- δεν αποφεύγει την προσφορά θεάµατος και επικεντρώνεται στην καθηµερινότητα και στον αναστοχασµό. Έχει ίσως ενδιαφέρον εδώ να αναφέρουµε ότι πιο θεαµατικά στοιχεία όπως οι πορείες κινηµατογραφήθηκαν κατά την παρακολούθηση της καθηµερινότητας των ανθρώπων, µε αποστάσεις κάµερας που εστιάζουν στην ανθρώπινη κλίµακα και όχι στο θέαµα του πλήθους και χρησιµοποιήθηκαν στο µοντάζ για να εδραιώσουν το λόγο τους. Αναλόγως χρησιµοποιήθηκε και η προσαγωγή µας στο Βόλο, ως ένδειξη της αύξησης της καταστολής. Παρόλο που ακολουθείται µια δοµή συγγενής µε τα ντοκυµανταίρ έκθεσης, όπου εκτίθεται ένα πρόβληµα και προτείνεται µία λύση από τους κινηµατογραφιστές, εδώ πολλαπλές λύσεις προτείνονται από τα πρόσωπα συνερευνητές και το ντοκυµανταίρ παραµένει ανοιχτό ως οπτικοακουστικό κείµενο κατ αναλογία µε την κοινωνική κατάσταση. 4.β. Το άρθρο Πολύ ενδιαφέρουσα και χρήσιµη αποδείχθηκε η παρουσίαση της έρευνάς µας στο διεθνές συνέδριο «Γεφυρώνοντας τις γενιές: Διεπιστηµονικότητα και αφηγήσεις ζωής στον 21ο αιώνα. Προφορική Ιστορία και άλλες Βιο-ιστορίες» που πραγµατοποιήθηκε στο Πανεπιστήµιο Θεσσαλίας (Βόλος, Μαΐου 2012). Πέρα από το ενδιαφέρον που προκάλεσε για τις προοπτικές της χρήσης της οπτικοακουστικής τεκµηρίωσης στο πεδίο των κοινωνικών επιστηµών και την ανατροφοδότησή µας µε ερωτήµατα και προτάσεις, οδήγησε και σε πρόσκληση διεθνούς δηµοσίευσης ενός κεφαλαίου σε έναν συλλογικό τόµο το οποίο ετοιµάστηκε και παραδόθηκε στους επιµελητές του τόµου. Το πρόγραµµα του ενλόγω συνεδρίου και οι περιλήψεις (στα ελληνικά και αγγλικά) της εργασίας µας µπορούν να αναζητηθούν στις παρακάτω ιστοσελίδες: (πρόγραµµα συνεδρίου) (περίληψη ανακοίνωσης στα ελληνικά) (περίληψη ανακοίνωσης στα αγγλικά) 8

7 Επιπλέον, η προφορική ανακοίνωση βρίσκεται βιντεοσκοπηµένη στην ιστοσελίδα (video από 9:56:13 έως 10:37:45). Επίσης, να σηµειωθεί ότι δηµοσιεύτηκε ένα ρεπορτάζ για τη Μελέτη στην Εφηµερίδα ΑΓΓΕΛΙΟΦΟΡΟΣ ΤΗΣ ΚΥΡΙΑΚΗΣ (Κυριακή, 13 Νοεµβρίου 2011). Το κείµενο, περίπου 5000 λέξεων (µε τίτλο Το χρονικό ενός µακρύ χειµώνα) που υποβλήθηκε για δηµοσίευση σε συλλογικό τόµο συνοδεύεται από την ακόλουθη περίληψη: Στο κείµενο αυτό παρουσιάζουµε τη διεπιστηµονική µεθοδολογική προσέγγιση της δηµιουργίας ενός ντοκυµανταίρ, το οποίο καταγράφει οπτικοακουστικές αφηγήσεις που µιλούν για το βίωµα της κρίσης. Συνδυάζουµε το ντοκυµανταίρ παρατήρησης µε το στρατευµένο και το αναστοχαστικό ντοκυµανταίρ, κάνοντας τιµητικές αναφορές στο σινεµά βεριτέ. Οι αφηγήσεις των συνερευνητών/ριών για την κρίση επιτελούνται δια της καταγραφής και της ανάλυσης του λόγου της προφορικής ιστορίας (κυρίως), και της καταγραφής της καθηµερινής τους ζωής. Η ανάλυση υποδεικνύει µια περίπλοκη σχέση της προφορικής ιστορίας µε την υποκειµενικότητα και σωµατικότητα των συµµετεχόντων, πέραν εκείνης που προσδιορίζεται από την ηχητική καταγραφή της συνοµιλίας. Επίσης, θέτουµε για συζήτηση τη θέση της προφορικής ιστορίας στην απαραίτητη συνερευνητική διαδικασία για τη δηµιουργία του ντοκυµανταίρ αλλά και ερωτήµατα που προκύπτουν από τις αρχές της αγωνιστικής παρατήρησης. (Η εκπόνηση της παρούσας µελέτης πραγµατοποιείται µε χρηµατοδότηση του Κοινωφελούς Ιδρύµατος Ιωάννη Σ. Λάτση. Η ευθύνη για το περιεχόµενό της ανήκει αποκλειστικά στις/στους συντάκτριες/συντάκτες της). 5. Περιορισµοί Ένας συνήθης περιορισµός σε ντοκυµανταίρ που απαιτούν από τα πρόσωπα που παρουσιάζουν ενεργή δέσµευση σε βάθος χρόνου αλλά και πρόσβαση στο χώρο τους και στην καθηµερινότητά τους είναι η προσβασιµότητα. Ο περιορισµός αυτός είχε προβλεφθεί και στην αρχική µας πρόταση σε σχέση µε την επιλογή των προσώπων. Δύο συνερευνήτριες σε νεαρότερη ηλικία που θα µας επέτρεπαν την ύπαρξη ενός «αντιπροσωπευτικότερου» κοινωνικού «δείγµατος» τελικά δεν µπόρεσαν να δεσµευθούν σε βάθος χρόνου. Θα πρέπει ωστόσο να τονισθεί ότι ο περιορισµός αυτός δε συγκρούστηκε µε τη µεθοδολογία µας, καθώς δεν πρόκειται για ποσοτική έρευνα. Πιστεύουµε δε ότι ήταν τελικά µια θετική εξέλιξη να περιλαµβάνει η έρευνά µας συνερευνητές που βρίσκονται κατά κάποιο τρόπο στο «χειµώνα» της ζωής τους και να διεισδύσουµε στους τρόπους µε 9

8 τους οποίους µια οµάδα µε αυτή την εξωτερική / ηλικιακή συνοχή συνδιαλέγεται µε το «χειµώνα» της κρίσης. Ο σοβαρότερος περιορισµός ήταν αυτός του χρόνου, ο οποίος προέκυψε από το πρόβληµα που αντιµετωπίσαµε µε τον ελαττωµατικό σκληρό δίσκο της Apple, όπως έχει ήδη ενηµερωθεί αναλυτικά το Ίδρυµα Ιωάννη Σ. Λάτση, σε συνδυασµό µε τη χρονική παράταση που µας δόθηκε για την παράδοση του έργου και η οποία ήταν µικρότερη από το χρόνο που απαιτήθηκε για την αντιµετώπιση του προβλήµατος. Αυτή η έλλειψη χρόνου είχε ως αποτέλεσµα να µη γίνει η προβολή του πρώτου µοντάζ στις συνερευνήτριες και στους συνερευνητές µας και να µη συζητηθούν οι αντιδράσεις τους, καθώς πιστεύαµε ότι προείχε η παράδοση ενός ντοκυµανταίρ µε τεχνική αρτιότητα, ως προς το µοντάζ, τον ήχο και την εικόνα, π.χ. διόρθωση χρώµατος. 6. Βιβλιογραφία Αδάµου, Χριστίνα (επ). Ο ηθοποιός ανάµεσα στη σκηνή και στην οθόνη, Αθήνα: Καστανιώτης. Breschand, Jean Ντοκιµαντέρ: Η Άλλη Όψη του Κινηµατογράφου, Σειρά: Τετράδια Κινηµατογράφου, Αθήνα: Πατάκης. Darcy de Oliveira, Rosisca & Darcy de Oliveira, Miguel Για µια εναλλακτική έρευνα. Η µεθοδολογία της αγωνιστικής παρατήρησης. Στο Κέντρο Μελετών και Αυτοµόρφωσης, Για µια απελευθερωτική αγωγή: Ανθολόγηση παιδαγωγικών κειµένων, Αθήνα: Κέντρο Μελετών και Αυτοµόρφωσης, Ferrarotti, Franco. On the Autonomy of the Biographical Method. Στο Daniel Bertaux 1981 (ed). Biography and Society: The Life History Approach in the Social Sciences, London: Sage, Gaulejac, Vincent, de. χ.χ. Η Ταξική Νεύρωση, Αθήνα: Παπαζήσης [τίτλος πρωτοτύπου: Gaulejac, Vincent, de La névrose de classe : trajectoire sociale et conflits d'identité. Paris: Hommes et groupes. Kilborn, Richard & Izod, John An Introduction to Television Documentary: Confronting Reality, Manchester: Manchester University Press. Piault, Marc Henri Ανθρωπολογία και κινηµατογράφος. Πέρασµα στην εικόνα, πέρασµα από την εικόνα. Αθήνα: Μεταίχµιο. Στεφανή, Εύα κείµενα για το Ντοκιµαντέρ. Αθήνα: Εκδόσεις Πατάκη. 10

9 Ευχαριστίες Τελειώνοντας αυτή τη µελέτη θέλουµε να ευχαριστήσουµε το Κοινωφελές Ίδρυµα John S. Latsis Public Benefit Foundation που χρηµατοδότησε το ερευνητικό έργο, καθώς και την Επιστηµονική Επιτροπή και το προσωπικό του Ιδρύµατος για την άψογη συνεργασία τους µαζί µας. Ευχαριστούµε επίσης το Τµήµα Κινηµατογράφου, Α.Π.Θ. για την υποστήριξη της παρούσας έρευνας. Η µελέτη αυτή δεν θα έφτανε στο τέλος της αν δεν είχαµε την αµέριστη και πολύτιµη συνεργασία µε τις συνερευνήτριες και τους συνερευνητές µας: τον Τάκη Μπαστέα, τον Παναγιώτη Πολίτη, τη Βάγια Τουρή, τον Craig Wherlock και τη Μαρία Χατζηστύλλη. Χωρίς αυτές και αυτούς τους συνερευνητές η εργασία θα είχε εντελώς διαφορετικό χαρακτήρα. Βέβαια, την τελική ευθύνη της εργασίας την έχουν τα τέσσερα µέλη της ερευνητικής µας οµάδας. Τέλος, ευχαριστούµε θερµά για τη βοήθειά τους τη Μαρία Ζαµανάκου, τη Ρωξάνη Ελένη Γαρεφαλλάκη, το Χρήστο Γούσιο, το Δηµήτρη Θεοδωρόπουλο, την Όλγα Παπαδηµητρίου, το Μάκη Σεραφειµίδη, το Χάρη Τσαµπά και το Σύλλογο Φοιτητών του Τµήµατος Κινηµατογράφου, Α.Π.Θ. Θεσσαλονίκη, 18 Φεβρουαρίου