ΕΤΟΣ 2012/ΤΕΥΧΟΣ 4. ΕΥΠΡΑΞΙΑ - ΑΙΘΡΑ ΜΑΡΙΑ Αναπλ. Καθηγήτρια Πολυτεχνείου Κρήτης, Δικηγόρος

Transcript

1 ΕΤΟΣ 2012/ΤΕΥΧΟΣ 4 ΕΥΠΡΑΞΙΑ - ΑΙΘΡΑ ΜΑΡΙΑ Αναπλ. Καθηγήτρια Πολυτεχνείου Κρήτης, Δικηγόρος ΧΡΙΣΤΙΝΗ ΦΟΥΡΝΑΡΑΚΗ Δρ. Βιολόγος, Μονάδα Διατήρησης Μεσογειακών Φυτών, Μεσογειακό Αγρονομικό Ινστιτούτο Χανίων ΚΩΣΤΑΣ ΘΑΝΟΣ Καθηγητής, Τμήμα Βιολογίας, ΕΚΠΑ, Πρόεδρος Ελληνικής Βοτανικής Εταιρείας ΕΚΤΟΣ ΤΟΠΟΥ (EX SITU) ΔΙΑΤΗΡΗΣΗ ΤΗΣ ΦΥΤΙΚΗΣ ΠΟΙΚΙΛΟΤΗΤΑΣ - ΣΚΕΨΕΙΣ ΚΑΙ ΠΡΟΤΑΣΕΙΣ ΓΙΑ ΕΝΑ ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΙΚΟ ΣΥΣΤΗΜΑ ΔΙΟΙΚΗΤΙΚΗΣ ΟΡΓΑΝΩΣΗΣ ΤΩΝ ΕΛΛΗΝΙΚΩΝ ΤΡΑΠΕΖΩΝ ΣΠΟΡΩΝ (SEED BANKS)

2

3 ΕΥΠΡΑΞΙΑ - ΑΙΘΡΑ ΜΑΡΙΑ Αναπλ. Καθηγήτρια Πολυτεχνείου Κρήτης, Δικηγόρος ΧΡΙΣΤΙΝΗ ΦΟΥΡΝΑΡΑΚΗ Δρ. Βιολόγος, Μονάδα Διατήρησης Μεσογειακών Φυτών, Μεσογειακό Αγρονομικό Ινστιτούτο Χανίων ΚΩΣΤΑΣ ΘΑΝΟΣ Καθηγητής, Τμήμα Βιολογίας, ΕΚΠΑ, Πρόεδρος Ελληνικής Βοτανικής Εταιρείας ΕΚΤΟΣ ΤΟΠΟΥ (EX SITU) ΔΙΑΤΗΡΗΣΗ ΤΗΣ ΦΥΤΙΚΗΣ ΠΟΙΚΙΛΟΤΗΤΑΣ - ΣΚΕΨΕΙΣ ΚΑΙ ΠΡΟΤΑΣΕΙΣ ΓΙΑ ΕΝΑ ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΙΚΟ ΣΥΣΤΗΜΑ ΔΙΟΙΚΗΤΙΚΗΣ ΟΡΓΑΝΩΣΗΣ ΤΩΝ ΕΛΛΗΝΙΚΩΝ ΤΡΑΠΕΖΩΝ ΣΠΟΡΩΝ (SEED BANKS) Ανάτυπο από το «ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝ & ΔΙΚΑΙΟ» Τεύχος 4 / Έτος 2012 ΝΟΜΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ ΑΕΒΕ Μαυρομιχάλη 23, Αθήνα Τηλ.: Fax: info@nb.org

4 Β Α Ρ ΘΡΑ - Γ ΝΩ ΜΟΔΟ Τ ΗΣΕΙΣ Εκτός τόπου (ex situ) διατήρηση της φυτικής ποικιλότητας - Σκέψεις και προτάσεις για ένα αποτελεσματικό σύστημα διοικητικής οργάνωσης των ελληνικών Τραπεζών Σπόρων 1 (Seed Banks) ΕΥΠΡΑΞΙΑ - ΑΙΘΡΑ ΜΑΡΙΑ, Αναπλ. Καθηγήτρια Πολυτεχνείου Κρήτης, Δικηγόρος ΧΡΙΣΤΙΝΗ ΦΟΥΡΝΑΡΑΚΗ, Δρ. Βιολόγος, Μονάδα Διατήρησης Μεσογειακών Φυτών, Μεσογειακό Αγρονομικό Ινστιτούτο Χανίων ΚΩΣΤΑΣ ΘΑΝΟΣ, Καθηγητής, Τμήμα Βιολογίας, ΕΚΠΑ, Πρόεδρος Ελληνικής Βοτανικής Εταιρείας Σκοπός του άρθρου είναι η επισήμανση της σπουδαιότητας της εκτός τόπου (ex situ) διατήρησης της φυτικής ποικιλότητας και η ανάδειξη του κομβικού ρόλου που διαδραματίζουν οι Τράπεζες Γενετικού Υλικού και οι Τράπεζες Σπόρων ειδικότερα. Η ανάπτυξη του όλου θέματος, ιδιαίτερα επίκαιρου λόγω της συνειδητοποίησης του ρόλου της ex situ διατήρησης της φυτικής ποικιλότητας στο επισιτιστικό πρόβλημα και κατ επέκταση στην επιβίωση του ανθρώπινου είδους, επιλέγεται να γίνει μέσα από το πρίσμα της διεπιστημονικής προσέγγισης, με δίαυλο τόσο τις Επιστήμες της Ζωής όσο και την Επιστήμη του Δικαίου. Παρουσιάζονται οι επιστημονικές αρχές και μέθοδοι της ex situ διατήρησης της φυτικής ποικιλότητας, το ιστορικό πλαίσιο εξέλιξης των Τραπεζών Σπόρων σε διεθνές, ευρωπαϊκό και ελληνικό επίπεδο, ο ευρύτερος ρόλος τους και οι προκλήσεις για το μέλλον. Σκιαγραφείται η ιστορική διαδρομή της οικείας θεσμικής προσέγγισης με διακριτή αναφορά στις νομικές ρυθμίσεις του διεθνούς και εθνικού πλαισίου. Επίσης, γίνεται προσπάθεια κριτικής αποτίμησης του ισχύοντος θεσμικού πλαισίου με έμφαση στην εθνική νομική μεταχείριση της ex situ διατήρησης της φυτικής ποικιλότητας και Τραπεζών Σπόρων καθώς και στο υφιστάμενο διοικητικό πλαίσιο. Εντοπίζονται τα κενά και οι ελλείψεις, καταλήγοντας στη διατύπωση σκέψεων και προτάσεων για την ανάπτυξη ενός αποτελεσματικού συστήματος διοικητικής οργάνωσης των Τραπεζών Σπόρων στην ελληνική επικράτεια. Εισαγωγή Τα φυτικά είδη είναι ένα ζωτικό κομμάτι της παγκόσμιας βιολογικής ποικιλότητας και αποτελούν βασικό πόρο για την ανθρώπινη ευημερία. Εκτός από τα καλλιεργούμενα 1. Διευκρινίζεται ότι η ορθή ορολογία από πλευράς της επιστήμης της Βοτανικής σύμφωνα και με την οικεία βιβλιογραφία είναι «Τράπεζα Σπερμάτων», θα χρησιμοποιηθεί όμως στο πλαίσιο του παρόντος ο ευρύτερα διαδεδομένος όρος «Τράπεζα Σπόρων». είδη που παρέχουν κυρίως τις βασικές τροφές, ένας τεράστιος αριθμός ιθαγενών φυτών έχει επίσης μεγάλη οικονομική και πολιτιστική αξία, παρέχοντας στην ανθρωπότητα τρόφιμα, φάρμακα, καύσιμα, ένδυση, στέγη και λοιπά υλικά (Torrance A. 2010). Η συνειδητοποίηση του γεγονότος αυτού είχε ως αυτόθροη συνέπεια την αναγόρευση της βιολογικής ποικιλότητας και επομένως και της φυτικής ποικιλότητας σε παγκόσμιο αγαθό ιδιαίτερης αξίας για τις παρούσες και μέλλουσες γενεές και τη συνακόλουθη κατοχύρωσή της στο δίκαιο. Η διατήρηση μάλιστα της βιολογικής ποικιλότητας αποτελεί ένα καίριο ζήτημα που απασχολεί έντονα την παγκόσμια κοινότητα, ιδιαίτερα κατά το δεύτερο μισό του 20ού αιώνα. Ειδικότερα δε η φυτική ποικιλότητα, λόγω του καθοριστικού της ρόλου στην ύπαρξη της ίδιας της ζωής και κατ επέκταση στη λειτουργία των οικοσυστημάτων και την επιβίωση του ανθρώπου, αναγορεύεται σε ζήτημα προτεραιότητας. Και τούτο μάλιστα σε περιόδους έντονης υποβάθμισης και απειλών, που φτάνουν έως την απώλεια και εξαφάνιση φυτικών ειδών και των ενδιαιτημάτων τους. Όμως και οι ευρύτερες περιβαλλοντικές πιέσεις και φαινόμενα, οι ειδικότερες στρεβλώσεις της αγροβιοποικιλότητας 2 με κύριο το φαινόμενο της γενετικής διάβρωσης και την επέκταση της εντατικής γεωργίας, η διαφαινόμενη κλιματική αλλαγή, αλλά και η γενικευμένη οικονομική κρίση συνθέτουν και διαμορφώνουν ένα νέο τοπίο που επηρεάζει δραστικά όχι μόνο την ποιότητα της φυτικής ποικιλότητας, αλλ απειλούν ακόμη και την ίδια της την υπόσταση. Η ανάγκη αποθήκευσης καρπών και σπερμάτων εμφανίζεται ιστορικά κατά τη νεολιθική περίοδο, πριν Αγροβιοποικιλότητα ονομάζεται η βιοποικιλότητα που σχετίζεται με τα αγροτικά οικοσυστήματα και περιλαμβάνει, μεταξύ άλλων, την ποικιλότητα των καλλιεργούμενων ειδών. Αποκτήστε πλήρη online πρόσβαση στο ΠερΔικ από το 1997

5 EX SITU ΔΙΑΤΗΡΗΣΗ ΦΥΤΙΚΗΣ ΠΟΙΚΙΛΟΤΗΤΑΣ - ΤΡΑΠΕΖΕΣ ΣΠΟΡΩΝ ΠερΔικ 4/2012 (ΕΤΟΣ 16ο) 629 χρόνια περίπου (Hawkes et al. 2006). Εντάθηκε όμως ως αποθηκευτική πρακτική όσο η γεωργία και οι γεωργικές πρακτικές προόδευαν και εκσυγχρονίζονταν και όσο ο ανθρώπινος πληθυσμός αυξάνονταν. Βέβαια κατά την περίοδο αυτή κυριαρχεί η παραδοσιακή θεώρηση της διατήρησης των σπερμάτων, η οποία εκφράζεται ως βραχυπρόθεσμη διατήρηση με σκοπό την επανασπορά (Thanos 2007). Πολύ αργότερα έλαβε και τη μορφή της μεσο-μακροπρόθεσμης διατήρησης με σκοπό τη βελτίωση των ποικιλιών. Αντιθέτως, η μετάβαση στη σύγχρονη θεώρηση της διατήρησης της φυτικής ποικιλότητας διέρχεται αφ ενός από την αναγνώριση και κατοχύρωση της ίδιας της βιολογικής και άρα φυτικής ποικιλότητας ως αυταξίας και αφ ετέρου από την ολιστική και σφαιρική προσέγγισή της και άρα της συνθεώρησης των ιθαγενών και καλλιεργούμενων ειδών, εκφράστηκε δε αυτή ρητά με τη Σύμβαση για τη Βιολογική Ποικιλότητα (ΣΒΠ), που υιοθετήθηκε το 1992 στο Ρίο (Convention on Biological Diversity, CBD) 3. Πιο συγκεκριμένα όμως οι Τράπεζες Σπόρων, όπως τις γνωρίζουμε σήμερα, εμφανίζονται τη δεκαετία του 50, κάνουν αισθητή την παρουσία τους τη δεκαετία του 70 και από τη δεκαετία του 80 λαμβάνουν έναν πιο συγκεκριμένο χαρακτήρα, εκείνον της αντιμετώπισης του προβλήματος της γενετικής διάβρωσης. Η διαφοροποίηση του ρυθμού και της έντασης, με την οποία πλήττεται τις τελευταίες δεκαετίες η φυτική ποικιλότητα διεύρυναν πλήρως και τον κύκλο των θιγομένων, μιας και οι σχετικές απώλειες δεν αποτελούν αποκλειστικό αντικείμενο ενδιαφέροντος και μελέτης επιστημόνων και ερευνητικών φορέων, αλλά επηρεάζουν και αφορούν την ευρύτερη κοινωνία και επομένως όλους μας. Έτσι, ο σχετικός προβληματισμός και το ενδιαφέρον αποτυπώνονται όχι μόνον στον επιστημονικό διάλογο και τις ανάλογες δημοσιεύσεις, αλλά κυρίως στα διεθνή fora, στις διεθνείς διαπραγματεύσεις, στις διεθνείς και περιφερειακές συμβάσεις καθώς και στις εθνικές νομοθεσίες. Η Επιστήμη της Βιολογίας έχει ασχοληθεί εκτεταμένα με τη φυτική ποικιλότητα και μάλιστα υπό το πρίσμα ειδικότερων προσεγγίσεων, όπως της Συστηματικής Βοτανικής, της Οικολογίας, της Γενετικής, της Βιοτεχνολογίας, της Μοριακής Βιολογίας κ.ά. Χαρακτηριστική είναι μάλιστα η σχετικά πρόσφατη θεμελίωση και μεγάλη ανάπτυξη ενός νέου επιστημονικού κλάδου: της Βιολογίας Διατήρησης (Conservation Biology). Οι μέθοδοι διατήρησης της φυτικής ποικιλότητας, η περίπτωση της ex situ διατήρησης και ο κομβικός ρόλος που διαδραματίζουν οι Τράπεζες Γενετικού Υλικού και ειδικό- 3. Η Σύμβαση τέθηκε προς υπογραφή στις 5 Ιουνίου 1992 στο πλαίσιο της Παγκόσμιας Διάσκεψης του Ρίο. Παρέμεινε ανοικτή προς υπογραφή έως τις 4 Ιουνίου 1993, όταν και έλαβε 168 υπογραφές. Η Σύμβαση τέθηκε σε ισχύ στις 29 Δεκεμβρίου Μέλη της Σύμβασης είναι 193 χώρες. τερα οι Τράπεζες Σπόρων αναλύονται στο πρώτο μέρος του άρθρου. Σημαντικό στοιχείο της ανάλυσης συνιστά η διαχρονική εξέλιξη της ex situ διατήρησης της φυτικής ποικιλότητας, η συνοπτική παρουσίαση των επιστημονικών αρχών και μεθόδων, η ανάδειξη των πλεονεκτημάτων και μειονεκτημάτων που έχουν καταγραφεί από τη διεθνή επιστημονική κοινότητα, αλλά και οι προκλήσεις για το μέλλον. Από την άλλη, η ιστορική διαδρομή της θεσμικής προσέγγισης της διατήρησης της φυτικής ποικιλότητας, η οποία αναλύεται στο δεύτερο μέρος του άρθρου, διακρίνεται για τη μετατόπιση από τη διατήρηση μεμονωμένων φυτικών ειδών στη διατήρηση των φυτικών ειδών και των ενδιαιτημάτων τους για να καταλήξει σε μια πιο ολιστική προσέγγιση, εκείνη της διατήρησης της φυτικής βιοποικιλότητας ως όλον, μέσω της ΣΒΠ (Bowman 2007). Στο πλαίσιο αυτής της Διεθνούς Σύμβασης, όπου για πρώτη φορά συνδέεται η διατήρηση με την αειφορική χρήση της βιολογικής ποικιλότητας και άρα και της φυτικής ποικιλότητας, γίνεται ιδιαίτερη αναφορά στην επιτόπου (in situ) και εκτός τόπου (ex situ) διατήρηση, ως συμπληρωματικών μέσων και τρόπων διατήρησης (Hammer et al. 2008). Αναγνωρίζοντας μάλιστα η ΣΒΠ για πρώτη φορά τα κυριαρχικά δικαιώματα των κρατών επί των γενετικών τους πόρων (Kennedy 2006) και άρα επί των φυτογενετικών τους πόρων -συμπεριλαμβανομένων και εκείνων για τη διατροφή και τη γεωργία (Roa-Rodriguez et al. 2008)- αναγορεύει την πρόσβαση σε αυτούς σε εθνικό ζήτημα, αντικείμενο εθνικών νομικών ρυθμίσεων και σε συμμόρφωση με τις γενικές δεσμεύσεις, που εκπορεύονται από αυτή. Από την άλλη, οι φυτογενετικοί πόροι (ΦΠ) συνδέονται με τα τρόφιμα και τη γεωργία και γίνονται αντικείμενο ιδιαίτερης μέριμνας της Οργάνωσης Τροφίμων και Γεωργίας του ΟΗΕ (Food and Agriculture Organization of the United Nations, FAO). Ο Οργανισμός αυτός αναλαμβάνει μια συστηματική πρωτοβουλία για το θέμα και αναπτύσσει έντονη κανονιστική μέριμνα. Στην κατάληξή της αυτή η πορεία συναντά την υιοθέτηση της Διεθνούς Συνθήκης σχετικά με τους φυτογενετικούς πόρους για τη διατροφή και τη γεωργία (2001). Η Συνθήκη αυτή περιλαμβάνει ρυθμίσεις για όλες τις ex situ συλλογές των φυτογενετικών πόρων για τη διατροφή και τη γεωργία και θέτει τις αρχές του πλαισίου λειτουργίας τους, κινείται δε προς την ίδια κατεύθυνση με τη ΣΒΠ. Η εθνική νομική μεταχείριση της ex situ διατήρησης της φυτικής ποικιλότητας και των Τραπεζών Σπόρων, ειδικότερα, προσεγγίζεται στο τελευταίο τμήμα του άρθρου, μέσω της διαχρονικής της εξέλιξης. Η διατύπωση σκέψεων και προτάσεων για ένα αποτελεσματικό σύστημα διοικητικής οργάνωσης των Τραπεζών Σπόρων στην ελληνική επικράτεια προκύπτει τόσο από την μέχρι στιγμής εξέλιξη των επιστημονικών δεδομένων και πρακτικών, όσο και από Αποκτήστε πλήρη online πρόσβαση στο ΠερΔικ από το

6 630 ΠερΔικ 4/2012 (ΕΤΟΣ 16ο) Ε.-Α. ΜΑΡΙΑ - Χ. ΦΟΥΡΝΑΡΑΚΗ - Κ. ΘΑΝΟΣ την κριτική αποτίμηση του ισχύοντος θεσμικού πλαισίου. Ιδιαίτερα χρήσιμη είναι και η αποκτηθείσα εμπειρία από τη λειτουργία ανάλογων δομών σε άλλες ευρωπαϊκές χώρες. 2. Μέθοδοι διατήρησης της φυτικής ποικιλότητας Οι δύο βασικές προσεγγίσεις (στρατηγικές) που έχουν διεθνώς υιοθετηθεί για τη διατήρηση της ποικιλότητας των φυτών είναι η «εκτός τόπου» (ex situ) και η «επιτόπου» ή «εντός φυσικών συνθηκών» (in situ) διατήρηση. Στην πρώτη περίπτωση, τα φυτά ή τμήματα αυτών διατηρούνται εκτός του φυσικού τους περιβάλλοντος σε Βοτανικούς Κήπους, Τράπεζες Σπόρων, Τράπεζες Κυτταροκαλλιεργειών, Ιστοκαλλιεργειών, Γύρης, DNA κ.ά. Στη δεύτερη περίπτωση, γίνεται διατήρηση των φυτών στο φυσικό τους περιβάλλον με ταυτόχρονη διατήρηση του ενδιαιτήματος ενώ, αν πρόκειται για καλλιεργούμενα είδη, η διατήρησή τους γίνεται στις περιοχές όπου αυτά ανέπτυξαν τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά τους (Hawkes et al. 2000). Οι διάφοροι μέθοδοι ex situ διατήρησης των φυτικών ειδών καθώς και τα μειονεκτήματα και τα πλεονεκτήματά τους έχουν ήδη αναλυθεί τόσο για την αποτελεσματικότητά τους, σε σχέση με τη μακροχρόνια διατήρηση του γενετικού υλικού, όσο και για το κόστος που απαιτούν σε ανθρώπινο δυναμικό και υποδομές για την εφαρμογή και λειτουργία τους (Maxted et al. 1997, Maunder et al. 2004). Οι Τράπεζες Σπόρων θεωρούνται ως η πλέον οικονομική και αποτελεσματική μέθοδος διατήρησης φυτικών ειδών εκτός τόπου, καθώς εξασφαλίζουν τη διατήρηση ενός μεγάλου εύρους της γενετικής ποικιλότητας σε ελάχιστο χώρο. Το 90% των δειγμάτων φυτικού γενετικού υλικού παγκοσμίως διατηρείται με αυτή τη μέθοδο (Rao et al. 2006). Στις Τράπεζες Σπόρων αποθηκεύονται σπέρματα σε ειδικές συνθήκες, που εξασφαλίζουν τη βιωσιμότητά τους για μεγάλο χρονικό διάστημα. Οι συνθήκες αποθήκευσης στις Τράπεζες βασίζονται στη διαπίστωση ότι η διάρκεια ζωής των σπερμάτων αυξάνεται, όσο μειώνεται η υδατοπεριεκτικότητά τους και όσο μειώνεται η θερμοκρασία του χώρου, όπου αυτά αποθηκεύονται. Συνήθως για μακράς διάρκειας αποθήκευση, στις σύγχρονες Τράπεζες, τα σπέρματα πρώτα αφυδατώνονται (2-5% περιεκτικότητα σε υγρασία), στη συνέχεια τοποθετούνται σε αεροστεγείς συσκευασίες και κατόπιν αποθηκεύονται σε ειδικούς αποθηκευτικούς χώρους - καταψύκτες (-20 C). Η διατήρηση λοιπόν των σπερμάτων για μεγάλα χρονικά διαστήματα οφείλεται στην ικανότητά τους να αφυδατώνονται χωρίς να νεκρώνονται. Η πλειονότητα των φυτικών ειδών παράγει ανθεκτικά στην αφυδάτωση (desiccation tolerant) ή ορθόδοξα (orthodox) σπέρματα, ενώ υπολογίζεται ότι ένα μικρό σχετικά ποσοστό ειδών της παγκόσμιας χλωρίδας (<10%), που προέρχονται κυρίως από τροπικές και υποτροπικές περιοχές, δεν μπορούν να αφυδατωθούν χωρίς να νεκρωθούν. Τα σπέρματα αυτά καλούνται μη ανθεκτικά στην αφυδάτωση (desiccation intolerant) ή ανορθόδοξα ή αιρετικά (recalcitrant) και φυσικά δεν μπορούν να αποθηκευτούν υπό αυτές τις συνθήκες (Tweddle et al. 2003). Το γενετικό υλικό των ειδών αυτών είναι δυνατόν να αποθηκευθεί με άλλες μορφές και μεθόδους στις Τράπεζες Γενετικού Υλικού. Τα σπέρματα επιβιώνουν για πολλά έτη στις Τράπεζες Σπόρων, αλλά γενικά η μακροβιότητά τους εξαρτάται και από άλλους παράγοντες, όπως γενετικούς (όλα τα είδη φυτών δεν έχουν εξ ίσου ανθεκτικά σπέρματα), αλλά και από την αρχική ποιότητα (βιωσιμότητα και ρώμη) της σπορομερίδας (συλλογή σπερμάτων, accession). Επειδή οι Τράπεζες Σπόρων είναι μια πρόσφατη σχετικά επινόηση, αφού οι πρώτες ιδρύθηκαν πριν από 60 έτη περίπου, οι κατάλληλες συνθήκες αποθήκευσης καθώς και η πρόβλεψη της μακροβιότητας των σπερμάτων βασίστηκαν κυρίως σε πειράματα τεχνητής γήρανσης και λιγότερο σε πραγματικά δεδομένα αποθήκευσης (Gomez - Campo 2006). Με τα πειράματα αυτά προβλέπεται ότι τα σπέρματα ορισμένων ειδών μπορούν να επιβιώσουν στις Τράπεζες Σπόρων για εκατοντάδες ή και χιλιάδες έτη (Liu et al. 2008). Ο χρόνος επιβίωσης των σπερμάτων στις συνθήκες αποθήκευσης προσδιορίζει τον χρόνο, που απαιτείται για τον περιοδικό έλεγχο βιωσιμότητας των σπερμάτων, την ανανέωση των σπορομερίδων ή τον σχεδιασμό νέων συλλογών σπερμάτων. Είναι δε ιδιαίτερα σημαντικό για τις σπορομερίδες ιθαγενών ειδών καθώς, εξαιτίας της μεγάλης γενετικής ποικιλότητας που τα χαρακτηρίζει, οποιαδήποτε μείωση στη βιωσιμότητά τους έχει ως αποτέλεσμα την απώλεια σημαντικού γενετικού υλικού από τη σπορομερίδα (Walters 2003). Σύμφωνα με τις τελευταίες υποδείξεις (Rao et al. 2006), η βιωσιμότητα των σπορομερίδων, οι οποίες αποθηκεύονται σύμφωνα με τα διεθνή πρότυπα (FAO/IPGRI 1994), θα πρέπει να ελέγχεται κάθε 5-10 έτη. Το 1974, η Διεθνής Επιτροπή για τους Φυτογενετικούς Πόρους (International Board for Plant Genetic Resources, IBPGR), που αργότερα ονομάστηκε «Διεθνές Ινστιτούτο για τους Φυτογενετικούς Πόρους» (International Plant Genetic Resourses Institute, IPGRI) και σήμερα «Διεθνής Βιοποικιλότητα» (Bioversity International), σε συνεργασία με την Οργάνωση Τροφίμων και Γεωργίας του ΟΗΕ (FAO), δημοσίευσαν ένα πακέτο υποδείξεων, στο οποίο έθεσαν τις βασικές αρχές λειτουργίας των Τραπεζών Γενετικού Υλικού, με σκοπό να ενθαρρύνουν την ίδρυση ενός παγκόσμιου δικτύου Τραπεζών (FAO/IPGRI 1994, Ellis et al. 1985, Hong & Ellis 1996). Το πακέτο των υποδείξεων αναθεωρήθηκε πρόσφατα και βρίσκεται σε τελική διαδικασία διαβούλευσης 4. Επιπλέον, η Διεθνής Ένωση Ελέγχου Σπερμάτων 4. Οι υποδείξεις αυτές περιλαμβάνουν οδηγίες και κατευθύνσεις για όλες τις διαδικασίες που πρέπει να ακολουθούνται στο πλαίσιο της λειτουργίας των Τραπεζών Φυτικού Γενετικού Υλικού, όπως πρω- Αποκτήστε πλήρη online πρόσβαση στο ΠερΔικ από το 1997

7 EX SITU ΔΙΑΤΗΡΗΣΗ ΦΥΤΙΚΗΣ ΠΟΙΚΙΛΟΤΗΤΑΣ - ΤΡΑΠΕΖΕΣ ΣΠΟΡΩΝ ΠερΔικ 4/2012 (ΕΤΟΣ 16ο) 631 (International Seed Testing Association) έχει εκπονήσει εγχειρίδια σχετικά με τη διαχείριση των σπερμάτων (ISTA 2007), όπως και άλλοι φορείς και οργανισμοί. Τα παραπάνω εγχειρίδια και υποδείξεις αφορούν κυρίως την αποθήκευση και διατήρηση σπερμάτων καλλιεργούμενων ειδών και παλαιών ποικιλιών και λιγότερο αυτοφυών (άγριων) ειδών. Στην προσπάθεια να αντιμετωπισθούν τα προβλήματα λειτουργίας μιας Τράπεζας αυτοφυών ειδών, το Ευρωπαϊκό Δίκτυο για τη Διατήρηση Σπερμάτων Αυτοφυών Ειδών ENSCONET προχώρησε στη δημιουργία πρωτόκολλων συλλογής, χειρισμών και φύτρωσης, συγκεντρώνοντας την πρόσφατη εμπειρία των Τραπεζών Σπόρων ιθαγενών ειδών της Ευρώπης (ENSCONET 2009a, ENSCONET 2009b) Το ιστορικό πλαίσιο εξέλιξης Η πρώτη Τράπεζα Γενετικού Υλικού για τη διατήρηση των φυτών ιδρύεται στη δεκαετία του 1920 από τον Vavilov στην Αγία Πετρούπολη της Ρωσίας (Hawkes et al. 2000). Ο Vavilov πραγματοποίησε συνολικά συλλογές στην πρώην Σοβιετική Ένωση, αλλά και σε άλλες 50 χώρες στην Ασία, στην Αμερική, στη Νότια Αφρική, στην Ευρώπη και στην περιοχή της Μεσογείου (Scarascia - Mugnozza & Perrino 2002). Ο κύριος σκοπός των συλλογών αυτών ήταν η γενετική βελτίωση των καλλιεργούμενων ειδών και λιγότερο η διατήρησή τους, ήταν δε συλλογές βραχείας διάρκειας και ανανεώνονταν σε ετήσια βάση (Koo et al. 2004). To 1942, κατά τη διάρκεια του Β Παγκοσμίου Πολέμου, ιδρύεται μία Τράπεζα Γενετικού Υλικού κοντά στη Βιέννη της Αυστρίας. Αργότερα μεταφέρεται στην τότε Ανατολική Γερμανία στο Gatersleben, σήμερα δε ονομάζεται IPK (Institute für Pflanzengenetik und Kulturpflanzenforschung). Μία από τις μεγαλύτερες Τράπεζες Σπόρων, όπως τις γνωρίζουμε σήμερα, ιδρύθηκε το 1958, στο Fort Collins του Κολοράντο των Ηνωμένων Πολιτειών και θεωρείται πρόδρομος της σύγχρονης γενιάς των Τραπεζών Σπόρων (Koo et al. 2004) καθώς διαθέτει πάνω από 1 εκατομμύριο δείγματα σπερμάτων, που αντιστοιχούν σε περισσότερα από είδη (James 2004, Gomez - Campo 2006). Το 1960 ιδρύεται το Διεθνές Ερευνητικό Ινστιτούτο Ρυζιού στις Φιλιππίνες (International Rice Research Institute, IRRI). Το 1966 ιδρύεται το Διεθνές Κέντρο Βελτίωσης Αραβόσιτου και Σίτου (International Maize and Wheat Improvement Center, CIMMYT) στο Μεξικό. τόκολλα συλλογών, αποθήκευσης, ελέγχου βιωσιμότητας, χαρακτηρισμός κ.λπ. 5. Ας σημειωθεί ότι στη συγγραφή των παραπάνω εγχειρίδιων έχουν συνεισφέρει το Τμήμα Βιολογίας του Εθνικού και Καποδιστριακού Πανεπιστημίου Αθηνών καθώς και η Τράπεζα Σπόρων του Μεσογειακού Αγρονομικού Ινστιτούτου Χανίων (ΜΑΙΧ). Επίσης, τα εγχειρίδια έχουν μεταφραστεί στην ελληνική γλώσσα. Το 1967 πραγματοποιείται στη Ρώμη το «Τεχνικό συμπόσιο των FAO/IBP για τη διερεύνηση, χρήση και διατήρηση των φυτικών γενετικών πόρων», το οποίο διοργανώνεται από το Διεθνές Βιολογικό Πρόγραμμα (International Biological Programme, IBP) και τον FAO. Εδώ, για πρώτη φορά, τίθεται το πρόβλημα της γενετικής διάβρωσης (δηλ. της απώλειας γενετικής ποικιλότητας) εξ αιτίας της εντατικοποίησης (και ομογενοποίησης) της γεωργίας και διατυπώνονται σημαντικές κατευθύνσεις για την ίδρυση ενός παγκόσμιου δικτύου για τη μακροχρόνια, εκτός τόπου διατήρηση του γενετικού υλικού. Τις επόμενες δεκαετίες η εκτός τόπου διατήρηση κυριαρχεί ως στρατηγική διατήρησης για την προστασία των φυτογενετικών πόρων (Scarascia - Mugnozza & Perrino 2002). Σημειώνεται ότι εκείνη την περίοδο οι Τράπεζες Σπόρων αποθήκευαν το γενετικό υλικό των τοπικών ποικιλιών με κεντρικό προσανατολισμό την εύκολη πρόσβαση σε αυτό από τους γενετιστές - βελτιωτές και λιγότερο για τη διατήρησή του για τις επόμενες γενιές. Αρχές της δεκαετίας του 70, σημαντικές καταστροφές στη γεωργία ανέδειξαν δύο σημαντικά ζητήματα (Linington & Pritchard 2001): α) ότι οι σύγχρονες ποικιλίες (προϊόντα γενετικής βελτίωσης), επειδή χαρακτηρίζονται από ομοιομορφία και κατ επέκταση από μειωμένη γενετική ποικιλότητα, είναι ευάλωτες σε ασθένειες και άλλες φυσικές καταπονήσεις (για παράδειγμα, τον χειμώνα του 1972, η Σοβιετική Ένωση αντιμετώπισε δριμύτατη έλλειψη στη χειμερινή παραγωγή σιταριού, όταν μία ποικιλία που καλλιεργήθηκε σε πάνω από 15 εκατ. εκτάρια, δηλ. 150 εκατ. στρ., δεν άντεξε στο κρύο) και β) ότι η αντικατάσταση των τοπικών ποικιλιών από τις νέες βελτιωμένες ομοιογενείς εμπορικές ποικιλίες έχει ως άμεσο κίνδυνο την εξαφάνιση των πρώτων, αναδεικνύοντας το ζήτημα της γενετικής διάβρωσης. Για παράδειγμα, το 1949, στην Κίνα υπήρχαν περίπου 10 χιλιάδες ποικιλίες ρυζιού, ενώ τη δεκαετία του 1970 μειώθηκαν στις χίλιες. Η Συνδιάσκεψη των Ηνωμένων Εθνών για το Ανθρώπινο Περιβάλλον (United Nations Conference on the Human Environment, UNCHE) που πραγματοποιήθηκε στη Στοκχόλμη το 1972, επηρεασμένη από τις διαπιστώσεις της ομάδας ειδικών του FAO, αναγνωρίζει τη σαφή διάκριση των μεθόδων in situ και ex situ διατήρησης. Ταυτόχρονα αναγνωρίστηκε ότι και οι δύο στρατηγικές είναι απαραίτητες, επιπλέον όμως ότι οι φυτογενετικοί πόροι, που είναι χρήσιμοι για τη γεωργία, πρέπει να διατηρηθούν σε εθνικά ή περιφερειακά Κέντρα Διατήρησης Γενετικού Υλικού (Scarascia - Mugnozza & Perrino 2002). Ακόμη, ότι τα συγγενή είδη των καλλιεργουμένων 6 θα πρέπει να διατηρηθούν στο φυσικό τους περιβάλλον (in situ), για τα 6. Ως συγγενή είδη των καλλιεργουμένων ορίζονται τα ιθαγενή είδη, που είναι στενά συνδεδεμένα με αυτά και προσδιορίζονται από τη δυνητική ικανότητα να συνεισφέρουν ωφέλιμα χαρακτηριστικά για τη βελτίωση των καλλιεργούμενων ειδών (Maxted et al. 2006). Αποκτήστε πλήρη online πρόσβαση στο ΠερΔικ από το

8 632 ΠερΔικ 4/2012 (ΕΤΟΣ 16ο) Ε.-Α. ΜΑΡΙΑ - Χ. ΦΟΥΡΝΑΡΑΚΗ - Κ. ΘΑΝΟΣ οποία μάλιστα η UNESCO στο πλαίσιο του προγράμματος «Άνθρωπος και Βιόσφαιρα» θα πρέπει να αναλάβει δράση. Την ίδια περίοδο (1971) ιδρύεται η Συμβουλευτική Ομάδα για τη Διεθνή Αγροτική Έρευνα (Consultative Group on International Agriculture Research, CGIAR) και δημιουργείται ένα δίκτυο από διάφορα Διεθνή Γεωργικά Ερευνητικά Κέντρα. Στο πλαίσιο αυτού του δικτύου ιδρύεται στη Ρώμη το το Διεθνές Ινστιτούτο Γενετικών Πόρων (International Plant Genetic Resources Institute, IPGRI), το οποίο και συντονίζει τις δράσεις τους. Στο δίκτυο σήμερα εντάσσονται 11 μεγάλα ερευνητικά κέντρα και Τράπεζες Γενετικού υλικού σε όλο των κόσμο, οι οποίες αποσκοπούν στη διατήρηση και βελτίωση βασικών ειδών διατροφής (ρύζι, αραβόσιτο, πατάτα, σιτάρι και σόγια). Σήμερα, στις εγκαταστάσεις αυτές διατηρείται το 13% των εκτός τόπου συλλογών σπερμάτων παγκοσμίως, και υπολογίζεται ότι διατηρούν διαφορετικά είδη σε σπορομερίδες (FAO 2010). Το 1979, κατά τη διάρκεια της 20ής Συνδιάσκεψης του FAO, ορισμένες αναπτυσσόμενες χώρες εκφράζουν την ανησυχία τους σχετικά με την αποθήκευση του γενετικού υλικού σε διεθνή κέντρα μακριά από τη χώρα προέλευσής του (Scarascia - Mugnozza & Perrino 2002). Εκεί τίθενται βασικά ερωτήματα που σχετίζονται με τα κυριαρχικά δικαιώματα των κρατών επί των φυτογενετικών τους πόρων καθώς και με τους όρους και τις προϋποθέσεις διακίνησης γενετικού υλικού μεταξύ των ex situ συλλογών. Τέλος, διατυπώθηκε η ανησυχία τους για την ανυπαρξία προς τα κράτη προέλευσης ωφελειών, που προκύπτουν από τη χρήση του γενετικού τους υλικού. Τα παραπάνω αποτέλεσαν την αφορμή για την υιοθέτηση από τον FAO, το 1983, μιας διεθνούς συμφωνίας για τους φυτογενετικούς πόρους και την ανάπτυξη ενός Παγκόσμιου Συστήματος Φυτογενετικών Πόρων για τη Διατροφή και τη Γεωργία (Global System on Plant Genetic Resources for Food and Agriculture). Τμήμα αυτής της συμφωνίας ήταν και η πρόβλεψη προώθησης ενός ευέλικτου πλαισίου για την κατανομή των ωφελειών από τη χρήση του φυτογενετικού υλικού. Όλα αυτά αποτέλεσαν το πρώτο υλικό επεξεργασίας για τη ΣΒΠ (1992) και τη μεταγενέστερη αυτής Συνθήκη σχετικά με τους φυτογενετικούς πόρους για τη διατροφή και τη γεωργία (FAO 2001). To 2006, ιδρύεται μέσω μιας συμφωνίας μεταξύ του FAO και του CGIAR το Global Crop Diversity Trust (GCDT), με σκοπό τη διασφάλιση και διατήρηση της γενετικής ποικιλότητας των καλλιεργούμενων ειδών. Ο Οργανισμός αυτός συνέβαλε στην ίδρυση, το 2008, της Παγκόσμιας Τράπεζας Σπόρων Σβάλμπαρντ (Svalbard Global Seed Vault, SGSV). Η Τράπεζα βρίσκεται στη νήσο Σπιτσμπέργκεν του Νορβηγικού αρχιπελάγους Σβάλμπαρντ. Διοικείται στο πλαίσιο τριμερούς συμφωνίας της Νορβηγικής κυβέρνησης, του Διεθνούς Οργανισμού GCDT και του Κέντρου Γενετικών Πόρων των Σκανδιναβικών χωρών Nordicr Genetic Resource Cente NORGEN). Η Τράπεζα μέσα στον πρώτο χρόνο λειτουργίας της είχε αποθηκεύσει συλλογές σπερμάτων (FAO 2010). O σκοπός της ίδρυσης της Τράπεζας είναι κατά κύριο λόγο η μακροχρόνια διατήρηση και φύλαξη «αντιγράφων ασφαλείας» 7 σπερμάτων από άλλες Τράπεζες από όλο τον κόσμο (Kathle 2008). Για τον λόγο αυτό οι Τράπεζες Σπόρων, που αποστέλλουν «αντίγραφα ασφαλείας» των συλλογών σπερμάτων τους, εξακολουθούν να είναι αυτές υπεύθυνες για την ανανέωση και χρήση τους. Σήμερα, παγκοσμίως, πέραν των μεγάλων Τραπεζών του Δικτύου CGIAR, φυτογενετικό υλικό διατηρείται σε τοπικές ή Εθνικές Τράπεζες Γενετικού Υλικού, σε Πανεπιστήμια, Βοτανικούς Κήπους, από μη κυβερνητικές οργανώσεις, από γεωργούς και άλλους, τόσο στον ιδιωτικό όσο και τον δημόσιο τομέα. Σύμφωνα με την τελευταία καταγραφή του FAO (2010), υπάρχουν περισσότερες από Τράπεζες Γενετικού Υλικού παγκοσμίως, οι οποίες διατηρούν 7,4 εκατ. δείγματα, από τις οποίες οι 130 διατηρούν πάνω από δείγματα η κάθε μία. Οι τέσσερις μεγαλύτερες Εθνικές Τράπεζες Γενετικού Υλικού παγκοσμίως είναι αυτή της Κινεζικής Ακαδημίας Γεωργικών Επιστημών (Institute of Grop Germplasm Resources, Chinese Academy of Agriculture Sciences, ICGR CAAS), το Εθνικό Κέντρο Διατήρησης Γενετικών Πόρων των Ηνωμένων Πολιτειών (National Center for Genetic Recourses Preservation in the United States of America, NCGRP), τo Εθνικό Γραφείο Φυτογενετικών Πόρων (The National Bureau of Plant Genetic Resources, NBPGR) στην Ινδία και το N.I. Vavilov All-Russian Scientific Research Institute of Plant Industry (VIR). Άλλες Εθνικές Τράπεζες που διατηρούν πάνω από δείγματα βρίσκονται στη Βραζιλία, Καναδά, Γερμανία, Ιαπωνία και τη Δημοκρατία της Κορέας. Συνολικά, οι Εθνικές Τράπεζες διατηρούν 6,6 εκατ. δείγματα, αλλά το 45% αυτών διατηρείται μόνο σε 7 χώρες, το αντίστοιχο ποσοστό στην προηγούμενη απογραφή του FAO (1996) κατανέμονταν σε 12 χώρες. Παρατηρείται δηλαδή συγκέντρωση γενετικού υλικού σε λίγες χώρες παγκοσμίως και επισημαίνεται η ανάγκη της λειτουργίας ενός μηχανισμού, όπως το πολυμερές σύστημα (multilateral system) πρόσβασης και κατανομής, κατά τρόπο σωστό και δίκαιο, των ωφελειών που απορρέουν από τη χρήση των πόρων αυτών, σε μία προοπτική συμπληρωματικότητας και αμοιβαίας ενίσχυσης (άρθ. 10 κυρωτικού Νόμου 3165/2003 της Διεθνούς Σύμβασης για τους Φυτογενετικούς Πόρους για τη Διατροφή και τη Γεωργία, FAO 2001). 7. «Αντίγραφα ασφαλείας» σπερμάτων ονομάζονται αντίγραφα (duplicates, ίσως καλύτερη απόδοση αποτελεί το διπλά δείγματα ή διπλοδείγματα) μιας συλλογής σπερμάτων (δηλ. διπλοσυλλογής), που διατηρούνται ως εφεδρικά δείγματα ή εφεδρικές συλλογές σε μία άλλη Τράπεζα Σπερμάτων, σε ικανή γεωγραφική απόσταση. Αυτό εξασφαλίζει τη διατήρηση του γενετικού υλικού σε περίπτωση ατυχήματος ή φυσικής καταστροφής στη μία από τις δύο Τράπεζες. Αποκτήστε πλήρη online πρόσβαση στο ΠερΔικ από το 1997

9 EX SITU ΔΙΑΤΗΡΗΣΗ ΦΥΤΙΚΗΣ ΠΟΙΚΙΛΟΤΗΤΑΣ - ΤΡΑΠΕΖΕΣ ΣΠΟΡΩΝ ΠερΔικ 4/2012 (ΕΤΟΣ 16ο) 633 Μετά την υπογραφή της Συνθήκης του FAO (2001), η Ευρωπαϊκή Ένωση χρηματοδότησε τη δημιουργία ενός προγράμματος στo πλαίσιο της διατήρησης των φυτογενετικών πόρων για τη διατροφή και τη γεωργία. Το πρόγραμμα ονομάζεται Ευρωπαϊκό Πρόγραμμα Συνεργασίας για τους Γενετικούς Πόρους (European Cooperative Programme for Genetic Resources, ECPGR) και σε αυτό συμμετέχουν περίπου 40 χώρες. Στο πλαίσιο του προγράμματος δημιουργήθηκε η βάση δεδομένων AEGIS (A European Genebank Integrated System) με σκοπό την ανάπτυξη ενός ολοκληρωμένου συστήματος μιας Ευρωπαϊκής Τράπεζας Γενετικού Υλικού. Χρηματοδοτήθηκε επίσης η βάση δεδομένων EURISCO, όπου καταγράφονται 1,1 εκατ. συλλογές φυτικού γενετικού υλικού από τις ευρωπαϊκές Τράπεζες Γενετικού Υλικού. Έχει σημασία να αναφερθεί ότι η παραπάνω ιστορική διαδρομή των Τραπεζών Σπόρων επικεντρώνεται στα καλλιεργούμενα είδη και στα συγγενή τους, καθώς η πλειονότητα των εκτός τόπου δράσεων διατήρησης μέχρι και τη δεκαετία του 90 στόχευε κατά κύριο λόγο σε αυτά. Αντίθετα, ελάχιστες ήταν οι προσπάθειες για τη διατήρηση σπερμάτων αυτοφυών ειδών. Ειδικότερα για την περίπτωση των δασικών γενετικών πόρων το 1994 δημιουργήθηκε το Ευρωπαϊκό Δίκτυο για τους Δασικούς Γενετικούς Πόρους (European Forest Genetic Network, EUFORGEN), στο οποίο συμμετέχουν 26 ευρωπαϊκές χώρες. Παράλληλα, η αντίστοιχη πορεία της εκτός τόπου διατήρησης των αυτοφυών ειδών ξεκινά με την εμφάνιση των πρώτων Βοτανικών Κήπων, οι οποίοι διατηρούν σε βραχυπρόθεσμη βάση σπορομερίδες για την ανανέωση των καλλιεργούμενων ειδών τους, προέβαιναν δε και σε ανταλλαγές με άλλους βοτανικούς κήπους. Γενικά όμως μέχρι και σήμερα, επειδή οι περισσότερες Τράπεζες διατηρούν και αυτοφυή και καλλιεργούμενα φυτά ο διαχωρισμός μεταξύ των δύο δεν είναι ξεκάθαρος. Το 1966 ιδρύεται στη Μαδρίτη της Ισπανίας μία μικρή Τράπεζα για τη διατήρηση αυτοφυών ειδών (Universidad Politecnica de Madrid, UPM), στην οποία αρχικά συλλέγονταν μόνον είδη της οικογένειας Brassicaceae (οικογένειας του λάχανου) και από το 1973 και μετά γενικά όλα τα απειλούμενα είδη της δυτικής Μεσογείου (Gomez - Campo 2006). Σταθμός στην ιστορία της εκτός τόπου διατήρησης της ποικιλότητας των αυτοφυών φυτών αποτελεί η ίδρυση, το 1973, της Τράπεζας Σπόρων των Βασιλικών Βοτανικών Κήπων Kew, στη Μεγάλη Βρετανία (Thompson & Brown 1972), αρχικά με κύριο σκοπό να υποστηριχθούν με πολλαπλασιαστικό υλικό οι αναγκαίες φυτεύσεις του Βοτανικού Κήπου, ο οποίος διαθέτει πολλές χιλιάδες φυτικά είδη από όλο τον κόσμο. Αργότερα, το 2000 μεταφέρεται σε νέες σύγχρονες εγκαταστάσεις (στο Wakehurst Place) και ονομάζεται «Τράπεζα Σπόρων της Χιλιετίας» (Millenium Seed Bank, Royal Botanic Gardens, Kew), με σκοπό τη διατήρηση του μέγιστου δυνατού αριθμού αυτοφυών ειδών από όλο τον κόσμο. Η Τράπεζα αυτή αναπτύσσει έντονη δραστηριότητα και πρωτοστατεί στην οργάνωση παγκόσμιων δικτύων για τη διατήρηση των ιθαγενών ειδών, όπως το δίκτυο ENSCONET στην Ευρώπη, το Seed of Success (SOS) στις ΗΠΑ, το Australian Seed Conservation and Research (AuSCaR) στην Αυστραλία κ.λπ. Επίσης η Τράπεζα Σπόρων των Βασιλικών Βοτανικών Κήπων Kew συμβάλλει και στην ίδρυση νέων Τραπεζών ιθαγενών ειδών, όπως για παράδειγμα της Τράπεζας ιθαγενών ειδών στο Kunming της κινεζικής επαρχίας Yunnan (2007), μιας από τις μεγαλύτερες Τράπεζες παγκοσμίως, που σκοπεύει να συλλέξει και να αποθηκεύσει σπέρματα ιθαγενών ειδών κατά τα επόμενα 5 έτη και ειδών σε διάστημα 15 ετών. Τα τελευταία χρόνια παρατηρείται ένα αυξανόμενο ενδιαφέρον για τη διατήρηση των σπερμάτων ιθαγενών ειδών, καθώς η εκτός τόπου διατήρηση συμπεριλαμβάνεται στους στόχους της ΣΒΠ (1992) και στην Παγκόσμια Στρατηγική για τη Διατήρηση των Φυτικών Ειδών (Global Strategy for Plant Conservation, GSPC 2002). Αποτέλεσμα του αυξανόμενου ενδιαφέροντος για την εκτός τόπου διατήρηση ήταν η δημιουργία, τα τελευταία χρόνια, πολλών Τραπεζών Γενετικού Υλικού ιθαγενών ειδών σε όλο τον κόσμο. Για παράδειγμα, μόνο στην Ισπανία ιδρύθηκαν για την προστασία των ιθαγενών ειδών 10 Τράπεζες Σπερμάτων (και Βοτανικοί Κήποι), που συνεργάζονται μέσω του δικτύου REDBAG (Red Española de Bancos de Germoplasma de Plantas Silvestres), που ιδρύθηκε το 2002 (Gomez - Campo 2006). Στην Ιταλία το 2004 ιδρύεται το δίκτυο RIBES (Rete Italiana Banche del germoplasma per la conservazione Ex-Situ della flora spontanea italiana) με σκοπό τον καλύτερο συντονισμό των Τραπεζών Γενετικού Υλικού για τη διατήρηση των αυτοφυών φυτών. Συμμετέχουν 18 Τράπεζες Σπόρων και Βοτανικοί Κήποι από όλες τις περιφέρειες της Ιταλίας (Bonomi et al. 2007). Σε επίπεδο Ευρωπαϊκής Ένωσης (ΕΕ), το 2004, μέσω του 7ου Πλαισίου Στήριξης χρηματοδοτήθηκε το ερευνητικό πρόγραμμα ENSCONET, με σκοπό να συντονιστούν πανευρωπαϊκά οι δραστηριότητες στις διάφορες Τράπεζες Σπόρων, στους Βοτανικούς Κήπους και λοιπά Ινστιτούτα, που αποσκοπούν στη διατήρηση του γενετικού υλικού των φυτών. Μετά το πέρας του προγράμματος ιδρύθηκε και λειτουργεί το δίκτυο των Ευρωπαϊκών Τραπεζών Γενετικού Υλικού Ιθαγενών Ειδών (ENSCONET). Στο δίκτυο συμμετέχουν αρχικά, ως μέλη, 24 οργανισμοί από 19 χώρες της Ευρώπης, ενώ επιπλέον 6 οργανισμοί συνεργάζονται με το πρόγραμμα. Από ελληνικής πλευράς συμμετέχουν το Εθνικό και Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο Αθηνών και το Μεσογειακό Αγρονομικό Ινστιτούτο Χανίων. Στο πλαίσιο της λειτουργίας του ENSCONET δημιουργήθηκε η Αποκτήστε πλήρη online πρόσβαση στο ΠερΔικ από το

10 634 ΠερΔικ 4/2012 (ΕΤΟΣ 16ο) Ε.-Α. ΜΑΡΙΑ - Χ. ΦΟΥΡΝΑΡΑΚΗ - Κ. ΘΑΝΟΣ «Ευρωπαϊκή Ψηφιακή Τράπεζα Σπερμάτων για τα ιθαγενή είδη» ( Στη βάση δεδομένων καταγράφηκαν, μέχρι το 2009, δείγματα σπερμάτων ευρωπαϊκών αυτοφυών φυτών, που βρίσκονται αποθηκευμένα σε διάφορες Τράπεζες Σπόρων της Ευρώπης. Τα δείγματα αυτά αντιστοιχούν σε διαφορετικά είδη και υποείδη. Το δίκτυο GENMEDA (Δίκτυο Κέντρων Διατήρησης Μεσογειακών Φυτών, Network of Mediterranean Plant Conservation Centers) συγκροτήθηκε πρόσφατα (2010) με σκοπό τη διατήρηση των αυτοφυών ειδών της Μεσογείου. Στο δίκτυο συμμετέχουν 13 Τράπεζες Γενετικού Υλικού από 7 διαφορετικές χώρες της Μεσογείου, μεταξύ των οποίων και η Ελλάδα (Ε.Κ. Πανεπιστήμιο Αθηνών και ΜΑΙΧ). 2.2 Το φυτικό γενετικό υλικό της Ελλάδας και οι Τράπεζες Σπόρων Η Ελλάδα λόγω της πλούσιας και μοναδικής φυτικής της ποικιλότητας ήταν ανέκαθεν στόχος συλλογής φυτικού υλικού, με το οποίο εμπλουτίστηκαν, πλην των Τραπεζών Γενετικού Υλικού, Βοτανικοί Κήποι και ερμπάρια (herbaria) σε διάφορα κράτη του κόσμου. Ταυτόχρονα, ο πλούτος αυτός έγινε και στόχος εμπορικής εκμετάλλευσης και αξιοποίησης στο εξωτερικό. Στην Ελλάδα, οι πρώτες γνωστές συλλογές σπερμάτων καλλιεργούμενων ειδών και αγρίων συγγενών τους πραγματοποιήθηκαν το 1926 από τον Vavilov και αποθηκεύτηκαν στην Αγία Πετρούπολη (Kurlovich et al. 2000). Στη συνέχεια, η διατήρηση των συλλογών αυτών στην πρώην ΕΣΣΔ αντιμετώπισε σημαντικά προβλήματα λόγω πολιτικών αντιθέσεων και ελλιπούς χρηματοδότησης (Gomez - Campo 2006). Οι συλλογές σπερμάτων (περίπου 1.600) κυρίως τοπικών ποικιλιών σιταριού και αγρίων συγγενών του, αλλά και οσπρίων και λαχανικών, που πραγματοποιήθηκαν στην Ελλάδα, κυρίως στην Πελοπόννησο και την Κρήτη, κατά τη διάρκεια της Γερμανικής κατοχής (Rechinger 1943, Γκανιάτσας 1974, Knupffer 2010) διατηρούνται στη γερμανική Τράπεζα Σπόρων, που σήμερα ονομάζεται IPK (Institute für Pflanzengenetik und Kulturpflanzenforschung) στο Ινστιτούτο Leibniz στο Gatersleben ( de, Knupffer 2010). Σε αυτήν διατηρούνται πολλές συλλογές αντίγραφα εκείνων του Vavilov και των συνεργατών του, που οι ειδικοί πιστεύουν ότι διατηρήθηκαν καλύτερα από τις μητρικές συλλογές στην Αγία Πετρούπολη (Walters & Jones 1991). Σύμφωνα με τη βάση δεδομένων GENESYS (Gateway to Genetic Resources), διατηρούνται σήμερα σε παγκόσμιο επίπεδο περίπου σπορομερίδες καλλιεργούμενων ειδών και άγριων συγγενών, προερχόμενες από την Ελλάδα, σε διάφορες Τράπεζες Φυτογενετικού Υλικού. Ο μεγαλύτερος αριθμός από αυτές διατηρείται στη Συρία (2.200 σπορομερίδες) στο Διεθνές Κέντρο Αγροτικής Έρευνας σε περιοχές με ξηρασία (International Center for Agricultural Research in Dry Areas, INCARDA) και στη Γερμανική Τράπεζα IPK (2.700 σπορομερίδες). Η ελληνική Τράπεζα Γενετικού Υλικού (ΤΓΥ) ιδρύθηκε το 1981 στη Θέρμη Θεσσαλονίκης, με τη συνδρομή του FAO, με σκοπό την έγκαιρη συλλογή και αποτελεσματική προστασία των φυτογενετικών πόρων και της γεωργικής βιοποικιλότητας της Ελλάδας. Η ΤΓΥ διατηρεί στις εγκαταστάσεις της δείγματα σπερμάτων ή κλωνικού πολλαπλασιαστικού υλικού, που ανήκει κυρίως σε παλαιές τοπικές ποικιλίες καλλιεργούμενων φυτών ή αγρίων συγγενών ειδών (Σταυρόπουλος και συν. 2006). Παρόμοιες συλλογές διατηρούνται στο Ινστιτούτο Σιτηρών Θεσσαλονίκης καθώς και άλλα Ινστιτούτα του Εθνικού Ιδρύματος Αγροτικής Έρευνας (ΕΘΙΑΓΕ) (Σταυρόπουλος και συν. 2006). Στην πρόσφατα ιδρυθείσα Τράπεζα Σπόρων Αιγαίου «Κιβωτός» στην Ικαρία, που ανήκει στο Ινστιτούτο Θαλάσσιας και Περιβαλλοντικής Έρευνας Αιγαίου «Αρχιπέλαγος», διατηρούνται κυρίως παλαιές τοπικές ποικιλίες καλλιεργούμενων φυτών από την περιοχή του Αιγαίου. Η πρώτη προσπάθεια για τη δημιουργία Τράπεζας Σπόρων ιθαγενών ειδών στην Ελλάδα ξεκίνησε το 1991 στον Τομέα Βοτανικής του Τμήματος Βιολογίας του Εθνικού και Καποδιστριακού Πανεπιστημίου Αθηνών, όπου διατηρούνται κυρίως σπέρματα από ενδημικά και απειλούμενα φυτά της Ελλάδας, αλλά και της Κύπρου (257 δείγματα σπερμάτων που αντιστοιχούν σε 186 είδη και υποείδη της ελληνικής χλωρίδας). Η Τράπεζα Σπερμάτων του ΜΑΙΧ, που ιδρύθηκε το 2000 σε συνδυασμό με τη δημιουργία Βοτανικού Κήπου, έχει σκοπό την εκτός τόπου διατήρηση ενδημικών και απειλούμενων φυτών της Κρήτης καθώς και παλαιές τοπικές ποικιλίες καλλιεργούμενων ειδών. Μέχρι σήμερα, η Τράπεζα του ΜΑΙΧ διατηρεί περίπου 700 δείγματα σπερμάτων από 180 είδη και υποείδη ενδημικών και απειλούμενων. Η Τράπεζα του ΜΑΙΧ συνεργάζεται στενά με εκείνη του Εθνικού και Καποδιστριακού Πανεπιστημίου Αθηνών. Επίσης, σύμφωνα με την ψηφιακή Τράπεζα Σπερμάτων του ENSCONET, ο «Βοτανικός Κήπος Ιουλίας και Αλεξάνδρου Διομήδους» διατηρεί, πέραν των ζωντανών συλλογών στο Βοτανικό Κήπο, 277 δείγματα σπερμάτων που αντιστοιχούν σε 172 είδη και υποείδη ιθαγενών ελληνικών φυτών. Ακόμη, ο «Βαλκανικός Βοτανικός Κήπος Κρουσίων» στο Κιλκίς διατηρεί δείγματα σπερμάτων από 611 είδη και υποείδη της ελληνικής χλωρίδας καθώς έχει αναπτύξει σχετικές εγκαταστάσεις. Τέλος, μία Τράπεζα Σπόρων ιδρύθηκε πρόσφατα από τον Φορέα Διαχείρισης του Εθνικού Δρυμού Αίνου στην Κεφαλληνία, για την προστασία των ενδημικών και σπανίων φυτών της περιοχής. Σπέρματα ιθαγενών ειδών από την Ελλάδα διατηρούνται σε Τράπεζες Σπόρων του εξωτερικού όπως στην «Τράπεζα Σπερμάτων της Χιλιετίας» (379 σπορομερίδες Αποκτήστε πλήρη online πρόσβαση στο ΠερΔικ από το 1997

11 EX SITU ΔΙΑΤΗΡΗΣΗ ΦΥΤΙΚΗΣ ΠΟΙΚΙΛΟΤΗΤΑΣ - ΤΡΑΠΕΖΕΣ ΣΠΟΡΩΝ ΠερΔικ 4/2012 (ΕΤΟΣ 16ο) 635 από 163 taxa), στην Τράπεζα του Βοτανικού Κήπου του Βερολίνου στη Γερμανία (114 σπορομερίδες από 87 taxa), στην Τράπεζα Σπερμάτων της Μαδρίτης (147 σπορομερίδες από 74 taxa), στην Τράπεζα του Μουσείου Φυσικής Ιστορίας του Παρισιού (152 σπορομερίδες από 80 taxa), καθώς και σποραδικές συλλογές σπερμάτων σε άλλες μικρότερες Τράπεζες. Πιο συγκεκριμένα, σύμφωνα με το ευρωπαϊκό δίκτυο ENSCONET σπορομερίδες από είδη και υποείδη (taxa) κατανέμονται σε διάφορες Τράπεζες Ιθαγενών Ειδών της Ευρώπης και μικρός αριθμός στις Ελληνικές Τράπεζες Σπόρων. Εκτός από τα παραπάνω, υπάρχουν Τράπεζες δασικών ειδών που διατηρούν βραχείας διάρκειας συλλογές δασικού γενετικού υλικού για την υποστήριξη δασικών φυτωρίων, κυρίως με σκοπό την αποκατάσταση δασικών οικοσυστημάτων. Τον συντονισμό των δράσεών τους έχει αναλάβει η «Κεντρική Αποθήκη Δασικών Σπόρων», η οποία υπάγεται στο Υπουργείο Περιβάλλοντος και Κλιματικής Αλλαγής. Επίσης έχουν δημιουργηθεί Τράπεζες για την προστασία φυτών οικονομικού ενδιαφέροντος (π.χ. αρωματικά και φαρμακευτικά φυτά), όπως αυτή του Τμήματος Αρωματικών και Φαρμακευτικών φυτών του Κέντρου Γεωργικής Έρευνας Β. Ελλάδας (ΚΓΕΒΕ) (Σταυρόπουλος και συν. 2006). Αξιοσημείωτη είναι και η δραστηριότητα, που έχουν αναπτύξει για την προστασία της ιθαγενούς χλωρίδας και οι ελληνικοί Βοτανικοί Κήποι. Πρόσφατα μάλιστα δημιουργήθηκε και το Δίκτυο των Ελληνικών Βοτανικών Κήπων, το οποίο απαριθμεί σήμερα 15 μέλη. 2.3 Ο ευρύτερος ρόλος των Τραπεζών Σπόρων Ο αρχικός ρόλος των Τραπεζών Γενετικού Υλικού δεν ήταν η διατήρηση, αλλά η συγκέντρωση του γενετικού υλικού, ώστε να διευκολυνθεί η πρόσβαση σε αυτό των χρηστών, που κυρίως για τα καλλιεργούμενα είδη ήταν οι «βελτιωτές», οι οποίοι χρησιμοποιώντας τις χρονοβόρες αρχές της κλασικής γενετικής δημιούργησαν νέες ποικιλίες αποδοτικότερες και ανθεκτικότερες, κατάλληλες για την εντατικοποιημένη γεωργία (Scarascia - Mugnozza & Perrino 2002). Γρήγορα όμως έγιναν εμφανή τα αρνητικά αποτελέσματα της εντατικής γεωργίας και ο ρόλος των Τραπεζών Σπόρων επαναξιολογήθηκε. Η διατήρηση του φυτικού γενετικού υλικού και ειδικότερα των καλλιεργούμενων ειδών γίνεται προτεραιότητα για τα περισσότερα κράτη, τα οποία ανησυχούν εξ αιτίας του φαινομένου της γενετικής διάβρωσης και αναλαμβάνουν ανάλογες πρωτοβουλίες. Ταυτόχρονα η ραγδαία υποβάθμιση του φυσικού περιβάλλοντος, εξ αιτίας των στρεβλών αναπτυξιακών διαδικασιών και των ελλιπών μέτρων προστασίας επιβάλλουν γρήγορες και αποτελεσματικές δράσεις για την προστασία και διατήρηση της ιθαγενούς χλωρίδας. Μία εξ αυτών είναι και η ex situ διατήρηση του γενετικού υλικού της ιθαγενούς χλωρίδας σε Τράπεζες Σπόρων με σκοπό, εκτός των άλλων, τον εμπλουτισμό ή την επανεισαγωγή και αποκατάσταση φυσικών πληθυσμών. Πέραν των παραπάνω, τα τελευταία χρόνια είναι επιτακτική η ανάγκη παραγωγής πολλαπλασιαστικού υλικού ιθαγενών ειδών και για την αποκατάσταση διαταραγμένων και υποβαθμισμένων οικοτόπων (αναδασώσεις, λατομεία, διάνοιξη δρόμων κ.ά.). Οι δράσεις στα έργα αποκατάστασης του φυσικού περιβάλλοντος προτείνονται και σχεδιάζονται βάσει των νέων επιστημονικών δεδομένων, τα οποία απαιτούν τη χρήση ιθαγενών ειδών που δεν θα επιμολύνουν γενετικά και δεν θα αλλοιώνουν τη φυσιογνωμία του τοπίου (οικολογική αποκατάσταση)/ecological restoration). Εν τούτοις, η πραγμάτωση αυτών των δράσεων ανακόπτεται κυρίως εξαιτίας της έλλειψης ιθαγενούς πολλαπλασιαστικού υλικού. Η Τράπεζα Σπόρων παρέχει τόσο το πολλαπλασιαστικό υλικό (σπέρματα), όσο και τα τεχνικά πρωτόκολλα φύτρωσης (Merritt & Dixon 2011). Σήμερα, με τη ραγδαία ανάπτυξη της μοριακής βιολογίας και βιοτεχνολογίας, το γενετικό υλικό χαρακτηρίζεται σε σύντομο χρόνο και η αξιοποίησή του από διάφορους σύγχρονους επιστημονικούς τομείς όπως η Γονιδιοματική (Genomics), η Πρωτεομική (Proteomics), η Βιοπληροφορική (Bioinformatics) και η Συνθετική Βιολογία (Synthetic Biology) του προσδίδουν προστιθέμενη αξία, αφού η εξέλιξη και προβλεψιμότητα ως προς τη χρήση του ή/και τις ιδιότητές του είναι απροσδιόριστες (Schei & Tvedt 2010). Με άλλα λόγια, η επιστημονική πρόοδος συμβαδίζει με μία αντίστοιχη δυναμική αξιοποίηση του γενετικού υλικού. Η παραδοσιακή γνώση και εμπειρία, οι παλαιές ποικιλίες, τα ιθαγενή είδη αξιοποιούνται για την παραγωγή νέων προϊόντων, φαρμάκων κ.λπ. και η αξία του γενετικού υλικού αυτού καθ εαυτού, όσο και οι πληροφορίες για την παραδοσιακή χρήση του καθίστανται ανεκτίμητα (Chetaille 2008). Ακόμη, άγρια είδη προσαρμοσμένα σε αντίξοες συνθήκες χαρακτηρίζονται ως φορείς πολύτιμων γονιδίων για τη δημιουργία ανθεκτικών ειδών, ώστε να αντιμετωπιστεί η διαφαινόμενη κλιματική αλλαγή. Οι μεγάλες Τράπεζες Σπόρων, κυρίως των ανεπτυγμένων χωρών, οι οποίες προσβλέπουν στη μελλοντική αξιοποίησή του προσπαθούν να συγκεντρώσουν όσο το δυνατόν περισσότερο φυτογενετικό υλικό, είτε στο πλαίσιο της διατήρησης «αντιγράφων» συλλογών, είτε στο πλαίσιο συνεργασιών, για τις οποίες ως αντάλλαγμα παρέχουν εξειδικευμένη τεχνογνωσία. Είναι επομένως προφανές ότι εκτός των «κλασικών» πλεονεκτημάτων των Τραπεζών Σπόρων θα πρέπει να προστεθεί και εκείνο της ουσιαστικής τους συμβολής στην εξέλιξη της επιστημονικής έρευνας. Ειδικότερα, η πρόσβαση στο φυτικό γενετικό υλικό από ειδικούς επιστημονικούς και ερευνητικούς φορείς καθίσταται εύκολη και άμεση, ενώ παράλληλα δίνεται ώθηση στην αξιολόγηση και αξιοποίησή του. Εν όψει των παραπάνω, είναι αντιληπτό ότι σήμερα η σπουδαιότητα και η αξία του φυτογενετικού υλικού της Αποκτήστε πλήρη online πρόσβαση στο ΠερΔικ από το

12 636 ΠερΔικ 4/2012 (ΕΤΟΣ 16ο) Ε.-Α. ΜΑΡΙΑ - Χ. ΦΟΥΡΝΑΡΑΚΗ - Κ. ΘΑΝΟΣ Ελλάδας, πρέπει να τεθεί σε άλλα πλαίσια, τόσο σε σχέση με τη διατήρησή του όσο και σε σχέση με την αξιοποίησή του, ώστε το φυτογενετικό υλικό να εκλαμβάνεται ως μία διευρυμένη έννοια και να περιλαμβάνει και τη δυναμική του διάσταση, προβάλλοντας τη χρησιμότητά του και για το μέλλον. Η αυστηρή θεματική προσέγγιση σε ομάδες φυτικών ειδών στις Τράπεζες Σπόρων και ο αποκλεισμός ειδών δεν συνάδει με την εξέλιξη των σύγχρονων επιστημών και με την ολιστική προσέγγιση του γενετικού υλικού. Με άλλα λόγια, ένα είναι το φυτογενετικό υλικό και ως όλον και υπό την πλέον διευρυμένη του έννοια πρέπει να αντιμετωπίζεται και να διατηρείται χωρίς κατακερματιστικές θεωρήσεις. Η δημιουργία βέβαια θεματικών Τραπεζών δεν απαγορεύεται και θα μπορούσε να γίνει αποδεκτή υπό συγκεκριμένους όρους και με συγκεκριμένη στόχευση, εισάγοντας κριτήρια όπως εκείνο που σχετίζεται με τις χρήσεις του φυτογενετικού υλικού, π.χ. αρωματικά φυτά, φαρμακευτικά φυτά κ.λπ. 3. Το θεσμικό πλαίσιο της εκτός τόπου διατήρησης της φυτικής ποικιλότητας, των Τραπεζών Γενετικού Υλικού και των επιμέρους διακρίσεών τους Η εκτός τόπου διατήρηση της φυτικής ποικιλότητας αποτέλεσε αντικείμενο νομικών ρυθμίσεων, που τον πρωταγωνιστικό ρόλο κατέχουν οι επιλογές του διεθνούς δικαίου με την υιοθέτηση Διεθνών Συμβάσεων και μάλιστα παγκόσμιας εμβέλειας. Στην ίδια θεματική εντάσσονται και οι ρυθμίσεις για τις εν γένει ex situ συλλογές, τις επιμέρους διακρίσεις τους, αλλά και ειδικότερα για τις Τράπεζες Γενετικού Υλικού. Υπό το φως των εξελίξεων στο διεθνές νομικό στερέωμα οι εθνικές νομοθεσίες ακολουθούν εν πολλοίς όμοιες διαδρομές. 3.1 Οι νομικές ρυθμίσεις για την εκτός τόπου διατήρηση της φυτικής ποικιλότητας: μια ιστορική αναδρομή Η εκτός τόπου διατήρηση της βιολογικής ποικιλότητας και επομένως και της φυτικής ποικιλότητας και οι μέθοδοι πραγμάτωσής της διατυπώνονται για πρώτη φορά εννοιολογικά με ρητό τρόπο στο επίπεδο του διεθνούς δικαίου με τη Σύμβαση για τη Βιολογική Ποικιλότητα (ΣΒΠ 1992). Αυτή η καινοφανής θεσμική αποτύπωση και κατοχύρωση έρχεται να επισφραγίσει, μεταξύ των άλλων, και τη διαδεδομένη από τα τέλη του 19ου και τις αρχές του 20ού αιώνα τακτική πολλών κρατών, κυρίως του αναπτυγμένου οικονομικά κόσμου, για δημιουργία συλλογών φυτογενετικού υλικού με κεντρική επιλογή εκείνη των Βοτανικών Κήπων. Πράγματι, καθώς η γεωργία προόδευε και ο ανθρώπινος πληθυσμός αυξανόταν η ανάγκη για διαφύλαξη των φυτών και σπερμάτων εκτός τόπου εντεινόταν. Έτσι, οι εθνικές νομοθεσίες περιλάμβαναν από παλιά διατάξεις για την εκτός τόπου διατήρηση της βιοποικιλότητας εν γένει και της φυτικής ποικιλότητας ειδικότερα, κυρίως όμως μέσω των οικείων νομοθετημάτων προστασίας των δασών και λιγότερο των καλλιεργούμενων ειδών, αντανακλούσαν δε θεωρήσεις αυστηρών κατηγοριοποιήσεων και συνακόλουθα αντιμετώπιζαν νομικά το φυτογενετικό υλικό όχι ως όλον, αλλά υπό το πρίσμα διαχωριστικών γραμμών. Έτσι, επειδή τα δασικά οικοσυστήματα διαθέτουν από τις αρχαιότερες εθνικές νομοθεσίες σχετικά με την προστασία και διατήρησή τους, είναι κατανοητό γιατί αποτέλεσαν τους πρώτους υποδοχείς νομικών ρυθμίσεων για την εκτός τόπου διατήρηση της βιοποικιλότητας και μάλιστα της άγριας (ιθαγενούς) χλωρίδας. Ομοίως η γεωργία, ως η σπονδυλική στήλη των παραγωγικών δραστηριοτήτων, περιλάμβανε μεν προβλέψεις για τα καλλιεργούμενα είδη, πλην όμως με κύριο σκοπό τη βελτίωσή τους και όχι τη διατήρησή τους, υπό μια διευρυμένη θεώρηση. Ας σημειωθεί ότι κοινό χαρακτηριστικό αυτής της πρώτης περιόδου, της προ της ΣΒΠ του 1992, αποτελούσε η παραδοσιακή θεώρηση της έννοιας της διατήρησης της φυτικής ποικιλότητας με κεντρικούς στόχους αρχικά τη διατήρηση πολλαπλασιαστικού υλικού προς επανασπορά, μεταγενέστερα δε τη χρήση του υλικού αυτού για τη βελτίωση των ποικιλιών. Προφανώς οι εθνικές νομοθετικές επιλογές δεν ήταν άγνωστες στο διεθνές νομοθετικό επίπεδο, απλώς η ΣΒΠ ήρθε να ρυθμίσει το όλο ζήτημα πιο σφαιρικά κυρίως όμως σε διεθνή κλίμακα, επιδιώκοντας να κινητοποιήσει και τα κράτη εκείνα, που δεν διέθεταν οικείο θεσμικό πλαίσιο να ενστερνιστούν τις αρχές της και στη συνέχεια να υιοθετήσουν νομικά κείμενα. Για τον λόγο αυτό και οι διατάξεις της κατά ρητή διατύπωση δεν εφαρμόζονται στις ήδη υπάρχουσες εκτός τόπου συλλογές, αλλά εισάγεται το καθεστώς της εφ εξής, δηλ. από το 1992 και εντεύθεν, ισχύος της, εντάσσοντας στο προστατευτικό της πεδίο όλες τις μετά το 1992 εκτός τόπου συλλογές κάθε είδους (Petit et al. 2001, Williams et al. 2006). Αξίζει όμως να υπογραμμιστεί ότι για τις προ της ΣΒΠ εκτός τόπου συλλογές και τη νομιμότητα ή μη ως προς τη συλλογή των σπερμάτων και του εν γένει φυτογενετικού υλικού ίσχυαν οι εθνικές νομοθεσίες, οι οποίες προέβλεπαν ειδικούς όρους και αυστηρές προϋποθέσεις ως προς τη συλλογή του υλικού, παραβίαση δε αυτών καθιστούσε τις εκτός τόπου συλλογές παράνομες. Σημειώνεται ότι όμοιες νομοθετικές προβλέψεις εμπεριέχονται στις εθνικές νομοθεσίες και εξακολουθούν να ισχύουν έως και σήμερα, καταγράφοντας με αυτόν τον τρόπο τη βούληση του κάθε κράτους για τον βαθμό και το είδος της προστασίας και διαχείρισης του φυτογενετικού του υλικού. Επιπρόσθετα, το ζήτημα της διατήρησης των φυτογενετικών πόρων και μάλιστα υπό το πρίσμα του διατροφικού προβλήματος της οικουμένης και συνακόλουθα, με ειδικότερο προσανατολισμό στους φυτογενετικούς πόρους για τα τρόφιμα και τη γεωργία, αποτέλεσε κεντρική επιλογή μέριμνας ενός άλλου Οργανισμού: του Οργανισμού για τα Τρόφιμα και τη Γεωργία (FAO). Η προσφορά του εν Αποκτήστε πλήρη online πρόσβαση στο ΠερΔικ από το 1997

13 EX SITU ΔΙΑΤΗΡΗΣΗ ΦΥΤΙΚΗΣ ΠΟΙΚΙΛΟΤΗΤΑΣ - ΤΡΑΠΕΖΕΣ ΣΠΟΡΩΝ ΠερΔικ 4/2012 (ΕΤΟΣ 16ο) 637 λόγω Οργανισμού είναι και μακρόχρονη και βαρύνουσας σημασίας. Στο πλαίσιο του διαχρονικού του ρόλου αναλήφθηκαν πολλές πρωτοβουλίες και εκπονήθηκαν πολλά νομικά κείμενα, δεσμευτικά και μη, που αφορούσαν και το ζήτημα της εκτός τόπου διατήρησης των φυτογενετικών πόρων για τα τρόφιμα και τη γεωργία καθώς και τις ex situ συλλογές. Αποτέλεσμα όλων των ανωτέρω ήταν να υπάρξουν σημαντικές επιπτώσεις στον τρόπο, με τον οποίο οι ex situ συλλογές λειτουργούν σε όλον τον κόσμο. Και τούτο, διότι δημιουργήθηκε ένα διεθνώς αποδεκτό, επεξεργασμένο πλαίσιο, μέσω του οποίου τα κράτη μπορούν να λειτουργήσουν και βεβαίως να συνεργαστούν, εφαρμόζοντας όμοιες πρακτικές για τη διατήρηση της φυτικής ποικιλότητας. Επανερχόμενοι στη ΣΒΠ, ιδιαίτερο ενδιαφέρον εμφανίζει η ανάγκη ρύθμισης της πρόσβασης στους γενετικούς πόρους και η εξασφάλιση ενός δίκαιου και ισότιμου καταμερισμού (επιμερισμού) των ωφελημάτων από τη χρήση τους, προβλέψεις που βρίσκονται στην καρδιά της Σύμβασης για τη Βιοποικιλότητα. Πλαισιώνονται επίσης και από όμοιες για την επιστημονική και τεχνική συνεργασία, τη μεταφορά της τεχνολογίας και ενός οικονομικού μηχανισμού, προκειμένου να βοηθηθεί η εφαρμογή της Σύμβασης στις αναπτυσσόμενες οικονομικά χώρες. Εν συντομία, τρείς είναι οι βασικοί σκοποί της ΣΒΠ, που αναφέρονται ρητά στο άρθ. 1 και αποτελούν επομένως το πλαίσιο εφαρμογής της: η διατήρηση της βιοποικιλότητας in situ και ex situ (άρθ. 8 και 9), η αειφόρος χρήση των συστατικών της (άρθ. 10) και ο ισότιμος και δίκαιος καταμερισμός των ωφελημάτων από τη χρήση της (άρθ. 15) (Gautam et al. 2012). Αναμφισβήτητα, η ΣΒΠ δημιουργεί ένα νέο τοπίο στον τομέα της εκτός τόπου διατήρησης της βιοποικιλότητας και άρα και της φυτικής ποικιλότητας καθώς και στην πρόσβαση στους γενετικούς πόρους και στους φυτογενετικούς πόρους, ειδικότερα, και μάλιστα υπό το πρίσμα της βιώσιμης ανάπτυξης. Αποτελεί τη βάση για την εκπόνηση από τα συμβαλλόμενα μέρη-κράτη εθνικών στρατηγικών διατήρησης της φυτικής ποικιλότητας. Άρα, ο ρόλος των εκτός τόπου μεθόδων διατήρησης (Τράπεζες Γενετικού Υλικού κ.λπ.) αναβαθμίζεται τόσο σε εθνικό όσο και σε διεθνές επίπεδο, ενώ τα κράτη οφείλουν να εξοπλίσουν το νομοθετικό τους σύστημα με διατάξεις ειδικές και για την εκτός τόπου φυτική ποικιλότητα. Η ΣΒΠ επιβεβαιώνει τα κυριαρχικά δικαιώματα των κρατών επί των γενετικών τους πόρων (Petit et al. 2001), δικαιώματα που για πρώτη φορά αναγνωρίζονται νομικά σε διεθνή σύμβαση. Συνακόλουθα και το ζήτημα της πρόσβασης στους γενετικούς πόρους είναι ένα νέο ζήτημα, το οποίο θα πρέπει να ρυθμιστεί νομικά και σε εθνικό επίπεδο, ώστε να τεθούν οι βάσεις για την εκπόνηση νέων εθνικών πολιτικών. Αναγνωρίζοντας τα κυριαρχικά δικαιώματα των κρατών επί των γενετικών τους πόρων (Rana 2012), το άρθ. 15 της ΣΒΠ σημειώνει ότι, η εξουσία για τον προσδιορισμό των προσβάσεων σε γενετικούς πόρους παραμένει στη δικαιοδοσία των εθνικών κυβερνήσεων και υπόκειται στην εθνική νομοθεσία. Με βάση τη διάταξη αυτή πολλά κράτη βρίσκονται σε διαδικασία ανάπτυξης ή και τροποποίησης της εθνικής τους νομοθεσίας σχετικά με τις ex situ συλλογές. Είναι επομένως σημαντικό για την μετά τη ΣΒΠ εποχή το γεγονός ότι αποτελεί θεμελιώδες καθήκον και υποχρέωση των κρατών να θέσουν, μεταξύ των άλλων και το ρυθμιστικό πλαίσιο λειτουργίας των ex situ συλλογών. To ενδιαφέρον μάλιστα αυτό της ΣΒΠ για τις ex situ συλλογές συνεχίστηκε αμείωτο και μάλιστα στο πλαίσιο της 5ης Διάσκεψης των Μερών της Σύμβασης, που έγινε στο Ναϊρόμπι τον Μάιο του 2000, συζητήθηκε αναλυτικά και αναγνωρίστηκε η ανάγκη ενημέρωσης σχετικά με την κατάσταση των ex situ συλλογών των γενετικών πόρων (Wyse 2001). Γενικότερα, η φιλοσοφία της ΣΒΠ, όπως ήταν φυσικό, βρήκε αποδέκτες και στον FAO, o οποίος επικεντρώνοντας τις ενέργειές του όχι στους φυτογενετικούς πόρους εν γένει, αλλά σε εκείνους για τα τρόφιμα και τη γεωργία, ήδη είχε αναπτύξει ένα πλούσιο οικείο πλαίσιο, υποστηρίζοντας θερμά και χρηματοδοτώντας τη δημιουργία πολλών νέων συλλογών και ειδικότερα Τραπεζών Σπόρων. Έτσι, περισσότερα από 9 εκατ. δείγματα σπερμάτων, συμπεριλαμβανομένων και εκείνων στους Βοτανικούς Κήπους, βρίσκονται μέχρι στιγμής σε ex situ συλλογές ανά τον κόσμο, που όμως εκπροσωπούν ένα μικρό μόνο τμήμα της παγκόσμιας βιοποικιλότητας στη φύση. Tο ειδικότερο βέβαια ζήτημα της πρόσβασης στους γενετικούς πόρους απασχόλησε αποκλειστικά το πρωτόκολλο της Ναγκόγια (10η Διάσκεψη των μερών της ΣΒΠ, Οκτώβριος 2010), που κατέληξε στην έγκριση του παγκόσμιου στρατηγικού σχεδίου για τη βιοποικιλότητα Πρόκειται για διεθνή συμφωνία - σύμβαση, κατά την οποία οι σκοποί της που θα επιδιωχθούν σε συμφωνία με τις σχετικές της διατάξεις, είναι η διατήρηση της βιολογικής ποικιλότητας, η αειφορική χρήση των συστατικών της και ο δίκαιος και ισότιμος καταμερισμός των πλεονεκτημάτων, που θα προκύψουν από τη χρήση των γενετικών πόρων, συμπεριλαμβανομένης και της ενδεδειγμένης πρόσβασης στους γενετικούς πόρους και της ενδεδειγμένης μεταφοράς σχετικών τεχνολογιών, λαμβάνοντας υπ όψη όλα τα δικαιώματα επί των πόρων αυτών και επί των τεχνολογιών και των ενδεδειγμένων χρηματοδοτήσεων (Kamau et al. 2010). 8. Σημειώνεται ότι η Ελλάδα υιοθέτησε το Πρωτόκολλο της Ναγκόγια, αναμένεται όμως ακόμη η κύρωσή του από το Ελληνικό Κοινοβούλιο. Αποκτήστε πλήρη online πρόσβαση στο ΠερΔικ από το

14 638 ΠερΔικ 4/2012 (ΕΤΟΣ 16ο) Ε.-Α. ΜΑΡΙΑ - Χ. ΦΟΥΡΝΑΡΑΚΗ - Κ. ΘΑΝΟΣ 3.2 Οι ειδικές ρυθμίσεις του διεθνούς δικαίου Η Σύμβαση για τη Βιολογική Ποικιλότητα (ΣΒΠ) Όπως προαναφέρθηκε, η εκτός τόπου διατήρηση της βιολογικής ποικιλότητας ως όλον και επομένως και της φυτικής ποικιλότητας ορίζεται εννοιολογικά στο διεθνές δίκαιο, στο πλαίσιο της ΣΒΠ (1992). Πιο συγκεκριμένα, αναφέρεται ρητά στο άρθ. 2, μεταξύ των άλλων διδόμενων ορισμών, ότι ως «διατήρηση εκτός φυσικών συνθηκών (ex situ)» νοείται η διατήρηση των συστατικών της βιολογικής ποικιλότητας εκτός των φυσικών οικοτόπων τους. Στη συνέχεια μάλιστα αφιερώνεται ιδιαίτερο άρθρο, το άρθ. 9, με το οποίο οριοθετείται το περιεχόμενο της εκτός τόπου διατήρησης της βιοποικιλότητας και επομένως και της φυτικής ποικιλότητας. Έτσι, προβλέπεται ρητά ότι κάθε συμβαλλόμενο μέρος, κατά το μέτρο του δυνατού, του ενδεδειγμένου και κυρίως με στόχο τη συμπλήρωση των επιτόπου μέτρων «θα: α) υιοθετεί μέτρα για την εκτός φυσικών (ex situ) τόπου διατήρηση των συστατικών της βιολογικής ποικιλότητας, κατά προτίμηση στη χώρα προέλευσης των συστατικών αυτών, β) θεσπίζει και διατηρεί διευκολύνσεις για την εκτός φυσικών συνθηκών (ex situ) διατήρηση και την έρευνα σε φυτικούς και ζωικούς οργανισμούς και μικροοργανισμούς, κατά προτίμηση στη χώρα προέλευσης των γενετικών πόρων, γ) υιοθετεί μέτρα για την ανάκαμψη και ανόρθωση των απειλούμενων ειδών και για την επανεισαγωγή τους στους φυσικούς οικοτόπους κάτω από τις ενδεδειγμένες συνθήκες, δ) ρυθμίζει και διαχειρίζεται συλλογή βιολογικών πόρων από φυσικά ενδιαιτήματα για εκτός φυσικών συνθηκών (ex situ) διατήρηση, κατά τρόπον ώστε να μην απειλούνται οικοσυστήματα και γηγενείς πληθυσμοί ειδών, εκτός αν απαιτούνται, σύμφωνα με την υποπαρ. γ παραπάνω, ειδικά προσωρινά εκτός φυσικών συνθηκών (ex situ), ε) συνεργάζεται για την παροχή οικονομικής και άλλου είδους ενίσχυσης για την εκτός φυσικών συνθηκών (ex situ) διατήρηση, όπως ορίζεται στις υποπαρ. α έως δ παραπάνω και για την ίδρυση και λειτουργία διευκολύνσεων διατήρησης εκτός φυσικών συνθηκών (ex situ) στις αναπτυσσόμενες χώρες». Έχει ιδιαίτερη σημασία να υπογραμμιστεί ότι κατά ρητή διατύπωση του άρθ. 9, η εκτός τόπου διατήρηση αποτελεί συμπλήρωση των επιτόπου μέτρων, αναδεικνύοντας έτσι τη συμπληρωματικότητα των μεθόδων διατήρησης. Ως προς τα νομικά χαρακτηριστικά της ΣΒΠ κατ αρχάς υποστηρίζεται ότι αυτή συνιστά ένα εργαλείο «τρίτης γενεάς» του δικαίου του περιβάλλοντος, που προσπαθεί να αντιμετωπίσει πολύπλοκα και αλληλένδετα παγκόσμια προβλήματα με ολοκληρωμένη θεώρηση (Bowman 2007). Επίσης, είναι προφανές ότι αυτή θέτει το γενικότερο πλαίσιο, ενώ αφήνει στη δικαιοδοσία των κρατών να υιοθετήσουν τα προδιαγραφέντα μέτρα, μέσω των κατάλληλων νομοθετικών εργαλείων, ώστε να αποτελέσουν συστατικό στοιχείο του εθνικού κορμού των οικείων νομοθετικών ρυθμίσεων (Thompson et al. 2004). Η αρχική αυτή νομοθετική πρόβλεψη της Σύμβασης για τη Βιολογική Ποικιλότητα και επομένως και τη φυτική ποικιλότητα εμπλουτίστηκε στη συνέχεια με ad hoc προβλέψεις, που εξειδικεύουν περαιτέρω τις αρχικές. Πράγματι, δέκα χρόνια αργότερα (2002), στο πλαίσιο της 6ης Διάσκεψης των μερών της ΣΒΠ υιοθετήθηκε η Παγκόσμια Στρατηγική για τη Διατήρηση των Φυτών (Global Strategy for Plant Conservation, GSPC). Η μεγάλη σημασία των ex situ τεχνικών διατήρησης, συμπεριλαμβανομένων των ζωντανών συλλογών φυτών καθώς επίσης και των σπερμάτων, ιστών, γύρης και DNA, υπογραμμίζεται εμφατικά. Ειδικότερα, σύμφωνα με την αναθεώρηση των στόχων της εν λόγω Στρατηγικής γίνεται έκκληση όπως έως το 2020, το 75% των απειλούμενων φυτικών ειδών διατηρηθεί σε προσβάσιμες ex situ συλλογές και μάλιστα κατά προτίμηση στη χώρα προέλευσής τους. Την ίδια στιγμή, η Διεθνής Agenda για τη διατήρηση της φυτικής ποικιλότητας στους Βοτανικούς Κήπους επισημαίνει τη συμπληρωματική λειτουργία της ex situ διατήρησης, τονίζοντας ότι ως μέθοδος διατήρησης παρουσιάζει εγγενείς αδυναμίες καθώς δεν είναι συνήθως δυνατόν να διατηρηθεί πάνω από ένα περιορισμένο τμήμα της γενετικής ποικιλότητας στην καλλιέργεια ή την αποθήκευση Η Διεθνής Συνθήκη σχετικά με τους φυτογενετικούς πόρους για τη διατροφή και τη γεωργία (FAO, 2001) Η επιρροή της ΣΒΠ ήταν ιδιαιτέρως σημαντική και τροποποίησε το τοπίο της νομικής προσέγγισης της βιοποικιλότητας, υιοθετώντας την ολιστική θεώρησή της. Έτσι, παρά την προαναφερθείσα μεγάλη κανονιστική κινητικότητα του FAO στον τομέα των φυτογενετικών πόρων για τα τρόφιμα και τη γεωργία με την έκδοση σειράς κανονιστικών πράξεων και κατευθύνσεων, ακόμη και αυτός ο Οργανισμός επηρεάστηκε θετικά. Προώθησε την υιοθέτηση μιας Διεθνούς Συνθήκης για το θέμα αυτό, αναγνωρίζοντας ομοίως τα κυριαρχικά δικαιώματα των συμβαλλομένων κρατών στους φυτογενετικούς πόρους για τα τρόφιμα και τη γεωργία καθώς και την αρμοδιότητά τους να καθορίζουν την πρόσβαση σε αυτούς, συμπεριλαμβάνοντας μάλιστα ρητά την εκτός τόπου διατήρηση (Τhomas 2005). Η Διεθνής Συνθήκη σχετικά με τους φυτογενετικούς πόρους για τη διατροφή και τη γεωργία εγκρίθηκε από τη διάσκεψη του FAO στη Ρώμη στις 3 Νοεμβρίου 2001 και τέθηκε σε ισχύ στις 29 Ιουνίου Οι σκοποί της είναι η διατήρηση και η αειφόρος χρήση των φυτογενετικών πόρων για τη διατροφή και τη γεωργία και η σωστή και δίκαιη διανομή των ωφελημάτων που προκύπτουν από τη χρήση τους σε αρμονία με τη ΣΒΠ, την αειφόρο γεωργία 9. Η εν λόγω Διεθνής Σύμβαση κυρώθηκε με τον Ν 3165/2003 (ΦΕΚ Α 177/ ). Αποκτήστε πλήρη online πρόσβαση στο ΠερΔικ από το 1997

15 EX SITU ΔΙΑΤΗΡΗΣΗ ΦΥΤΙΚΗΣ ΠΟΙΚΙΛΟΤΗΤΑΣ - ΤΡΑΠΕΖΕΣ ΣΠΟΡΩΝ ΠερΔικ 4/2012 (ΕΤΟΣ 16ο) 639 και την επισιτιστική ασφάλεια (Chetaille 2008). Σύμφωνα βέβαια με το οικείο Παράρτημα, η Συνθήκη δεν εφαρμόζεται σε όλους τους φυτογενετικούς πόρους για τη γεωργία και τη διατροφή, αλλά σε συγκεκριμένα 35 καλλιεργούμενα είδη και 29 λιβαδικά φυτά. Στο πλαίσιο της Συνθήκης του FAO δίνονται σχετικοί ορισμοί, με αντικείμενο την εκτός τόπου διατήρηση των φυτογενετικών πόρων για τα τρόφιμα και τη γεωργία. Έτσι, όπως χαρακτηριστικά αναφέρεται στη Διεθνή Συνθήκη του 2001 (κυρωτικός Ν 3165/2003) «Διατήρηση εκτός τόπου» είναι η διατήρηση φυτογενετικών πόρων για τη διατροφή και τη γεωργία εκτός του φυσικού τους περιβάλλοντος (άρθ. 2). Ομοίως ως «Συλλογή εκτός τόπου» ορίζεται η συλλογή φυτογενετικών πόρων για τη διατροφή και τη γεωργία, που διατηρούνται εκτός του φυσικού τους περιβάλλοντος (άρθ. 2). Είναι αξιοσημείωτο ότι στην εν λόγω Συνθήκη εξαίρεται ο ρόλος και η σημασία των εκτός τόπου συλλογών, αναφέρεται μάλιστα χαρακτηριστικά στο άρθ. 15 παρ. 1 ότι: «Τα συμβαλλόμενα μέρη αναγνωρίζουν τη σπουδαιότητα που έχουν για την παρούσα συνθήκη συλλογές εκτός τόπου φυτογενετικών πόρων για τη διατροφή και τη γεωργία». Παράλληλα τα κράτη ενθαρρύνονται σύμφωνα με το άρθ. 5 παρ. 1ε να αναπτύξουν συνεργασίες κατά τρόπο που να προωθηθεί η εγκαθίδρυση ενός αποτελεσματικού και βιώσιμου συστήματος διατήρησης εκτός τόπου, δίνοντας κάθε δυνατή προσοχή στην ανάγκη επαρκούς τεκμηρίωσης, χαρακτηρισμού, αναπαραγωγής και αξιολόγησης και να προωθήσει την ανάπτυξη και μεταφορά των κατάλληλων για το σκοπό αυτό τεχνολογιών για βελτίωση της αειφόρου χρήσεως των φυτογενετικών πόρων για τη διατροφή και τη γεωργία. Είναι ιδιαίτερα σημαντικό το γεγονός ότι η ίδια η Συνθήκη εισάγει και επομένως υποστηρίζει τη δημιουργία «συστήματος» διατήρησης εκτός τόπου, δίνοντας με αυτόν τον τρόπο έμφαση στην ανάγκη ύπαρξης και ανάπτυξης ενός δικτύου διατήρησης εκτός τόπου συλλογών ως του πλέον αποτελεσματικού παράγοντα της αειφόρου χρήσης των φυτογενετικών πόρων για τη διατροφή και γεωργία. 3.3 Το Δίκαιο της ΕΕ Η Ευρωπαϊκή Ένωση έχει προσχωρήσει στη Σύμβαση για τη Βιολογική Ποικιλότητα με την υπ αριθ. 93/626/ΕΟΚ Απόφαση του Συμβουλίου της 25ης Οκτωβρίου Καταδεικνύεται με αυτόν τον τρόπο η βούλησή της να υπαχθεί και στη συνέχεια να πραγματωθούν οι διεθνείς δεσμεύσεις της στον ευαίσθητο αυτό τομέα. Στο πλαίσιο αυτό, η ΕΕ ανέλαβε να καθορίσει τη δική της στρατηγική για τη βιολογική ποικιλότητα. Η στρατηγική αυτή, σύμφωνα με τα επίσημα ενωσιακά έγγραφα, πρέπει να αποσκοπεί στην πρόληψη και στην καταπολέμηση των αιτίων, που οδηγούν στη μείωση ή στην απώλεια της βιολογικής ποικιλότητας και πρέπει να αναπτυχθεί γύρω από τέσσερις κύριους άξονες: «διατήρηση και βιώσιμη χρήση της βιοποικιλίας κοινή αξιοποίηση των πλεονεκτημάτων που προκύπτουν από την εκμετάλλευση των γενετικών πόρων έρευνα, προσδιορισμός και ανταλλαγή πληροφοριών εκπαίδευση, κατάρτιση και ευαισθητοποίηση...» [COM (1998)42]. Επιπρόσθετα, πρόσφατα η ΕΕ έχει δεσμευθεί να επιτύχει τους διεθνείς σκοπούς και στόχους για το 2020 όσον αφορά τη βιοποικιλότητα, που εγκρίθηκαν βάσει της ΣΒΠ. Η δέσμευση αυτή απαιτεί τη λήψη μέτρων όχι μόνο εντός της ΕΕ, αλλά και σε παγκόσμιο επίπεδο, δεδομένου ότι η ΕΕ αποκομίζει σημαντικά οφέλη από την παγκόσμια βιοποικιλότητα και, ταυτόχρονα, ευθύνεται για μέρος της απώλειας και υποβάθμισης της βιοποικιλότητας πέραν των συνόρων της [COM (2011)244, στρατηγική της ΕΕ για τη βιοποικιλότητα με ορίζοντα το 2020]. Ειδικότερα για τη φυτική ποικιλότητα και τους φυτογενετικούς πόρους, η ΕΕ έχει εκδηλώσει επισήμως το ενδιαφέρον της προσχωρώντας, μεταξύ των άλλων και στη Διεθνή Συνθήκη σχετικά με τους φυτογενετικούς πόρους για τη διατροφή και τη γεωργία, με την Απόφαση του Συμβουλίου της 24ης Φεβρουαρίου 2004, σχετικά με την υπογραφή της, εξ ονόματος της Ευρωπαϊκής Κοινότητας (2004/869/ΕΚ). Η ΕΕ βέβαια έχει αναπτύξει πολύ συγκεκριμένη πολιτική για τα καλλιεργούμενα είδη και το πολλαπλασιαστικό υλικό και έχει προβεί σε υιοθέτηση σειράς Οδηγιών με σκοπό την εναρμόνιση και σύγκλιση των εθνικών νομοθεσιών των κρατών μελών της. Ξεχωριστή όμως νομοθετική κινητικότητα για την ex situ διατήρηση της φυτικής ποικιλότητας, τις Τράπεζες Γενετικού Υλικού ή τις Τράπεζες Σπόρων ειδικότερα δεν έχει παρατηρηθεί μέχρι στιγμής. Απλώς στο πλαίσιο ερευνητικών προγραμμάτων επιδοτούμενων από την ΕΕ προωθήθηκε, μεταξύ άλλων και η δημιουργία των ευρωπαϊκών δικτύων ENSCONET για τα ιθαγενή είδη και ECPGR για τα καλλιεργούμενα είδη, όπως ήδη επισημάνθηκε στο πρώτο μέρος. Επίσης ιδιαιτέρως σημαντική είναι η νομοπαραγωγική διαδικασία της ΕΕ για την προστασία ειδών και ενδιαιτημάτων και μάλιστα της ευρωπαϊκής άγριας χλωρίδας, μέσω των Οδηγιών για τη διατήρηση αφ ενός των άγριων πτηνών (Οδηγία 2009/147/ΕΚ, κωδικοποιημένη έκδοση) και αφ ετέρου των φυσικών οικοτόπων καθώς και της άγριας πανίδας και χλωρίδας (Οδηγία 92/43/ΕΟΚ). 3.4 Οι προβλέψεις και ρυθμίσεις του εθνικού δικαίου Η προστασία και διατήρηση της βιολογικής ποικιλότητας και άρα και της φυτικής ποικιλότητας στο εθνικό δίκαιο ακολουθεί την ίδια φιλοσοφία με το διεθνές δίκαιο και εμφανίζει εν πολλοίς όμοια χαρακτηριστικά τόσο με αυτό, όσο και με τα εθνικά δίκαια άλλων χωρών. Πράγματι διαγράφεται μια πορεία, κατά την οποία η προστασία μεμονωμένων φυτικών ειδών και μάλιστα των πιο χαρακτηριστικών ειδών της άγριας χλωρίδας παραχώρησε τη θέση της στην Αποκτήστε πλήρη online πρόσβαση στο ΠερΔικ από το

16 640 ΠερΔικ 4/2012 (ΕΤΟΣ 16ο) Ε.-Α. ΜΑΡΙΑ - Χ. ΦΟΥΡΝΑΡΑΚΗ - Κ. ΘΑΝΟΣ προστασία ενδιαιτημάτων και οικοσυστημάτων (Trouwborst 2009). Κεντρική θέση στην πρώτη φάση κατέχουν οι εθνικές ρυθμίσεις για την προστασία φυτικών ειδών και μάλιστα άγριων ειδών καθώς και οι ρυθμίσεις για τις προστατευόμενες περιοχές, αρχικά υπό τη σκέπη της δασικής νομοθεσίας. Στη δεύτερη φάση κεντρική θέση κατέχουν οι ρυθμίσεις για τις προστατευόμενες περιοχές στο πλαίσιο της προστασίας της φύσης, ενώ ταυτόχρονα ενσωματώνονται στο εθνικό δίκαιο και οι κοινοτικές ρυθμίσεις για το δίκτυο Natura Την ίδια στιγμή στα εθνικά δίκαια αναπτύχθηκε μια νομοθεσία σχετικά με τα καλλιεργούμενα είδη, τομέα ιδιάζουσας σημασίας για τα τρόφιμα και τη γεωργία. Βέβαια το κάθε κράτος αναλόγως με τα εθνικής σημασίας καλλιεργούμενα είδη, καθορίζει και τις προτεραιότητες σε επίπεδο νομικών προβλέψεων και ρυθμίσεων. Η σφαιρική προσέγγιση της διατήρησης της βιοποικιλότητας και άρα και της φυτικής ποικιλότητας, που έγινε με τη ΣΒΠ το 1992 έδωσε νέα ώθηση και τροποποίησε τις επιλογές των εθνικών δικαίων. Υπήρξε δε το αποτέλεσμα μιας κλιμακούμενης μετατόπισης από τα «απειλούμενα φυτικά είδη» ή τα «δασικά είδη» ή την «άγρια χλωρίδα», «τους φυτογενετικούς πόρους για τη διατροφή και τη γεωργία» και «τους δασικούς γενετικούς πόρους» προς τα «οικοσυστήματα» ή τα «ενδιαιτήματα» τέλος δε προς τη «φυτική ποικιλότητα» ως όλον, συμπεριλαμβανομένων, όπως είναι φυσικό και των καλλιεργούμενων ειδών. Ενόψει των ανωτέρω διακρίνεται η ανάγκη για την επίτευξη των στόχων στενότερης συνεργασίας και συντονισμού μεταξύ των προαναφερθεισών θεματικών προσεγγίσεων (FAO 2011). Παράλληλα με τη ΣΒΠ εισάγεται η συσχέτιση της αρχής της αειφορίας με τη χρήση των βιολογικών πόρων (Kameri - Mbote et al. 1999), με αποτέλεσμα να ακολουθήσει μια άλλη μετατόπιση, που ήδη είχε αρχίσει στον τομέα της περιβαλλοντικής πολιτικής: εκείνη προς την αειφόρο ανάπτυξη και την πιο ορατή της έκφραση της ολοκληρωμένης και σφαιρικής θεώρησης. Το κατά πόσον βέβαια τα εθνικά δίκαια, μεταξύ των οποίων και της Ελλάδας, πραγμάτωσαν στο ακέραιο τις κατευθύνσεις και ρυθμίσεις της ΣΒΠ, ώστε να διαμορφώσουν μια εκσυγχρονιστική στρατηγική και πολιτική διατήρησης της φυτικής ποικιλότητας είναι και το ζητούμενο Η ιστορική διαδρομή Ιστορικά η διατήρηση της φυτικής ποικιλότητας υπεισέρχεται σε δυο βασικούς τομείς του εθνικού δικαίου: τη νομοθεσία για την προστασία της φύσης με έμφαση στη δασική νομοθεσία και στη νομοθεσία για τα καλλιεργούμενα είδη. Αν και χρονολογικά η ex situ διατήρηση των καλλιεργούμενων ειδών μέσω της συλλογής σπερμάτων από τoν συσταθέντα τo 1923 «Ειδικό Σταθμό Καλλιτερεύσεως Φυτών» (μετονομασθέντα σε Ινστιτούτο Σιτηρών το 1961) και το Ινστιτούτο Βάμβακος το 1931 προηγήθηκε, εν τούτοις δεν αποτυπώθηκε αυτό με ρητό τρόπο και στο ισχύον θεσμικό πλαίσιο με ad hoc ρυθμίσεις 10. Άλλωστε, ο κύριος σκοπός των πρώτων αυτών προσπαθειών συλλογών δεν ήταν η διατήρηση, αλλ η βελτίωση του φυτογενετικού αυτού υλικού, όπως καταμαρτυρείται και από τον οικείο τίτλο περί «Καλλιτερεύσεως Φυτών». Διαφοροποιείται επομένως από πλευράς φιλοσοφίας και σκοπού το κέντρο βάρους της νομοθεσίας για τα καλλιεργούμενα είδη από εκείνη για την προστασία της φύσης και των δασών ειδικότερα. Από την άλλη, η διατήρηση της φυτικής ποικιλότητας και μάλιστα η in situ διατήρηση, αποτελεί αναπόσπαστο κομμάτι της δασικής νομοθεσίας, η οποία είναι και η αρχαιότερη νομοθεσία στον τομέα της προστασίας της φύσης. Όσον αφορά την ex situ διατήρηση, οι όποιες πρώτες εκφάνσεις της αποτελούν κι αυτές στοιχείο της δασικής νομοθεσίας και αφορούν σε Βοτανικούς Κήπους ή σε δασικά φυτώρια και δασικούς δενδρόκηπους (arboretum). Είναι αξιοσημείωτο ότι ακόμη και στον τομέα των δασών, που η οικεία νομοθεσία έχει ως κεντρική φιλοσοφία και σκοπό τη διατήρηση και προστασία της φυτικής ποικιλότητας, το ζήτημα της εκτός τόπου διατήρησης δεν απασχόλησε την εθνική μας νομοθεσία αυτοτελώς. Ειδικότερα, εντελώς αποσπασματικά εισήχθησαν διατάξεις που αφορούσαν επικεντρωμένα τους Βοτανικούς Κήπους και μάλιστα στο πλαίσιο κυρίως εκπαιδευτικών και στη συνέχεια ερευνητικών και επιστημονικών σκοπών. Έτσι, ο πρώτος Βοτανικός Κήπος ιδρύεται στην Αθήνα το 1835 με το ΒΔ «Περί συστάσεως νεοφυτειών», ο οποίος σύμφωνα με την οικεία διατύπωση «... θέλει χρησιμεύση εις την Φυσικοϊστορικήν Εταιρείαν, τα ιατρικά σχολεία και τα ανώτερα εκπαιδευτήρια» 11. Έκτοτε, η έννοια εμπεριέχεται σε διατάξεις της δασικής νομοθεσίας χωρίς να εντάσσεται στην εκτός τόπου διατήρηση της δασικής ποικιλότητας, αλλά στα μέτρα προστασίας, οργάνωσης και βελτίωσης των περιφερειακών ζωνών των εθνικών δρυμών (βλ. το παράδειγμα των δασικών φυτωρίων και των δασικών δενδροκήπων του άρθ. 80 ΝΔ 86/1969). Η σύνδεση των Βοτανικών Κήπων με επιστημονικούς σκοπούς γίνεται στο πλαίσιο του άρθ. 7 ΠΔ 67/1981 «Περί της προστασίας της αυτοφυούς χλωρίδος και αγρίας πανίδος κ.λπ.», σύμφωνα με το οποίο είναι δυνατόν να αίρονται οι απαγορεύσεις ως προς την εν γένει πρόσβαση στην αυτοφυή χλωρίδα της χώρας, πλην των άλλων και για επιστημονικούς σκοπούς και εμπλουτισμό των αναγνωρισμένων Βοτανικών Κήπων και Μουσείων Φυσικής Ιστορίας. Πολύ αργότερα δε, στο πλαίσιο του ΠΔ 80/1990 «Προστασία του φυτικού γενετικού υλικού της χώρας», οι Βοτανικοί Κήποι αναφέρονται ως μέθοδος της ex situ διατήρησης της φυτικής ποικιλότητας (συλλογή ζωντανών φυτών). Η 10. Σημειώνεται ότι ομοίως η βασική πρακτική της αποθήκευσης σπερμάτων από τους γεωργούς δεν αποτυπώθηκε σε νομοθετικό κείμενο. 11. Πρόκειται για τον Βοτανικό Κήπο του Πανεπιστημίου Αθηνών. Αποκτήστε πλήρη online πρόσβαση στο ΠερΔικ από το 1997

17 EX SITU ΔΙΑΤΗΡΗΣΗ ΦΥΤΙΚΗΣ ΠΟΙΚΙΛΟΤΗΤΑΣ - ΤΡΑΠΕΖΕΣ ΣΠΟΡΩΝ ΠερΔικ 4/2012 (ΕΤΟΣ 16ο) 641 αναφορά όμως αυτή είναι εντελώς επιγραμματική και γίνεται στο πλαίσιο προσδιορισμού του πεδίου εφαρμογής του προεδρικού διατάγματος, ενώ δεν εντοπίζονται άλλες διατάξεις που να αναφέρονται σε αυτήν. Με διαφορετική φιλοσοφία προσεγγίζονται οι Βοτανικοί Κήποι στο πλαίσιο του πιο πρόσφατου Ν 3937/2011 για τη βιοποικιλότητα. Πιο συγκεκριμένα, για τη διατήρηση των ενδημικών ειδών χλωρίδας προβλέπεται ρητά ως συμπληρωματική δράση της επιτόπου διατήρησης και η εκτός τόπου διατήρησή τους σε Βοτανικούς Κήπους ή και σε Τράπεζες Γενετικού Υλικού (άρθ. 11 παρ. 2). Επίσης διαγράφεται η σημαντική συμβολή των Βοτανικών Κήπων στην ερευνητική και εκπαιδευτική διαδικασία καθώς και ο ρόλος τους στην ενημέρωση και ευαισθητοποίηση των πολιτών (άρθ. 18 παρ. 4). Τέλος, επιτάσσεται η απογραφή τους (άρθ. 20 παρ. 13β ), επιδιώκοντας, αφ ενός τη διαμόρφωση της πραγματικής κατάστασης αυτών των ex situ συλλογών και αφ ετέρου την ενθάρρυνση επαύξησής τους. Σε αντίθεση με τους Βοτανικούς Κήπους και την πιο μακρόχρονη νομοθετική διαδρομή τους, οι πρώτες ρητές αναφορές σε Τράπεζες Γενετικού Υλικού ή και άλλες περιπτώσεις ex situ διατήρησης κάνουν την εμφάνισή τους πολύ αργότερα, πρωτίστως στο ΠΔ 915/1981 στο πλαίσιο της σύστασης και αναδιοργάνωσης των υπηρεσιών του Υπ. Γεωργίας, όπου για πρώτη φορά αναφέρεται η «Τράπεζα Διατηρήσεως Γενετικού Υλικού», ως ένα από τα επτά (7) Τμήματα του προβλεπόμενου Κέντρου Γεωργικής Έρευνας Β. Ελλάδος και ανήκε τότε στη Δ/νση Έρευνας του Υπουργείου Γεωργίας. Έτσι, σύμφωνα με το άρθ. 11 παρ. 2ζ στην Τράπεζα Διατηρήσεως Γενετικού Υλικού «ανάγεται η διατήρησις του γενετικού υλικού των συλλογών δειγμάτων σπόρων διά βελτιωτικούς σκοπούς, των ποικιλιών των προοριζομένων να εγγραφούν εις τον Έθνικόν Κατάλογον Ειδών και Ποικιλιών ως και δειγμάτων σπόρων προοριζομένων διά τον έλεγχον και την πιστοποίησιν των ποικιλιών». Από το 1992 η Τράπεζα ανήκει στο Εθνικό Ίδρυμα Αγροτικής Έρευνας (ΕΘΙΑΓΕ), πρόσφατα δε στον Οργανισμό «ΔΗΜΗΤΡΑ» και οι εγκαταστάσεις της βρίσκονται, όπως προαναφέρθηκε, στη Θέρμη Θεσσαλονίκης. Η ρητή πρόβλεψη της Τράπεζας Γενετικού Υλικού (ΤΓΥ) ως μορφής της ex situ διατήρησης της φυτικής ποικιλότητας και μάλιστα ως βασικού πυλώνα του Εθνικού Συστήματος Διατήρησης και Προστασίας Φυτογενετικών Πόρων Καλλιεργουμένων Ειδών γίνεται για πρώτη φορά στο κείμενο του ΠΔ 80/1990 «Προστασία του φυτικού γενετικού υλικού της χώρας». Στη συνέχεια δε, οι Τράπεζες Γενετικού Υλικού αναφέρονται και στον πιο πρόσφατο Ν 3937/2011 για τη διατήρηση της βιοποικιλότητας. Αρχικά στο πλαίσιο του διδόμενου ορισμού της ex situ διατήρησης της βιοποικιλότητας (άρθ. 2 παρ. 3) 12, ως συμπληρωμα- 12. «Εκτός τόπου (ex situ) διατήρηση: Είναι η διαδικασία της διατήρησης πολλαπλασιαστικού υλικού ή βιώσιμων πληθυσμών, αυτοχθόνων φυτικών ή ζωικών ειδών εκτός του φυσικού τους περιβάλλοτική δράση των σημαντικών ειδών χλωρίδας και πανίδας (άρθ. 11 παρ. 2) 13, στο πλαίσιο της έρευνας (άρθ. 17 παρ. 4) 14, στην παρεχομένη εξουσιοδότηση για τον προσδιορισμό συγκεκριμένων μέτρων για την ex situ διατήρηση (άρθ. 20 παρ. 2β) 15 καθώς και στην πρόβλεψη απογραφής τους αλλά και ίδρυσης της Τράπεζας Δασικού Γενετικού Υλικού (άρθ. 20 παρ. 13β και 14) 16. Διαπιστώνεται ότι, αρχικά, η Τράπεζα Γενετικού Υλικού συνδέθηκε μόνο με τα καλλιεργούμενα είδη (φυτογενετικούς πόρους καλλιεργούμενων ειδών), αργότερα δε και πλέον πρόσφατα (Ν 3937/2011) με τους φυτογενετικούς πόρους εν γένει, συμπεριλαμβανομένων και των ενδημικών ειδών της αυτοφυούς (ιθαγενούς) χλωρίδας. Η τελευταία είναι και η πιο ορθή προσέγγιση της έννοιας της Τράπεζας Γενετικού Υλικού, η οποία σαφώς καλύπτει όλη τη βιοποικιλότητα, ντος, σε ειδικά διαμορφωμένα ανθρωπογενή περιβάλλοντα, όπως οι βοτανικοί κήποι και οι τράπεζες γενετικού υλικού. Το υλικό αυτό μπορεί να παρέχει τη δυνατότητα επαναφοράς ατόμων στο φυσικό περιβάλλον για ενίσχυση των φυσικών πληθυσμών, όποτε και αν κριθεί απαραίτητο». 13. «... Ως συμπληρωματική δράση της επιτόπιας (in situ) διατήρησης, επιδιώκεται επιπρόσθετα η εκτός τόπου (ex situ) διατήρηση των σημαντικών ειδών χλωρίδας, πανίδας και άλλων ομάδων οργανισμών σε βοτανικούς κήπους ή/και τράπεζες γενετικού υλικού». 14. «Οι άδειες για την εκπόνηση ερευνών για αγροτικά είδη που περιλαμβάνονται στη Διεθνή Συνθήκη σχετικά με τους Φυτογενετικούς Πόρους, τη διατροφή και τη γεωργία, όπως κυρώθηκε με τον Ν 3165/2003, για τις φυλές και ποικιλίες εγκρίνονται από τις αρμόδιες υπηρεσίες του Υπουργείου Αγροτικής Ανάπτυξης και Τροφίμων. Για τα άγρια είδη και συγγενή των καλλιεργούμενων ειδών, οι άδειες εκδίδονται από την Διεύθυνση Χωροταξίας και Προστασίας Περιβάλλοντος μετά από τη σύμφωνη γνώμη της Εθνικής Τράπεζας Φυτογενετικού Υλικού (ΕΤΦΥ) του Υπουργείου Αγροτικής Ανάπτυξης και Τροφίμων». 15. «... β) Με απόφαση τού Υπουργού Αγροτικής Ανάπτυξης και Τροφίμων καθορίζονται μέτρα για την επιτόπια προστασία των αυτοχθόνων φυλών αγροτικών ζώων και των αυτοφυών άγριων φυτικών ειδών, συγγενών καλλιεργούμενων, που απειλούνται. Ως ζώνες προστασίας ορίζονται οι περιοχές που αυτοφύονται άγρια συγγενή των καλλιεργούμενων φυτικών ειδών. Μέσα στην ίδια απόφαση ορίζονται και μέτρα προστασίας, ιδίως περιορισμοί στη συλλογή και κοπή των φυτών αυτών, περιορισμοί στη βόσκηση, προστασία από πυρκαγιές, περιορισμός της διάβρωσης του εδάφους, εκτός τόπου (ex situ) διατήρηση τους σε βοτανικούς κήπους ή/και σε τράπεζες γενετικού υλικού και κάθε άλλη αναγκαία λεπτομέρεια». 16. «13. Με προεδρικό διάταγμα, που εκδίδεται μετά από πρόταση του Υπουργού Αγροτικής Ανάπτυξης και Τροφίμων, καθορίζονται οι όροι προστασίας και αειφόρου διαχείρισης των φυτογενετικών πόρων για τη διατροφή και τη γεωργία, καθώς και η διαδικασία: α) απογραφής της αγροτικής βιοποικιλότητας της Ελλάδας, β) απογραφής των ιδιωτικών και δημόσιων επιστημονικών ή μη συλλογών, δηλαδή της Εθνικής Τράπεζας Φυτογενετικού Υλικού (ΕΤΦΥ), των Διαπιστευμένων Τραπεζών Φυτογενετικού Υλικού (ΔΤΓΥ) και των Διατηρητών Φυτογενετικού Υλικού (ΔΓΥ) καθώς και των βοτανικών κήπων που διατηρούν τέτοιο υλικό και γ) καταχώρισης όλων των παραπάνω σε μία βάση δεδομένων για την αγροτική βιοποικιλότητα της Ελλάδας, η οποία θα αναρτηθεί στην ιστοσελίδα του Υπουργείου. 14. Με προεδρικό διάταγμα, που εκδίδεται μετά από πρόταση του Υπουργού Περιβάλλοντος, Ενέργειας και Κλιματικής Αλλαγής, ιδρύεται στην Ειδική Γραμματεία Δασών Εθνική Τράπεζα Δασικού Γενετικού Υλικού (ΕΤΔΓΥ) με σκοπό τη διατήρηση, προστασία και αειφορική διαχείριση των δασικών γενετικών πόρων». Αποκτήστε πλήρη online πρόσβαση στο ΠερΔικ από το

18 642 ΠερΔικ 4/2012 (ΕΤΟΣ 16ο) Ε.-Α. ΜΑΡΙΑ - Χ. ΦΟΥΡΝΑΡΑΚΗ - Κ. ΘΑΝΟΣ φυτική και ζωική, αφού είναι δυνατόν αυτή να διαθέτει επιμέρους τμήματα και θεματικές ενότητες. Γενικότερα ο Ν 3937/2011 προσπαθεί να συγχωνεύσει και συνενώσει τις δύο αφετηριακές προσεγγίσεις που αφορούν τα καλλιεργούμενα είδη και τα ιθαγενή είδη, εντάσσοντάς τα υπό την ίδια φιλοσοφία και σκοπό στο πλαίσιο της προστασίας και διατήρησής τους, in situ και ex situ. Είναι όμως άξιον απορίας το γεγονός ότι, παρά την επισημανθείσα θετική πρόθεση του Ν 3937/201, με άλλες διατάξεις του διαιωνίζεται ο διαχωρισμός των διοικητικών αρμοδιοτήτων ανάμεσα στο ΥΠΕΚΑ και το Υπουργείο Αγροτικής Ανάπτυξης και Τροφίμων επί τη βάσει του διαχωρισμού των φυτογενετικών πόρων (καλλιεργούμενα - αυτοφυή), εγείροντας προβλήματα συντονισμού, ενώ παράλληλα διαπιστώνεται αδυναμία εμπέδωσης ενός κοινού βηματισμού. Είναι αξιοσημείωτο όμως και το γεγονός ότι ενώ υπήρξε μία θετική και ευπρόσδεκτη νομική θεώρηση για τις Τράπεζες Γενετικού Υλικού με τον Ν 3937/2011, λίγους μήνες αργότερα με μια άλλη κανονιστική πράξη (ΚΥΑ / των Υπουργών Οικονομικών και Αγροτικής Ανάπτυξης και Τροφίμων) το ΕΘΙΑΓΕ, στο οποίο και ανήκε η Τράπεζα Γενετικού Υλικού της χώρας συγχωνεύτηκε στον Ελληνικό Γεωργικό Οργανισμό «ΔΗΜΗΤΡΑ» (ΕΛΓΟ «ΔΗΜΗΤΡΑ») μαζί με τρεις άλλους οργανισμούς: Οργανισμό Πιστοποίησης και Επίβλεψης Γεωργικών Προϊόντων (ΟΠΕΓΕΠ - AGROCERT), Οργανισμό Γεωργικής Επαγγελματικής Εκπαίδευσης, Κατάρτισης και Αποκατάστασης (ΟΓΕΕΚΑ «ΔΗΜΗΤΡΑ») και Ελληνικό Οργανισμό Γάλακτος και Κρέατος (ΕΛΟΓΑΚ). Μετά τη νομοθετική αυτή πρωτοβουλία του Υπουργείου Αγροτικής Ανάπτυξης και Τροφίμων (ΥΠΑΑΤ) για τη συγχώνευση εποπτευόμενων από το Υπουργείο νομικών προσώπων με τη σύσταση του οργανισμού «ΔΗΜΗΤΡΑ», η χρηματοδότηση της Τράπεζας Γενετικού Υλικού εισέρχεται σε μία νέα φάση, στην οποία είναι εμφανή τα σημάδια της οικονομικής κρίσης και με σημαντικότατες δυστυχώς επιπτώσεις στη λειτουργία της. Το κρίσιμο αυτό γεγονός καταδεικνύει την αποσπασματικότητα των νομοθετικών πρωτοβουλιών και την έλλειψη στρατηγικής και οράματος για τους φυτογενετικούς πόρους, κυρίως όμως αναδεικνύει τα σοβαρά ζητήματα της έλλειψης συντονισμού μεταξύ των αρμόδιων Υπουργείων για κορυφαίες πτυχές της βιοποικιλότητας. Δυστυχώς δε, διαφαίνεται ότι το παραπάνω πρόβλημα του συντονισμού θα συνεχίσει να απασχολεί την ελληνική διοικητική πρακτική λόγω του διαχωρισμού των αρμοδιοτήτων επί τη βάσει του διαχωρισμού του φυτικού γενετικού υλικού σε καλλιεργούμενα είδη και ιθαγενή είδη. Διαιωνίζεται επομένως και μάλιστα μετά τη ΣΒΠ εποχή, μια θεώρηση με διαχωριστικές γραμμές, ενώ το φυτογενετικό υλικό αποτελεί ενιαίο σύνολο ως σύνολο δε θα πρέπει να καθίσταται αντικείμενο όχι μόνο των νομοθετικών ρυθμίσεων, αλλά και των αρμοδιοτήτων της Διοίκησης Το ισχύον νομοθετικό πλαίσιο Σύμφωνα με το άρθ. 6 του ΠΔ 80/1990 για την προστασία του φυτικού γενετικού υλικού, όπως αυτό περιγράφεται στο άρθ. 3 του προεδρικού διατάγματος 17, συνιστάται Εθνικό Σύστημα Διατήρησης και Προστασίας Φυτογενετικών Πόρων Καλλιεργουμένων Ειδών. Στο σύστημα αυτό εντάσσονται: α) Η Τράπεζα Διατηρήσεως Γενετικού Υλικού του Κέντρου Γεωργικής Έρευνας Βορείου Ελλάδος, μετέπειτα του ΕΘΙΑΓΕ και νυν του Οργανισμού «ΔΗΜΗΤΡΑ». β) Οι συλλογές - φυτείες που έχουν εγκατασταθεί ήδη ή εγκαθίστανται, ιδιαίτερα δενδρωδών και θαμνωδών ειδών, παραδοσιακών ποικιλιών κλώνων και αντίστοιχων αγρίων ειδών που κινδυνεύουν με εξαφάνιση. γ) Οι ζώνες προστασίας όπου αναπτύσσονται συγκεκριμένες άγριες μορφές καλλιεργουμένων φυτικών ειδών. δ) Οι συνεταιρισμοί ή ομάδες παραγωγών ή μεμονωμένοι παραγωγοί που μετά από ειδική σύμβαση που προβλέπεται ειδική επιδότηση, καλλιεργούν παραδοσιακές ποικιλίες, τις οποίες πολλαπλασιάζουν με τον παραδοσιακό τρόπο. Συντονιστικό - Εκτελεστικό Όργανο του Εθνικού Συστήματος διατήρησης και προστασίας φυτογενετικών πόρων καλλιεργουμένων ειδών ορίζεται, σύμφωνα με το άρθ. 7, η Τράπεζα Διατηρήσεως Γενετικού Υλικού του Κέντρου Γεωργικής Έρευνας Βορείου Ελλάδος, με τις εξής αρμοδιότητες: α) Συντονισμό και εποπτεία όλων των δραστηριοτήτων του άρθ. 6. β) Τήρηση πλήρους μηχανογραφημένου αρχείου των διατηρουμένων και προστατευομένων ειδών και ποικιλιών - κλώνων του άρθ. 6. γ) Εισηγήσεις για νέες δραστηριότητες που αφορούν τις περ. β, γ και δ του άρθ. 6 προς την αρμόδια για την προστασία του περιβάλλοντος υπηρεσιακή μονάδα του Υπουργείου Γεωργίας, από κοινού ή ύστερα από εισήγηση από το αρμόδιο για τη συγκεκριμένη καλλιέργεια Ίδρυμα του Υπουργείου. Είναι γεγονός ότι το ΠΔ 80/1990 περιλαμβάνει σημαντικές ρυθμίσεις, οι οποίες ισχύουν μέχρι και σήμερα και 17. Άρθ. 3 «Διάκριση - Κατάταξη φυτικού γενετικού υλικού». Το υπό προστασία φυτικό γενετικό υλικό διακρίνεται στις εξής ομάδες: α) Ντόπιες ποικιλίες - πληθυσμοί παραδοσιακής καλλιέργειας (PRIMITIVE CULTIVARS, LANDRACES). β) Άγρια και λοιπά φυτικά είδη, στενά συγγενή των καλλιεργουμένων φυτών ή και απ ευθείας πρόγονοί τους (WILD, WEEDY SPECIES). γ) Άγρια φυτικά είδη που χρησιμοποιούνται άμεσα για τη διατροφή ανθρώπων ή ζώων, την παραγωγή βιομηχανικών προϊόντων και τη διακόσμηση (φαρμακευτικά, αρωματικά, βαφικά, αρτυματικά, μελισσοκομικά και ανθοκομικά - διακοσμητικά φυτά). δ) Σύγχρονες, αλλά και παλαιότερες ποικιλίες, δημιουργίες βελτιωτών, που επέζησαν, αλλά δεν καλλιεργούνται σήμερα σε σημαντική έκταση και έπαυσαν να προστατεύονται από «Δικαιώματα βελτιωτού» (ΡLANT BREEDER S RIGHTS). ε) Καθαρές σειρές (ΙΝΒRED LINES), που έχουν μεγάλη σημασία για τη γεωργία. Αποκτήστε πλήρη online πρόσβαση στο ΠερΔικ από το 1997

19 EX SITU ΔΙΑΤΗΡΗΣΗ ΦΥΤΙΚΗΣ ΠΟΙΚΙΛΟΤΗΤΑΣ - ΤΡΑΠΕΖΕΣ ΣΠΟΡΩΝ ΠερΔικ 4/2012 (ΕΤΟΣ 16ο) 643 αφορούν στο φυτικό γενετικό υλικό. Μάλιστα, πλην του Εθνικού Συστήματος Διατήρησης και Προστασίας Φυτογενετικών Πόρων Καλλιεργουμένων Ειδών που εισάγει, προβαίνει και σε προβλέψεις σχετικά με τη διάκριση και κατάταξη του φυτικού γενετικού υλικού, με τα μέτρα προστασίας καθώς και τις ζώνες προστασίας του, τις συλλογές, φυτείες και την καλλιέργεια παραδοσιακών ποικιλιών καθώς και τη συλλογή και διακίνηση προστατευόμενων ειδών. Σημειώνεται ότι το εν λόγω προεδρικό διάταγμα, που συνιστά και το κύριο νομοθέτημα για τη διατήρηση και προστασία του φυτικού γενετικού υλικού, εκδόθηκε πριν τη Διεθνή Σύμβαση για τη Βιοποικιλότητα (1992) καθώς και τον κυρωτικό της νόμο (Ν 2204/1994). Υπ αυτή την έννοια, αποτελεί ένα νομοθετικό πλαίσιο σημαντικό για την εποχή του και με καίριες ρυθμίσεις, πλην όμως δεν αντανακλά τους μεταγενέστερους προβληματισμούς καθώς και τις νέες προσεγγίσεις για το εν λόγω ζήτημα. Ούτε βέβαια συνιστά συμμόρφωση στις διεθνείς δεσμεύσεις της χώρας, αφού προηγήθηκε αυτών. Επιπρόσθετα, όπως προκύπτει και από τη δεύτερη επίσημη έκθεση της χώρας προς τον FAO 18, δεν φαίνεται να πραγματώθηκαν όλες οι διατάξεις του, η όποια δε εφαρμογή του κινείται κατά κύριο λόγο γύρω από την ΤΓΥ καθώς και την in situ διατήρηση. Επομένως το όλο ζήτημα της προστασίας και διατήρησης των φυτογενετικών πόρων χρήζει επαναπροσέγγισης, πρωτίστως όμως αναπροσανατολισμού, ώστε το νέο θεσμικό πλαίσιο, αφενός να ενσωματώσει την αντίληψη για τη διατήρηση και αειφορική χρήση των βιολογικών και άρα και των φυτογενετικών πόρων και αφετέρου να προωθηθούν οι δράσεις και τα μέτρα εκείνα, που αφορούν στην in situ και ex situ διατήρηση, μέσω της διατύπωσης μιας εθνικής στρατηγικής. Κυρίως όμως, πρέπει να σχεδιαστεί και δημιουργηθεί ένα σύγχρονο σύστημα διατήρησης και προστασίας όλων των φυτογενετικών πόρων και όχι μόνον εκείνων για τη διατροφή και τη γεωργία, που να δίνει απαντήσεις σε όλες τις νέες προκλήσεις που αφορούν στους γενετικούς πόρους εν γένει. Παράλληλα με το ως άνω υφιστάμενο πλαίσιο ισχύει πλέον και ο Ν 3937/2011 για τη διατήρηση της βιοποικιλότητας. Ο νόμος αυτός, σύμφωνα και με την οικεία εισηγητική έκθεση, θεωρείται ότι συνιστά συμμόρφωση με τις διεθνείς και ενωσιακές δεσμεύσεις και ότι έρχεται να καλύψει την ανάγκη για ολοκληρωμένη προστασία του βιολογικού πλούτου στην Ελλάδα (σελ. 3 της οικείας εισηγητικής έκθεσης), αντιμετωπίζοντας τη βιοποικιλότητα ως όλον, ενσωματώνοντας δε παράλληλα και τη λογική της αειφορικής διαχείρισης των γενετικών πόρων. Σύμφωνα με το άρθ. 1 του Ν 3937/2011, που συνιστά τη συμμόρφωση του εθνικού δικαίου στις διεθνείς δεσμεύσεις της ΣΒΠ, σκοπός των ρυθμίσεων είναι η αειφόρος διαχεί- 18. Δεύτερη Εθνική Έκθεση σχετικά με την κατάσταση των φυτογενετικών πόρων για τα τρόφιμα και τη γεωργία, Φεβρ ριση και αποτελεσματική διατήρηση της βιοποικιλότητας, ως πολύτιμου, αναντικατάστατου και σπουδαίας σημασίας εθνικού κεφαλαίου (Δημητριάδη και Καλλία - Αντωνίου 2011). Μάλιστα, κατά ρητή διατύπωση (άρθ. 15 παρ. 6 εδάφ. 1), το σύνολο των γενετικών πόρων της Ελλάδας λογίζεται ως προστατευόμενο εθνικό κεφάλαιο. Για πρώτη φορά στο πλαίσιο αυτού του νόμου και συγκεκριμένα στο άρθ. 2 παρ. 3 δίνεται ο νομικός ορισμός της ex situ διατήρησης. Έτσι, ως εκτός τόπου (ex situ) διατήρηση ορίζεται η διαδικασία της διατήρησης πολλαπλασιαστικού υλικού ή βιώσιμων πληθυσμών, αυτοχθόνων φυτικών ή ζωικών ειδών εκτός του φυσικού τους περιβάλλοντος, σε ειδικά διαμορφωμένα ανθρωπογενή περιβάλλοντα όπως οι βοτανικοί κήποι και οι τράπεζες γενετικού υλικού. Το υλικό αυτό μπορεί να παρέχει τη δυνατότητα επαναφοράς ατόμων στο φυσικό περιβάλλον για ενίσχυση των φυσικών πληθυσμών, όποτε και αν κριθεί απαραίτητο. Πρόκειται για πιο αναλυτικό ορισμό από εκείνον της ΣΒΠ 19, που όμως κατά γραμματική διατύπωση αναφέρεται μόνον στα αυτόχθονα φυτικά είδη και εγείρει αμφιβολίες κατά πόσον περιλαμβάνονται και οι μη αυτόχθονες καλλιεργούμενες τοπικές ποικιλίες. Αντίθετα, η απλή αναφορά στην ex situ προστασία των φυτογενετικών πόρων για τη διατροφή και τη γεωργία στο πλαίσιο του ΠΔ 80/1990 και συγκεκριμένα στο άρθ. 2 (έκταση εφαρμογής) δεν μπορεί να εκληφθεί ως νομικός ορισμός. Ούτε άλλωστε, σύμφωνα με την οικεία διατύπωση 20 του προεδρικού διατάγματος, η απλή παράθεση των μεθόδων της εκτός τόπου διατήρησης (Τράπεζα Γενετικού Υλικού, Βοτανικοί Κήποι, συλλογές και φυτείες υπαίθρου) είναι ικανή να θεραπεύσει την απουσία διατύπωσης ενός νομικού ορισμού της ex situ διατήρησης της φυτικής ποικιλότητας. Το κενό αυτό πληρώθηκε πολύ αργότερα, όπως προαναφέρθηκε, με τον Ν 3937/2011. Επίσης, στο κεφ. Ε Ν 3937/2011 με τίτλο: «Επιστημονική έρευνα, κοινωνική ενημέρωση και συμμετοχή», στο άρθ. 17 παρ. 5β, το αρμόδιο Υπουργείο (Υπουργείο Περιβάλλοντος, Ενέργειας και Κλιματικής Αλλαγής - ΥΠΕΚΑ) οφείλει εντός 6 ετών από την ισχύ του νόμου να προβεί, μεταξύ άλλων και στην απογραφή των ιδιωτικών και δημόσιων επιστημονικών ή μη συλλογών (γονιδιακό υλικό, σπέρματα και γαμετικό υλικό, είδη φυτών, ζώων και άλλων ομάδων οργανισμών) καθώς και τους βοτανικούς και ζωολογικούς κήπους, τα φυτώρια κ.λπ. 19. Ως «διατήρηση εκτός φυσικών συνθηκών (ex-situ)» νοείται η διατήρηση των συστατικών της βιολογικής ποικιλότητας εκτός των φυσικών οικοτόπων τους. 20. Άρθ. 2 ΠΔ 80/1990 «Έκταση εφαρμογής»: «Οι διατάξεις του παρόντος διατάγματος εφαρμόζονται για όλα τα καλλιεργούμενα φυτικά είδη (αβελτίωτοι πληθυσμοί, ποικιλίες, κλώνοι, καθαρές σειρές), καθώς και τα συγγενή προς αυτά άγρια και ζιζανιόμορφα είδη και αφορούν την προστασία τους, τόσο στο φυσικό τους οικοσύστημα (in situ), όσο και εκτός αυτού (ex situ: Τράπεζα Γενετικού υλικού, Βοτανικοί Κήποι, συλλογές και φυτείες υπαίθρου)». Αποκτήστε πλήρη online πρόσβαση στο ΠερΔικ από το

20 644 ΠερΔικ 4/2012 (ΕΤΟΣ 16ο) Ε.-Α. ΜΑΡΙΑ - Χ. ΦΟΥΡΝΑΡΑΚΗ - Κ. ΘΑΝΟΣ Αναγνωρίζεται επομένως ο σημαντικός και συμπληρωματικός ρόλος που διαδραματίζουν οι ex situ συλλογές στη διατήρηση, έρευνα, μελέτη και αξιοποίηση της βιοποικιλότητας και άρα και της φυτικής ποικιλότητας. Διακριτή μνεία γίνεται για τους φυτογενετικούς πόρους που προορίζονται για τη διατροφή και τη γεωργία, εκείνους δηλαδή που αποτελούν το προστατευτέο αντικείμενο της Διεθνούς Συνθήκης του FAO του Πιο συγκεκριμένα, προβλέπεται ότι: «Με προεδρικό διάταγμα, που εκδίδεται μετά από πρόταση του Υπουργού Αγροτικής Ανάπτυξης και Τροφίμων, καθορίζονται οι όροι προστασίας και αειφόρου διαχείρισης των φυτογενετικών πόρων για τη διατροφή και τη γεωργία, καθώς και η διαδικασία:α)... β) απογραφής των ιδιωτικών και δημόσιων επιστημονικών ή μη συλλογών, δηλαδή της Εθνικής Τράπεζας Φυτογενετικού Υλικού (ΕΤΦΥ), των Διαπιστευμένων Τραπεζών Φυτογενετικού Υλικού (ΔΤΓΥ) και των Διατηρητών Φυτογενετικού Υλικού (ΔΓΥ) καθώς και των βοτανικών κήπων που διατηρούν τέτοιο υλικό και γ)...». Ομοίως προβλέπεται ρητά η ίδρυση, με προεδρικό διάταγμα, Εθνικής Τράπεζας Δασικού Γενετικού Υλικού (ΕΤΔΓΥ), με σκοπό τη διατήρηση, προστασία και αειφορική διαχείριση των δασικών γενετικών πόρων. Έργο της Εθνικής Τράπεζας Δασικού Γενετικού Υλικού είναι: α) Η απογραφή, ο χαρακτηρισμός, η αξιολόγηση και διατήρηση των δασικών γενετικών πόρων, καθώς και η πιστοποίηση των ενδημικών γενετικών πόρων 21. Τα δημόσια και ιδιωτικά φυτώρια χρησιμοποιούν μόνο πιστοποιημένους γενετικούς πόρους ενδημικών ειδών από την Τράπεζα Γενετικού Υλικού για την παραγωγή δενδρυλλίων. β) Η προστασία και παρακολούθηση μονάδων προστασίας δασικών γενετικών πόρων. γ) Η προστασία και παρακολούθηση της βιοποικιλότητας της μακκίας βλάστησης. δ) Η απογραφή των ιδιωτικών και δημόσιων, επιστημονικών και μη συλλογών. ε) Η καταχώριση σε βάση δεδομένων των δασικών γενετικών πόρων της Ελλάδας, η οποία θα αναρτηθεί στην ιστοσελίδα του Υπουργείου. Είναι προφανές ότι η επιλογή αυτή της ίδρυσης διακριτής Τράπεζας Δασικού Γενετικού Υλικού γίνεται με σκοπό την ενίσχυση των ex situ συλλογών της φυτικής ποικιλότητας, 21. Σημειώνεται ότι σύμφωνα με τη συγκεκριμένη διατύπωση στην εν λόγω Τράπεζα θα εντάσσονται και τα ενδημικά είδη της άγριας χλωρίδας, αλλ όχι όλα τα ιθαγενή είδη, λ.χ. απειλούμενα είδη που δεν είναι ενδημικά και υπάγονται σε άλλο νομικό αυστηρά προστατευτικό καθεστώς, π.χ. του ΠΔ 67/1981, της Συνθήκης της Βέρνης, της Συνθήκης CITES. Εν τούτοις, η διατύπωση περί παραγωγής δενδρυλλίων (παρ. α ), αλλά και η συνολική συλλογιστική της εν λόγω περιγραφής της ΕΤΔΓΥ οδηγεί στο συμπέρασμα ότι η χρήση του όρου ενδημικός γίνεται με την (επιστημονικά λανθασμένη) έννοια του αυτοφυούς. στην κατεύθυνση όμως μιας αυστηρής θεματικής προσέγγισης, η οποία είναι αμφίβολο εάν συνάδει με τη γενικότερη φιλοσοφία της ΣΒΠ, η οποία δεν προβαίνει σε παρόμοιες διακρίσεις. Άλλωστε, εγείρονται ενστάσεις κατά πόσον οι θεματικοί προσδιορισμοί δημιουργούν εν τέλει διαχειριστικά προβλήματα στη μελέτη, διατήρηση και αξιοποίηση του φυτογενετικού υλικού της χώρας, αφού κάλλιστα μπορεί να δημιουργούνται συγχύσεις και κυρίως επικαλύψεις. Αποτελεί δε γενικότερο ζήτημα επιστημονικού διαλόγου η διερεύνηση εκείνων των κριτηρίων, που θα απαιτούνται για την πιο αποτελεσματική διάρθρωση της Εθνικής Τράπεζας Γενετικού Υλικού. Αν και πρόκειται για θετική πρόβλεψη, εν τούτοις η επιλογή της ρητής αναφοράς σε Τράπεζα Δασικού Γενετικού Υλικού στον Ν 3937/2011, με τρόπο αποσπασματικό και χωρίς να εντάσσεται σε ένα ευρύτερο σύστημα Τραπεζών Γενετικού (ή Φυτογενετικού) Υλικού, καταλογίζεται στα μειονεκτήματά της. Πόσο μάλιστα που η σχετική πρόβλεψη παραπέμπεται για το μέλλον, μέσω προεδρικού διατάγματος, που και αυτό ακόμη αναμένεται. Επιπρόσθετα εγείρεται ένα σημαντικό ερώτημα σχετικά με την τύχη των άλλων ιθαγενών ειδών, τα οποία διαδραματίζουν καθοριστικό ρόλο στην ελληνική χλωρίδα και τα οποία δεν περιλαμβάνονται στην Τράπεζα Δασικού Γενετικού Υλικού. Μάλιστα, επειδή ο αριθμός των ειδών αυτών είναι μεγάλος, περίπου πάνω από είδη, εγείρεται το ζήτημα της δημιουργίας ενός ad hoc συστήματος προτεραιοποίησης, που θα λαμβάνει υπ όψη όλα τα διαθέσιμα δεδομένα, δηλ. ερυθρούς καταλόγους, καταλόγους της Διεθνούς Ένωσης για τη Διατήρηση της Φύσης (International Union for Conservation of Nature, IUCN), επιστημονικές μελέτες κ.λπ. Εντοπίζονται όμως και άλλα μειονεκτήματα στις διατάξεις του Ν 3937/2011. Δυστυχώς, εάν και γίνεται λόγος για Εθνική Τράπεζα Φυτογενετικού Υλικού (ΕΤΦΥ), Διαπιστευμένες Τράπεζες Φυτογενετικού Υλικού (ΔΤΓΥ) και Διατηρητές Φυτογενετικού Υλικού (ΔΓΥ), δεν περιγράφεται ούτε ο σκοπός, ούτε το περιεχόμενο και το αντικείμενό τους. Μάλιστα είναι απορίας άξιον πώς εντάσσονται τα παραπάνω όργανα και φορείς στο νομοθετικό κείμενο, ενώ δεν υφίστανται θεσμικά. Φαίνεται να προέρχονται από προϋφιστάμενα σχέδια κειμένων, τα οποία όμως δεν απέκτησαν ποτέ καμία θεσμική έκφραση. Το πιο σπουδαίο όμως είναι ότι ο εν λόγω νόμος απέχει από την υιοθέτηση ρητών διατάξεων για τη δημιουργία ενός νέου Εθνικού συστήματος των ΦΠ και αντ αυτού περιέχει εξουσιοδοτήσεις για την έκδοση μελλοντικών κανονιστικών πράξεων. Έτσι για παράδειγμα, ενώ αναφέρεται ότι η χρήση των γενετικών πόρων και άρα και των φυτογενετικών πόρων ρυθμίζεται με κοινή απόφαση των Υπουργών Αγροτικής Ανάπτυξης και Περιβάλλοντος, Ενέργειας και Κλιματικής Αλλαγής (άρθ. 15 παρ. 6), στη συνέχεια και στο πλαίσιο των εξουσιοδοτικών διατάξεων (άρθ. 20 παρ. 13) γίνε- Αποκτήστε πλήρη online πρόσβαση στο ΠερΔικ από το 1997