Οι παράγοντες που επηρεάζουν τη στάση ασθενών-καταναλωτών και επαγγελματιών υγείας στην Ελλάδα σχετικά με τα γενόσημα φάρμακα

Transcript

1 ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΠΑΤΡΩΝ ΣΧΟΛΗ ΕΠΙΣΤΗΜΩΝ ΥΓΕΙΑΣ ΤΜΗΜΑ ΦΑΡΜΑΚΕΥΤΙΚΗΣ ΜΔΕ ΚΑΤΕΥΘΥΝΣΗΣ ΦΑΡΜΑΚΕΥΤΙΚΟΥ MARKETING Οι παράγοντες που επηρεάζουν τη στάση ασθενών-καταναλωτών και επαγγελματιών υγείας στην Ελλάδα σχετικά με τα γενόσημα φάρμακα ΛΕΟΝΩΡΑ ΣΚΑΛΤΣΑ ΦΑΡΜΑΚΟΠΟΙΟΣ Α.Μ. 344 ΠΑΤΡΑ 2013

2 Οι παράγοντες που επηρεάζουν τη στάση ασθενών-καταναλωτών και επαγγελματιών υγείας στην Ελλάδα σχετικά με τα γενόσημα φάρμακα Πανεπιστήμιο Πατρών Τμήμα Φαρμακευτικής, ΜΔΕ Φαρμακευτικού Marketing 1

3 Στα όνειρα μας Πανεπιστήμιο Πατρών Τμήμα Φαρμακευτικής, ΜΔΕ Φαρμακευτικού Marketing 2

4 ΠΙΝΑΚΑΣ ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΩΝ ΕΥΧΑΡΙΣΤΙΕΣ... 8 ΠΕΡΙΛΗΨΗ... 9 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1: ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΣΚΟΠΟΣ ΚΑΙ ΣΤΟΧΟΙ ΤΗΣ ΕΡΕΥΝΑΣ ΔΟΜΗ ΤΗΣ ΔΙΠΛΩΜΑΤΙΚΗΣ ΕΡΓΑΣΙΑΣ ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2 : ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΚΗ ΑΝΑΣΚΟΠΗΣΗ ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΣΤΟ ΓΕΝΟΣΗΜΟ ΦΑΡΜΑΚΟ ΟΡΙΣΜΟΣ ΠΡΩΤΟΤΥΠΟΥ ΦΑΡΜΑΚΟΥ ΟΡΙΣΜΟΣ ΓΕΝΟΣΗΜΟΥ ΦΑΡΜΑΚΟΥ ΕΤΥΜΟΛΟΓΙΑ ΓΙΑ ΤΑ ΓΕΝΟΣΗΜΑ ΙΣΤΟΡΙΚΑ ΣΤΟΙΧΕΙΑ ΚΑΙ ΝΟΜΟΘΕΣΙΕΣ ΔΡΑΣΤΙΚΟΤΗΤΑ ΑΣΦΑΛΕΙΑ ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΣΤΗ ΦΑΡΜΑΚΟΚΙΝΗΤΙΚΗ ΤΑΥΤΟΠΟΙΗΣΗ ΚΑΙ ΕΛΕΓΧΟΣ ΠΕΡΙΕΚΤΙΚΟΤΗΤΑΣ ΒΙΟΔΙΑΘΕΣΙΜΟΤΗΤΑ ΚΑΙ ΒΙΟΪΣΟΔΥΝΑΜΙΑ Βιοδιαθεσιμότητα Βιοϊσοδυναμία Μελέτη Βιοδιαθεσιμότητας Μελέτη Βιοϊσοδυναμίας ΑΔΕΙΑ ΚΥΚΛΟΦΟΡΙΑΣ ΓΕΝΟΣΗΜΩΝ ΦΑΡΜΑΚΩΝ ΈΛΕΓΧΟΣ ΓΕΝΟΣΗΜΩΝ ΦΑΡΜΑΚΩΝ ΤΙΜΟΛΟΓΗΣΗ ΦΑΡΜΑΚΩΝ ΚΑΙ ΕΞΟΙΚΟΝΟΜΗΣΗ ΠΟΡΩΝ ΑΠΟ ΤΗ ΧΡΗΣΗ ΤΩΝ ΓΕΝΟΣΗΜΩΝ ΚΑΘΟΡΙΣΜΟΣ ΤΙΜΩΝ ΦΑΡΜΑΚΕΥΤΙΚΩΝ ΠΡΟΪΟΝΤΩΝ ΕΞΟΙΚΟΝΟΜΗΣΗ ΠΟΡΩΝ ΜΕ ΤΗ ΧΡΗΣΗ ΓΕΝΟΣΗΜΩΝ ΦΑΡΜΑΚΩΝ ΣΧΕΔΙΟ ΕΞΟΙΚΟΝΟΜΗΣΗΣ ΠΟΡΩΝ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ ΧΑΡΑΚΤΗΡΙΣΤΙΚΑ ΤΗΣ ΑΓΟΡΑΣ ΚΑΙ Η ΕΠΙΠΤΩΣΗ ΤΗΣ ΕΙΣΟΔΟΥ ΤΩΝ ΓΕΝΟΣΗΜΩΝ ΤΑ ΚΥΡΙΑ ΧΑΡΑΚΤΗΡΙΣΤΙΚΑ ΤΗΣ ΑΓΟΡΑΣ ΟΙ ΕΠΙΠΤΩΣΕΙΣ ΤΗΣ ΕΙΣΟΔΟΥ ΓΕΝΟΣΗΜΩΝ ΣΚΕΥΑΣΜΑΤΩΝ ΣΤΗΝ ΑΓΟΡΑ Πανεπιστήμιο Πατρών Τμήμα Φαρμακευτικής, ΜΔΕ Φαρμακευτικού Marketing 3

5 2.5.3 Η ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΑΓΟΡΑ ΦΑΡΜΑΚΩΝ ΤΟ ΔΙΕΘΝΕΣ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝ ΕΜΠΟΔΙΑ ΣΤΗΝ ΕΥΡΕΙΑ ΑΝΑΠΤΥΞΗ ΤΩΝ ΓΕΝΟΣΗΜΩΝ ΦΑΡΜΑΚΩΝ ΠΑΡΑΓΟΝΤΕΣ ΠΟΥ ΕΠΗΡΕΑΖΟΥΝ ΤΗ ΣΤΑΣΗ ΤΩΝ ΑΣΘΕΝΩΝ-ΚΑΤΑΝΑΛΩΤΩΝ ΠΑΡΑΓΟΝΤΕΣ ΠΟΥ ΕΠΗΡΕΑΖΟΥΝ ΤΗ ΣΤΑΣΗ ΤΩΝ ΕΠΑΓΓΕΛΜΑΤΙΩΝ ΥΓΕΙΑΣ ΠΕΡΙΛΗΨΗ ΚΕΦΑΛΑΙΟ 3 : ΣΧΕΔΙΑΣΜΟΣ ΚΑΙ ΜΕΘΟΔΟΛΟΓΙΑ ΕΡΕΥΝΑΣ ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΣΧΕΔΙΑΣΜΟΣ ΤΗΣ ΕΡΕΥΝΑΣ ΚΑΘΟΡΙΣΜΟΣ ΤΟΥ ΣΚΟΠΟΥ ΤΗΣ ΕΡΕΥΝΑΣ ΠΡΟΚΑΤΑΡΚΤΙΚΗ ΕΡΕΥΝΑ ΠΡΟΣΔΙΟΡΙΣΜΟΣ ΜΕΘΟΔΟΥ ΕΡΕΥΝΑΣ ΑΝΑΠΤΥΞΗ ΤΟΥ ΕΡΩΤΗΜΑΤΟΛΟΓΙΟΥ ΠΡΟΣΔΙΟΡΙΣΜΟΣ ΚΑΙ ΕΠΙΛΟΓΗ ΔΕΙΓΜΑΤΟΣ ΜΕΘΟΔΟΙ ΕΠΑΦΗΣ ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ ΤΟΥ ΕΡΩΤΗΜΑΤΟΛΟΓΙΟΥ ΣΧΕΔΙΑΣΜΟΣ ΤΟΥ ΕΡΩΤΗΜΑΤΟΛΟΓΙΟΥ Καθορισμός των πληροφοριών Επιλογή του τύπου των ερωτήσεων Διατύπωση των ερωτήσεων Σειρά των ερωτήσεων Εμφάνιση του ερωτηματολογίου ΔΟΚΙΜΑΣΤΙΚΟΣ ΠΡΟΕΛΕΓΧΟΣ ΕΡΩΤΗΜΑΤΟΛΟΓΙΟΥ ΔΥΝΑΤΟΤΗΤΑ, ΑΔΥΝΑΜΙΑ Η ΑΠΡΟΘΥΜΙΑ ΑΠΑΝΤΗΣΗΣ ΜΕΘΟΔΟΙ ΑΝΑΛΥΣΗΣ ΤΩΝ ΔΕΔΟΜΕΝΩΝ ΠΕΡΙΛΗΨΗ ΚΕΦΑΛΑΙΟ 4: ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΑ ΕΡΕΥΝΑΣ ΣΤΟΥΣ ΑΣΘΕΝΕΙΣ ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ ΤΟΥ ΔΕΙΓΜΑΤΟΣ ΦΥΛΟ ΗΛΙΚΙΑ Πανεπιστήμιο Πατρών Τμήμα Φαρμακευτικής, ΜΔΕ Φαρμακευτικού Marketing 4

6 4.2.3 ΕΠΙΠΕΔΟ ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗΣ ΚΥΡΙΑ ΑΠΑΣΧΟΛΗΣΗ ΕΤΗΣΙΟ ΕΙΣΟΔΗΜΑ ΠΑΙΔΙΑ ΚΟΙΝΩΝΙΚΗ ΑΣΦΑΛΙΣΗ ΤΟΠΟΣ ΔΙΑΜΟΝΗΣ ΑΝΑΛΥΣΗ ΤΩΝ ΓΝΩΣΕΩΝ ΓΕΝΙΚΑ ΠΕΡΙ ΓΕΝΟΣΗΜΩΝ ΓΝΩΣΗ ΤΩΝ ΓΕΝΟΣΗΜΩΝ ΦΑΡΜΑΚΩΝ ΠΡΟΣΔΙΟΡΙΣΜΟΣ ΓΕΝΟΣΗΜΩΝ ΧΑΡΑΚΤΗΡΙΣΜΟΣ ΓΙΑ ΤΑ ΓΕΝΟΣΗΜΑ ΦΑΡΜΑΚΑ ΕΝΗΜΕΡΩΣΗ ΓΙΑ ΓΕΝΟΣΗΜΑ ΦΑΡΜΑΚΑ ΑΝΑΛΥΣΗ ΤΩΝ ΑΠΟΨΕΩΝ ΣΧΕΤΙΚΑ ΜΕ ΤΑ ΓΕΝΟΣΗΜΑ ΦΑΡΜΑΚΑ ΑΝΑΛΥΣΗ ΤΩΝ ΚΡΙΤΗΡΙΩΝ ΕΠΙΛΟΓΗΣ ΓΕΝΟΣΗΜΩΝ ΦΑΡΜΑΚΩΝ ΑΝΑΛΥΣΗ ΤΗΣ ΑΝΤΙΚΑΤΑΣΤΑΣΗΣ ΠΡΩΤΟΤΥΠΟΥ ΦΑΡΜΑΚΟΥ ΜΕ ΓΕΝΟΣΗΜΟ ΦΑΡΜΑΚΟ ΜΕΛΕΤΗ ΤΗΣ ΕΠΙΔΡΑΣΗΣ ΠΟΥ ΕΧΟΥΝ ΤΑ ΔΗΜΟΓΡΑΦΙΚΑ ΣΤΟΙΧΕΙΑ ΣΤΗ ΧΡΗΣΗ ΤΩΝ ΓΕΝΟ- ΣΗΜΩΝ ΦΑΡΜΑΚΩΝ ΕΠΙΔΡΑΣΗ ΤΟΥ ΦΥΛΟΥ ΕΠΙΔΡΑΣΗ ΤΗΣ ΗΛΙΚΙΑΣ ΕΠΙΔΡΑΣΗ ΤΟΥ ΜΟΡΦΩΤΙΚΟΥ ΕΠΙΠΕΔΟΥ ΕΠΙΔΡΑΣΗ ΤΟΥ ΕΤΗΣΙΟΥ ΕΙΣΟΔΗΜΑΤΟΣ ΠΕΡΙΛΗΨΗ ΚΕΦΑΛΑΙΟ 5: ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΑ ΕΡΕΥΝΑΣ ΣΤΟΥΣ ΕΠΑΓΓΕΛΜΑΤΙΕΣ ΥΓΕΙΑΣ ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ ΤΟΥ ΔΕΙΓΜΑΤΟΣ ΦΥΛΟ ΗΛΙΚΙΑ ΕΠΙΠΕΔΟ ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗΣ ΧΡΟΝΙΑ ΠΡΟΫΠΗΡΕΣΙΑΣ ΕΤΗΣΙΟ ΕΙΣΟΔΗΜΑ ΤΟΠΟΣ ΕΡΓΑΣΙΑΣ ΓΝΩΣΕΙΣ ΠΕΡΙ ΓΕΝΟΣΗΜΩΝ Πανεπιστήμιο Πατρών Τμήμα Φαρμακευτικής, ΜΔΕ Φαρμακευτικού Marketing 5

7 5.3.1 ΟΡΙΣΜΟΣ ΓΕΝΟΣΗΜΟΥ ΦΑΡΜΑΚΟΥ ΧΑΡΑΚΤΗΡΙΣΜΟΙ ΓΕΝΟΣΗΜΟΥ ΦΑΡΜΑΚΟΥ ΣΩΣΤΟΣ ΕΤΥΜΟΛΟΓΙΚΑ ΟΡΟΣ ΕΠΙΤΡΕΠΤΑ ΟΡΙΑ ΒΙΟΪΣΟΔΥΝΑΜΙΑΣ ΓΕΝΟΣΗΜΟΥ ΦΑΡΜΑΚΟΥ ΕΝΗΜΕΡΩΣΗ ΓΙΑ ΓΕΝΟΣΗΜΑ ΦΑΡΜΑΚΑ ΑΝΑΛΥΣΗ ΤΩΝ ΑΠΟΨΕΩΝ ΣΧΕΤΙΚΑ ΜΕ ΤΑ ΓΕΝΟΣΗΜΑ ΦΑΡΜΑΚΑ ΑΝΑΛΥΣΗ ΤΩΝ ΛΟΓΩΝ ΣΥΝΤΑΓΟΓΡΑΦΗΣΗΣ ΓΕΝΟΣΗΜΩΝ ΦΑΡΜΑΚΩΝ ΑΝΑΛΥΣΗ ΤΗΣ ΑΝΤΙΚΑΤΑΣΤΑΣΗΣ ΠΡΩΤΟΤΥΠΟΥ ΦΑΡΜΑΚΟΥ ΜΕ ΓΕΝΟΣΗΜΟ ΦΑΡΜΑΚΟ ΑΝΑΛΥΣΗ ΤΩΝ ΠΑΡΑΓΟΝΤΩΝ ΒΕΛΤΙΩΣΗΣ ΤΗΣ ΑΝΤΙΚΑΤΑΣΤΑΣΗΣ ΠΡΩΤΟΤΥΠΟΥ ΦΑΡΜΑΚΟΥ ΜΕΛΕΤΗ ΤΗΣ ΕΠΙΔΡΑΣΗΣ ΠΟΥ ΕΧΟΥΝ ΤΑ ΔΗΜΟΓΡΑΦΙΚΑ ΣΤΟΙΧΕΙΑ ΓΝΩΜΗ ΤΩΝ ΕΠΑΓΓΕΛΜΑΤΙΩΝ ΥΓΕΙΑΣ ΓΙΑ ΤΑ ΓΕΝΟΣΗΜΑ ΦΑΡΜΑΚΑ ΣΥΝΤΑΓΟΓΡΑΦΗΣΗ ΓΕΝΟΣΗΜΩΝ ΚΑΙ ΠΡΩΤΟΤΥΠΩΝ ΦΑΡΜΑΚΩΝ ΣΤΑΣΗ ΕΠΑΓΓΕΛΜΑΤΙΩΝ ΩΣ ΠΡΟΣ ΤΗΝ ΑΝΤΙΚΑΤΑΣΤΑΣΗ ΜΕ ΓΕΝΟΣΗΜΟ ΠΕΡΙΛΗΨΗ ΚΕΦΑΛΑΙΟ 6: ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ ΠΡΟΤΑΣΕΙΣ ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΣΚΟΠΟΣ ΚΑΙ ΣΤΟΧΟΙ ΤΗΣ ΔΙΠΛΩΜΑΤΙΚΗΣ ΕΡΓΑΣΙΑΣ ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ ΓΙΑ ΤΑ ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΑ ΤΩΝ ΑΣΘΕΝΩΝ-ΚΑΤΑΝΑΛΩΤΩΝ ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ ΓΙΑ ΤΙΣ ΓΝΩΣΕΙΣ ΤΩΝ ΑΣΘΕΝΩΝ ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ ΓΙΑ ΤΗ ΓΝΩΜΗ ΤΩΝ ΑΣΘΕΝΩΝ ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ ΓΙΑ ΤΟΥΣ ΛΟΓΟΥΣ ΧΡΗΣΗΣ ΓΕΝΟΣΗΜΩΝ ΦΑΡΜΑΚΩΝ ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ ΓΙΑ ΤΟΥΣ ΠΑΡΑΓΟΝΤΕΣ ΠΟΥ ΕΠΗΡΕΑΖΟΥΝ ΤΗ ΘΕΛΗΣΗ ΓΙΑ ΑΝΤΙΚΑΤΑΣΤΑΣΗ ΜΕ ΓΕΝΟΣΗΜΟ ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ ΓΙΑ ΤΗΝ ΑΠΟΨΗ ΤΩΝ ΑΣΘΕΝΩΝ ΑΝΑΛΟΓΑ ΜΕ ΤΑ ΔΗΜΟΓΡΑΦΙΚΑ ΧΑΡΑΚΤΗΡΙ- ΣΤΙΚΑ ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ ΓΙΑ ΤΑ ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΑ ΤΩΝ ΕΠΑΓΓΕΛΜΑΤΙΕΣ ΥΓΕΙΑΣ ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ ΓΙΑ ΤΙΣ ΓΝΩΣΕΙΣ ΤΩΝ ΕΠΑΓΓΕΛΜΑΤΙΩΝ ΥΓΕΙΑΣ ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ ΓΙΑ ΤΗ ΓΝΩΜΗ ΤΩΝ ΕΠΑΓΓΕΛΜΑΤΙΩΝ ΥΓΕΙΑΣ ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ ΓΙΑ ΤΟΥΣ ΛΟΓΟΥΣ ΣΥΝΤΑΓΟΓΡΑΦΗΣΗΣ ΓΕΝΟΣΗΜΩΝ ΦΑΡΜΑΚΩΝ ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ ΓΙΑ ΤΟΥΣ ΠΑΡΑΓΟΝΤΕΣ ΠΟΥ ΕΠΗΡΕΑΖΟΥΝ ΤΟΥΣ ΕΠΑΓΓΕΛΜΑΤΙΕΣ ΣΤΗΝ ΑΝΤΙKA- ΤΑΣΤΑΣΗ ΜΕ ΓΕΝΟΣΗΜΟ ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ ΓΙΑ ΤΟΥΣ ΠΑΡΑΓΟΝΤΕΣ ΠΟΥ ΜΠΟΡΟΥΝ ΝΑ ΒΕΛΤΙΩΣΟΥΝ ΤΗ ΔΙΑΔΙΚΑΣΙΑ ΤΗΣ ΑΝΤΙΚΑΤΑΣΤΑΣΗΣ Πανεπιστήμιο Πατρών Τμήμα Φαρμακευτικής, ΜΔΕ Φαρμακευτικού Marketing 6

8 6.4.6 ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ ΓΙΑ ΤΗ ΣΤΑΣΗ ΤΩΝ ΕΠΑΓΓΕΛΜΑΤΙΩΝ ΑΝΑΛΟΓΑ ΜΕ ΤΑ ΔΗΜΟΓΡΑΦΙΚΑ ΧΑΡΑ- 148 ΚΤΗΡΙΣΤΙΚΑ ΤΟΥΣ ΠΕΡΙΟΡΙΣΜΟΙ ΤΗΣ ΜΕΛΕΤΗΣ ΠΡΟΤΑΣΕΙΣ ΠΡΟΤΑΣΕΙΣ ΠΡΟΣ ΤΟ ΚΡΑΤΟΣ Σχετικά με τους Ασθενείς-καταναλωτές Σχετικά με τους Επαγγελματίες υγείας Σχετικά με τους φοιτητές ιατρικής και φαρμακευτικής ΠΡΟΤΑΣΕΙΣ ΠΡΟΣ ΤΟΥΣ ΕΠΑΓΓΕΛΜΑΤΙΕΣ ΥΓΕΙΑΣ Σχετικά με τους ίδιους Σχετικά με τους ασθενείς τους ΠΡΟΤΑΣΕΙΣ ΠΡΟΣ ΤΙΣ ΦΑΡΜΑΚΕΥΤΙΚΕΣ ΒΙΟΜΗΧΑΝΙΕΣ ΠΡΟΤΑΣΕΙΣ ΠΡΟΣ ΤΟΝ ΕΟΦ ΠΡΟΤΑΣΕΙΣ ΠΡΟΣ ΤΟΥΣ ΑΣΘΕΝΕΙΣ-ΚΑΤΑΝΑΛΩΤΕΣ ΠΡΟΤΑΣΕΙΣ ΓΙΑ ΜΕΛΛΟΝΤΙΚΕΣ ΕΡΕΥΝΕΣ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ 1: ΕΡΩΤΗΜΑΤΟΛΟΓΙΟ ΑΣΘΕΝΩΝ ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ 2: ΕΡΩΤΗΜΑΤΟΛΟΓΙΟ ΕΠΑΓΓΕΛΜΑΤΙΩΝ ΥΓΕΙΑΣ ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ 3: ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΙΚΟ ΥΛΙΚΟ ΤΟΥ FDA Πανεπιστήμιο Πατρών Τμήμα Φαρμακευτικής, ΜΔΕ Φαρμακευτικού Marketing 7

9 Ευχαριστίες Η απόκτηση μεταπτυχιακού τίτλου σπουδών αποτελούσε προσωπικό σκοπό και φιλοδοξία, αλλά σίγουρα όχι ατομική προσπάθεια. Ήμουν αρκετά τυχερή ώστε να έχω στο πλευρό μου οικογένεια, φίλους, συναδέλφους και καθηγητές. Θεωρώ, λοιπόν, υποχρέωση μου να ευχαριστήσω θερμά όσους συνέβαλαν με την υλική και ψυχική συμπαράστασή τους. Αρχικά, θα ήθελα να εκφράσω τη βαθύτατη εκτίμησή μου στον καθηγητή κ. Βασιλείου Κωνσταντίνο και να τον ευχαριστήσω θερμά για την άριστη συνεργασία που είχαμε, για την καθοδήγησή του, τις συμβουλές του και το χρόνο που διέθεσε να με βοηθήσει με την εκπόνηση της παρούσας εργασίας. Οι γνώσεις του, η καθοδήγησή του και η αφοσίωσή του με βοήθησαν να βελτιωθώ σε προσωπικό και επαγγελματικό επίπεδο. Επίσης, ευχαριστώ θερμά τον υπεύθυνο καθηγητή μου κ. Πουλά Κωνσταντίνο για την επίβλεψη και τη συμβολή του στη μελέτη αυτή καθώς και τους κ. Θεοφανίδη Φαίδωνα και κ. Πατρινό Γεώργιο. Στη συνέχεια, θα ήθελα να ευχαριστήσω τους συναδέλφους φαρμακοποιούς Αντώνη Περίδη και Πέτρο Ταρνάρα, που βοήθησαν στη διεξαγωγή της έρευνας στην πόλη της Πάτρας, αλλά και τις Χριστιάνα Αραμπατζή, στην πόλη της Πτολεμαΐδας, και Εύη Καμμένου στη Σεβαστειανή Πέλλας. Η συμβολή τους στη διεξαγωγή ήταν καθοριστική και χωρίς αυτούς θα ήταν αδύνατη η εκπόνηση της εργασίας αυτής. Ακόμη, θα ήθελα να ευχαριστήσω όλους τους φαρμακοποιούς, ιατρούς και ασθενείς που συνεργάστηκαν και απάντησαν με προθυμία στα ερωτηματολόγια και συνέβαλαν στη διεξαγωγή της πρωτογενούς έρευνας και κατ επέκταση όλης της εργασίας. Τέλος, θα ήθελα να ευχαριστήσω την οικογένειά μου, που πίστεψε σε μένα και συνέχιζε να με ενθαρρύνει, να μου συμπαραστέκεται και να με στηρίζει ψυχικά καθ όλη τη διάρκεια της προσπάθειάς μου. Πανεπιστήμιο Πατρών Τμήμα Φαρμακευτικής, ΜΔΕ Φαρμακευτικού Marketing 8

10 Περίληψη Στην Ελλάδα ο όρος γενόσημα φάρμακα έχει γίνει ευρέως γνωστός τον τελευταίο καιρό, παρ ό,τι στην Ευρώπη και σε άλλες χώρες του κόσμου η χρήση γενοσήμων είναι γνωστή εδώ και δεκαετίες. Η παρούσα διπλωματική εργασία έχει σκοπό να μελετήσει τους παράγοντες που επηρεάζουν τη στάση ασθενών-καταναλωτών και επαγγελματιών υγείας ως προς τα γενόσημα φάρμακα. Πιο συγκεκριμένα, μελετώνται διάφοροι παράγοντες που βρέθηκαν μέσα από τη βιβλιογραφική ανασκόπηση ότι επηρεάζουν τις πεποιθήσεις των ασθενών-καταναλωτών και των επαγγελματιών υγείας. Αρχικά, έγινε μια βιβλιογραφική ανασκόπηση σε μελέτες της διεθνούς βιβλιογραφίας σχετικά με το θέμα των γενόσημων φαρμάκων. Στη συνέχεια, κατασκευάστηκαν δύο ερωτηματολόγια, ένα που απευθυνόταν σε ασθενείς-καταναλωτές και ένα που απευθυνόταν σε επαγγελματίες υγείας. Το πρώτο ερωτηματολόγιο συμπλήρωσαν 364 ασθενείς-καταναλωτές. Το δεύτερο συμπλήρωσαν 95 επαγγελματίες υγείας (ιατροί και φαρμακοποιοί). Τα στοιχεία που συλλέχθηκαν από τα ερωτηματολόγια αναλύθηκαν στη συνέχεια με τη βοήθεια του προγράμματος SPSS. Από τις αναλύσεις που έγιναν, διαπιστώσαμε πως στους περισσότερους πλέον ασθενείς ο όρος «γενόσημα φάρμακα» είναι γνώριμος αλλά, υπάρχει έλλειψη σωστής πληροφόρησης. Παρόλα αυτά, οι μισοί σχεδόν ασθενείς έχουν θετική στάση προς τα γενόσημα φάρμακα και είναι διατεθειμένοι να τα χρησιμοποιήσουν μετά από σύσταση του ιατρού κυρίως, ή και του φαρμακοποιού. Επίσης, οι πιο σημαντικοί λόγοι που τους ωθούν να αγοράσουν ένα φάρμακο είναι η ασφάλεια και η αποτελεσματικότητά του. Από τις αναλύσεις των απαντήσεων των επαγγελματιών υγείας διαπιστώσαμε πως υπάρχει έλλειψη γνώσεων και σωστής πληροφόρησης. Ενώ είναι πρόθυμοι να συνταγογραφήσουν/χορηγήσουν γενόσημα φάρμακα, παρόλα αυτά, προτιμάται η χρήση πρωτότυπων φαρμακευτικών σκευασμάτων, πιθανότατα λόγω της έλλειψης εμπιστοσύνης προς τον ΕΟΦ. Πιστεύεται πως η βελτίωση της αξιοπιστίας του Οργανισμού και η καλύτερη ενημέρωση των επαγγελματιών υγείας θα συμβάλει στην αύξηση χρήσης των γενοσήμων. Το κράτος έχει θεσπίσει ήδη αρκετά μέτρα για την αύξηση χρήσης των γενοσήμων. Προτείνεται όμως, να γίνει μια πιο ολοκληρωμένη προσπάθεια μέσα από τα κανάλια των επαγγελματιών υγείας, της φαρμακευτικής βιομηχανίας αλλά και των ασθενών-καταναλωτών, ώστε να αποδώσει η προσπάθεια αυτή και επιτευχθεί ο σκοπός της. Πανεπιστήμιο Πατρών Τμήμα Φαρμακευτικής, ΜΔΕ Φαρμακευτικού Marketing 9

11 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1: ΕΙΣΑΓΩΓΗ 1.1 Εισαγωγή Τα τελευταία χρόνια, η χρήση γενόσημων φαρμάκων αυξάνεται σταθερά ανά τον κόσμο, ως συνέπεια της οικονομικής πίεσης που ασκείται για μείωση του προϋπολογισμού της φαρμακευτικής δαπάνης (Allenet and Barry, 2003; Andersson et al, 2007). Παρόλα αυτά, η ιδέα της συνταγογράφησης και χορήγησης γενοσήμων είναι αντιφατική και παραμένουν απορίες σχετικά με την ενδεχόμενη διάχυση των πρακτικών περί γενοσήμων (Mason, Bearden, 1980). Μέχρι σήμερα, στη χώρα μας, λίγη έρευνα έχει πραγματοποιηθεί ώστε να διερευνηθεί η στάση ασθενών, ιατρών και φαρμακοποιών όσον αφορά τα γενόσημα φάρμακα. Τα φάρμακα χωρίζονται σε δύο κύριες κατηγορίες: τα πρωτότυπα και τα γενόσημα (Palagyi and Lassanova, 2008). Τα πρωτότυπα φάρμακα είναι προϊόντα ερευνητικής διαδικασίας των εταιρειών που τα παράγουν και προστατεύονται για συγκεκριμένο χρονικό διάστημα με δικαιώματα αποκλειστικής παραγωγής. Τα πρωτότυπα φάρμακα κυκλοφορούν στην αγορά αφού ελεγχθούν για την ασφάλεια και αποτελεσματικότητά τους. Το γενόσημο φάρμακο αναφέρεται σε ένα φαρμακευτικό σκεύασμα, που συνήθως προορίζεται ως εναλλακτικό του πρωτοτύπου και κυκλοφορεί στην αγορά αφού λήξει το δίπλωμα ευρεσιτεχνίας τους πρώτου (WHO, 1997). Το θέμα των γενόσημων φαρμάκων στην Ελλάδα είναι ιδιαίτερα επίκαιρο στις μέρες μας και έχει πυροδοτήσει πολλές συζητήσεις με αντικρουόμενες απόψεις που επικοινωνήθηκαν από όλα τα μέσα ενημέρωσης. Στην Ελλάδα βρισκόμαστε αντιμέτωποι με το μύθο ότι τα γενόσημα φάρμακα έχουν μειωμένη θεραπευτική αξία από τα αντίστοιχα πρωτότυπά τους, ονομάζοντάς τα υποτιμητικά «φασόν». Πολλοί νομίζουν ότι τα γενόσημα είναι κάτι νέο, αρκετοί αισθάνονται ανασφαλείς, κάποιοι τα παρουσιάζουν ως απειλή, άλλοι ως ευκαιρία, ενώ οι φήμες συσκοτίζουν τις επιστημονικές απόψεις και την πραγματικότητα, με αποτέλεσμα, ενώ είμαστε χώρα παραγωγής γενόσημων φαρμάκων, η κατανάλωσή τους να ανέρχεται σήμερα μόλις στο 18% της συνολικής κατανάλωσης και τα προϊόντα των πολυεθνικών εταιρειών πάνω από το 80% (ΕΟΦ, 2012). Η αλήθεια όμως είναι πως τα γενόσημα δεν μπήκαν ξαφνικά στη ζωή μας, όπως ίσως πολλοί πιστεύουν. Τα γενόσημα ή αλλιώς τα μη πατενταρισμένα φάρμακα, έχουν ξεκινήσει την ύπαρξη-κυκλοφορία τους από τα τέλη της δεκαετίας του 50. Το 50% της ποσότητας των φαρμάκων που διατίθεται στην Ευρώπη και το 35% στην Ελλάδα, είναι γενόσημα. Στη χώρα μας σήμερα κυκλοφορούν γενόσημα φάρμακα σε επίπεδο συσκευασίας (στοιχεία 2011) σε σύνολο περίπου φαρμάκων (ΕΟΦ, 2012). Πρακτικά, επομένως, μεγάλη μερίδα ανθρώπων τα χρησιμοποιεί ήδη εδώ και καιρό. Το κόστος των γενόσημων φαρμάκων είναι χαμηλότερο (από 20 ως 80%) εν συγκρίσει με τα πρωτότυπα, κι αυτό για έναν πολύ απλό λόγο: η τελική τιμή των πρωτότυπων φαρμάκων επιβαρύνεται από την επιστημονική έρευνα, τις κλινικές μελέτες καθώς και από το κόστος προώθησης τους. Όπως δείχνει η διεθνής εμπειρία, η εξοικονόμηση πόρων θα μπορούσε να αυξηθεί Πανεπιστήμιο Πατρών Τμήμα Φαρμακευτικής, ΜΔΕ Φαρμακευτικού Marketing 10

12 σημαντικά μέσω της βελτίωσης των πρακτικών συνταγογράφησης και διανομής και με την προϋπόθεση ότι διατίθενται σε ανταγωνιστικές τιμές (Eurohealth, 2011). Επομένως, η χρήση γενόσημων φαρμάκων, αντί για τα πρωτότυπα φάρμακα, αποτελεί ένα μηχανισμό μείωσης των φαρμακευτικών δαπανών. Τα γενόσημα συμβάλλουν ουσιαστικά στην προστασία της δημόσιας υγείας, επιτυγχάνοντας, παράλληλα, εξοικονόμηση πόρων οι οποίοι μπορούν να διατεθούν επωφελέστερα για το κοινωνικό σύνολο (π.χ. συντάξεις, επιδόματα κ.ο.κ). Μάλιστα, η αλήθεια είναι ότι τα γενόσημα χρησιμοποιούνται πολύ περισσότερο στις πλουσιότερες χώρες του κόσμου, εκεί δηλαδή που δεν παρατηρούνται σοβαρά οικονομικά προβλήματα, όπως στη χώρα μας αυτήν την περίοδο. Για παράδειγμα, στις ΗΠΑ, όταν ένα πρωτότυπο φάρμακο χάσει την πατέντα του, και παρά το γεγονός ότι μειώνεται πολύ η τιμή του, αντικαθίσταται από γενόσημα σε ποσοστό 90%. Ήδη, από τη δεκαετία του 80, σχεδόν όλες οι πολιτείες των Η.Π.Α θέσπισαν νόμους ώστε να επιτρέπεται, και σε ορισμένες περιπτώσεις να είναι υποχρεωτική, η αντικατάσταση με γενόσημο φάρμακο (NICHM, 2002). Το αντίστοιχο ποσοστό είναι 80% στον Καναδά, 75% στη Γερμανία, 70% στην Αγγλία, 50% στη Γαλλία κ.ο.κ. Αντίθετα απ' ό,τι θα περίμενε κανείς, στις χώρες με σοβαρά οικονομικά προβλήματα τα ποσοστά είναι μικρότερα. Στην Ισπανία και την Ιταλία είναι 40%, ενώ λίγο χαμηλότερα βρίσκεται η Ελλάδα. Δυστυχώς, τα οικονομικά προβλήματα της χώρας μας, έφεραν στην επιφάνεια τις δυσλειτουργίες της ελληνικής οικονομίας, σχεδόν σε όλους τους τομείς και δεν θα μπορούσαν να εξαιρεθούν τα φάρμακα. Επομένως, η διεύρυνση της χρήσης των γενόσημων φαρμάκων είναι μια ανάγκη, επιβεβλημένη από τη διεθνή εμπειρία και πρακτική, ανεξάρτητα από την Τρόικα (που αποτελείται από το Διεθνές Νομισματικό Ταμείο (IMF), τη Κεντρική Ευρωπαϊκή Τράπεζα και τις χώρες της Ευρωζώνης) και τα μέτρα που επιβάλλονται στην Ελλάδα. Η Τρόικα και η κυβέρνηση επιβάλλουν τα γενόσημα φάρμακα, επειδή είναι φθηνότερα, στο πλαίσιο της μείωσης των δαπανών Υγείας. Ενώ λοιπόν, για οικονομικούς λόγους, η χρήση των γενοσήμων υποστηρίζεται ολοένα και περισσότερο από τις κρατικές αρχές (Meredith, 1996), συχνά αντιμετωπίζεται με καχυποψία από τους επαγγελματίες υγείας και τους ασθενείς (Meredith, 2003). Τα γενόσημα φάρμακα συχνά αναφέρονται ως κατώτερα φάρμακα (PHARMAC, 2007) και αυτό θα μπορούσε να συμβαίνει λόγω έλλειψης γνώσης των ασθενών, των επαγγελματιών υγείας ή ακόμη και της επιρροής των πολυεθνικών φαρμακευτικών εταιρειών (King and Kanavos, 2002; PHARMAC, 2007; NPS, 2007). Παρά τις προσπάθειες των ασθενών-καταναλωτών για μελλοντική αύξηση της κατανάλωσης γενόσημων φαρμάκων, οι απόψεις τους πιθανότατα να μην επηρεάσουν τη διάχυση των γενοσήμων στο βαθμό των επαγγελματιών υγείας. Στην πράξη, ιατροί και φαρμακοποιοί συνταγογραφούν και χορηγούν όλα τα φάρμακα. Για το λόγο αυτό, οι φαρμακευτικές εταιρείες και το κράτος θα πρέπει να ευαισθητοποιηθούν ως προς τις απόψεις τους, αφού, ως ειδικοί στην υγεία, ιατροί και φαρμακοποιοί δεν θα υποστηρίξουν προγράμματα απειλητικά για την υγεία των ασθενών-καταναλωτών (Bearden and Mason, 1979). Πανεπιστήμιο Πατρών Τμήμα Φαρμακευτικής, ΜΔΕ Φαρμακευτικού Marketing 11

13 1.2 Σκοπός και Στόχοι της έρευνας Παρόλο που έχουν διεξαχθεί προηγούμενες σχετικές μελέτες ανά τον κόσμο, παραμένει η ανάγκη να διερευνηθούν οι στάσεις και τα κίνητρα των πρακτικών σχετικά με τα γενόσημα φάρμακα σε ασθενείς, ιατρούς και φαρμακοποιούς και στη χώρα μας. Η κατανόηση των πεποιθήσεων και των αξιολογήσεων από τις τρεις αυτές ομάδες θα επιτρέψει σε φαρμακευτικές βιομηχανίες, στους ενασχολούμενους με την υγεία (ιατρούς, φαρμακοποιούς), στους οργανισμούς που παρακολουθούν τα κριτήρια ποιότητας και απόδοσης (ΕΟΦ) και σε καταναλωτές να είναι ενήμεροι σχετικά με συμφωνίες και διαφωνίες που προκύπτουν και να προσπαθήσουν να δημιουργηθούν προγράμματα που ικανοποιούν τις ανάγκες του ασθενούς-καταναλωτή. Η παρούσα μελέτη έχει ως κύριο σκοπό την εκτίμηση των παραγόντων που επηρεάζουν τη στάση (πεποιθήσεις) των ασθενών-καταναλωτών αλλά και των επαγγελματιών υγείας, σε θέματα σχετικά με τα γενόσημα φάρμακα καθώς και τη θέληση να τα χρησιμοποιήσουν. Οι επιμέρους στόχοι της έρευνας είναι να μελετήσουμε ξεχωριστά τους ασθενείςκαταναλωτές από τους επαγγελματίες υγείας. Όσον αφορά τους ασθενείς-καταναλωτές στόχοι ήσαν να αξιολογήσουμε: 1. Ποιες οι γνώσεις των ασθενών-καταναλωτών σε σχέση με τα γενόσημα φάρμακα 2. Ποια η γνώμη των ασθενών-καταναλωτών για τα γενόσημα φάρμακα 3. Τους λόγους χρήσης γενόσημων φαρμάκων από ασθενείς-καταναλωτές 4. Τους παράγοντες που επηρεάζουν τη θέλησή τους για αντικατάσταση του πρωτοτύπου με γενόσημο φάρμακο 5. Πώς επηρεάζεται η άποψη των ασθενών-καταναλωτών για τα γενόσημα φάρμακα ανάλογα με τα δημογραφικά χαρακτηριστικά τους Όσον αφορά τους επαγγελματίες υγείας στόχοι ήσαν να αξιολογήσουμε: 1. Ποιες οι γνώσεις των επαγγελματιών υγείας σε σχέση με τα γενόσημα φάρμακα 2. Τη γνώμη των επαγγελματιών υγείας περί γενόσημων φαρμάκων 3. Τους λόγους συνταγογράφησης και χορήγησης γενόσημων φαρμάκων από επαγγελματίες υγείας. 4. Ποιοι παράγοντες επηρεάζουν την επιλογή των επαγγελματιών υγείας στην αντικατάσταση του πρωτότυπου φαρμάκου με γενόσημο φάρμακο 5. Ποιοι παράγοντες μπορούν να βελτιώσουν τη διαδικασία της αντικατάστασης με γενόσημο φάρμακο 6. Πώς επηρεάζεται η άποψη των επαγγελματιών υγείας για τα γενόσημα φάρμακα ανάλογα με τα δημογραφικά χαρακτηριστικά τους Πανεπιστήμιο Πατρών Τμήμα Φαρμακευτικής, ΜΔΕ Φαρμακευτικού Marketing 12

14 1.3 Δομή της διπλωματικής εργασίας Αρχικά, στο Κεφάλαιο 2, δίνονται κάποιοι ορισμοί, μεταξύ άλλων και ο ορισμός του γενόσημου φαρμάκου. Συνεχίζουμε με ιστορικά στοιχεία για τα γενόσημα φάρμακα. Παρουσιάζονται στοιχεία για την παγκόσμια, αλλά και την ελληνική αγορά, του γενόσημου φαρμάκου. Στο Κεφάλαιο 3 παρουσιάζεται η μεθοδολογία που επιλέχθηκε να ακολουθηθεί στη συγκεκριμένη έρευνα. Αρχικά, αναφέρεται ο σχεδιασμός της έρευνας αλλά και των δύο ερωτηματολογίων που χρησιμοποιήθηκαν. Στη συνέχεια, περιγράφονται η διαδικασία δειγματοληψίας και ο σχεδιασμός των ερωτηματολογίων που χρησιμοποιήθηκαν. Στο τέλος του κεφαλαίου, περιγράφονται οι μέθοδοι ανάλυσης των δεδομένων. Στο Κεφάλαιο 4 παρουσιάζονται τα αποτελέσματα της μελέτης όσον αφορά τους ασθενείςκαταναλωτές. Αρχικά, γίνεται περιγραφή του δείγματος ως προς τα δημογραφικά χαρακτηριστικά των συμμετεχόντων στην έρευνα. Στη συνέχεια, παρουσιάζονται τα αποτελέσματα της έρευνας όσον αφορά τις γνώσεις αλλά και τη γνώμη των ασθενών για τα γενόσημα φάρμακα. Έπειτα, διερευνώνται οι παράγοντες που επηρεάζουν τους ασθενείς στην επιλογή ενός φαρμάκου, αλλά και ποιος παράγοντας έχει τη μεγαλύτερη βαρύτητα ώστε να αντικαταστήσει ο ασθενής το φάρμακό του. Τέλος, διερευνάται η επίδραση που ασκούν τα δημογραφικά στοιχεία στη στάση των ασθενών. Στο Κεφάλαιο 5 παρουσιάζονται τα αποτελέσματα της μελέτης όσον αφορά τους επαγγελματίες υγείας (ιατροί, φαρμακοποιοί). Αρχικά, γίνεται περιγραφή του δείγματος ως προς τα δημογραφικά χαρακτηριστικά των συμμετεχόντων στην έρευνα. Στη συνέχεια, διερευνώνται οι γνώσεις και η στάση των επαγγελματιών υγείας προς τα γενόσημα φάρμακα. Έπειτα, μελετώνται οι απόψεις των επαγγελματιών σε θέματα σχετικά με την αντικατάσταση με γενόσημα φάρμακα, αλλά και πώς μπορεί αυτή να βελτιωθεί. Τέλος, διερευνάται η επίδραση που ασκούν τα δημογραφικά στοιχεία στη στάση των επαγγελματιών υγείας. Στο Κεφάλαιο 6 παρουσιάζονται τα συμπεράσματα με βάση το σκοπό και τους στόχους που είχαμε θέσει εξ αρχής. Στη συνέχεια, περιγράφονται οι περιορισμοί της έρευνας. Και τέλος, με βάση τα συμπεράσματα, ακολουθούν κάποιες ενδεικτικές προτάσεις προς τις αρχές, τους επαγγελματίες υγείας, τις φαρμακευτικές βιομηχανίες, τον ΕΟΦ και τους ασθενείς-καταναλωτές. Πανεπιστήμιο Πατρών Τμήμα Φαρμακευτικής, ΜΔΕ Φαρμακευτικού Marketing 13

15 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2: ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΚΗ ΑΝΑΣΚΟΠΗΣΗ 2.1 Εισαγωγή Στο κεφάλαιο αυτό παρουσιάζονται κάποια από τα σημαντικότερα στοιχεία που πρέπει κανείς να γνωρίζει όσον αφορά τα γενόσημα φάρμακα. Αρχικά, στην Ενότητα 2.2 δίνονται οι ορισμοί του πρωτότυπου φαρμάκου και του γενόσημου φαρμάκου. Περιγράφονται κάποιες διαφορές μεταξύ του πρωτότυπου και γενόσημου φαρμάκου. Στη συνέχεια δίνεται η ετυμολογία του όρου γενόσημο φάρμακο, οι ρίζες της λέξης, η σημασία της, αλλά δίνονται και προτάσεις για αλλαγή της λέξης. Ακόμη, παρουσιάζονται κάποια ιστορικά στοιχεία που αφορούν τα γενόσημα φάρμακα και αναλύονται οι νομοθεσίες που αφορούν αυτά. Στην Ενότητα 2.3 αναφέρονται στοιχεία για τη δραστικότητα και την ασφάλεια των γενόσημων φαρμάκων. Γίνεται μία εισαγωγή σε έννοιες φαρμακοκινητικής, αλλά και ελέγχου και ταυτοποίησης των φαρμάκων. Αναλύονται οι όροι βιοδιαθεσιμότητα και βιοϊσοδυναμία, αλλά και οι αντίστοιχες μελέτες τους. Έπειτα, αναλύεται η διαδικασία αδειοδότησης και ελέγχου των γενόσημων φαρμάκων. Αναφέρονται κάτω από ποιες συνθήκες αδειοδοτούνται τα φαρμακευτικά σκευάσματα, πρωτότυπα και γενόσημα, αλλά και ποιοι έλεγχοι διενεργούνται προκειμένου να εξασφαλιστεί η ασφάλεια των φαρμάκων και μετά την κυκλοφορία τους. Ακολούθως, στην Ενότητα 2.4 αναφέρονται οι διαδικασίες καθορισμού της τιμής που λαμβάνουν τα φαρμακευτικά σκευάσματα, πρωτότυπα και γενόσημα. Αναλύεται ακόμη ο τρόπος εξοικονόμησης πόρων με τη χρήση γενόσημων φαρμάκων σε άλλες χώρες αλλά και στη Ελλάδα καθώς και τα αποτελέσματα της εφαρμογής των μέτρων. Στην Ενότητα 2.5, δίνεται μια συνολική εικόνα της αγοράς, διεθνούς και εγχώριας, με τα χαρακτηριστικά τους, σχετικά με τα γενόσημα φάρμακα. Εδώ αναλύονται και οι συνέπειες της εισόδου των γενόσημων φαρμάκων στην αγορά. Στην πορεία και στην Ενότητα 2.6, αναλύονται τα εμπόδια που συναντούν τα γενόσημα φάρμακα στην καθιέρωση τους στη φαρμακευτική αγορά. Εν κατακλείδι, παρουσιάζονται οι παράγοντες που επηρεάζουν την στάση και τις πεποιθήσεις των ασθενών-καταναλωτών (Ενότητα 2.7) και των επαγγελματιών υγείας (Ενότητα 2.8) όσον αφορά τα γενόσημα φάρμακα. 2.2 Εισαγωγή στο γενόσημο φάρμακο Ορισμός Πρωτότυπου φαρμάκου Πρωτότυπο ιδιοσκεύασμα είναι το προϊόν των οίκων που πραγματοποίησαν την έρευνα και εισήγαγαν διεθνώς τη δραστική ουσία στην θεραπευτική, καθώς και το ίδιο ιδιοσκεύασμα που Πανεπιστήμιο Πατρών Τμήμα Φαρμακευτικής, ΜΔΕ Φαρμακευτικού Marketing 14

16 παρασκευάζεται από άλλους κατόπιν νομίμου εκχωρήσεως των σχετικών δικαιωμάτων από τους δικαιούχους (ΦΕΚ 380/2010) Ορισμός Γενόσημου Φαρμάκου Γενόσημο προϊόν είναι φαρμακευτικό προϊόν που έχει αναπτυχθεί με τέτοιο τρόπο, ώστε να είναι ίδιο ή βιοϊσοδύναμο με ήδη εγκεκριμένο προϊόν (προϊόν αναφοράς/πρωτότυπο). Το γενόσημο προϊόν περιέχει την ίδια δραστική ουσία όπως το προϊόν αναφοράς, σε ίδια ποσότητα (ΕΟΦ, 2012). Τα πρωτότυπα και τα γενόσημα φαρμακευτικά σκευάσματα έχουν την ιδία ποιοτική και ποσοτική σύνθεση σε δραστικές ουσίες και την ίδια φαρμακευτική μορφή (Οδηγία 2001/83/ΕΚ). Χορηγούνται στην ίδια δόση για τη θεραπεία της ίδιας ασθένειας και είναι εξίσου ασφαλή και αποτελεσματικά. Κυκλοφορούν νόμιμα μετά τη λήξη της εικοσαετούς προστασίας του διπλώματος ευρεσιτεχνίας (πατέντα) του πρωτότυπου φαρμάκου αναφοράς. Η δραστική ουσία ενός φαρμάκου είναι το συστατικό που του προσδίδει τη θεραπευτική του αποτελεσματικότητα. Ένα γενόσημο φαρμακευτικό σκεύασμα διαφέρει από το πρωτότυπο μόνο στους παράγοντες μορφοποίησης (έκδοχα). Τα έκδοχα είναι αδρανή (χωρίς φαρμακολογική δράση) υλικά μορφοποίησης. Διαφορές γενόσημων πρωτότυπων φαρμάκων Τα αδρανή συστατικά, όπως συνδετικά, υλικά πληρώσεως, χρωστικές και αρωματικές ουσίες, μπορούν να διαφέρουν μεταξύ γενοσήμων και πρωτοτύπων. Θεωρητικά, τα αδρανή αυτά συστατικά, δεν αλλάζουν την απόδοση του προϊόντος. Ωστόσο, αυτά τα συστατικά μπορεί να περιέχουν π.χ. λακτόζη ή γλουτένη που θα μπορούσε να επηρεάσει την κινητικότητα του εντέρου και κατ επέκταση την απορρόφηση σε ευαίσθητους ασθενείς. Πρέπει, ακόμη, να εξασφαλίζεται ότι οι πρώτες ύλες και τα τελικά προϊόντα πληρούν τις προδιαγραφές που θέτουν κάθε φορά οι αρμόδιοι οργανισμοί, όπως για παράδειγμα να αποδεικνύουν ότι το γενόσημο φάρμακο θα παραμένει ισχυρό, δραστικό και χημικά σταθερό μέχρι την ημερομηνία λήξης που αναγράφεται στην ετικέτα του προϊόντος. Μολονότι το ενεργό συστατικό σε ένα γενόσημο φάρμακο είναι το ίδιο με το αντίστοιχο πρωτότυπο, οι μικρές διαφορές στο πρωτόκολλο παρασκευής και στη χημική σύνθεση (έκδοχα, πρόσθετα κ.τ.λ.) μπορούν να επηρεάσουν το πώς λειτουργεί στον οργανισμό μας, τόσο ως προς τη βιοδιαθεσιμότητα της δραστικής ουσίας (ρυθμός και έκταση απορρόφησης από τον οργανισμό), όσο και ως προς την ενδεχόμενη συμβατότητα των εκδόχων με τον οργανισμό. Για αυτόν το λόγο, ένα γενόσημο μπορεί στην πράξη να είναι λιγότερο αποτελεσματικό, ή να συνοδεύεται με περισσότερες ανεπιθύμητες ενέργειες. Θεωρητικά όμως, για να γίνει περισσότερο κατανοητό το δεύτερο, θα μπορούσε ένας συγκεκριμένος οργανισμός να έχει αλλεργία σε ένα έκδοχο του γενοσήμου, που δεν υπάρχει για τα έκδοχα του πρωτοτύπου, ή και το αντίστροφο. Πανεπιστήμιο Πατρών Τμήμα Φαρμακευτικής, ΜΔΕ Φαρμακευτικού Marketing 15

17 Σε κάθε περίπτωση όμως, τουλάχιστον σε ό,τι αφορά στη βιοδιαθεσιμότητα, πρόκειται για λεπτές μικροδιαφορές που στη συντριπτική πλειονότητα των γενοσήμων είναι αμελητέες. Ένα χαρακτηριστικό παράδειγμα μιας τέτοιας διαφοράς αποτελεί η δραστική ουσία λεβοθυροξίνη, μια ορμόνη του θυρεοειδούς αδένα που διατίθεται ως εξωγενές συμπλήρωμα με τη μορφή φαρμάκου. Η λεπτή ρύθμιση της θυρεοειδικής λειτουργίας είναι εν προκειμένω πολύ ευαίσθητη σε τέτοιες μικρές διαφοροποιήσεις. Το ίδιο συμβαίνει με ορισμένα αντιαρρυθμικά και αντιεπιληπτικά φάρμακα. Ένα άλλο παράδειγμα είναι η αντικαταθλιπτική ουσία βουπροπριόνη. Συγκεκριμένα, για την έκδοση της μορφής παρατεταμένης αποδέσμευσης 1 διαφορετικοί κατασκευαστές χρησιμοποιούν διαφορετικές διεργασίες μεταποίησης με αποτέλεσμα ελαφρώς διαφορετικές τεχνολογίες απελευθέρωσης της δραστικής ουσίας μέσα στον οργανισμό. Ουσιαστικά λοιπόν, οι ιατροί πρέπει να είναι σε θέση να γνωρίζουν τον ασθενή τους και τί ακριβώς λαμβάνει ώστε να κάνουν τις απαραίτητες ρυθμίσεις εξατομικευμένα για το επιθυμητό θεραπευτικό αποτέλεσμα Ετυμολογία για τα Γενόσημα Η λέξη γενόσημα φαντάζει καινούργια στο μυαλό όλων μας. Δεν αποτελεί όμως καινούργια λέξη. Η λέξη «γενόσημα» υπάρχει εδώ και περίπου δυο δεκαετίες, έχοντας εισαχθεί στην ελληνική νομική ορολογία εδώ και πέντε χρόνια τουλάχιστον, ενώ στην ορολογία του ευρωπαϊκού δικαίου εδώ και δέκα χρόνια. Ο όρος «γενόσημο φάρμακο» είναι απόδοση του αγγλικού generic drug ή generic medicinal product. Σύμφωνα με το λεξικό Oxford ο όρος generic καταγράφεται από τα τέλη του 17 ου αιώνα από τη γαλλική λέξη generique από τη Λατινική ρίζα genus, gener-που σημαίνει «γένος, φυλή» (Oxford Dictionaries, 2010). Αυτό δεν σημαίνει ότι ο όρος generic από μόνος του αποδίδεται ως γενόσημο. Η μετάφραση του όρου generic, που δεν είναι ίδιο με το general, αποτελεί γνωστό πρόβλημα για τους μεταφραστές. Ο όρος generic drugs έχει μεταφραστεί και «γενικά φάρμακα», αλλά αυτός ο όρος είναι παραπλανητικός, διότι δεν πρόκειται για φάρμακα γενικής χρήσης. Τα έχουν αποκαλέσει και «κοινά φάρμακα», που και αυτό παραπλανητικό είναι. Μια παλιότερη απόδοση είναι «φάρμακα κοινόχρηστης ονομασίας», αλλά σήμερα χρησιμοποιούμε τον όρο «γενόσημα», που είναι και η ορολογία που έχει περάσει στη νομοθεσία (Οδηγία 2001/83/ΕΚ). Όμως, παρά το γεγονός ότι η ορολογία «γενόσημα» χρησιμοποιείται στη νομοθεσία, υπάρχουν αντιρρήσεις για τη χρήση της. Συγκεκριμένα, η Πανελλήνια Ένωση Φαρμακοβιομηχανίας (ΠΕΦ) δεν την χρησιμοποιεί, αλλά προτιμάει τον μακροσκελέστερο όρο «ουσιωδώς όμοια 1 Παρατεταμένη αποδέσμευση είναι η βραδεία απελευθέρωση του ενεργού συστατικού μέσα στον οργανισμό. Πανεπιστήμιο Πατρών Τμήμα Φαρμακευτικής, ΜΔΕ Φαρμακευτικού Marketing 16

18 φάρμακα». Ο δε Γιώργος Μπαμπινιώτης, Καθηγητής της Γλωσσολογίας της Φιλοσοφικής Σχολής του Πανεπιστημίου Αθηνών, λίγες μόλις ημέρες μετά την ανάληψη των καθηκόντων του ως υπουργός Παιδείας και Θρησκευμάτων, το Μάρτιο του 2012, δήλωσε τη διαφωνία του για τον όρο "γενόσημα φάρμακα". Σύμφωνα με τη άποψη του, που κατέθεσε στην προσωπική του ιστοσελίδα (Μπαμπινιώτης, 2012): Κοντά στα πρωτότυπα (ή ακριβέστερα πρωτοτυπικά) φάρμακα (χαρακτηρισμός που ισχύει για ορισμένο χρονικό διάστημα), τα φάρμακα που φέρουν ορισμένη εμπορική επωνυμία, κοντά δηλ. στα επώνυμα φάρμακα ( branded drugs ), υπάρχουν και τα generic drugs, που έχουν την ίδια δραστική ουσία, αλλά όχι και την ίδια εμπορική επωνυμία, αφού παράγονται από άλλες φαρμακευτικές εταιρείες. Αυτά τα ταυτόσημα (identical) ως προς τη δραστική θεραπευτική ουσία φάρμακα που ανήκουν στην ίδια γενική κατηγορία, στην ίδια έννοια γένους (generic) ονομάστηκαν (από κάποιους) γενό-σημα, ως σημαίνοντα γένος και όχι (εμπορικό) είδος φαρμάκου. Ωστόσο, μία ονομασία δεν κρίνεται από το σκεπτικό που οδήγησε στο πλάσιμό της, αλλά από τη δηλωτική ικανότητά της, από τη δηλωτικότητα και τη διαφάνεια που έχει γλωσσικά ώστε να γίνεται αντιληπτή από τους απλούς χρήστες. Αυτό δεν ισχύει με τον όρο γενόσημα. Ο όρος αυτός είναι κρυπτικός, παρασυνδέεται με γένεση ή και γέννηση πραγμάτων και καταλήγει στο να είναι σκοτεινός, ακατάληπτος και παροδηγητικός. Να διερωτώνται και να ρωτούν όλοι τι σημαίνει... Τα εν λόγω φάρμακα σύμφωνα με την αντίθεσή τους προς τα πρωτότυπα ή πρωτοτυπικά και βάσει της ίδιας δραστικής ουσίας που περιέχουν είναι προτιμότερο να ονομαστούν: ομοιοδραστικά (αφού έχουν την ίδια δραστική ουσία). Θα μπορούσαν επίσης να ονομαστούν παράγωγα (ενν. των πρωτοτύπων) ή ακόμη και αντιτυπικά (κατ αντίθεση προς τα πρωτοτυπικά). Ο,τιδήποτε εκτός από το ακατάληπτο και παροδηγητικό γενόσημα! Ιστορικά στοιχεία και Νομοθεσίες Γενόσημα βρίσκονται διαθέσιμα στην αγορά για περίπου έναν αιώνα. Από το 1920 έχουμε το πρώτο γενόσημο του ακετυλοσαλικυλικού οξέως. Στην αρχή οι έλεγχοι όλων των φαρμακευτικών σκευασμάτων ήταν περιορισμένοι. Ο κίνδυνος έγινε συνειδητός, δυστυχώς αργά, με την αντιεμετική ουσία Thalidomine να έχει προκαλέσει χιλιάδες τερατογενέσεις σε όλο τον κόσμο. Το αποτέλεσμα του γεγονότος αυτού ήταν το 1962 να επιβληθεί ο έλεγχος της ασφάλειας και της αποτελεσματικότητας όλων των φαρμακευτικών σκευασμάτων (πρωτότυπων και γενόσημων) με τη διεξαγωγή κλινικών μελετών σε μεγάλο αριθμό ασθενών. Ο κατασκευαστής των γενόσημων φαρμακευτικών σκευασμάτων ήταν όμως υποχρεωμένος να περιμένει τη λήξη της πατέντας του πρωτοτύπου, για να του δοθεί η άδεια να ξεκινήσει τις απαιτούμενες κλινικές μελέτες. Το κόστος αυτών των μελετών ήταν Πανεπιστήμιο Πατρών Τμήμα Φαρμακευτικής, ΜΔΕ Φαρμακευτικού Marketing 17

19 απαγορευτικό σε σχέση με την τιμή εισαγωγής του γενοσήμου στην αγορά. Το γενόσημο σκεύασμα έβγαινε στην αγορά σε τιμή ίση ή ακόμη και μεγαλύτερη από το πρωτότυπο. Το 1983 μόλις το 35% των πρωτότυπων φαρμακευτικών σκευασμάτων είχαν ένα εναλλακτικό σκεύασμα στην αγορά. Το κόστος των φαρμακευτικών σκευασμάτων καθοριζόταν από τον παρασκευαστή (φαρμακευτική εταιρεία) και όχι από τις ανάγκες της αγοράς. Η μονοπωλιακή αυτή κατάσταση οδήγησε στην αύξηση του κόστους υγείας σε όλες τις ανεπτυγμένες χώρες. Το 1984 η νομοθεσία Drug Price Competition and Patent Term Restoration Act του FDA ή αλλιώς γνωστή και ως Hatch-Waxman Act, στηριζόμενη σε επιστημονικές μελέτες αλλάζει, επιτρέποντας στους παρασκευαστές γενοσήμων να παράγουν φαρμακευτικά σκευάσματα χωρίς τη διεξαγωγή κλινικών μελετών (FDA, 2006). Κάθε καινούργιο γενόσημο θεωρείται πλέον ισοδύναμο με το αντίστοιχο πρωτότυπο αρκεί να περιέχει την ίδια δραστική ουσία και να απορροφάται με τον ίδιο ρυθμό και στον ίδιο βαθμό με το πρωτότυπο. Έτσι, οι παρασκευαστές γενόσημων φαρμάκων δεν χρειάζεται πλέον να επαναλαμβάνουν τη δαπανηρή διαδικασία των κλινικών δοκιμών σε δραστικές ουσίες των οποίων η ασφάλεια και η αποτελεσματικότητα έχει ήδη ελεγχθεί και εγκριθεί. Και αυτό συμβαίνει για δραστικές που κυκλοφόρησαν μετά το Στο διάστημα μεταξύ 1962 και 1984 ο FDA ενέκρινε μόνο 16 γενόσημα φάρμακα. Σήμερα πλέον, εκατοντάδες γενόσημα εγκρίνονται ετησίως. Επίσης, η νομοθεσία αυτή επέτρεψε στις φαρμακευτικές εταιρείες πρωτότυπων σκευασμάτων να κάνουν αίτηση για μια επιπλέον 5-ετή προστασία διπλώματος ευρεσιτεχνίας προκειμένου να εξισορροπήσουν το χαμένο χρόνο κατά τον οποίο το φαρμακευτικό σκεύασμα ελέγχεται από τον FDA για την άδεια κυκλοφορίας του (FDA, 2011). Στοιχεία του σήμερα Σήμερα, σχεδόν το 80% από τις 4 δισεκατομμύρια συνταγές φαρμάκων που συνταγογραφούνται ετησίως στις Η.Π.Α, συμπληρώνονται με γενόσημα φάρμακα εξοικονομώντας έτσι μέσα σε ένα μόνο έτος 192,8 δις δολλάρια (στοιχεία 2011). Περίπου δηλαδή ένα δις δολάρια κάθε δεύτερη μέρα του χρόνου (GPA, 2012). Τα γενόσημα που κυκλοφορούν στην ελληνική αγορά είναι περίπου σε επίπεδο συσκευασίας (στοιχεία 2011) σε σύνολο περίπου φαρμάκων (ΕΟΦ, 2012). Σημειώνεται ότι, σήμερα τα γενόσημα καταλαμβάνουν το 18% της αγοράς και θα πρέπει να ανέλθουν, σύμφωνα με τους στόχους του Μνημονίου, σταδιακά στο 50%, που είναι και ο Ευρωπαϊκός μέσος όρος. Είναι απαραίτητο να αυξηθεί η χρήση των γενοσήμων στη χώρα μας, με στόχο να έχει φθάσει το 30% το 2012 προκειμένου να γίνει εναρμόνιση με τις χώρες της Ε.Ε., να εξορθολογιστεί η συνταγογράφηση, να μειωθεί η φαρμακευτική σπατάλη και να μειωθεί η σχετική δαπάνη του έλληνα ασφαλισμένου. Η τιμολόγησή τους θα είναι εφεξής στο επίπεδο του 40% των πρωτοτύπων και, κατά Πανεπιστήμιο Πατρών Τμήμα Φαρμακευτικής, ΜΔΕ Φαρμακευτικού Marketing 18

20 συνέπεια, η αύξηση του μεριδίου χρήσης τους θα μειώσει σημαντικά τη δημόσια φαρμακευτική δαπάνη με μεγάλο όφελος για την κοινωνική ασφάλιση. 2.3 Δραστικότητα Ασφάλεια Το τελικό ερώτημα είναι αν όντως τα γενόσημα φάρμακα μπορούν να θεωρηθούν ισοδύναμα με τα πρωτότυπα φαρμακευτικά σκευάσματα, δηλαδή, αν τα γενόσημα εξασφαλίζοντας την ίδια δραστική ουσία, στην ίδια ποσότητα, εξασφαλίζουν και τον ίδιο βαθμό και ρυθμό απορρόφησης της δραστικής ουσίας με τα πρωτότυπα φάρμακα. Οι παρασκευαστές γενόσημων φαρμάκων έχουν δύο εναλλακτικές για να αποδείξουν ότι τα προϊόντα τους - γενόσημα φάρμακα - είναι ασφαλή και αποτελεσματικά (Eurohealth, 2008). Η πρώτη εναλλακτική είναι να διεξάγουν τις δικές τους κλινικές μελέτες, επαναλαμβάνοντας τις περισσότερες δοκιμασίες που έχουν γίνει από τον παρασκευαστή του πρωτότυπου φαρμάκου. Η δεύτερη εναλλακτική είναι να συγκρίνουν το δικό τους γενόσημο με το πρωτότυπο μέσω μελετών βιοϊσοδυναμίας. Τα επιτρεπτά όρια για να θεωρηθεί βιοϊσοδύναμο ένα γενόσημο με το αντίστοιχο πρωτότυπο, σύμφωνα με τον Ευρωπαϊκό Οργανισμό Φαρμάκων (ΕΜΕΑ), είναι 80% έως 125% του ορίου εμπιστοσύνης (CL 90%) των φαρμακοκινητικών παραμέτρων AUC και C max (CHMP, 2010). Δηλαδή, εάν το πρωτότυπο φάρμακο, που γράφει 100mg στο κουτί, έχει κλινική διαθεσιμότητα 1, τότε το εγκεκριμένο γενόσημό του, που γράφει 100mg στο κουτί, μπορεί να έχει κλινική διαθεσιμότητα από 0,80 έως 1,25. Μελέτη εκτίμησε τα αποτελέσματα 47 δημοσιευμένων κλινικών δοκιμών οι οποίες σύγκριναν 9 κατηγορίες γενόσημων καρδειαγγειακών φαρμάκων με τα αντίστοιχα πρωτότυπα τους. Δεν υπήρξαν στοιχεία ότι τα πρωτότυπα φάρμακα δρουν καλύτερα από τα γενόσημα καθώς βρέθηκε κλινική ισοδυναμία σε μεγάλα ποσοστά (Kesselheim et al, 2008) Εισαγωγή στη Φαρμακοκινητική Σύμφωνα με τη νέα νομοθεσία του 1984, οι κλινικές μελέτες γενόσημων φαρμάκων δεν είναι απαραίτητες και αρκούν η ταυτοποίηση, ο ποσοτικός προσδιορισμός και η μελέτη του ρυθμού και του βαθμού απορρόφησης για να αποδειχθούν δύο φαρμακευτικά σκευάσματα (το πρωτότυπο και το γενόσημο) ισοδύναμα. Για να κατανοήσουμε τη λογική της νομοθεσίας θα πρέπει πρώτα να γνωρίζει κανείς πως με τη χορήγηση ενός φαρμάκου στοχεύεται η επίτευξη και διατήρηση ενός θεραπευτικού επιπέδου της ουσίας στο πλάσμα. Για να δράσει ένα φάρμακο πρέπει α) να μπει κάπως στον οργανισμό και β) να απορροφηθεί απο αυτόν. Η χορήγηση και απορρόφηση είναι πολύ βασικά στοιχεία ενός φαρμάκου, διότι καθορίζουν ουσιαστικότατα το πόσο αποτελεσματικό είναι ένα φάρμακο. Η διάλυση και η απορρόφηση των δραστικών συστατικών ενός φαρµακευτικού προϊόντος είναι απαραίτητες προϋποθέσεις για την εµφάνιση κάποιας συστηµατικής φαρµακολογικής δράσης. Η Πανεπιστήμιο Πατρών Τμήμα Φαρμακευτικής, ΜΔΕ Φαρμακευτικού Marketing 19

21 απορρόφηση καθορίζει την ταχύτητα και την έκταση της εισόδου ενός φαρµάκου από το σηµείο εφαρµογής στην κυκλοφορία του αίµατος. Συνήθως, τα φάρµακα πρέπει να διαπεράσουν τον βλεννογόνο του πεπτικού συστήµατος, ή το τοίχωµα των τριχοειδών αγγείων. Ο συνηθέστερος τρόπος χορήγησης είναι από το πεπτικό σύστηµα, µε σκοπό την εντερική απορρόφηση (από του στόµατος ή per os), ή την είσοδο στην κυκλοφορία του αίµατος από τον βλεννογόνο του στόµατος (υπογλώσσια δισκία) ή τον βλεννογόνο του ορθού (υπόθετα, supp.). Χορηγείται μια απλή δόση, που είναι το ποσό ενός φαρµάκου που χορηγείται όλο µαζί, για να δράσει για ένα καθορισµένο χρονικό διάστηµα. Το φάρµακο μέσω της κυκλοφορίας φτάνει στους ιστούς µε µία ταχύτητα που καθορίζεται από την αιµάτωση κάθε οργάνου και από την ευκολία µε την οποία το φάρµακο θα περάσει το τοίχωµα των τριχοειδών και τις πλασµατικές µεµβράνες των κυττάρων. Ως γενικός κανόνας, ισχύει η αρχή ότι το ποσό κάθε φαρµάκου στους ιστούς όπου δρα είναι ένα µικρό µόνο κλάσµα του ολικού ποσού του φαρµάκου στον οργανισµό. Το µεγαλύτερο µέρος παραµένει στα διάφορα διαµερίσµατα υγρών του οργανισµού, ή διαλύεται µέσα στο λίπος των λιπαποθηκών. Με τον όρο, λοιπόν, κατανοµή του φαρµάκου στον οργανισµό εννοούµε τον καταµερισµό του φαρµάκου στα διαµερίσµατα υγρών. Η κατανοµή στους διάφορους ιστούς διακρίνεται σε πρωτογενή (µεταφορά µε το αίµα) και δευτερογενή (ανακατανοµή στον οργανισµό, ως συνέπεια της χηµικής συγγένειας του φαρµάκου προς τους ιστούς). Η κατανοµή εξαρτάται από τον όγκο εξώθησης της καρδιάς, καθώς και από την πρωτεϊνική σύνδεση του φαρµάκου. Στη συνέχεια, το φάρμακο θα απομακρυνθεί από τον οργανισμό. Η διαδικασία της απομάκρυνσης γίνεται μέσω του μεταβολισμού του φαρμάκου ή της απέκκρισής του από τους νεφρούς, το χοληφόρο σύστημα, το έντερο, τους πνεύμονες ή τα ούρα. Η διάρκεια µιας φαρµακολογικής ενέργειας καθορίζεται από το χρόνο που διατηρούνται δραστικά τα επίπεδα ενός φαρµάκου µετά τη χορήγησή του. Όταν η συγκέντρωση στο πλάσµα υπερβεί το ελάχιστο δραστικό επίπεδο, εµφανίζονται τα πρώτα αντιληπτά αποτελέσµατα της αντίστοιχης φαρµακολογικής ενέργειας. Σηµαντικό ρόλο παίζουν το επίπεδο της δόσης και η ταχύτητα απορρόφησης, κατανοµής και αποµάκρυνσης του φαρµάκου. Όταν η συγκέντρωση πέσει κάτω από το ελάχιστο δραστικό επίπεδο, σταµατά κάθε εκδήλωση της φαρµακολογικής ενέργειας (Γράφημα 2.1). Με βάση τις μετρήσεις των συγκεντρώσεων του φαρμάκου στην κυκλοφορία για ένα χρονικό διάστημα, δημιουργείται ένα διάγραμμα (καμπύλη απομάκρυνσης) που καλύπτει αρκετές φαρμακοκινητικές παραμέτρους. Έτσι προσδιορίζεται: 1. Η μέγιστη συγκέντρωση του φαρμάκου στο πλάσμα (C max) μετά την απορρόφηση, από την οποία μπορεί να προσδιορίσει κανείς τα θεραπευτικά και τοξικά επίπεδα του φαρμάκου σε συνάρτηση με τον χρόνο. Αντίθετα, η ελάχιστη συγκέντρωση φαρμάκου (C min) είναι αυτή που παρουσιάζει το φάρμακο πριν την επόμενη δόση. 2. Ο χρόνος που επιτυγχάνεται η μέγιστη συγκέντρωση (t max) που προσδιορίζει το ρυθμό Πανεπιστήμιο Πατρών Τμήμα Φαρμακευτικής, ΜΔΕ Φαρμακευτικού Marketing 20

22 απορρόφησης του φαρμάκου. Όσο μικρότερος είναι αυτός, τόσο ταχύτερα απορροφάται το φάρμακο. Φάρμακα με μικρό t max είναι αυτά τα οποία χρειάζεται να δράσουν γρήγορα, όπως τα αναλγητικά και τα αντιισταμινικά. Αντίθετα, φάρμακα με μεγάλο t max είναι αυτά που χρειάζεται να δράσουν αργά και για μεγάλο χρονικό διάστημα, όπως τα καρδιοτονωτικά, τα αντιυπερτασικά κ.ά. Γράφημα 2.1: Το φαρμακολογικό αποτέλεσμα. Η σχέση συγκέντρωσης φαρμάκου στο πλάσμα με το χρόνο μετά από μία απλή δόση υποθετικού φαρμάκου χορηγούμενο από το στόμα (p.os), όπου MEC=ελάχιστη δραστική συγκέντρωση, MTC=ελάχιστη τοξική συγκέντρωση. (Πηγή: International Journal of Impotence Research, 2007) O χώρος της γραφικής απεικόνισης που καλύπτεται κάτω από την καµπύλη αποµάκρυνσης είναι γνωστός ως AUC (Area Under the Curve). Το AUC είναι ανάλογο της ποσότητας του φαρμάκου στην κυκλοφορία. Οσο μεγαλύτερο το AUC, τόσο περισσότερο φάρμακο διατίθεται στην κυκλοφορία για να δράσει. Η AUC εκφράζεται σε µικτές µονάδες συγκέντρωσης και χρόνου (mg/ml/hr) και αποτελεί το κυριότερο κριτήριο βιοϊσοδυναµίας δύο προϊόντων. Η δημιουργία των καμπυλών αυτών είναι αποτέλεσμα προσδιορισμού πολλών συγκεντρώσεων σε προκαθορισμένα χρονικά διαστήματα μετά την χορήγηση του φαρμάκου, και ανάλογα με το φάρμακο (Φιλόπουλος, 2005). Η μορφή της καμπύλης απομάκρυνσης λοιπόν, επηρεάζεται από τρεις βασικούς παράγοντες: 1. τη δόση χορήγησης 2. το ποσό του φαρμάκου που απορροφάται (βαθμός απορρόφησης) 3. το ρυθμό απορρόφησης Διαφορές στους τρεις παραπάνω παράγοντες προκαλούν τις ανεπιθύμητες καταστάσεις που φαίνονται στο Γράφημα 2.2. Η συγκέντρωση του μπλε φαρμάκου δεν επαρκεί για θεραπευτικό αποτέλεσμα. Το φάρμακο αυτό θα ήταν πιο αποτελεσματικό σε υψηλότερη δόση ή Πανεπιστήμιο Πατρών Τμήμα Φαρμακευτικής, ΜΔΕ Φαρμακευτικού Marketing 21

23 ακόμη και σε επαναλαμβανόμενες δόσεις. Αντίστοιχα, η συγκέντρωση του κόκκινου φαρμάκου είναι τόση ώστε να υπερβαίνει το θεραπευτικό εύρος και να προκαλεί τοξικότητα. Μικρότερη δόση φαρμάκου ή μικρότερος βαθμός απορρόφησης θα πρέπει να ληφθούν υπόψη σε αυτή την περίπτωση. Γράφημα 2.2: Συγκεντρώσεις φαρμάκων στο πλάσμα για τρεις θεωρητικές περιπτώσεις (Πηγή: Basic Pharmacokinetics, David Bourne, 2012) Επομένως, η οδηγία του 1984 (Hatch-Waxman Act) είχε ισχυρές επιστημονικές βάσεις για να αποκλείσει ως περιττές τις κλινικές μελέτες κατά την ανάπτυξη γενόσημων σκευασμάτων. Η σύγκριση της δόσης, του ρυθμού και του βαθμού της απορρόφησης του εξεταζόμενου γενόσημου σκευάσματος είναι αρκετή για να εξασφαλίσει την θεραπευτική ισοδυναμία με ένα πρωτότυπο σκεύασμα Ταυτοποίηση και Έλεγχος Περιεκτικότητας Το πρώτο σκέλος του κανονισμού του 1984 (Hatch-Waxman Act) προϋποθέτει πως: ένα γενόσημο μπορεί να θεωρηθεί ισοδύναμο με το αντίστοιχο πρωτότυπο αρκεί να περιέχει την ίδια δραστική ουσία στην ίδια δόση. Στις μέρες μας το πρώτο αυτό σκέλος της οδηγίας (η ταυτοποίηση και ο έλεγχος περιεκτικότητας) επιτυγχάνεται πολύ εύκολα και με μεγάλη αξιοπιστία με τη χρήση σύγχρονων τεχνικών ανάλυσης όπως είναι η HPLC, LC-MS κ.α. Η επαλήθευση του δεύτερου σκέλους του κανονισμού του 1984 που αναφέρει πως: ένα γενόσημο μπορεί να θεωρηθεί ισοδύναμο και απορροφάται με τον ίδιο ρυθμό και στον ίδιο βαθμό με το πρωτότυπο επιτυγχάνεται με τη διεξαγωγή μελετών βιοϊσοδυναμίας Βιοδιαθεσιμότητα και Βιοϊσοδυναμία Η οδός χορήγησης ενός φαρμάκου έχει μεγάλη σημασία για την έναρξη, την ένταση και τη διάρκεια της φαρμακολογικής δράσης. Μία ενδοφλέβια χορήγηση έχει ως αποτέλεσμα την άμεση εκδήλωση της φαρμακολογικής δράσης του φαρμάκου. Αντίθετα, τα φάρμακα που χορηγούνται από άλλες οδούς (όπως π.χ. από το στόμα - per os) για να φτάσουν στη γενική κυκλοφορία πρέπει Πανεπιστήμιο Πατρών Τμήμα Φαρμακευτικής, ΜΔΕ Φαρμακευτικού Marketing 22

24 να διασχίσουν ένα σύνολο ιστών και μεμβρανών. Αυτό ισχύει για όλα τα φαρμακευτικά σκευάσματα, πρωτότυπα και γενόσημα. Για να προσδιοριστεί η ποσότητα της ουσίας που φτάνει στην κυκλοφορία του αίματος (δηλαδή ο ρυθμός και ο βαθμός της απορρόφησης της ουσίας) εισάγεται ο όρος βιοδιαθεσιμότητα Βιοδιαθεσιμότητα Η βιοδιαθεσιμότητα είναι απόλυτος όρος και δηλώνει το ολικό ποσό και τον αληθή ρυθμό με τον οποίον φτάνει το χορηγούμενο φάρμακο στη συστηματική κυκλοφορία. Η βιοδιαθεσιμότητα εκφράζεται ως ποσοστό του χορηγούμενου φαρμάκου που κατορθώνει να εισέλθει στη συστηματική κυκλοφορία χωρίς να υποστεί καμία χημική μετατροπή (Harvey and Champe, 2003). Για παράδειγμα, αν χορηγηθούν από το στόμα (per os) 100mg ενός φαρμάκου και από αυτά τα 80 mg απορροφηθούν χωρίς να υποστούν καμία χημική μεταβολή, τότε λέμε ότι η βιοδιαθεσιμότητα είναι 80%. Η βιοδιαθεσιμότητα ενός φαρμάκου προσδιορίζεται συγκρίνοντας τα επίπεδα του φαρμάκου στο αίμα ή στο πλάσμα (ng/ml) μετά τη χορήγησή του από μια συγκεκριμένη οδό (πχ από το στόμα) με τα επίπεδα του φαρμάκου στο αίμα ή στο πλάσμα που επιτυγχάνονται μετά από ενδοφλέβια ένεση, κατά την οποία ολόκληρη η χορηγούμενη ποσότητα εισέρχεται στην κυκλοφορία (γράφημα 2.3). Κατά την ενδοφλέβια χορήγηση του φαρμάκου έχουμε πλήρη βιοδιαθεσιμότητα του φαρμάκου, δηλαδή F= 1. Οποιαδήποτε άλλη οδός χορήγησης και αν ακολουθηθεί, η βιοδιαθεσιμότητα θα είναι F < 1 (Φιλόπουλος, 2005). Η βιοδιαθεσιμότητα F κυμαίνεται από το 0 (0% απορρόφηση φαρμάκου) έως το 1 (πλήρης απορρόφηση φαρμάκου) (Mehrota et al, 2007). Όταν το φάρμακο, λοιπόν, δίνεται από το στόμα, μόνο ένα μέρος της χορηγούμενης δόσης εμφανίζεται στο πλάσμα. Οι παράγοντες που μπορούν να επηρεάσουν τη βιοδιαθεσιμότητα είναι αυτοί που έχουν σχέση με την απορρόφηση του φαρμάκου. Γράφημα 2.3: Προσδιορισμός της βιοδιαθεσιμότητας ενός φαρμάκου που χορηγείται από το στόμα. (Πηγή: Φιλόπουλος, 2005) Η βιοδιαθεσιμότητα ενός νέου φαρμάκου προσδιορίζεται προτού υποβληθεί αίτηση άδειας κυκλοφορίας στις υγειονομικές αρχές. Δηλαδή, οι εταιρείες πρέπει να αποδείξουν ότι το φάρμακο είναι βιοδιαθέσιμο και ότι η βιοδιαθεσιμότητά του βρίσκεται εντός των αναμενόμενων ορίων για Πανεπιστήμιο Πατρών Τμήμα Φαρμακευτικής, ΜΔΕ Φαρμακευτικού Marketing 23

25 να τους δοθεί η άδεια κυκλοφορίας. Τα όρια αυτά είναι μεταξύ της ελάχιστης δόσης που έχει θεραπευτικές ιδιότητες η δραστική ουσία και της μέγιστης δόσης πέραν της οποίας παρουσιάζονται τοξικές επιδράσεις (Γράφημα 2.2) Βιοϊσοδυναμία Η βιοϊσοδυναμία είναι σχετικός όρος. Συγκρίνει ένα σκεύασμα με ένα άλλο ή με σειρά προτύπων. Δύο συναφή φάρμακα είναι βιοϊσοδύναμα όταν εμφανίζουν συγκρίσιμη βιοδιαθεσιμότητα, εντός συγκεκριμένων ορίων, και παρόμοιους χρόνους για να πετύχουν τη μέγιστη συγκέντρωση στο αίμα (Harvey and Champe, 2003). Οι μελέτες βιοϊσοδυναμίας συγκρίνουν τη βιοδιαθεσιμότητα δύο φαρμακευτικών σκευασμάτων (του γενοσήμου και του πρωτοτύπου) για τον προσδιορισμό τυχόν διαφορών στο ρυθμό και στο βαθμό απορρόφησης της δραστικής ουσίας Μελέτη Βιοδιαθεσιμότητας Ο προσδιορισμός της βιοδιαθεσιμότητας βασίζεται κυρίως σε μετρήσεις της συγκέντρωσης της δραστικής ουσίας στα βιολογικά υγρά (πλάσμα, ούρα) σε συνάρτηση με το χρόνο (φαρμακοκινητικές μελέτες) είτε μετά από μεμονωμένη λήψη είτε μετά από πολλαπλή λήψη. Συνήθως, οι τρεις σημαντικότεροι φαρμακοκινητικοί παράμετροι που εξετάζονται είναι: 1. Η επιφάνεια κάτω από την καμπύλη (AUC), που δίνει το μέγεθος της βιοδιαθεσιμότητας. Η επιφάνεια αυτή μεταβάλλεται ανάλογα με την ποσότητα της δραστικής ουσίας που απελευθερώνεται από ένα σκεύασμα. 2. Η μέγιστη συγκέντρωση της δραστικής ουσίας (C max). Το ύψος της μέγιστης συγκέντρωσης δίνει πληροφορίες για το μέγεθος της δράσης και για το κίνδυνο ανεπιθύμητων δράσεων. 3. Ο χρόνος εμφάνισης της μέγιστης συγκέντρωσης (t max), που καθορίζεται κυρίως από την ταχύτητα αποδέσμευσης και την ταχύτητα απορρόφησης της δραστικής ουσίας. Μελέτη βιοδιαθεσιμότητας διεξάγεται για κάθε νέο φάρμακο που εισέρχεται στη παγκόσμια αγορά και βρίσκεται κάτω από το διεθνή νόμο των διπλωμάτων ευρεσιτεχνίας (πατεντών). Σε μια μελέτη βιοδιαθεσιμότητας λαμβάνουν μέρος υγιείς εθελοντές, που στις περισσότερες περιπτώσεις ανέρχονται σε πολλές εκατοντάδες άτομα, ανάλογα με το φάρμακο, για να συσσωρευτούν αδιάσειστα στατιστικά στοιχεία που να αποδεικνύουν τη δέουσα βιοδιαθεσιμότητα του φάρμακου. Κατά τη μελέτη αυτή εξάγονται χρήσιμα συμπεράσματα, ιατρικής, φαρμακευτικής, βιοχημικής και θεραπευτικής φύσεως που καταχωρούνται στο ένθετο ως χρήσιμες πληροφορίες για τον ιατρό και τον ασθενή μετά την έγκριση του φαρμάκου. Tα συμπεράσματα μιας μελέτης βιοδιαθεσιμότητας είναι φαρμακοκινητικά και φαρμακοδυναμικά. Πανεπιστήμιο Πατρών Τμήμα Φαρμακευτικής, ΜΔΕ Φαρμακευτικού Marketing 24

26 Πρωτόκολλο Μελέτης Βιοδιαθεσιμότητας Μια μελέτη βιοδιαθεσιμότητας για να διεξαχθεί επιτυχώς βασίζεται σε πρωτόκολλο. Το πρωτόκολλο αποτελεί το επίσημο έγραφο στο οποίο περιγράφονται ακριβώς όλες οι διαδικασίες, η μεθοδολογία και οι συνθήκες υπό τις οποίες θα διεξαχθεί η μελέτη αφού εγκριθεί από τον Εθνικό Οργανισμό Φαρμάκων. Κάθε παρέκκλιση από το πρωτόκολλο απαγορεύεται, αλλά αν η παρέκκλιση είναι αναπόφευκτη, τότε ο υπεύθυνος ερευνητής υποχρεούται να ζητήσει την τροποποίηση του πρωτοκόλλου και την έγκριση αυτής από τον ΕΟΦ, πριν την έναρξη διεξαγωγής της μελέτης (Εγκύκλιος ΕΟΦ, 2001). Στη συνέχεια, πρέπει να καταγραφεί ο λόγος και η τροποποίηση που εφαρμόστηκε λεπτομερώς Μελέτη Βιοϊσοδυναμίας Όταν περάσει ο χρόνος προστασίας ενός πρωτότυπου φαρμάκου, τότε η παραγωγή του φαρμάκου δύναται να παραχθεί από άλλες φαρμακοβιομηχανίες αρκεί να παράγουν το φάρμακο με προδιαγραφές ίδιες ή παραπλήσιες του πρωτοτύπου, όπως καθορίζουν οι κανονισμοί. Για να διαπιστωθεί ότι το νέο παρασκευασμένο φάρμακο είναι το ίδιο με το πρωτότυπο, χρειάζεται να εκπονηθεί μελέτη σύγκρισης. Αυτή η μελέτη σύγκρισης ονομάζεται μελέτη βιοϊσοδυναμίας. Επειδή το θέμα σχετίζεται με την άδεια κυκλοφορίας πρέπει για τη διεξαγωγή τους να χορηγηθεί έγκριση από τον ΕΟΦ (Εγκύκλιος ΕΟΦ 37500, 1995). Οι απαιτήσεις των μελετών βιοϊσοδυναμίας για την έγκριση γενοσήμων διαφέρουν από χώρα σε χώρα. Σύμφωνα με τις προδιαγραφές του Παγκόσμιου Οργανισμού Υγείας (ΠΟΥ) στις μελέτες λαμβάνουν μέρος υγιείς εθελοντές, άνδρες και γυναίκες, ηλικίας από 18 έως 55 ετών, φυσιολογικού σωματικού βάρους (WHO, 1996). Σκοπός είναι η σύγκριση του νέου παρασκευασμένου φαρμάκου με το πρωτότυπο, in vitro και in vivo. In vitro συγκρίνουμε το ισοδύναμο των δισκίων με το πρωτότυπο χρησιμοποιώντας το dissolution test (δοκιμασία διάλυσης 2 ) και in vivo συγκρίνουμε το βιοϊσοδύναμο των σκευασμάτων με μελέτη βιοϊσοδυναμίας. Η μελέτη βιοϊσοδυναμίας διαφέρει από τη μελέτη βιοδιαθεσιμότητας κυρίως στο σκοπό και τον αριθμό των εθελοντών. Βασικός σκοπός της μελέτης είναι να αποδείξει ότι το προϊόν ελέγχου είναι ίδιο με το προϊόν αναφοράς. Προκειμένου να τεκμηριωθεί ή όχι η βιοϊσοδυναμία δύο σκευασμάτων πρέπει να μετρηθούν οι δύο φαρμακοκινητικοί παράμετροι AUC (0-72h) και C max. Συγκεκριμένα, οι λόγοι των παραμέτρων AUC και C max, του ουσιωδώς όμοιου φαρμάκου και του πρωτοτύπου που επεξεργάζονται, πρέπει να μην διαφέρουν περισσότερο από 8:10. Έτσι προκύπτει το διάστημα εμπιστοσύνης (Confidence Interval-CI) να είναι 8/10 (0,8) για το χαμηλότερο όριο και 10/8 (1,25) 2 Σε μια δοκιμασία διάλυσης σκοπός είναι να διαπιστωθεί ότι η αποδέσµευση της βιοδραστικής ένωσης είναι πλήρης (100%) και ότι ο ρυθµός διάλυσης ενός προϊόντος διατηρείται σταθερός από παρτίδα σε παρτίδα και ίδιος µε τον ρυθµό διάλυσης των παρτίδων που έχουν δειχθεί ότι είναι βιοδιαθέσιµες και αποτελεσµατικές. Πανεπιστήμιο Πατρών Τμήμα Φαρμακευτικής, ΜΔΕ Φαρμακευτικού Marketing 25

27 για το υψηλότερο όριο. Αυτό πρακτικά σημαίνει πως για διάστημα εμπιστοσύνης 90% (90%-CI) οι αριθμητικοί λόγοι των δύο παραπάνω παραμέτρων πρέπει υποχρεωτικά να βρίσκονται μεταξύ των ορίων 0,80 και 1,25. Πιο απλά, πρέπει να υπάρχει πιθανότητα 90% να συμβεί κάτι τέτοιο. (CHMP, 2000). Αν, λοιπόν, το υπό μελέτη αντίγραφο, με βάση τη μεθοδολογία της παραπάνω οδηγίας, έχει έναν αριθμητικό λόγο μέσων τιμών AUC (0-72h) και C max αντιγράφου/auc(0-72h) και C max πρωτοτύπου κοντά στο 1 (0,80-1,25), οι μέσες τιμές βρίσκονται εντός των αποδεκτών ορίων και αυτό σημαίνει πως είναι βιοϊσοδύναμο (Γράφημα 2.5). Εάν το υπό εξέταση φάρμακο είναι στενού θεραπευτικού φάσματος (π.χ κυκλοσπορίνη, θεοφυλλίνη, φαινυτοϊνη, διγοξίνη), το εύρος αποδοχής για την AUC είναι μικρότερο (90-111%). Δευτερεύοντες στόχοι αποτελούν α) η σύγκριση της ανοχής μεταξύ των δύο φαρμακευτικών σκευασμάτων και β) τα κριτήρια της ασφάλειας (ανεπιθύμητες ενέργειες, παθολογικά ευρήματα κα). Γράφημα 2.4: Καμπύλες απομάκρυνσης πρωτότυπου και γενόσημου φαρμάκου Γράφημα 2.5: Διάστημα εμπιστοσύνης για πρωτότυπο και γενόσημα σκευάσματα Πανεπιστήμιο Πατρών Τμήμα Φαρμακευτικής, ΜΔΕ Φαρμακευτικού Marketing 26

28 Κατά τα άλλα, ό,τι περιέχεται στο πρωτόκολλο μιας μελέτης βιοδιαθεσιμότητας, ισχύει και για μια μελέτη βιοϊσοδυναμίας. Συνοπτικά, η μελέτη βιοδιαθεσιμότητας αποδεικνύει ότι το φάρμακο είναι βιοδιαθέσιμο, αποτελεσματικό και ασφαλές, ενώ η μελέτη βιοϊσοδυναμίας αποδεικνύει ότι το ουσιωδώς όμοιο φάρμακο (προϊόν ελέγχου), είναι βιοϊσοδύναμο με το πρωτότυπο φάρμακο (προϊόν αναφοράς) Άδεια Κυκλοφορίας γενόσημων φαρμάκων Σε ό,τι αφορά την ασφάλεια και την αποτελεσματικότητά τους τα γενόσημα προϊόντα αδειοδοτούνται μετά τη λήξη της περιόδου "αποκλειστικότητας" του πρωτότυπου φαρμάκου, η οποία διαρκεί συνήθως 10 χρόνια. Η αδειοδότηση των γενοσήμων πραγματοποιείται σύμφωνα με την ισχύουσα κοινοτική νομοθεσία από κάποια εθνική αρχή της Ε.Ε. ή από τον Ευρωπαϊκό Οργανισμό Φαρμάκων (ΕΜΕΑ) και προβλέπει εξονυχιστική αξιολόγηση των επιστημονικών δεδομένων μεταξύ των οποίων και μελέτη βιοϊσοδυναμίας (bioequivalence study) ή μελέτη εξαίρεσης από την υποβολή μελέτης βιοϊσοδυναμίας (biowaiver justification 3 ) ανάλογα με την περίπτωση του προς εξέταση γενόσημου (ΕΟΦ, 2012). Σύμφωνα με την Οδηγία 2001/83/ΕΚ ο παρασκευαστής ενός φαρμάκου δεν υποχρεούται πάντοτε να προσκομίσει τα αποτελέσματα των τοξικολογικών και φαρμακολογικών δοκιμών ή τα αποτελέσματα των κλινικών δοκιμών. Στο άρθρο 10 της οδηγίας διευκρινίζονται οι προϋποθέσεις κάτω από τις οποίες κάτι τέτοιο μπορεί να συμβεί. Συγκεκριμένα ο αιτών πρέπει να αποδείξει: i. Είτε ότι το φάρμακο είναι ουσιαστικά παρεμφερές με φάρμακο που έχει εγκριθεί στο κράτος μέλος που αφορά η αίτηση και ότι ο κάτοχος της άδειας κυκλοφορίας του αρχικού φαρμάκου συναινεί ώστε να γίνει προσφυγή στην τοξικολογική, φαρμακολογική ή/και κλινική τεκμηρίωση που περιλαμβάνεται στο φάκελο του αρχικού φαρμάκου. ii. Είτε με βάση επιστημονική λεπτομερή βιβλιογραφία, ότι τα συστατικά του φαρμάκου είναι καθιερωμένης ιατρικής χρήσης και παρουσιάζουν αναγνωρισμένη αποτελεσματικότητα και αποδεκτά επίπεδα ασφαλείας. iii. Είτε ότι το φάρμακο είναι ουσιαστικά παρεμφερές με φάρμακο το οποίο έχει εγκριθεί, σύμφωνα με τις ισχύουσες διατάξεις, από έξι τουλάχιστον χρόνια στην Κοινότητα και κυκλοφορεί στο κράτος μέλος που αφορά η αίτηση. Οπότε, συμπεραίνουμε ότι ένα γενόσημο φάρμακο δεν χρειάζεται να καταθέσει φάκελο με κλινικές δοκιμές προκειμένου να πάρει άδεια, αλλά αρκεί η μελέτη βιοϊσοδυναμίας. 3 Ο όρος biowaiver σχετίζεται με μια διαδικασία έγκρισης φαρμάκων κατά την οποία ο φάκελος που αξιολογείται δεν περιλαμβάνει in vivo στοιχεία ελέγχου της ισοδυναμίας των σκευασμάτων Πανεπιστήμιο Πατρών Τμήμα Φαρμακευτικής, ΜΔΕ Φαρμακευτικού Marketing 27

29 Ο Εθνικός Οργανισμός Φαρμάκων (ΕΟΦ), όπως και οι αντίστοιχοι Οργανισμοί Φαρμάκων των λοιπών Κρατών-Μελών της Ευρωπαϊκής Ένωσης, αξιολογούν τις μελέτες βιοϊσοδυναμίας των γενοσήμων, οι οποίες αποτελούν κλινικές μελέτες υποκείμενες σε έγκριση από τον ΕΟΦ και διενεργούνται για λογαριασμό των φαρμακευτικών εταιρειών σε συνεργασία με Κρατικά Νοσοκομεία ή Ιδιωτικές Κλινικές στην Ελλάδα ή στο εξωτερικό (Κράτη Μέλη της Ευρωπαϊκής Ένωσης ή Τρίτες Χώρες π.χ. ΗΠΑ, Καναδάς). Η ακολουθούμενη προεγκριτική διαδικασία διασφαλίζει την αποτελεσματικότητα, ασφάλεια, και ποιότητα των γενοσήμων σε όλες τις χώρες της Ε.Ε (ΕΟΦ, 2012) Έλεγχος γενόσημων φαρμάκων Μετά την αδειοδότηση και κυκλοφορία των φαρμάκων, ο ΕΟΦ διενεργεί εργαστηριακούς δειγματοληπτικούς ελέγχους και τακτικές και έκτακτες επιθεωρήσεις. Ο μετεγκριτικός έλεγχος ποιότητας, αποτελεσματικότητας και ασφάλειας πραγματοποιείται από τον ΕΟΦ με τους εξής τρεις τρόπους: Α) Με εργαστηριακούς ελέγχους δειγμάτων φαρμάκων που προέρχονται: Από τακτικές προγραμματισμένες δειγματοληψίες για εργαστηριακό έλεγχο, οι οποίες κατά κανόνα σχεδιάζονται ανά δραστική ουσία. Στις ομάδες προϊόντων ανά δραστική συμμετέχει η πλειοψηφία των κυκλοφορούντων ιδιοσκευασμάτων, από τα οποία ένα είναι το πρωτότυπο και τα υπόλοιπα γενόσημα. Από καταγγελίες υγειονομικού προσωπικού, ασθενών, νοσοκομείων, κ.λ.π. Μέσω του Δικτύου των Επίσημων Εργαστηρίων Ελέγχου Φαρμάκων (OMCL) σε Προγράμματα Επιτήρησης της Ευρωπαϊκής Αγοράς Φαρμάκων (Market Surveillance Studies, MSS), με τα οποία ελέγχεται η ποιότητα πλήθους γενοσήμων προϊόντων, σε Προγράμματα Ελέγχου Προϊόντων εγκεκριμένων με την κεντρική διαδικασία (Centrally Authorized Products, CAP), και σε προγράμματα μετεγκριτικής επιτήρησης της φαρμακευτικής αγοράς των αμοιβαία (MRP) και αποκεντρωμένα (DCP) εγκεκριμένων γενόσημων φαρμακευτικών προϊόντων που κυκλοφορούν στην Ελλάδα. Την τελευταία πενταετία ελέγχθηκαν εργαστηριακά από τον ΕΟΦ περίπου συνολικά δείγματα, εκ των οποίων τα 900 ήταν αντίγραφα και το ποσοστό μη κανονικών (ελαττωματικών) ανέρχεται συνολικά σε 4%. Δεν παρατηρείται σημαντική διαφορά στα ποσοστά μη κανονικότητας μεταξύ γενόσημων και πρωτότυπων προϊόντων. Οι παρτίδες των ελαττωματικών προϊόντων αποσύρονται αμέσως από την κυκλοφορία και ανάλογα με τη σοβαρότητα του ευρήματος διενεργείται επιπλέον επιθεώρηση από τον ΕΟΦ στο εργοστάσιο παραγωγής. Πανεπιστήμιο Πατρών Τμήμα Φαρμακευτικής, ΜΔΕ Φαρμακευτικού Marketing 28

30 Β) Με τακτικές και αιφνίδιες επιθεωρήσεις σε εργοστάσια παραγωγής και χώρους διακίνησης (φαρμακαποθήκες, φαρμακεία, νοσοκομεία) Σε ό,τι αφορά την παραγωγή φαρμακευτικών προϊόντων σε τρίτες χώρες (πχ. Ινδία, ΗΠΑ, κλπ.) που εισάγονται στην ΕΕ, απαραίτητη προϋπόθεση αποτελεί η επιθεώρηση από μια αρμόδια αρχή της ΕΕ, ομοίως και από τον ΕΟΦ, και η έκδοση σχετικού EU GMP certificate 4. Εξάλλου, κατά την έγκριση της άδειας κυκλοφορίας φαρμακευτικών προϊόντων ανθρώπινης χρήσης, συμπεριλαμβανομένων και των γενοσήμων, δηλώνεται πάντα και το αντίστοιχο εργοστάσιο αποδέσμευσης παρτίδας, το οποίο πρέπει οπωσδήποτε να βρίσκεται στην Ευρωπαϊκή Ένωση. Όσον αφορά τις δραστικές πρώτες ύλες, υποχρεωτικά συμμορφώνονται με τις κοινοτικές απαιτήσεις Κανόνων Καλής Παραγωγής (EUAPIsGMP), είτε παράγονται στην ΕΕ είτε σε τρίτες χώρες και ελέγχονται ανάλογα. Ο ΕΟΦ επιθεωρεί τα 56 φαρμακευτικά εργοστάσια και τις 150 περίπου Φαρμακαποθήκες στην Ελλάδα τακτικά και σύμφωνα με τις κοινοτικές απαιτήσεις. Επιπλέον, οι επιθεωρητές του ΕΟΦ, διαπιστευμένοι κατά τα κοινοτικά πρότυπα, επιθεωρούν σε κοινοτικές ή/και εθνικές αποστολές και εργοστάσια παραγωγής φαρμάκων σε τρίτες χώρες (ΗΠΑ, Ινδία, Κίνα κλπ), σε τακτική βάση. Μόνον τα εργοστάσια στα οποία έχει χορηγηθεί Ευρωπαϊκό Πιστοποιητικό Καλής Παραγωγής (EUGMP Certificate) επιτρέπεται να παράγουν για την ΕΕ και τη χώρα μας. Γ) Με το σύστημα Φαρμακοεπαγρύπνησης, σύμφωνα με το οποίο, κάθε κάτοχος άδειας κυκλοφορίας υποχρεούται να παρακολουθεί την ασφάλεια και αποτελεσματικότητα των προϊόντων του και να αναφέρει σχετικά στον ΕΟΦ. Επιπλέον, οι επαγγελματίες υγείας πρέπει να αναφέρουν στον ΕΟΦ μέσω της κίτρινης κάρτας τις ανεπιθύμητες ενέργειες για τις οποίες εκτιμούν ότι υπάρχει συσχέτιση με τη λήψη του φαρμάκου. Στη νέα νομοθεσία που εφαρμόζεται από το 2ο εξάμηνο του 2012, η αναφορά ανεπιθύμητων ενεργειών αφορά και τους καταναλωτές (ΕΟΦ, 2012). Ο ΕΟΦ εντός του 2011, είχε λάβει συνολικά 81 αναφορές, εκ των οποίων οι 9 προήλθαν από επαγγελματίες υγείας (χρήση κίτρινης κάρτας 5 ) και οι 72 από φαρμακευτικές εταιρείες. Από το σύνολο των αναφορών, 28 αφορούσαν πρωτότυπα φάρμακα και 53 γενόσημα. Οι αναφορές αυτές βρίσκονται στη διαδικασία του ελέγχου από πλευράς ΕΟΦ προκειμένου να ληφθούν τα αναγκαία μέτρα, εφόσον χρειαστεί. Σύμφωνα με τον ΕΟΦ λαμβάνονται τα απαραίτητα μέτρα διαχρονικά για την προστασία τη 4 To GMP (Good Manufacturing Practices) certificate αποτελεί πιστοποιητικό Κανόνων Καλής Παραγωγής 5 Η Κίτρινη Κάρτα του ΕΟΦ αποτελεί μέσο για τη συλλογή πληροφοριών σχετικά με τις ανεπιθύμητες ενέργειες των φαρμάκων Πανεπιστήμιο Πατρών Τμήμα Φαρμακευτικής, ΜΔΕ Φαρμακευτικού Marketing 29

31 Δημόσιας Υγείας και συγχρόνως εφιστάται η προσοχή για την ορθή χρήση των φαρμάκων και την άμεση αναφορά οποιουδήποτε προβλήματος εμφανιστεί. Από την άλλη πλευρά όμως, στην Ελλάδα τα γενόσημα που αντιστοιχούν σε κάθε δραστική πολλές φορές φθάνουν σε αρκετές δεκάδες, με αποτέλεσμα να είναι σχεδόν αδύνατοι οι ουσιαστικοί έλεγχοι πριν από την κυκλοφορία αλλά και η παρακολούθησή τους μετά απο αυτήν. Να σημειωθεί ότι σε άλλες χώρες τις Ευρώπης υπάρχουν ρυθμίσεις που εξασφαλίζουν την κυκλοφορία ολιγάριθμων γενοσήμων ανά δραστική ουσία. Και επιπλέον, πριν το 1996 και οι διαδικασίες στη χώρα μας δεν ήταν τόσο διαφανείς για τις εγκρίσεις των φακέλων των φαρμάκων. Επομένως, υπάρχουν λίγα φάρμακα, περίπου 300 γενόσημα, των οποίων οι εγκρίσεις ελήφθησαν χωρίς βιοϊσοδυναμίες και μελέτες. Οι φάκελοι των 300 αυτών σκευασμάτων που πήραν την άδεια πριν το 1996, είναι σε διαδικασία επανεξέτασης, ώστε όσα από αυτά βρεθούν ότι είναι βιοϊσοδύναμα με τα πρωτότυπα, αποτελεσματικά και έχουν πολύ καλό επίπεδο βιοδιαθεσιμότητας, να συνεχίσουν να κυκλοφορούν. Όσα φάρμακα, λοιπόν, δεν πληρούν αυτές τις προϋποθέσεις, θα σταματήσουν να κυκλοφορούν. Προς το παρόν, ούτε ο ΕΟΦ, ούτε το Υπουργείο Υγείας θέλουν να κάνουν γνωστό τον κατάλογο με τα 300 γενόσημα φάρμακα, πριν τουλάχιστον ολοκληρωθεί η επανεξέταση των φακέλων. 2.4 Τιμολόγηση φαρμάκων και εξοικονόμηση πόρων από τη χρήση των γενοσήμων Καθορισμός τιμών φαρμακευτικών προϊόντων Οι τιμές των φαρμακευτικών προϊόντων αποτελούν κεντρικό ζήτημα για την υγειονομική περίθαλψη, δεδομένου ότι τα φάρμακα αντιπροσωπεύουν το τρίτο σημαντικότερο στοιχείο κόστους στους προϋπολογισμούς των κρατών-μελών για την υγειονομική περίθαλψη. Τα έξοδα αυτά είναι σημαντικά και αυξάνονται ταχύτερα από ό,τι αυξάνεται το Ακαθάριστο Εγχώριο Προϊόν (ΑΕΠ) των κρατών μελών, κυρίως λόγω της γήρανσης του πληθυσμού και της αύξησης του κόστους ανάπτυξης νέων φαρμακευτικών τεχνολογιών. Παράλληλα, η ρύθμιση των τιμών των φαρμακευτικών προϊόντων επηρεάζει έναν βιομηχανικό κλάδο, ο οποίος αποτελεί σημαντική συνιστώσα της ευρωπαϊκής οικονομίας από την άποψη της απασχόλησης, της μεταποίησης και της έρευνας και ανάπτυξης (Ε&Α). Τιμή πρωτότυπου σκευάσματος κατά την εισαγωγή του στην ελληνική αγορά Σύμφωνα με το φύλλο της Εφημερίδας της Κυβερνήσεως (ΦΕΚ 380/2010) και το άρθρο 336 αυτού, οι τιμές πώλησης των φαρμακευτικών προϊόντων στην εσωτερική αγορά καθορίζονται από την αρμόδια Υπηρεσία της Γενικής Γραμματείας Εμπορίου, μετά τη διεξαγωγή έρευνας στα κράτη μέλη της Ευρωπαϊκής Ένωσης (Ε.Ε) στα οποία κυκλοφορεί το φαρμακευτικό προϊόν. Λαμβάνεται υπόψη η τιμή πώλησης προς χονδρέμπορο, η οποία προκύπτει από το μέσο όρο των τριών (3) χαμηλότερων αντίστοιχων τιμών του φαρμακευτικού προϊόντος στα κράτη μέλη της Πανεπιστήμιο Πατρών Τμήμα Φαρμακευτικής, ΜΔΕ Φαρμακευτικού Marketing 30

32 Ευρωπαϊκής Ένωσης (Ε.Ε) στα οποία υφίστανται και ανακοινώνονται επίσημα στοιχεία από τις αρμόδιες αρχές των χωρών αυτών. Δηλαδή, η τιμή του φαρμάκου προκύπτει ως ο μέσος όρος των δύο χαµηλότερων τιµών από τις χώρες της ΕΕ-15 συν την Ελβετία και της χαµηλότερης των 10 κρατών που εισήλθαν στην ΕΕ το Για τον καθορισμό της τιμής, απαιτείται το φαρμακευτικό προϊόν, να έχει λάβει τιμή στην ίδια μορφή και περιεκτικότητα, σε τρία (3) τουλάχιστον από τα κράτη μέλη της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Τιμή πρωτότυπου σκευάσματος μετά τη λήξη του διπλώματος ευρεσιτεχνίας Στο άρθρο 337 του ίδιου φύλλου της Εφημερίδας της Κυβερνήσεως (ΦΕΚ 380/2010), καθορίζεται και η πολιτική τιμολόγησης πρωτότυπων φαρμακευτικών προϊόντων μετά τη λήξη του Διπλώματος Ευρεσιτεχνίας. Σύμφωνα με αυτό, όλες οι κατηγορίες των τιμών πώλησης των πρωτότυπων φαρμακευτικών προϊόντων μειώνονται κατ ελάχιστον σε ποσοστό είκοσι τοις εκατό (20%), μετά την πιστοποίηση με κάθε πρόσφορο τρόπο της λήξης της ισχύος του πρώτου Εθνικού ή Ευρωπαϊκού Διπλώματος Ευρεσιτεχνίας της δραστικής ουσίας των αντίστοιχων προϊόντων. Τιμή γενόσημου σκευάσματος μετά τη λήξη του διπλώματος ευρεσιτεχνίας Αντίστοιχα στο άρθρο 338, καθορίζεται η τιμή των γενόσημων φαρμακευτικών προϊόντων. Σύμφωνα με αυτό, οι τιμές πώλησης των φαρμακευτικών προϊόντων όμοιας δραστικής ουσίας και φαρμακοτεχνικής μορφής, όταν κυκλοφορούν για πρώτη φορά στην ελληνική αγορά, καθορίζονται κατά μέγιστο σε ποσοστό εβδομήντα δύο τοις εκατό (72%) της τιμής πώλησης του αντίστοιχου πρωτότυπου φαρμακευτικού προϊόντος εντός του χρόνου ισχύος του Εθνικού ή Ευρωπαϊκού Διπλώματος Ευρεσιτεχνίας. Οι τιμές των φαρμακευτικών προϊόντων όμοιας δραστικής ουσίας και φαρμακοτεχνικής μορφής, καθορίζονται κατά μέγιστο σε ποσοστό ενενήντα τοις εκατό (90%) της τιμής πώλησης του αντίστοιχου πρωτότυπου φαρμακευτικού προϊόντος, όπως η τιμή αυτή διαμορφώνεται κάθε φορά, σύμφωνα με τις κείμενες διατάξεις μετά τη λήξη της ισχύος του πρώτου Εθνικού ή Ευρωπαϊκού Διπλώματος Ευρεσιτεχνίας της δραστικής ουσίας των αντίστοιχων φαρμακευτικών προϊόντων. Οι παρασκευαστές, λοιπόν, γενόσημων φαρμάκων έχουν την δυνατότητα να πωλούν τα φάρμακα σε χαμηλότερες τιμές καθώς δεν είναι αναγκασμένοι να επαναλάβουν τις πολυέξοδες κλινικές μελέτες νέων φαρμάκων και γενικότερα δεν έχουν έξοδα διαφήμισης, μάρκετινγκ και προώθησης Εξοικονόμηση πόρων με τη χρήση γενόσημων φαρμάκων Η έγκαιρη και αποτελεσματική χρήση φαρμάκων μπορεί να εξασφαλίσει την αποτελεσματική θεραπεία πολλών ασθενειών και να αποφύγει ή να καθυστερήσει την Πανεπιστήμιο Πατρών Τμήμα Φαρμακευτικής, ΜΔΕ Φαρμακευτικού Marketing 31

33 πολυδάπανη νοσοκομειακή περίθαλψη των ασθενών. Δεν υπάρχει αμφιβολία ότι τα πρωτότυπα φάρμακα έχουν ασκήσει τεράστια επιρροή στη χρήση φαρμάκων, αλλά τα γενόσημα φάρμακα όντας βιοϊσοδύναμα των πρωτοτύπων, θεωρούνται εξίσου ασφαλή αλλά έχουν και καλύτερη σχέση κόστους αποτελεσματικότητας. Τα γενόσημα φάρμακα μπορούν να θεραπεύσουν πολλές σημερινές ασθένειες και η χρήση τους παρέχει την ευκαιρία για σημαντική μείωση στα έξοδα του προϋπολογισμού υγείας (Hassali et al, 2009), καθώς επίσης και για εξοικονόμηση πόρων που μπορούν να διατεθούν πλέον για την αγορά νέων και πιο αποτελεσματικών φαρμάκων (King and Kanavos, 2002). Σε έρευνα που διεξήχθη στις Η.Π.Α προκειμένου να εξεταστούν οι πιθανές αποταμιεύσεις που συνδέονται με τη χρήση των γενοσήμων, οι μελετητές κατέληξαν στο συμπέρασμα πως με τη χρήση γενοσήμων θα εξοικονομούσαν σημαντικά χρηματικά ποσά και ταυτόχρονα θα διατηρούσαν την ποιότητα της φροντίδας και υγείας (Haas et al, 2005). Οι δε ασθενείς, θα πρέπει να μπορούν να επωφεληθούν από τα γενόσημα φάρμακα και τη χρήση τους. Τα γενόσημα δίνουν την δυνατότητα για μεγάλες αποταμιεύσεις στα έξοδα της υγειονομικής περίθαλψης του κράτους αλλά και στα έξοδα του ασθενούς, δεδομένου ότι η τιμή τους είναι μειωμένη σε σχέση με τα αντίστοιχα πρωτότυπα (Bearden and Mason, 1979). Τα γενόσημα φάρμακα μπορούν να εξοικονομήσουν πόρους μέσα από τρεις διαφορετικές διαδικασίες. Συγκεκριμένα, μέσα από την αντικατάσταση με γενόσημα φάρμακα, με αντικατάσταση φαρμάκων της ίδιας θεραπευτικής κατηγορίας ή και τη μείωση της τιμής πρωτότυπων φαρμάκων λόγω της αντικατάστασης με γενόσημα. Η μεγαλύτερη εξοικονόμηση προέρχεται από την αντικατάσταση πρωτότυπων φαρμάκων με το αντίστοιχο φθηνότερο γενόσημο της αγοράς. Η αντικατάσταση μπορεί να γίνει από ιατρό ή φαρμακοποιό σύμφωνα με τις ισχύουσες νομοθεσίες τους κράτους. Καθώς το γενόσημο φάρμακο είναι θεραπευτικά ισοδύναμο με το πρωτότυπο, η αντικατάσταση αυτή είναι απλή (ASPE, 2010). Από τη δεκαετία το 80 κιόλας σχεδόν οι περισσότερες πολιτείες των Η.Π.Α έχουν εφαρμόσει νομοθεσίες ώστε να επιτρέπεται, και σε μερικές περιπτώσεις να επιβάλλεται, η αντικατάσταση με γενόσημα φάρμακα (Primer, 2002; ASPE, 2010). Οι νομοθεσίες των πολιτειών της Νέας Υόρκης, αλλά και της Φλόριντα των Η.Π.Α περί αντικατάστασης με γενόσημα φάρμακα αποτελούν την έμπρακτη πίεση για συνταγογράφηση γενοσήμων. Η νομοθεσία της πολιτείας της Νέας Υόρκης απαιτεί ο ιατρός να υποδεικνύει αν επιτρέπεται ή όχι η αντικατάσταση του φαρμάκου. Εάν επιτρέπεται, τότε ο φαρμακοποιός υποχρεούται να χορηγήσει το φθηνότερο γενόσημο που κυκλοφορεί στην αγορά (American Druggist, 1977; American Druggist, 1978). Η νομοθεσία της Φλόριντα προχωρεί ένα βήμα παραπέρα κάνοντας την αντικατάσταση υποχρεωτική, κάτω από ορισμένες συνθήκες. Απαιτεί ο φαρμακοποιός να αντικαθιστά κάθε πρωτότυπο με το φθηνότερο γενόσημο που κυκλοφορεί αφού ενημερώσει τον ασθενή (American Druggist, 1977). Το ποσοστό αντικατάστασης με γενόσημα στις Η.Π.Α φθάνει σχεδόν το 90% όπου υπάρχει διαθέσιμο γενόσημο σκεύασμα (ASPE, 2010). Η χρήση γενόσημων φαρμάκων στη θέση αντίστοιχων πρωτότυπων φαρμάκων εξοικονόμησε την περασμένη δεκαετία ( ) στο σύστημα υγείας των Η.Π.Α το Πανεπιστήμιο Πατρών Τμήμα Φαρμακευτικής, ΜΔΕ Φαρμακευτικού Marketing 32

34 ποσό των 931 δις δολαρίων. Το έτος 2010 μόνο, η χρήση γενόσημων φαρμάκων εγκεκριμένα από τον FDA εξοικονόμησε περισσότερα από 157 δις δολάρια, δηλαδή ένα μέσο όρο 3 δις δολάρια κάθε εβδομάδα (GPhA, 2011). Πρόσθετη εξοικονόμηση πόρων μπορεί να προέλθει από την αντικατάσταση με φάρμακα της ίδιας θεραπευτικής κατηγορίας. Πιο συγκεκριμένα, μπορεί να αντικαταστήσει ο ιατρός το πρωτότυπο σκεύασμα που προορίζεται π.χ για τη δυσλιπιδαιμία, Crestor, του οποίου η πατέντα δεν έχει λήξει και δεν κυκλοφορεί γενόσημό του, με ένα γενόσημο της ίδιας θεραπευτικής κατηγορίας πχ. σιμβαστατίνη, ατορβαστατίνη, που προορίζεται και πάλι για την αντιμετώπιση της δυσλιπιδιαιμίας. Αυτή η αντικατάσταση μπορεί να γίνει μόνο από τον ιατρό και όχι από το φαρμακοποιό, καθώς ο δεύτερος δεν μπορεί να αντικαταστήσει φάρμακα που δεν είναι θεραπευτικά ισοδύναμα μεταξύ τους (ASPE, 2010). Ιστορικά, υπάρχουν λίγες αποδείξεις πως αυτού του είδους η αντικατάσταση εξοικονομεί σημαντικά, αλλά πρόσφατα μέσα από έρευνες έχει αποδειχθεί πως είναι σημαντική μέθοδος εξοικονόμησης (Shrank et al, 2010). Η τρίτη και τελευταία μέθοδος εξοικονόμησης πόρων, είναι η μείωση των τιμών πρωτότυπων φαρμακευτικών σκευασμάτων που πληρώνει ο ασθενής-καταναλωτής. Μέσα από τη μελέτη των Rizzo και Zeckhauser (2009), διαπιστώθηκε πως όσο περισσότερες οι συνταγές με γενόσημα τόσο περισσότερο μειώνεται η τιμή των πρωτοτύπων. Η θεωρία λέει πως ο ασθενήςκαταναλωτής είναι πιθανότερο να αντικαταστήσει με γενόσημα τα ακριβά πρωτότυπα φάρμακα και λιγότερο πιθανό να αντικαταστήσει με γενόσημα τα πρωτότυπα που κοστίζουν λιγότερο. Αυτή η επιλεκτική αντικατάσταση θα μείωνε αποτελεσματικά το κόστος των πρωτοτύπων οδηγώντας τις φαρμακευτικές εταιρείες πρωτοτύπων να μειώσουν τις αρχικές τους τιμές. Σύμφωνα με τη μελέτη αυτή, μία αύξηση της τάξης του 10% στην αντικατάσταση με γενόσημα σχετίζεται με μία μείωση του 15,6% της τιμής που πληρώνει ο ασθενής για τα πρωτότυπα φάρμακα. Μια ευρεία γκάμα στρατηγικών μεθόδων έχουν ήδη εφαρμοστεί ή μπορούν να εφαρμοστούν προκειμένου να εξοικονομηθούν αυτοί οι πόροι. Αυτές μπορούν να κατηγοριοποιηθούν ως στρατηγικές ζήτησης και στρατηγικές προσφοράς (King and Kanavos, 2002). Οι στρατηγικές ζήτησης αφορούν την είσοδο των γενοσήμων στην αγορά και τη διείσδυσή τους, καθώς και θέματα που αφορούν την τιμή τους και την ένταξή τους σε θετική λίστα αποζημίωσης. Τρία είδη στρατηγικών μεθόδων ζήτησης μπορούν να προσδιοριστούν: α) ο έλεγχος της τιμής του φαρμακευτικού σκευάσματος, β) το σύστημα τιμών αναφοράς και γ) ο έλεγχος του περιθωρίου κέρδους (Ess et al, 2003). Οι στρατηγικές μέθοδοι προσφοράς, από την άλλη, σχετίζονται με επεμβάσεις στα επίπεδα συνταγογράφησης και χορήγησης φαρμάκων και την αγορά τους από τους καταναλωτές. Οι στόχοι των στρατηγικών αυτών μεθόδων είναι πολυδιάστατοι και πρέπει να λάβουν υπόψη θέματα σχετικά με τη δημόσια υγεία, τη δημόσια δαπάνη και τα βιομηχανικά κίνητρα (Ess et al, 2003). Προς αυτή την κατεύθυνση της εξοικονόμησης θα συμβάλει και η τιμή αναφοράς στα Πανεπιστήμιο Πατρών Τμήμα Φαρμακευτικής, ΜΔΕ Φαρμακευτικού Marketing 33

35 φαρμακευτικά σκευάσματα. Η τιμολόγηση αναφοράς, σύμφωνα με την Υπουργό Υγείας της Ιρλανδίας, Mary Harney, και την απάντηση που έδωσε στην κοινοβουλευτική ερώτηση της Ιρλανδίας το 2010, θα δώσει άμεση εξοικονόμηση από τον περιορισμό της πίστωσης των ασφαλιστικών ταμείων. Έμμεση εξοικονόμηση θα προκύψει ως αποτέλεσμα του αυξημένου ανταγωνισμού σε επίπεδο τιμών. Το επίπεδο της εξοικονόμησης θα εξαρτάται από ένα φάσμα παραγόντων. Αυτοί περιλαμβάνουν τον αριθμό και το είδος των προϊόντων που περιλαμβάνονται στις ομάδες αναφοράς, τις σχετικές και απόλυτες τιμές των προϊόντων εντός των ομάδων αναφοράς και την ανταπόκριση της αγοράς για κάθε ομάδα αναφοράς (Health Update, 2010). Η πρωτοβουλία αυτή της Υπουργού είναι στρατηγικής σημασίας καθώς ένας σημαντικός αριθμός φαρμάκων πρόκειται να βγει από δίπλωμα ευρεσιτεχνίας τα επόμενα χρόνια. Είναι δύσκολο παρόλα αυτά, να καθοριστεί το ύψος της εξοικονόμησης που αποδίδεται σε οποιαδήποτε από τις ευρείες κατηγορίες στρατηγικής. Καμία χώρα δεν έχει εισάγει νέες πολιτικές χωρίς να κάνει μεταρρυθμίσεις στη συνέχεια στο σύστημα υγείας της Σχέδιο εξοικονόμησης πόρων στην Ελλάδα Το 1993, στην προσπάθεια μείωσης της φαρμακευτικής δαπάνης των ασφαλισμένων, το Υπουργείο Υγείας της Τζαμάικα μετέτρεψε τη φαρμακευτική νομοθεσία ώστε να εξουσιοδοτήσει του φαρμακοποιούς να προσφέρουν σε όλους τους ασθενείς αντικατάσταση του πρωτότυπου φαρμάκου με οικονομικότερα γενόσημα φάρμακα, επιτρέποντας στον ασθενή να επιλέξει (WHO, 2007). Επιπρόσθετα της εξουσίας που δόθηκε στους φαρμακοποιούς, οι αλλαγές της νομοθεσίας επέτρεψαν στους γιατρούς να ζητήσουν τη μη-αντικατάσταση του πρωτότυπου φαρμάκου με γενόσημο ή του γενόσημου φαρμάκου με γενόσημο άλλης εταιρείας. Στην Ιρλανδία το 2011 εφαρμόζεται το σύστημα αντικατάστασης πρωτότυπων φαρμάκων από γενόσημα με σκοπό η κυβέρνηση να επιτύχει τη μεγαλύτερη αξία για τα χρήματα των φαρμακευτικών δαπανών (Taylor, 2010). Παρόμοια συνέβη και στην Ελλάδα, με σκοπό να μειωθούν οι φαρμακευτικές δαπάνες. Προς την κατεύθυνση αυτή, το Υπουργείο Υγείας εφαρμόζει μέσα στο 2012 την συνταγογράφηση με βάση τη δραστική ουσία. Το μέτρο αρχικά αφορά δέκα δραστικές ουσίες, οι οποίες έχουν κλειδώσει από την αρμόδια επιτροπή υπό τον πρόεδρο του Εθνικού Οργανισμού Φαρμάκων (ΕΟΦ), Γιάννη Τούντα. Η πλήρης εφαρμογή της συνταγογράφησης με βάση τη δραστική ουσία ξεκίνησε τον Απρίλιο του Τα δέκα πρώτα φάρμακα-ουσίες που ανήρτησε ο Εθνικός Οργανισμός Φαρμάκων (ΕΟΦ) είναι οι εξής: Πανεπιστήμιο Πατρών Τμήμα Φαρμακευτικής, ΜΔΕ Φαρμακευτικού Marketing 34

36 Πίνακας 2.1: Δέκα πρώτα δραστικές ουσίες στις οποίες εφαρμόστηκε η συνταγογράφηση με βάση τη δραστική ουσία 1. Ομεπραζόλη (Losec) 2. Κεφπροζίλη (Procef) 3. Κλαριθρομυκίνη (Klaricid) 4. Αζιθρομυκίνη (Zithromax) 5. Φλουκοναζόλη (Fungustatin) 6. Κετιριζίνη (Zirtek) 7. Κεφουροξίμη (Zinadol) 8. Σιπροφλοξασίνη (Ciproxin) 9. Λανσοπραζόλη (Laprazol) 10. Μελοξικάμη (Movatec) Στον παραπάνω πίνακα (Πίνακας 2.1) φαίνεται και σε ποια δημοφιλή φάρμακα αντιστοιχούν οι συγκεκριμένες δραστικές ουσίες. Στον κατάλογο περιλαμβάνονται διαδεδομένες αντιβιώσεις, φάρμακα για τη γαστροπροστασία, αντιισταμινικά και αντιμυκητιασικά. Για παράδειγμα, το φάρμακο για το στομάχι με την εμπορική ονομασία Losec, περιέχει τη δραστική ουσία ομεπραζόλη. Σήμερα πλέον, οι ιατροί, αντί να γράφουν την ονομασία του φαρμάκου, γράφουν μόνο τη δραστική ουσία και ο φαρμακοποιός θα οφείλει να δώσει στον ασφαλισμένο ένα ουσιωδώς όμοιο φάρμακο (γενόσημο) που θα αποτελεί και το πιο φθηνό από τα γενόσημα που κυκλοφορούν στη χώρα. Για κάθε ομάδα φαρμάκων αναγράφεται η τιμή αναφοράς που αντιστοιχεί στο φθηνότερο γενόσημο για το οποίο οι ασφαλισμένοι θα καταβάλουν μόνο τη συμμετοχή τους. Στην περίπτωση που ο ιατρός ή ο ασφαλισμένος επιλέξει αντί για το φθηνότερο γενόσημο το ακριβότερο φάρμακο της ίδιας δραστικής ουσίας, θα πρέπει ο ασφαλισμένος να καταβάλει στο φαρμακείο εκτός από τη συμμετοχή του και τη διαφορά στην τιμή. Το εύρος της διαφοράς των τιμών μεταξύ του φθηνότερου γενοσήμου και του ακριβότερου φαρμάκου, για την ίδια δραστική ουσία, κυμαίνεται από 0,50 4,60, αναφέρει το υπουργείο. «Για την εξασφάλιση της διαφάνειας όσον αφορά στην οικονομική επιβάρυνση του ασθενή, σε περίπτωση επιλογής ακριβότερου φαρμάκου, θα αναγράφεται η διαφορά αυτή στο έντυπο της ηλεκτρονικής συνταγής και ο ασθενής θα ενημερώνεται και θα συναινεί με την υπογραφή του» διευκρινίζει το Υπουργείο Υγείας. Στη συνέχεια το μέτρο της τιμής αναφοράς εφαρμόστηκε για συνολικά 3000 δραστικές ουσίες. Να σημειωθεί ότι στη Γερμανία μόλις το 20% των συνταγών αφορά πρωτότυπα φάρμακα. Το ποσοστό αυτό καλύπτει επαρκώς τις ανάγκες των χρονίως πασχόντων και βαριά ασθενών, λαμβάνοντας υπόψη τους δείκτες νοσηρότητας. Στόχος είναι να επιτευχθεί ο αντίστοιχος εξορθολογισμός και στη χώρα μας. Υπενθυμίζεται ότι η κατανάλωση των αντίγραφων φαρμάκων στην Ελλάδα δεν ξεπερνά το 18%, όπως έχει προαναφερθεί. Ο στόχος των μέτρων είναι να έχει αυξηθεί βαθμιαία και ουσιαστικά το μερίδιο των γενόσημων φαρμάκων έως 35% του συνολικού όγκου των φαρμάκων που πωλούνται από τα φαρμακεία έως το τέλος του 2012, και έως 60% έως το τέλος του Προς την κατεύθυνση αυτή, σήμερα πλέον, έχει εφαρμοστεί ολικά το μέτρο της Πανεπιστήμιο Πατρών Τμήμα Φαρμακευτικής, ΜΔΕ Φαρμακευτικού Marketing 35

37 συνταγογράφησης με βάση τη δραστική ουσία με μερικές εξαιρέσεις βέβαια. Σύμφωνα με πρόσφατη απόφαση του Υπουργού Υγείας, στις περιπτώσεις των χρονίως πασχόντων ο ιατρός θα έχει το δικαίωμα να συνταγογραφεί και με την εμπορική ονομασία. Η συνταγή θα φέρει την ένδειξη «αναντικατάστατο», ώστε να μην είναι δυνατή η αλλαγή του φαρμάκου που προτείνει ο ιατρός με φθηνότερο γενόσημο. Έτσι, η εμπορική ονομασία παράλληλα με τη δραστική ουσία θα αναφέρεται στις περιπτώσεις φαρμάκων που προκαλούν αλλεργίες και αντιδράσεις, τα οποία χορηγούνται, μεταξύ άλλων, σε μεταμοσχευμένους και ανοσοκατασταλμένους, στα σκευάσματα των ρυθμισμένων χρονίως πασχόντων (π.χ. καρδιοπαθείς) και στα παράγωγα αίματος, στις ινσουλίνες και στα εμβόλια. Πάντως, οι ιατροί δε θα μπορούν να υπερβαίνουν το 15% της αξίας της συνολικής συνταγογράφησης κατά τη διάρκεια του έτους γράφοντας φάρμακα με την εμπορική ονομασία. Θετικοί εμφανίζονται οι γιατροί στην πλειοψηφία τους, σε σχέση με το πολυσυζητημένο θέμα της εισαγωγής και χρήσης γενοσήμων, σύμφωνα με τα αποτελέσματα πρόσφατης έρευνας. Όπως προκύπτει από έρευνα της Εθνικής Σχολής Δημόσιας Υγείας, το 83,2% των ιατρών θεωρεί τα γενόσημα ποιοτικά, ενώ το 85,9% εκτιμά ότι είναι αποτελεσματικά και το 84,7% ασφαλή, αντικρούοντας έτσι τον αντίλογο που μιλά για απρόβλεπτες συνέπειες από τη χρήση τους. Παρουσιάζοντας τα στοιχεία της ΕΣΔΥ ο ειδικός συνεργάτης της Σχολής, Κ. Αθανασάκης, σημείωσε ότι "η χρήση γενόσημων φαρμάκων στην Ευρώπη μείωσε τη φαρμακευτική δαπάνη κατά 15 δισ. ευρώ το χρόνο". Αποτέλεσμα της εφαρμογής του μέτρου Με την εφαρμογή του παραπάνω μέτρου έχει καταγραφεί αύξηση της χρήσης γενόσημων φαρμάκων το τελευταίο τρίμηνο του 2012, στη χώρα μας. Ενδεικτικό είναι ότι για κάθε 10 ευρώ που δαπανά ο Εθνικός Οργανισμός Παροχής Υπηρεσιών Υγείας (ΕΟΠΥΥ), για την φαρμακευτική περίθαλψη των ασφαλισμένων του - για τις 10 συγκεκριμένες δραστικές ουσίες - περίπου 6 ευρώ αφορούν σε γενόσημα φάρμακα και τα 4 ευρώ σε πρωτότυπα. Αλλά και από τα 10 κουτιά που συνταγογραφούνται, πλέον περισσότερα από τα μισά είναι γενόσημα. Όπως προκύπτει από τα στοιχεία της ηλεκτρονικής συνταγογράφησης, μέσα σε τρεις μήνες αντιστράφηκαν οι συσχετισμοί που αφορούν τη χρήση και κατανάλωση των γενόσημων φαρμάκων σε σχέση με τα πρωτότυπα. Τον Ιανουάριο του 2012 η αναλογία σε κουτιά ήταν 53,4% για τα πρωτότυπα, 46,6% για τα γενόσημα. Σε απόλυτους αριθμούς, είχαν συνταγογραφηθεί κουτιά πρωτότυπων φαρμάκων έναντι γενοσήμων. Τον ίδιο μήνα, ο ΕΟΠΥΥ πλήρωσε 2,1 εκατομμύρια για πρωτότυπα και 1,9 για γενόσημα. Τον Ιούνιο του 2012 τα πρωτότυπα «έπεσαν» στο 42,4%, ενώ τα γενόσημα ανήλθαν σε 57,6%, στο συνολικό κόστος, με τη δαπάνη να διαμορφώνεται σε 1,2 εκατ. ευρώ για τα πρωτότυπα και 1,7 εκατ. ευρώ για τα γενόσημα. Σε κουτιά αντίστοιχα, οι ποσότητες διαμορφώθηκαν ως εξής: για τα γενόσημα φάρμακα (53,8%) και για τα πρωτότυπα (46,2%) («Ημερησία», 2012). Πανεπιστήμιο Πατρών Τμήμα Φαρμακευτικής, ΜΔΕ Φαρμακευτικού Marketing 36

38 2.5 Χαρακτηριστικά της αγοράς και η επίπτωση της εισόδου των γενοσήμων Τα κύρια χαρακτηριστικά της αγοράς Ο τοµέας των φαρµάκων έχει ως βασικό µοχλό την έρευνα και ανάπτυξη (Ε&Α) και υπόκειται σε μεγάλο αριθµό κανονιστικών ρυθμίσεων. Από την πλευρά της προσφοράς, υπάρχουν δύο τύποι εταιρειών. Οι εταιρείες παραγωγής πρωτότυπων σκευασμάτων δραστηριοποιούνται στην έρευνα, την ανάπτυξη, τη διαχείριση κανονιστικών διαδικασιών για νέα προϊόντα, συµπεριλαµβανοµένων των κλινικών δοκιµών που απαιτούνται για την άδεια κυκλοφορίας, την παραγωγή, την εµπορία και τη διοχέτευση στην αγορά καινοτόµων φαρµάκων. Τα προϊόντα τους προστατεύονται συνήθως από διπλώματα ευρεσιτεχνίας-πατέντας, τα οποία, αφενός, αντισταθµίζουν συχνά τις πολύ μεγάλες δαπάνες για την καινοτοµία και, αφετέρου, καθιστούν γνωστές στο κοινό τις πληροφορίες για τις ευρεσιτεχνίες. Η προστασία περιορίζεται χρονικά, παρακινώντας έτσι την εταιρεία να διαθέσει την καινοτοµία στην αγορά το συντομότερο δυνατό και διασφαλίζοντας ότι η εταιρεία θα εξακολουθήσει να καινοτομεί και να παράγει νέα καινοτόµα προϊόντα. Η δεύτερη κατηγορία, δηλαδή οι εταιρείες που παράγουν γενόσηµα σκευάσµατα, δύνανται να εισέλθουν στην αγορά µε φάρµακα ισοδύναµα µε τα πρωτότυπα σκευάσµατα αφού λήξει η προστασία του προϋπάρχοντος πρωτότυπου σκευάσµατος από το δίπλωµα ευρεσιτεχνίας ή αφού λήξει η περίοδος αποκλειστικότητας των δεδοµένων για τα πρωτότυπα σκευάσµατα. Οι τιµές τους είναι συνήθως πολύ χαµηλότερες από τις αντίστοιχες των πρωτότυπων σκευασμάτων. Αυτό συμβάλλει στον περιορισµό των δηµόσιων δαπανών υγείας, γεγονός που αποβαίνει σε τελική ανάλυση προς όφελος των καταναλωτών. Η κατάσταση της αγοράς γενοσήμων στην Ευρώπη ποικίλλει από αρκετά ανεπτυγμένες αγορές με μεγάλη κατανάλωση γενοσήμων, μέχρι χώρες όπου είναι αρκετά μικρή ακόμη (Vallès et al, 2003). Το μερίδιο των γενοσήµων στην αγορά διαφέρει σηµαντικά μεταξύ, όχι μόνο των κρατών µελών (Γράφημα 2.6), αλλά και παγκοσμίως (Γράφημα 2.7). Το παρακάτω γράφημα (Γράφημα 2.7) βέβαια, μας δείχνει την αλήθεια κατά το ήμισυ, καθώς τα γενόσημα φάρμακα είναι αρκετά πιο φθηνά σε σύγκριση με τα πρωτότυπα σε όρους πραγματικού όγκου πωλήσεων. Το φαινόμενο των γενοσήμων είναι πολύ πιο κυρίαρχο και αυτό φαίνεται παρακάτω (Πίνακας 2.2). Από την περίοδο , οι εταιρείες παραγωγής πρωτότυπων φαρμάκων δαπανούσαν παγκοσμίως κατά µέσο όρο 17% του κύκλου εργασιών τους από τα συνταγογραφούµενα φάρµακα σε Έρευνα και Ανάπτυξη. Το 2007, οι δαπάνες παραγωγής αντιπροσώπευαν το 21% του συνολικού κύκλου εργασιών των εταιρειών παραγωγής πρωτότυπων σκευασμάτων. Από την πλευρά της ζήτησης, ο τοµέας των φαρµάκων είναι ιδιότυπος, διότι τις αποφάσεις Πανεπιστήμιο Πατρών Τμήμα Φαρμακευτικής, ΜΔΕ Φαρμακευτικού Marketing 37

39 για τα συνταγογραφούµενα φάρµακα δεν τις λαµβάνει ο τελικός καταναλωτής (ο ασθενής), αλλά συνήθως οι ιατροί που τα χορηγούν, ενώ σε ορισµένα κράτη µέλη ρόλο διαδραματίζουν και οι φαρμακοποιοί. Εξάλλου, το μεγαλύτερο μέρος της δαπάνης δεν αναλαμβάνεται άµεσα ούτε από τον ασθενή, ούτε από το πρόσωπο που γράφει τη συνταγή, ούτε από το πρόσωπο που χορηγεί τα φάρµακα καθώς αυτά καλύπτονται σε γενικές γραµµές ή/και επιστρέφονται κατά μεγάλο μέρος ή ακόµη εξ ολοκλήρου από τα εθνικά συστήµατα υγείας (ασφαλιστικοί φορείς). Η ιδιοτυπία του φαρμακευτικού τοµέα έγκειται επίσης στο γεγονός ότι οι τιµές καθορίζονται τις περισσότερες φορές µε ρυθμιστική διαδικασία λήψης αποφάσεων στο πλαίσιο της οποίας ωστόσο διενεργούνται διαπραγματεύσεις μεταξύ των ενδιαφερομένων μερών (Έκθεση ΕΕ, 2009). Γράφημα 2.6: Ποσοστά % φαρμακευτικής αγοράς σε γενόσημα φάρμακα κατά τα έτη 2008 και 2010 (Πηγή:EFPIA member associations) Πανεπιστήμιο Πατρών Τμήμα Φαρμακευτικής, ΜΔΕ Φαρμακευτικού Marketing 38

40 Γράφημα 2.7: Η παγκόσμια αγορά γενόσημων φαρμάκων σε ποσοστά της συνολικής αγοράς σε $ το έτος 1999 (Πηγή : 1999 IMS Health data) Πίνακας 2.2: Ποσοστό πωλήσεων γενοσήμων φαρμάκων σε όγκο (Πηγή: The Rise of generics, Business Briefing Pharmagenerics, 2002) Χώρα Γενόσημα ως % του Συνολικού Όγκου πωλήσεων της Αγοράς Ολλανδία 44% Η.Π.Α 41% Ηνωμένο Βασίλειο 40% Γερμανία 32% Ιρλανδία 18% Γαλλία 11% Ιταλία 11% Ισπανία 8% Πορτογαλία 7% Οι επιπτώσεις της εισόδου γενόσημων σκευασμάτων στην αγορά Το 2007, κάθε Ευρωπαίος πολίτης δαπανούσε κατά μέσο όρο 430 σε φάρμακα. Συνολικά, η φαρμακευτική αγορά άγγιζε τα 138 δισεκατομμύρια σε χονδρικές τιμές και τα 214 δισεκατομμύρια σε λιανικές τιμές. Αυτό αντιστοιχεί στο 2% του ΑΕΠ. Η έρευνα στο φαρμακευτικό κλάδο εξέτασε τους οικονοµικούς όρους που διέπουν την είσοδο γενόσηµων σκευασµάτων στην αγορά. Η χρονική απόκλιση για την είσοδο των γενόσηµων σκευασµάτων στην αγορά µετά την απώλεια αποκλειστικής εκµετάλλευσης των πρωτότυπων σκευασµάτων ήταν, σε σταθµισµένο µέσο όρο, µεγαλύτερη από επτά µήνες. Οι καθυστερήσεις ήταν σηµαντικές καθώς η τιµή στην οποία οι εταιρείες παραγωγής γενοσήµων άρχισαν να διαθέτουν τα προϊόντα τους στην αγορά ήταν κατά µέσο όρο 25% χαµηλότερη από την τιµή των πρωτοτύπων πριν τη λήξη του δικαιώµατος αποκλειστικής εκµετάλλευσής τους. ύο χρόνια µετά την είσοδό τους, οι τιµές των γενοσήµων ήταν κατά µέσο Πανεπιστήμιο Πατρών Τμήμα Φαρμακευτικής, ΜΔΕ Φαρμακευτικού Marketing 39

41 όρο κατά 40% χαµηλότερες από τις τιµές των προηγούµενων πρωτότυπων σκευασµάτων (Γράφημα 2.8). Επίσης, µετά την είσοδο των γενοσήµων στην αγορά, οι τιµές των πρωτότυπων σκευασµάτων φαίνεται να µειώνονται. Το µερίδιο αγοράς (σε όγκο πωλήσεων) των εταιρειών παραγωγής γενοσήµων ήταν 30% στο τέλος του πρώτου έτους και 45% μετά από δύο έτη. Με άλλα λόγια, κάθε καθυστέρηση έχει σηµαντικές επιπτώσεις στο κόστος/στα έσοδα. Στις αγορές στις οποίες διατίθενται γενόσηµα, η µέση εξοικονόµηση για το σύστηµα υγείας (όπως υπολογίζεται µε τη βοήθεια ενός σταθµισµένου δείκτη τιµών των πρωτότυπων και των γενόσηµων σκευασµάτων) φθάνει σχεδόν το 20% ένα χρόνο µετά τη λήξη του δικαιώµατος αποκλειστικής εκμετάλλευσης και το 25% περίπου µετά από δύο χρόνια (μέσος όρος ΕΕ). Με βάση το δείγµα φαρµάκων που αποτέλεσαν αντικείμενο ανάλυσης κατά την περίοδο , εκτιµάται ότι η εξοικονόμηση από την είσοδο των γενόσηµων σκευασμάτων θα ήταν μεγαλύτερη κατά 20% από την πραγµατοποιηθείσα, εάν η είσοδος είχε πραγµατοποιηθεί αµέσως μετά την απώλεια της αποκλειστικής εκµετάλλευσης. Σύµφωνα µε την ενδελεχή ανάλυση του εν λόγω δείγµατος, το συνολικό ποσό των δαπανών που ανέρχεται σε περίπου 50 δισεκατομμύρια ευρώ για την περίοδο μετά την απώλεια της αποκλειστικής εκμετάλλευσης θα ήταν περίπου 15 δισεκατομμύρια ευρώ υψηλότερο χωρίς την είσοδο των γενόσηµων σκευασμάτων (υπολογισμένη σε σταθερό όγκο). Ωστόσο, εάν η είσοδος είχε πραγµατοποιηθεί χωρίς καθυστέρηση θα μπορούσε να προκύψει πρόσθετη εξοικονόμηση περίπου 3 δισεκατομμύρια ευρώ. Γράφημα 2.8: Εξέλιξη των γενικών δεικτών τιμών πρωτότυπων και γενόσημων φαρμάκων για φάρμακα με είσοδο γενόσημου (Πηγή: Pharmaceutical Sector Inquiry-partially based on IMS data) Από την οικονοµετρική ανάλυση προκύπτει ότι µια σειρά από παράγοντες επηρεάζουν το πρότυπο που εξετάστηκε και τις επιπτώσεις της εισόδου γενοσήµων στην αγορά, π.χ. ο κύκλος εργασιών των πρωτότυπων σκευασµάτων πριν τη λήξη του διπλώµατος ευρεσιτεχνίας/της αποκλειστικότητας των δεδομένων ή το κανονιστικό περιβάλλον. Για παράδειγμα, στα κράτη- µέλη όπου υποχρεώνουν τους φαρµακοποιούς να διαθέτουν τα φθηνότερα γενόσηµα σκευάσματα το συντοµότερο δυνατό, η είσοδος στην αγορά φαίνεται να πραγματοποιείται νωρίτερα και σημειώνονται µεγαλύτερες εξοικονοµήσεις στον προϋπολογισµό για την υγεία. Οµοίως, η Πανεπιστήμιο Πατρών Τμήμα Φαρμακευτικής, ΜΔΕ Φαρμακευτικού Marketing 40

42 διείσδυση γενοσήµων φαίνεται να είναι ταχύτερη και τελευταία οι τιµές των γενοσήµων φαίνεται να µειώνονται περισσότερο σε κράτη-µέλη που δεν υποχρεώνουν τις εταιρείες παρασκευής γενοσήµων να τηρούν συγκεκριµένο ανώτατο όριο τιµής (π.χ. καθορισμένο ποσοστό της τιµής του πρωτότυπου σκευάσµατος) (Έκθεση ΕΕ, 2009). Ο γενικός αντίκτυπος της εισόδου γενόσημων σκευασμάτων είναι σημαντικός. Προσφέρει σε Ευρωπαίους ασθενείς καλύτερη πρόσβαση σε ασφαλή, καινοτόμα και οικονομικότερα φάρμακα ενώ ταυτόχρονα μειώνει το βάρος των κοινωνικών ασφαλίσεων Η ελληνική αγορά φαρμάκων Η εγχώρια παραγωγή φαρµάκου το 2007 ανήλθε στα 704 εκατομμύρια ευρώ, µειωµένη σε σχέση µε το 2006 κατά 1% περίπου. Ο Μέσος Ετήσιος Ρυθµός Μεταβολής (ΜΕΡΜ) την περίοδο ανέρχεται στο 11,1% (Βίτσου, 2009). Η ελληνική φαρμακευτική αγορά προβλέπεται να μειωθεί με ένα μικρό ποσοστό ετήσιας μείωσης της τάξης του -3.2% (±1.5%) κατά την περίοδο , φτάνοντας τα 3.8 δις ευρώ σε χονδρικές τιμές αγοράς το Υπάρχουν αρκετοί παράγοντες που επηρεάζουν αυτή την καθοδική τάση. Για αρχή, η μείωση τιμών με το δελτίο τιμών του Δεκεμβρίου 2011, όπου η τιμή πρωτότυπων φαρμάκων μειώθηκε κατά 65% με τη λήξη της πατέντας τους. Στη συνέχεια, η μείωση τιμής γενόσημων φαρμάκων κατά 15% και η διανομή φαρμάκων υψηλού κόστους (ΦΥΚ) με μειωμένο χονδρικό (2%) και λιανικό (16%) περιθώριο κέρδους καθώς και οι συνεχείς μειώσεις φαρμάκων με νέα δελτία τιμών (Νοέμβριος 2012, Φεβρουάριος 2013, Μάιος 2013) ενισχύουν την κατάσταση. Όσον αφορά την αναλογία πρωτότυπων και γενόσημων φαρμάκων, παραμένει αρκετά υψηλή στη Ελλάδα, αφού τα πρωτότυπα αποτελούν το 84,4% της συνολικής αγοράς το 2011, ενώ τα γενόσημα μειώνουν τη συνεισφορά τους στην αγορά στο 15.6% σε σύγκριση με το 16.7% του Αυτήν την περίοδο 327 εταιρείες δραστηριοποιούνται στην ελληνική φαρμακευτική αγορά. Παρόλα αυτά, οι 10 από αυτές αποτελούν το 52,1% των συνολικών πωλήσεων και μόνο οι 2 από τις 10 είναι τοπικές ελληνικές εταιρείες (Greek Market Prognosis Report, 2011). Γράφημα 2.9: Πρωτότυπα φαρμακευτικά σκευάσματα vs. Γενοσήμων στην Ελλάδα κατά τη διάρκεια των ετών (Πηγή : M. Geitona et al, 2006) Πανεπιστήμιο Πατρών Τμήμα Φαρμακευτικής, ΜΔΕ Φαρμακευτικού Marketing 41

43 2.5.4 Το διεθνές περιβάλλον Σύµφωνα µε στοιχεία της IMS Health, το 2008 το διεθνές περιβάλλον της φαρµακευτικής αγοράς σηµείωσε οριακή βελτίωση. Οι συνολικές πωλήσεις στην παγκόσµια φαρµακευτική αγορά έφτασαν τα $773,1 δις. σηµειώνοντας αύξηση κατά $58 δις. σε σύγκριση µε το 2007, εντούτοις ο ρυθµός µεταβολής µειώθηκε στο 4,8% από 6,6% το 2007 (Βίτσου, 2009). Το γεγονός ότι η παγκόσµια φαρµακευτική αγορά, αν και σε µικρότερο βαθµό σε σύγκριση µε άλλους κλάδους της βιοµηχανίας, επηρεάζεται από τις εξελίξεις που σηµατοδοτεί η διεθνής οικονοµική κρίση, καθιστά τις προοπτικές για τα επόµενα χρόνια ιδιαίτερα ανησυχητικές (IMS Market Prognosis). Συγκεκριμένα, σύμφωνα με το ΙΟΒΕ (Ίδρυμα Οικονομικών και Βιομηχανικών Ερευνών) και την ετήσια αναφορά του 2009 η αγορά εκτιµάται ότι θα παρουσιάσει ετήσιο ρυθµό µεταβολής µόλις 2,5%- 3,5%. Επίσης, εκτός από τις επιπτώσεις της οικονοµικής κρίσης, η φαρμακευτική αγορά πρόκειται να αντιµετωπίσει μεγάλο αριθµό πατεντών για εξαιρετικά κερδοφόρα φάρµακα που λήγουν έως το τέλος του 2012 (Βίτσου, 2009) αλλά και τα επόμενα χρόνια (Πίνακας 2.3). Η διείσδυση των γενόσημων φαρμάκων από χώρα σε χώρα ποικίλλει. Σύμφωνα με στατιστικά στοιχεία της IMS, η παγκόσμια αγορά φαρμάκου παρουσίασε κατά το έτος 2002 ετήσιες πωλήσεις του ύψους των 400 δις δολάρια, εκ των οποίων οι ΗΠΑ αντιπροσώπευαν περίπου τα 183 δις δολάρια. Παρατηρούμε δε, ότι η αγορά γενόσημων φαρμάκων είναι σημαντικά μικρή σε χώρες με ελεγχόμενο περιβάλλον τιμών, σε σχέση με τις χώρες όπου η αγορά είναι απελευθερωμένη. Εξαίρεση σε αυτό αποτελούν τα νέα κράτη-μέλη της Ευρωπαϊκής Ένωσης όπου η αγορά γενόσημων φαρμάκων είναι ιδιαίτερα αυξημένη (Efpia, 2010, 2012). Μια επιταχυνόμενη μετατόπιση προς τα γενόσημα είναι αναμενόμενη μέσα στα επόμενα χρόνια. Η δαπάνη για πρωτότυπα φάρμακα προβλέπεται να αυξηθεί από τα 596 δις δολάρια. το 2011 σε δις δολάρια το 2016, κυρίως από ανεπτυγμένες αγορές. Αντίστοιχα, θα αυξηθεί και η δαπάνη για γενόσημα φάρμακα από τα 242 δις δολάρια σε δις το 2016, εκ των οποίων τα δις δολάρια θα είναι από φθηνά γενόσημα στις αναδυόμενες αγορές. Στις ανεπτυγμένες αγορές, οι αυξημένες δαπάνες λόγω γενοσήμων στα επόμενα χρόνια θα οδηγούνται από τον ανταγωνισμό μεταξύ γενοσήμων, λόγω της λήξης πατέντας και μερικώς από τις διευρυμένες χρήσεις γενοσήμων για μόρια εκτός πατέντας. Ταυτόχρονα, παρατηρείται σηµαντική μετατόπιση της ζήτησης από τις ώριµες προς τις αναπτυσσόμενες αγορές. Στις ώριµες αγορές φαρµάκου επιβραδύνονται οι ρυθµοί ανάπτυξης, σε αντίθεση µε τις αναπτυσσόμενες αγορές (Βίτσου, 2009). Στις αναδυόμενες αυτές αγορές, τα γενόσημα και οι τοπικές επιχειρήσεις είναι αυτές που θα οδηγήσουν κυρίως στην αύξηση των δαπανών. Στον παρακάτω Πίνακα 2.4, πρέπει να σημειωθεί ότι εκτός των πρωτοτύπων και γενοσήμων, υπάρχουν και άλλοι παράγοντες που καθορίζουν την παγκόσμια δαπάνη. Τέτοιοι είναι Πανεπιστήμιο Πατρών Τμήμα Φαρμακευτικής, ΜΔΕ Φαρμακευτικού Marketing 42

44 τα Μη Συνταγογραφούμενα Φάρμακα (ΜΗΣΥΦΑ), διάφορα διαγνωστικά μέσα αλλά και μηθεραπευτικά μέσα (IMS, 2012). Πίνακας 2.3: Σημαντικές λήξεις πατέντας φαρμάκων ανά χώρα και έτος (Πηγή: IMS MIDAS, May 2012) PROTECTIO N EXPIRY US JAPAN UK FRANCE GERMANY YEAR 2012 Plavix Seroquel Singulair Actos Lexapro Diovan Diovan HCT Geodon Viagra Bonviva Nu Lotan Myslee Preminent Haigou Seroquel Lipitor Amias Seroquel Aricept Singulair Tahor Singulair Pariet Ixprim Aprovel Seroquel Atacand Atacand Plus Sortis Aricept 2013 Oxycontin Aciphex Zometa Xeloda Opana ER Asacol Diovan Plavix Livalo Elplat Viagra Xeloda Seretide Coaprovel Xeloda Micardis Viagra Viani Zometa Atmadisc Coaprovel Viagra 2014 Nexium Cymbalta Celebrex Symbicort Lunesta Restasis Evista Sandostatin Actonel Prograf Glivec Abilify Abilify Cipralex Risperdal Consta Seroplex Abilify Ebixa Risperdal Consta LP Axura Risperdal Consta Blopress Plus 2015 Abilify Copaxone Gleevec Namenda Provigil Combivent Zyvox Prezista Avodart Zyprexa Adoair Alimta Spiriva Symbicort Spiriva Cymbalta Alimta Alimta Spiriva Copaxone Protelos Cymbalta Spiriva Copaxone Alimta Cymbalta 2016 Crestor Benicar Benicar HCT Cubicin Blopress Baraclude Glivec Vfend Glivec Cancidas Vfend Glivec Zyvoxid Vfend Γράφημα 2.10: Φαρμακευτικές πωλήσεις διεθνώς, (Πηγή: IMS Health) Πανεπιστήμιο Πατρών Τμήμα Φαρμακευτικής, ΜΔΕ Φαρμακευτικού Marketing 43

45 Πίνακας 2.4: Παγκόσμια φαρμακευτική δαπάνη σε ανεπτυγμένες, αναδυόμενες αγορές ανα τον κοσμό κατά τα έτη 2011 και 2016 (Πηγή: IMS Institute for Healthcare Informatics, IMS Market Prognosis, May 2012) 2.6 Εμπόδια στην ευρεία ανάπτυξη των γενόσημων φαρμάκων Τα γενόσημα φάρμακα εξοικονομούν τεράστια χρηματικά ποσά στις κυβερνήσεις και για το λόγο αυτό θα πρέπει να αναπτυχθεί η αγορά τους. Ωστόσο, υπάρχουν παράγοντες που εμποδίζουν την ανάπτυξη αυτή. Άλλοι κλάδοι είναι υπέρ και άλλοι κατά της χρήσης γενόσημων φαρμάκων. Το αντίκτυπο της αυξημένης χρήσης γενοσήμων θα φανεί σε πολλούς τομείς και κλάδους. Φαρμακευτικές εταιρείες θα αντιμετωπίζουν ισχυρό ανταγωνισμό από εταιρείες που παρασκευάζουν χαμηλού κόστους γενόσημα. Οι ιατροί δεν θα έχουν τον πλήρη και ολικό έλεγχο των φαρμάκων που συνταγογραφούνται και χορηγούνται. Από την άλλη πλευρά όμως, η πρακτική των γενοσήμων θα αυξήσει την ανάμειξη του φαρμακοποιού στη φροντίδα υγείας και θα βελτιώσει την επαγγελματική του εικόνα, η οποία δείχνει να έχει πτώση στα τελευταία χρόνια (Bearden and Mason, 1979). Πρώτα απ όλα, εμπόδιο στην ευρεία ανάπτυξη των γενοσήμων αποτελεί η ανησυχία των ασθενών-καταναλωτών. Περίπου το 1/3 των ασθενών έχει εκφράσει ανησυχίες για τα γενόσημα φάρμακα και κάποιοι έχουν αναφέρει μειωμένα αποτελέσματα ή νέες ή/και αυξημένες παρενέργειες (Himmel et al, 2005; Hassali et al, 2009). Οι χρόνια πάσχοντες, που λαμβάνουν πολλά φάρμακα ημερησίως, αισθάνονται άβολα (Shrank et al, 2006), ιδίως φορά που τους συστήνονται διαφορετικά γενόσημα όταν αγοράζουν τα φάρμακά τους (Kjoenniksen et al, 2006). Ακόμη, τέτοιες αλλαγές από πρωτότυπο σε γενόσημο ή από γενόσημο σε άλλο γενόσημο, μπορούν να Πανεπιστήμιο Πατρών Τμήμα Φαρμακευτικής, ΜΔΕ Φαρμακευτικού Marketing 44

46 οδηγήσουν σε προβλήματα, ιδίως με φάρμακα στενού θεραπευτικού εύρους, όπως για παράδειγμα τα αντιεπιληπτικά φάρμακα (Krämer et al, 2007). Επιπλέον, η αντικατάσταση με γενόσημα προβληματίζει ιδιαίτερα τους επαγγελματίες υγείας. Οι ιατροί, που παίζουν καθοριστικό ρόλο στη συνταγογράφηση έχουν τις δικές τους συνήθειες συνταγογράφησης και τείνουν να συνταγογραφούν εμπορικές ονομασίες φαρμάκων (Coscelli, 2000), αγνοώντας τις τιμές τους. Οι φαρμακοποιοί από την άλλη μπορούν να επηρεάσουν την επιλογή του φαρμάκου ενημερώνοντας τους ασθενείς για το κόστος των φαρμάκων. Επίσης, νομοθετικά ζητήματα επηρεάζουν την αντικατάσταση. Όπως προαναφέρθηκε, οι νομοθεσίες για αντικατάσταση είναι διαφορετικές από χώρα σε χώρα και ακόμη ανάμεσα σε Πολιτείες των Η.Π.Α. Σε κάποιες απαιτείται η αντικατάσταση από το φαρμακοποιό χωρίς τη συναίνεση του ιατρού, αλλού επιτρέπεται χωρίς να επιβάλλεται, ενώ αλλού πρέπει να υπάρχει και συναίνεση από τον ασθενή προκειμένου να γίνει η αντικατάσταση. Τέλος, σε μερικές Πολιτείες υπάρχει περιορισμός στους φαρμακοποιούς στην αντικατάσταση με φάρμακα στενού θεραπευτικού εύρους (ASPE, 2010). Τέλος, οι οικονομικές και ρυθμιστικές συνθήκες συμβάλλουν σημαντικά στην αγορά φαρμάκων με τα οικονομικά κίνητρα να είναι σημαντικοί παράγοντες για όλες τις ομάδες (ιατροί, φαρμακοποιοί, ασθενείς) (Simoens and Coster, 2006). Ασθενείς με μεγαλύτερη συμμετοχή στην αξία των φαρμάκων τους, αγοράζουν κατά μέσο όρο περισσότερες φορές γενόσημα φάρμακα και αντικαθιστούν με γενόσημα όταν εξοικονομούν μεγάλα χρηματικά ποσά (Andersson et al, 2005). Με σημαντικούς φραγμούς, λοιπόν, την άγνοια αλλά και τις λανθασμένες απόψεις, οι επεμβάσεις των κρατικών αρχών, σύμφωνα με τους Kaplan et al (2012), θα πρέπει να στοχεύουν στην παροχή πληροφοριών και την αλλαγή των πεποιθήσεων. Τρεις συνθήκες είναι απαραίτητες ώστε να πραγματοποιηθούν οι αλλαγές. Αυτές είναι: α) να δημιουργηθεί μια ρυθμιστική αρχή φαρμάκων, β) να δημιουργηθεί μια δυνατή αγορά γενόσημων φαρμάκων και γ) να συντονιστούν τα κίνητρα υπέρ της χρήσης γενοσήμων ανάμεσα σε ιατρούς, φαρμακοποιούς και ασθενείς. Οι παραπάνω συνθήκες είναι απαραίτητες, αλλά πιθανότατα ανεπαρκείς. Στρατηγικές που σχετίζονται με τις παραπάνω συνθήκες θα πρέπει να εφαρμόζονται με προσωρινό ή σταδιακό τρόπο και σημαντικότερα, ιδανικά θα πρέπει να παρακολουθούνται και να αξιολογούνται πριν εφαρμοστούν μακροχρόνια. 2.7 Παράγοντες που επηρεάζουν τη στάση ασθενών-καταναλωτών Οι πρώτες μελέτες για τις στάσεις των ασθενών σχετικά με τα γενόσημα φάρμακα, τις πεποιθήσεις τους, τις γνώσεις τους καθώς και τις ανησυχίες τους έχουν γίνει στις δεκαετίες του 70 και 80 στις Η.Π.Α (Bearden and Mason, 1978; Mason and Bearden, 1980; Caroll et al, 1986). Σε αυτές τις μελέτες φαίνεται πως οι γνώμες διχάζονται καθώς το 1/3 των ασθενών κλίνει θετικά προς τα γενόσημα, το 1/3 αρνητικά και οι υπόλοιποι παραμένουν ουδέτεροι. Περαιτέρω μελέτες έδειξαν πως οι κλίσεις των ασθενών επηρεάζονταν από τις ανησυχίες τους περί ασφάλειας και Πανεπιστήμιο Πατρών Τμήμα Φαρμακευτικής, ΜΔΕ Φαρμακευτικού Marketing 45

47 απόδοσης των φαρμάκων (Bearden and Mason, 1978), ενώ δεν πιστεύουν πως αντιμετωπίζουν μεγαλύτερο κίνδυνο αν η συνταγογράφηση γενοσήμων καθιερωθεί σαν πρακτική (Mason and Bearden, 1980). Με το πέρασμα των χρόνων, οι γνώσεις των ασθενών-καταναλωτών σχετικά με τα γενόσημα φάρμακα, σταθερά αυξάνονται. Παρόλο, όμως, που η θετική στάση προς τα γενόσημα φάρμακα δείχνει να έχει καλή πορεία στο πέρασμα των χρόνων, αυτή δεν μεταφράζεται απαραίτητα και σε αυξημένη χρήση των γενοσήμων. Θέματα σχετικά με την ασφάλεια, αλλά και την αποτελεσματικότητα, αποτελούν σημαντικούς φραγμούς στην αποδοχή των γενοσήμων σαν αντικατάστατα φάρμακα των πρωτοτύπων (Hassali et al, 2009). Μετά από ανάλυση παλαιότερης έρευνας, διακρίνουμε τέσσερις θεματικές ομάδες ασθενών, α) αυτών που γνωρίζουν τα γενόσημα φάρμακα, β) αυτών που δέχονται τα γενόσημα, γ) αυτών που δεν δέχονται τα γενόσημα και δ) αυτών που χρήζουν εκπαίδευσης σχετικά με τη χρήση γενοσήμων (Hassali et al, 2005). Στη συζήτηση για τη χρήση πρωτότυπων ή γενόσημων φαρμακευτικών σκευασμάτων, η φωνή του ασθενή-καταναλωτή, για τον οποίο προορίζεται το φάρμακο, συχνά δεν ακούγεται. Παρόλο που η αντικατάσταση με γενόσημα είναι πιο αποδεκτή πολιτική από παλαιότερα σε πολλές χώρες, πολλοί ασθενείς παραμένουν με την εντύπωση πως τα γενόσημα είναι φθηνότερα από τα πρωτότυπα λόγω χαμηλότερης ποιότητας και αποτελεσματικότητας (Gaither et al, 2001). Η αντικατάσταση με γενόσημα φάρμακα για μεγάλο αριθμό ασθενών δεν θεωρείται ισότιμη εναλλακτική των πρωτότυπων φαρμάκων, και αυτοί οι ασθενείς πιθανότατα να χρειαστούν κάποιου είδους επιμόρφωση και υποστήριξη. Άλλωστε η πληροφόρηση για τα γενόσημα φάρμακα έχει επηρεάσει σημαντικά την απόφαση του ασθενούς να αντικαταστήσει ή όχι το φάρμακό του (Kjoenniksen et al, 2006). Παρατηρούμε ότι σε περιοχές που έχει γίνει προσπάθεια για επικοινωνία των γενοσήμων με ενημερώσεις και προωθητικές καμπάνιες μέσω των ΜΜΕ, περισσότεροι ασθενείς γνωρίζουν για τα γενόσημα φάρμακα (Hassali et al, 2005). Άλλωστε σε έρευνα της Ισπανίας έχουμε δει πως οι εκπαιδευτικές επεμβάσεις σε ασθενείς με επαναλαμβανόμενες συνταγές καταλήγει σε υψηλό βαθμό αποδοχής των γενοσήμων (Vallès et al, 2003). Από την άλλη πλευρά, πολλοί ασθενείς θεωρούν πως η αντικατάσταση με γενόσημα είναι ένα καλό μέτρο μεταρρύθμισης, ειδικά από ασθενείς που την έχουν αποδεχτεί και έχουν χρησιμοποιήσει γενόσημα (Heikkila et al, 2007). Ο κυριότερος λόγος χρήσης και αποδοχής των γενόσημων φαρμάκων φαίνεται να είναι το χαμηλότερο κόστος τους. Σημαντικός ακόμη παράγοντας είναι η εμπιστοσύνη που έχουν στους επαγγελματίες υγείας, ενώ η παλαιότερη εμπειρία με γενόσημα φάρμακα επηρεάζει εξίσου τις απόψεις των ασθενών. Η ασφάλεια και η αποτελεσματικότητα φαίνεται πως είναι και αυτοί σημαντικοί παράγοντες (Hassali et al, 2005). Επίσης, σημαντικοί λόγοι για την αποδοχή της αντικατάστασης φαίνεται να είναι η εξοικονόμηση φαρμακευτικών δαπανών και η συμβουλή από τους φαρμακοποιούς (Heikkila et al, 2007). Πανεπιστήμιο Πατρών Τμήμα Φαρμακευτικής, ΜΔΕ Φαρμακευτικού Marketing 46

48 Αντιθέτως, φραγμούς στη αποδοχή γενόσημων φαρμάκων από τους ασθενείς αποτελούν οι εξής παράγοντες: Η σύσταση του ιατρού για χρήση του πρωτότυπου φαρμάκου Η εμπειρία και η εξοικείωση με το φάρμακο που ήδη χρησιμοποιούν Η ανησυχία για παρενέργειες Η σύγχυση που δημιουργείται με τη χρήση διαφορετικών σκευασμάτων Η έλλειψη γνώσεων και πληροφόρησης σχετικά με τα γενόσημα Η ικανοποίηση από τη χρήση προηγούμενων φαρμάκων (Heikkila et al, 2007) Όσον αφορά την εκπαίδευση των ασθενών, οι ίδιοι δήλωσαν πως απαιτείται η ενημέρωση και πληροφόρησή τους από επαγγελματίες υγείας αλλά και κρατικούς φορείς προκειμένου να αυξηθεί η μελλοντική κατανάλωση γενόσημων φαρμάκων (Hassali et al, 2005). Οι ασθενείς συνεπώς, στηρίζονται στις συμβουλές των επαγγελματιών υγείας όταν παίρνουν αποφάσεις σχετικά με τα φάρμακα τους (Hassali et al, 2005). Από την άλλη πλευρά βέβαια, η προτίμηση των ασθενών-καταναλωτών σε μία συγκεκριμένη επωνυμία φαρμάκου φαίνεται πως είναι το κλειδί που επηρεάζει την αντίληψη για τα γενόσημα και την αντικατάσταση. Φαρμακοποιοί έχουν δηλώσει πως τα ΜΜΕ δημιουργούν και υποθάλπτουν φόβο στους καταναλωτές και πως οι καταναλωτές είναι πιθανότερο να συνδέσουν ένα ανεξήγητο πρόβλημα υγείας με τα γενόσημα φάρμακα (Babar et al, 2011). 2.8 Παράγοντες που επηρεάζουν τη στάση των επαγγελματιών υγείας Οι υγειονομικές αρχές ολοένα και περισσότερο υποστηρίζουν την αντικατάσταση με γενόσημα φάρμακα, κυρίως για οικονομικούς λόγους (Meredith, 1996). Παρά το γεγονός αυτό, διάφορα σημαντικά προβλήματα και ανησυχίες συνεχίζουν να υπονομεύουν την εμπιστοσύνη ασθενών και επαγγελματιών υγείας στα γενόσημα σκευάσματα. Πολλές από αυτές τις ανησυχίες προέρχονται από το γεγονός ότι η ανάπτυξη γενόσημων φαρμάκων δεν απαιτεί μεγάλες ή εκτενείς μελέτες σε ασθενείς για τις απαιτούμενες ενδείξεις. Το γεγονός αυτό έχει οδηγήσει στην πεποίθηση πως τα γενόσημα φάρμακα είναι δυνητικά κατώτερα των πρωτοτύπων (Dighe, 1999). Η διεθνής βιβλιογραφία (Bearden and Mason 1978; Caroll et al, 1986; Caroll and Wolfgang, 1991) έχει δείξει ότι με τη συταγογράφηση και χορήγηση γενοσήμων οι επαγγελματίες υγείας αντιμετωπίζουν έξι διαστάσεις κινδύνου ή απώλειας. Οι διαστάσεις αυτές του κινδύνου ή απώλειας είναι οι εξής : 1. Οικονομικός κίνδυνος 2. Κοινωνικός κίνδυνος (απώλεια φήμης ή κοινωνικού κύρους) 3. Ψυχολογικός κίνδυνος (απώλεια λόγω ανησυχίας ή συγκρουόμενες πεποιθήσεις) Πανεπιστήμιο Πατρών Τμήμα Φαρμακευτικής, ΜΔΕ Φαρμακευτικού Marketing 47

49 4. Κίνδυνος απόδοσης (απώλεια αποδιδόμενη στη μη αναμενόμενη αποτελεσματικότητα του φαρμάκου) 5. Κίνδυνος ασφάλειας (σωματική βλάβη αποδιδόμενη σε χρήση γενοσήμων) 6. Απώλεια χρόνου (ή ευκολίας) Το θέμα είναι εάν οι κίνδυνοι αυτοί καθορίζουν τη συμπεριφορά των επαγγελματιών υγείας όσον αφορά την αντικατάσταση, και αν ναι, ποιοι παράγοντες την επηρεάζουν περισσότερο. Όσον αφορά τον οικονομικό κίνδυνο, αναφερόμαστε σε οικονομική απώλεια λόγω απώλειας πελατολογίου ή αυξημένο κόστος αποθήκης. Κοινωνικοί κίνδυνοι αποτελούν ο τρόπος που βλέπουν οι ασθενείς τους επαγγελματίες υγείας ή ο τρόπος που βλέπει ο ένας επαγγελματίας τον άλλον. Ψυχολογικοί κίνδυνοι αποτελούν η ευθύνη της έκθεσης, οι ανησυχίες για την ποιότητα των γενοσήμων, οι συγκρουόμενες πεποιθήσεις. Κίνδυνοι απόδοσης αναφέρονται στις σκέψεις των ασθενών πως το γενόσημα δεν ικανοποίησαν τις προσδοκίες τους, οι ανησυχίες για την αυξημένη χρήση φαρμάκων που δεν είναι βιοϊσοδύναμα ή που δεν έχουν την ίδια θεραπευτική αξία. Η απώλεια χρόνου αναφέρεται στο χρόνο που απαιτείται να ενημερώσεις τους ασθενείς για την αντικατάσταση, να πάρεις τη συγκατάθεσή τους και να κρατήσεις τα αντίστοιχα αρχεία. Ένας σημαντικότατος παράγοντας που επηρεάζει την αντίληψη περί γενοσήμων και τη θέληση των επαγγελματιών υγείας, κυρίως φαρμακοποιών, να προβούν σε αντικατάσταση είναι η διαθεσιμότητα του αποθέματος φαρμάκων (Babar et al, 2011). Οι φαρμακοποιοί έχουν σε διαθεσιμότητα κυρίως πρωτότυπα σκευάσματα. Με την αντικατάσταση όμως με γενόσημα το στοκ σε γενόσημα πρέπει να αυξηθεί και, δεδομένου ότι για την ίδια δραστική ουσία υπάρχουν πολλά γενόσημα διαφορετικών φαρμακευτικών εταιρειών, τα σκευάσματα που πρέπει ένας φαρμακοποιός να έχει σε στοκ θεωρητικά είναι πολλά. Ένας πιθανός φραγμός στη βελτίωση στρατηγικής γενοσήμων θα μπορούσε να αποτελέσει η στάση των φαρμακοποιών και οι πεποιθήσεις τους για τα γενόσημα φάρμακα. Οι Banahan and Kolossa (1994) κατέγραψαν την δήλωση αμερικανών φαρμακοποιών πως οι ασθενείς αποτελούν σημαντικό παράγοντα ο οποίος επηρεάζει τη στάση τους προς την αντικατάσταση. Επίσης, ανησυχίες υπάρχουν για τις διαφορετικές θεραπευτικές εκβάσεις και τις αντιληπτές διαφορές στο προφίλ των παρενεργειών. Επαγγελματίες που συνήθως είναι κατά της αντικατάστασης πιστεύουν πως τα γενόσημα φάρμακα μπορεί να έχουν διαφορετική θεραπευτική έκβαση ή παρενέργειες (Chong et al, 2010). Όσον αφορά την αντικατάσταση φαρμάκων, ενώ φαίνεται να υπάρχει μια γενική αποδοχή των γενόσημων φαρμάκων, υπάρχει μερίδα επαγγελματιών οι οποίοι πιστεύουν πως δεν πρέπει να γίνεται σε όλες τις περιπτώσεις αντικατάσταση (Babar et al, 2011). H βιβλιογραφία διακρίνει τριών ειδών επαγγελματίες, α) την ομάδα υπέρ της αντικατάστασης, δηλαδή αυτούς που είναι πρόθυμοι να αντικαθιστούν πρωτότυπα με γενόσημα φάρμακα όταν επιτρέπεται, β) την ομάδα κατά της αντικατάστασης, δηλαδή αυτούς που διαφωνούν ή είναι επιφυλακτικοί με την Πανεπιστήμιο Πατρών Τμήμα Φαρμακευτικής, ΜΔΕ Φαρμακευτικού Marketing 48

50 αντικατάσταση και γ) την ουδέτερη ομάδα ή αλλιώς «αδιάφορους», αυτούς που παραμένουν ουδέτεροι στην αντικατάσταση φαρμάκων (Chong et al, 2010; Kirking et al, 2001). Παρατηρούνται διαφορές ανάμεσα στις τρεις ομάδες επαγγελματιών όσον αφορά την αντικατάσταση, την ανησυχία για απώλεια πόρων στην έρευνα και ανάπτυξη νέων φαρμάκων, αλλά και αντικατάσταση σε χρόνιες παθήσεις (Chong et al, 2010). Η συμπεριφορά των επαγγελματιών υγείας είναι σημαντική και επηρεάζει τα ποσοστά χρήσης γενοσήμων. Οι ιατροί μπορεί να συνταγογραφούν βάσει των συνηθειών τους ή των ανησυχιών τους περί ασφάλειας και αποτελεσματικότητας. Έρευνα διαπίστωσε πως η πλειοψηφία των ιατρών αναφέρονται στα φάρμακα με τις εμπορικές ονομασίες τους. Αυτό οδηγεί στο συμπέρασμα πως όταν συνταγογραφούν μπορεί να συνταγογραφούν και από συνήθεια τα πρωτότυπα φάρμακα παρά από πρόθεση (Steiman et al, 2007). Σε αυτή την περίπτωση, σημαντικός παράγοντας στη διατήρηση των υψηλών επιπέδων χρήσης των γενοσήμων είναι η άδεια στον φαρμακοποιό να αντικαθιστά με γενόσημα φάρμακα. Ακόμη, η εκπαίδευση των ιατρών, τα κίνητρα και η χρήση της ηλεκτρονικής συνταγογράφησης μπορεί να επηρεάσουν τους ιατρούς να αλλάξουν τη στάση τους και τις συνήθειες τους. Η ηλεκτρονική συνταγογράφηση θεωρείται πως αυξάνει τη χρήση γενοσήμων παρέχοντας πληροφορίες για τα διαθέσιμα γενόσημα, τις μορφές τους και το κόστος τους στους ιατρούς τη στιγμή της συνταγογράφησης (ASPE, 2010). Παρόλο που τα περισσότερα γενόσημα που είναι διαθέσιμα σήμερα μπορούν να θεωρηθούν θεραπευτικά ισοδύναμα με τα αντίστοιχα πρωτότυπα σκευάσματα, ένας αριθμός χαρακτηριστικών των φαρμάκων έχουν ταυτοποιηθεί πως μπορούν να προκαλέσουν πρόβλημα με την αξιολόγηση της βιοϊσοδυναμίας. Τέτοια χαρακτηριστικά είναι η σχετική αδιαλυτότητα στο νερό, το στενό θεραπευτικό εύρος και η μη γραμμική φαρμακοκινητική (Besag, 2000). Η κλινική πρακτική έχει φέρει στην επιφάνεια και κατηγορίες φαρμάκων για τις οποίες απαιτείται προσοχή κατά την αντικατάσταση. Τέτοιες κατηγορίες είναι τα καρδειαγγειακά φάρμακα, τα αντιεπιληπτικά, τα ψυχοτρόπα, τα μη στεροειδή αντιφλεγμονώδη φάρμακα (NSAIDs) και η δραστική ουσία levothyroxine sodium για το θυρεοειδή αδένα (Tatley 2009; Kirking et al 2001; Meredith, 1996). Με τη χρήση γενοσήμων, οι φαρμακοποιοί μπορούν να βελτιώσουν την κερδοφορία τους, αλλά και την εικόνα τους (Caroll and Wolfgang, 1991). Τα γενόσημα κοστίζουν λιγότερο και έτσι δεν απαιτείται οι φαρμακοποιοί να διαθέσουν χρόνο να ασχοληθούν με παράπονα των ασθενών όσον αφορά τις τιμές των φαρμάκων. Αυτό συμβάλλει στην ενίσχυση της πιστότητας των ασθενών στο φαρμακοποιό, αλλά επιτρέπει και στο φαρμακοποιό να αισθανθεί καλύτερα που εξοικονομεί χρήματα στους ασθενείς του. Πανεπιστήμιο Πατρών Τμήμα Φαρμακευτικής, ΜΔΕ Φαρμακευτικού Marketing 49

51 2.9 Περίληψη Στο κεφάλαιο αυτό παρουσιάστηκε μια βιβλιογραφική ανασκόπηση των σημαντικότερων στοιχείων που αφορούν τα γενόσημα φάρμακα σήμερα. Γενόσημο προϊόν είναι φαρμακευτικό προϊόν που έχει αναπτυχθεί με τέτοιο τρόπο, ώστε να είναι ίδιο ή βιοϊσοδύναμο με ήδη εγκεκριμένο (πρωτότυπο). Βιοϊσοδυναμία σημαίνει πως ο ρυθμός και η έκταση της απορρόφησης του γενόσημου φαρμάκου στην κυκλοφορία του αίματος δεν έχει στατιστικά σημαντική διαφορά με το πρωτότυπο φάρμακο. Παρόλα αυτά, τα όρια βιοδιαθεσιμότητας που έχει θέσει ο ΕΜΕΑ στην Ευρώπη, επιτρέπουν τη διαφοροποίηση μεταξύ πρωτοτύπου και γενοσήμου σε σημείο όμως που η μεταξύ τους αντικατάσταση να είναι επιτρεπτή. Προκειμένου να κυκλοφορήσει ένα γενόσημο φάρμακο στην αγορά θα πρέπει πρώτα να έχει λήξει η πατέντα του πρωτότυπου φαρμάκου. Στη συνέχεια θα πρέπει να έχει ελεγχθεί και να έχει πάρει άδεια κυκλοφορίας. Προκειμένου να γίνει αυτό θα πρέπει πρώτα να εξασφαλιστεί πως είναι ίδιο με το πρωτότυπο στα εξής χαρακτηριστικά: α) θα πρέπει να έχει την ίδια δραστική ουσία με το πρωτότυπο, β) την ίδια οδό χορήγησης και το ίδιο δοσολογικό σχήμα, γ) να έχει τις ίδιες ενδείξεις, δ) να είναι βιοϊσοδύναμο του πρωτοτύπου και ε) να έχει κατασκευαστεί κάτω από τις ίδιες αυστηρές συνθήκες παρασκευής πρωτότυπων φαρμάκων. Η τιμή που θα λάβει το γενόσημο φάρμακο κατά την κυκλοφορία του θα είναι μικρότερη από αυτή του πρωτότυπου σκευάσματος βάσει της νομοθεσίας. Αφού, λοιπόν, τα γενόσημα φάρμακα έχουν το ίδιο θεραπευτικό αποτέλεσμα με τα πρωτότυπα σκευάσματα, αλλά με μικρότερο κόστος, η χρήση τους θα πρέπει να προωθηθεί. Μέτρα για την προώθηση έχουν λάβει πολλές χώρες. Παρόλα αυτά, διάφοροι παράγοντες εμποδίζουν και καθυστερούν την ανάπτυξή τους και ευρεία χρήση τους. Τέτοιοι παράγοντες είναι η απόψεις των ασθενών, επαγγελματιών υγείας αλλά και τα οικονομικά συμφέροντα διαφόρων κλάδων. Οι ασθενείς με το πέρασμα των χρόνων έχουν ενημερωθεί περισσότερο για τα γενόσημα φάρμακα, αλλά αμφιβολίες εξακολουθούν να υπάρχουν για την ασφάλεια και αποτελεσματικότητά τους. Κυριότερο σημείο αποδοχής τους αποτελεί το χαμηλό κόστος τους, ενώ οι συστάσεις των ιατρών, οι ανησυχίες, οι συγχύσεις μπορεί να αποτρέψουν κάποιον από το να τα χρησιμοποιήσει. Οι επαγγελματίες υγείας, σε γενικές γραμμές, υποστηρίζουν τη χρήση γενόσημων φαρμάκων. Παρόλα αυτά, συνεχίζουν να έχουν αμφιβολίες, όσον αφορά την αντικατάσταση, ειδικότερα σε ορισμένες κατηγορίες φαρμάκων με στενό θεραπευτικό εύρος και υποστηρίζουν πως τα αποτελέσματα από τις προτιμήσεις των ασθενών δεν είναι σημαντικά, αφού η επιλογή του γενοσήμου γίνεται περισσότερο βάσει της εμπιστοσύνης στη φαρμακευτική εταιρεία, παρά την τιμή του φαρμάκου. Πανεπιστήμιο Πατρών Τμήμα Φαρμακευτικής, ΜΔΕ Φαρμακευτικού Marketing 50

52 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 3 : ΣΧΕΔΙΑΣΜΟΣ ΚΑΙ ΜΕΘΟΔΟΛΟΓΙΑ ΕΡΕΥΝΑΣ 3.1 Εισαγωγή Στο κεφάλαιο αυτό παρουσιάζεται η μεθοδολογία που επελέγη για τη διερεύνηση της στάσης των ασθενών-καταναλωτών και των επαγγελματιών υγείας προς τα γενόσημα φάρμακα στην Ελλάδα. Αρχικά, στην Ενότητα 3.2 περιγράφεται ο σχεδιασμός της έρευνας. Αυτός αποτελείται από τον καθορισμό του σκοπού της έρευνας, την προκαταρκτική έρευνα, τον προσδιορισμό της μεθόδου έρευνας, την ανάπτυξη του ερευνητικού οργάνου (ερωτηματολόγιο) αλλά και τον προσδιορισμό του δείγματος που θα χρησιμοποιηθεί και η δειγματοληπτική μονάδα. Τέλος, παρουσιάζονται οι μέθοδοι επαφής. Στην Ενότητα 3.3 περιγράφεται το ερωτηματολόγιο. Περιγράφεται ο σχεδιασμός του ερωτηματολογίου, που αποτελείται από τον καθορισμό των πληροφοριών, την επιλογή του τύπου των ερωτήσεων, τη διατύπωση και σειρά των ερωτήσεων, καθώς και την εμφάνιση του ερωτηματολογίου. Ακολουθεί ο προέλεγχος του ερωτηματολογίου και η ανάλυση των λόγων που μερικοί συμμετέχοντες στην έρευνα δεν απάντησαν σε ορισμένες ερωτήσεις. Στην Ενότητα 3.4 παρουσιάζονται οι μέθοδοι ανάλυσης των δεδομένων που θα χρησιμοποιηθούν για την ανάλυση των δεδομένων μας καθώς και τα διάφορα μη παραμετρικά τεστ που χρησιμοποιήσαμε. 3.2 Σχεδιασμός της Έρευνας Η σχεδίαση της έρευνας έχει ως σκοπό τον προσδιορισμό των πηγών για την απόκτηση των επιθυμητών στοιχείων. Μία από τις μεγαλύτερες δυσκολίες του σχεδιασμού της έρευνας είναι ότι κάθε επιμέρους σχεδιασμός ή επιλογή επηρεάζει και ταυτόχρονα επηρεάζεται από όλα τα υπόλοιπα στάδια, σχεδιασμούς ή επιλογές. Η διαδικασία σχεδιασμού της έρευνας περιλαμβάνει τα εξής στάδια (Κουρεμένος, 2008): Καθορισμός του σκοπού της έρευνας Έχοντας προσδιορίσει το σκοπό της έρευνας, καθορίστηκαν στη συνέχεια και οι επιμέρους στόχοι, δηλαδή το πού ακριβώς αποβλέπει η έρευνα. Σκοπός αυτής της έρευνας είναι να προσδιορίσουμε τη στάση των ασθενών-καταναλωτών και επαγγελματιών υγείας προς τα γενόσημα φάρμακα στην Ελλάδα. Συνοπτικά, οι επιμέρους στόχοι της έρευνας είναι να μελετήσουμε ποια η γνώμη κι οι γνώσεις των ασθενών-καταναλωτών και επαγγελματιών υγείας, ποιοι είναι οι λόγοι για τους οποίους επιλέγουν να χρησιμοποιήσουν γενόσημο φάρμακο, κατά πόσο είναι δεκτικοί στην αντικατάσταση με γενόσημο φάρμακο, αλλά και πώς επηρεάζεται η στάση των ασθενών-καταναλωτών και επαγγελματιών υγείας ανάλογα με τα δημογραφικά στοιχεία τους. Πανεπιστήμιο Πατρών Τμήμα Φαρμακευτικής, ΜΔΕ Φαρμακευτικού Marketing 51

53 3.2.2 Προκαταρκτική έρευνα Η ανάλυση της υπάρχουσας κατάστασης δίνει τη δυνατότητα να εξετάσει κανείς την υπάρχουσα κατάσταση για τον προσδιορισμό της αναγκαιότητας της ολοκληρωμένης έρευνας marketing (Urenio, 2005). Αρχικά, μελετήθηκε η υπάρχουσα βιβλιογραφία σχετικά με το θέμα των γενόσημων φαρμάκων. Προηγούμενες μελέτες για τη γνώμη των ασθενών και επαγγελματιών υγείας σε θέματα σχετικά με τα γενόσημα, μας χρησίμευσαν στη διεξαγωγή της έρευνάς μας και χρησιμοποιήθηκαν σαν δευτερογενή στοιχεία. Η δευτερογενής έρευνα είναι βασισμένη σε εθνική και διεθνή βιβλιογραφία και πηγές από το διαδίκτυο. Τα στοιχεία αυτά της ποιοτικής μας έρευνας συνέβαλαν στη συνέχεια στην επιλογή της κατάλληλης μεθόδου έρευνας καθώς και στον προσδιορισμό των πληροφοριών που θα αναζητήσουμε μέσω του ερωτηματολογίου μας. Οι λόγοι για τους οποίους χρησιμοποιήθηκαν και δευτερογενή στοιχεία είναι οι εξής: Αποτελούν στοιχεία εύκολα προσβάσιμα από οποιονδήποτε Αποτελεί μία λιγότερο χρονοβόρα μέθοδο Είναι μια ανέξοδη μέθοδος Προσδιορισμός μεθόδου έρευνας Η ποσοτική έρευνα είναι κυρίως περιγραφική έρευνα όπου καταγράφεται η στάση ή η άποψη των ερωτώμενων για το θέμα, χωρίς να προαπαιτείται περαιτέρω διερεύνηση και κατανόηση του θέματος, όπως συμβαίνει στην εξερευνητική έρευνα (Σταθακόπουλος, 2005). Η ποσοτική έρευνα στηρίζεται στην εκτεταμένη χρήση επισκοπήσεων (survey research), τεχνικών παρατήρησης και πειραμάτων. Τα συμπεράσματα που προκύπτουν από ποσοτικές έρευνες είναι εμπειρικά και περιγραφικά, ενώ μπορούν να γενικευθούν σε μεγαλύτερους και ευρύτερους πληθυσμούς καταναλωτών (ή αγορών), λόγω του μεγάλου αριθμού συμμετεχόντων καταναλωτών, αλλά και της τυχαιότητας με βάση την οποία επιλέγονται αυτοί στα υπό εξέταση δείγματα. Η καλύτερη κατανόηση των αποτελεσμάτων παρέχει τη δυνατότητα προβλέψεων της συμπεριφοράς του καταναλωτή και επομένως και επιρροής της. Η προσέγγιση που ακολουθεί η ποσοτική έρευνα είναι γνωστή ως θετικισμός (positivism), διότι οι ερευνητικές μέθοδοι που χρησιμοποιεί προέρχονται από φυσικές επιστήμες και σκοπό έχουν την πρόβλεψη της συμπεριφοράς του καταναλωτή (Σιώμκος, 2002). Στα πλαίσια μιας περιγραφικής έρευνας οι στόχοι και οι σκοποί έχουν ορισθεί ξεκάθαρα και απαιτούνται περιληπτικές μετρήσεις προκειμένου να απαντηθούν τα ερωτηματικά της έρευνας. Ο κύριος σκοπός της έρευνας είναι να περιγράψει τα χαρακτηριστικά μιας αγοράς. Στα πλαίσια της περιγραφικής έρευνας υπάρχουν δύο εναλλακτικά σχέδια: α) Σχέδιο Longitudinal ή Πάνελ, όπου ένα δείγμα πληθυσμού μετριέται επανειλημμένα και διαχρονικά και β) Διατομεακό Σχέδιο, όπου ένα δείγμα καταναλωτών μετριέται μόνο μία φορά, οπότε, το σχέδιο αυτό δίνει τη στιγμιαία εικόνα των μεταβλητών ενδιαφέροντος σε ένα συγκεκριμένο χρονικό σημείο. Η βασική Πανεπιστήμιο Πατρών Τμήμα Φαρμακευτικής, ΜΔΕ Φαρμακευτικού Marketing 52

54 μονάδα ανάλυσης σε διατομεακά σχέδια περιγραφικής έρευνας είναι το λεγόμενο cohort, δηλαδή ένα σύνολο ατόμων που βιώνουν το ίδιο γεγονός το ίδιο χρονικό διάστημα. Στη συγκεκριμένη έρευνα, και προκειμένου να διερευνηθούν οι παράγοντες που επηρεάζουν τους ασθενείς-καταναλωτές και επαγγελματίες υγείας σχετικά με τα γενόσημα φάρμακα και να γενικευθούν κάποια συμπεράσματα για τον πληθυσμό, κρίθηκε κατάλληλη η εκπόνηση μιας ποσοτικής, περιγραφικής έρευνας συλλογής πρωτογενών δεδομένων μέσω δημοσκόπησης χρησιμοποιώντας διατομεακό σχέδιο Ανάπτυξη του Ερωτηματολογίου Το ερωτηματολόγιο αποτελεί απαραίτητο εργαλείο του ερευνητή μάρκετινγκ και θεμελιώδες επιστημονικό όργανο μέτρησης της έρευνας μάρκετινγκ. Ένα ερωτηματολόγιο θα πρέπει να έχει θεματολογικό περιεχόμενο που να αντιστοιχεί πλήρως στις πληροφοριακές ανάγκες των διαστάσεων του προβλήματος-προβληματισμού και να καλύπτει απόλυτα τους γενικότερους και ειδικότερους στόχους της έρευνας, υπό τους δεδομένους περιορισμούς χρόνου και πόρων (Κουρεμένος, 2008). Στη συγκεκριμένη έρευνα δημιουργήθηκαν δύο διαφορετικά ερωτηματολόγια. Το πρώτο απευθύνεται σε ασθενείς-καταναλωτές και το δεύτερο σε επαγγελματίες υγείας (ιατρούς και φαρμακοποιούς). Αυτό συνέβη διότι ο σκοπός της έρευνας είναι να εξετάσει το θέμα των γενόσημων φαρμάκων από δυο διαφορετικές προοπτικές. Τα ερωτηματολόγια προέκυψαν μέσα από μία έρευνα. Αρχικά, πραγματοποιήθηκε η δευτερογενής έρευνα όπου έγινε η ανασκόπηση της υπάρχουσας βιβλιογραφίας σχετικά με το συγκεκριμένο θέμα, και η οποία αποσκοπούσε: 1) στον εντοπισμό προηγούμενων ερευνών με περιεχόμενο σχετικό με τα γενόσημα και 2) στον εντοπισμό απόψεων καταναλωτών και επαγγελματιών υγείας σχετικά με τα γενόσημα φάρμακα. Στη συνέχεια, δημιουργήθηκε με τη βοήθεια της σχετικής βιβλιογραφίας, ένα αρχικό ερωτηματολόγιο σύμφωνα με τους ερευνητικούς στόχους και σκοπούς. Έπειτα, διενεργήθηκε ένα προέλεγχος του δημιουργηθέντος ερωτηματολογίου. Τέλος, είχαμε την τελική μορφή του ερωτηματολογίου. Η ίδια διαδικασία ακολουθήθηκε και για το δεύτερο ερωτηματολόγιο Προσδιορισμός και Επιλογή Δείγματος Η αξιοπιστία των αποτελεσμάτων της έρευνας αυξάνεται όταν η σχεδίασή της προβλέπει αντιπροσωπευτικό δείγμα πληθυσμού 6 και βασίζεται σε τεκμηριωμένες μεθόδους. Στο σημείο αυτό, λοιπόν, καλούμαστε να καταστρώσουμε ένα σχέδιο δειγματοληψίας, το οποίο προϋποθέτει τρεις αποφάσεις (Urenio, 2005): 6 Πληθυσμός είναι μία ολόκληρη ομάδα που ορίζεται από τους στόχους της έρευνας. Συνήθως, ο πληθυσμός αποτελεί την αγορά στόχο ή τη δυνητική αγορά για το προϊόν ή την υπηρεσία που ερευνάται. Πανεπιστήμιο Πατρών Τμήμα Φαρμακευτικής, ΜΔΕ Φαρμακευτικού Marketing 53

55 Δείγμα 7 Η έρευνα marketing πρέπει να ορίσει τον πληθυσμό-στόχο από τον οποίο θα ληφθεί το δείγμα. Είναι το υποσύνολο, το μέρος του πληθυσμού, το οποίο και τελικά ερευνούμε με στόχο την εξαγωγή συμπερασμάτων που να αφορούν σε όλο τον πληθυσμό. Μέγεθος δείγματος Ο αριθμός των ατόμων που θα συμμετέχουν στο δείγμα αποτελεί το μέγεθος δείγματος. Τα μεγαλύτερα δείγματα δίνουν πιο αξιόπιστα αποτελέσματα. Διαδικασία δειγματοληψίας Για την επιλογή ενός αντιπροσωπευτικού δείγματος πρέπει να ληφθεί ένα δείγμα πληθυσμού που τα στοιχεία θα βοηθήσουν στην επίλυση του προβλήματος. Σκοπός της δειγματοληψίας είναι η εξαγωγή συμπερασμάτων για τη συμπεριφορά και τα χαρακτηριστικά ενός πληθυσμού, διερευνώντας τη συμπεριφορά ενός δείγματος αυτού του πληθυσμού. Χρησιμοποιούμε το δείγμα, και όχι ολόκληρο τον πληθυσμό, για διάφορους λόγους με σημαντικότερους εξ αυτών το μεγάλο μέγεθος του πληθυσμού, την αδυναμία επικοινωνίας με ολόκληρο τον πληθυσμό και το μικρότερο απαιτούμενο χρόνο. Ο πληθυσμός σε αυτή την έρευνα είναι οι ασθενείς-καταναλωτές του ιδιωτικού φαρμακείου καθώς και οι επαγγελματίες υγείας (ιατροί και φαρμακοποιοί) της ιατροφαρμακευτικής κοινότητας της χώρας που ασκούν το επάγγελμα στον ιδιωτικό τομέα. Είναι πρακτικά αδύνατο να μελετηθεί ολόκληρος ο πληθυσμός. Γι αυτό το λόγο, επιλέγουμε ένα αντιπροσωπευτικό δείγμα των ασθενών-καταναλωτών και επαγγελματιών υγείας. Ως δειγματοληπτικές μονάδες όσον αφορά τους ασθενείς-καταναλωτές επιλέχθηκαν τρία φαρμακεία στην πόλη της Πάτρας, ένα φαρμακείο στην Πτολεμαΐδα Κοζάνης και ένα φαρμακείο στη Σκύδρα Πέλλας, καθώς και κάποιες ακόμη ελληνικές περιοχές. Ως δειγματοληπτικές μονάδες, όσον αφορά τους επαγγελματίες υγείας, επιλέχθησαν ιατροί και φαρμακοποιοί που ασκούν το επάγγελμα τους στον ιδιωτικό τομέα (ιατρεία, φαρμακεία) κυρίως στην πόλη της Πάτρας, της Αθήνας αλλά και σε άλλες ελληνικές περιοχές. Η έρευνα διεξήχθη από τις μέχρι και τις Στο χρονικό αυτό διάστημα συμπληρώθηκαν 364 ερωτηματολόγια από ασθενείςκαταναλωτές και 95 από επαγγελματίες υγείας. Οι δειγματοληπτικές τεχνικές χωρίζονται σε δύο κατηγορίες: τεχνικές πιθανότητας και τεχνικές μη πιθανότητας (Σιώμκος, 2008). Στα δείγματα πιθανότητας κάθε άτομο στον πληθυσμό έχει μια γνωστή μη μηδενική πιθανότητα να επιλεγεί για να συμμετάσχει στο δείγμα. Στα δείγματα μη πιθανότητας η πιθανότητα που έχει ένα άτομο να συμμετάσχει στο δείγμα είναι άγνωστη. Στην 7 Δείγμα είναι μία υποομάδα του πληθυσμού η οποία αντιπροσωπεύει όλο τον πληθυσμό (Σιώμκος, 2008). Πανεπιστήμιο Πατρών Τμήμα Φαρμακευτικής, ΜΔΕ Φαρμακευτικού Marketing 54

56 έρευνά μας χρησιμοποιήθηκε δείγμα μη πιθανότητας, και πιο συγκεκριμένα, δείγμα ευκολίας. Το δείγμα ευκολίας λαμβάνεται με κριτήριο τη διευκόλυνση του ερευνητή. Η επιλογή της τοποθεσίας και των ερωτώμενων είναι εντελώς υποκειμενική. Χρησιμοποιώντας το δείγμα ευκολίας ο ερευνητής μπορεί να συλλέξει αξιόλογο όγκο στοιχείων σε λίγο χρόνο (Σιώμκος, 2008) Μέθοδοι επαφής Η μέθοδος με την οποία θα γίνει η επαφή με τους ερωτώμενους είναι ένα ακόμη σημείο που θα πρέπει ο ερευνητής να επιλέξει με προσοχή και πρέπει να αρμόζει στο περιεχόμενο των ερωτήσεων. Οι μέθοδοι επαφής χρησιμοποιούν συνήθως εργαλεία συλλογής στοιχείων σε γραπτή μορφή (ερωτηματολόγια). Οι δημοσκοπήσεις μπορούν να πραγματοποιηθούν με διάφορες μεθόδους επαφής. Οι κύριες μέθοδοι επαφής για τη συλλογή πρωτογενών στοιχείων έρευνας μάρκετινγκ είναι οι εξής (Κουρεμένος, 2008; Urenio, 2005): 1. Προσωπική μέθοδος Αφορά την προσωπική χορήγηση του ερωτηματολογίου και τη συμπλήρωσή του είτε από τον ερευνητή είτε από τον ερωτώμενο. Γίνεται συνήθως στο χώρο του ερωτωμένου αλλά και σε πολυσύχναστα μέρη. Στην Ελλάδα αποτελεί την πιο διαδεδομένη μέθοδο, καθώς η χρήση της ευνοείται από την υψηλή πυκνότητα δόμησης στα αστικά κέντρα. 2. Τηλεφωνική μέθοδος Αφορά την τηλεφωνική προσέγγιση του ερωτωμένου στο χώρο κατοικίας ή εργασίας του, καθώς και την τηλεφωνική υποβολή των ερωτήσεων και τη λήψη αντίστοιχων απαντήσεων. Μπορεί να χρησιμοποιηθεί και για την εκτίμηση της καταλληλότητας του προσεγγιζόμενου για συμμετοχή στην έρευνα μέσω της υποβολής ειδικών ερωτήσεων. 3. Ταχυδρομική μέθοδος Περιλαμβάνει την ταχυδρομική αποστολή και επιστροφή του ερωτηματολογίου. Στην Ελλάδα χρησιμοποιείται λιγότερο σε καταναλωτικές έρευνες και περισσότερο σε έρευνες μεταξύ στελεχών επιχειρήσεων ή επαγγελματιών. 4. Οn-line Όλες οι οδηγίες, το ίδιο το ερωτηματολόγιο και γενικότερα όλη η επικοινωνία γίνονται γραπτά (ηλεκτρονικά). Οι μέθοδοι αυτές μπορούν να εφαρμοστούν μεμονωμένα ή σε συνδυασμούς μεταξύ τους ή υποβοηθητικά η μία της άλλης. Στην προκειμένη περίπτωση πραγματοποιήθηκε μια ποσοτική, περιγραφική έρευνα, με τη χρήση και την επεξεργασία ερωτηματολογίου. Η συλλογή των πρωτογενών στοιχείων πραγματοποιήθηκε με τη χρήση ερωτηματολογίου δια της προσωπικής μεθόδου και on line. Πανεπιστήμιο Πατρών Τμήμα Φαρμακευτικής, ΜΔΕ Φαρμακευτικού Marketing 55

57 Οι λόγοι για τους οποίους επιλέχθηκε το ερωτηματολόγιο σαν εργαλείο εξαγωγής αποτελεσμάτων είναι οι εξής: Οι ερευνώμενοι μπορούν να απαντήσουν ελεύθερα, αλλά και στερεότυπα. Πρόκειται για μία πειραματική έρευνα, όπου σε αυτού του είδους έρευνα χρησιμοποιείται το ερωτηματολόγιο. Απαιτεί λιγότερο χρόνο για τη συλλογή των στοιχείων από μεγαλύτερο δείγμα. Είναι εύκολη η δημιουργία και η χρήση του. Οι ερωτώμενοι μπορούν να εκφραστούν ελεύθερα, αφού δεν υπάρχει άμεση επικοινωνία ερευνωμένου και ερευνητή. Ο τρόπος ανάλυσης του υλικού είναι τυποποιημένος. 3.3 Περιγραφή του ερωτηματολογίου Σχεδιασμός του ερωτηματολογίου Ο σχεδιασμός του ερωτηματολογίου είναι μία συστηματική διαδικασία, στην οποία ο ερευνητής μελετά ποικίλους τύπους ερωτήσεων, αναλύει έναν αριθμό παραγόντων που χαρακτηρίζουν την έρευνα, διατυπώνει με τις κατάλληλες λέξεις και οργανώνει το περίγραμμα του ερωτηματολογίου (Burns and Bush, 2004). Το ερωτηματολόγιο θα πρέπει να είναι σχεδιασμένο με τρόπο που να λαμβάνει υπόψη τα χαρακτηριστικά και τη συμπεριφορά του ερωτώμενου, καθώς και τις συνθήκες χορήγησης και συμπλήρωσής του. O τρόπος διατύπωσης συγκεκριμένων ερωτήσεων καθώς και οι απαντητικές επιλογές και κλίμακες μέτρησης θα πρέπει να εξασφαλίζουν το αδιαμφισβήτητο των απαντήσεων και τη μέγιστη δυνατή ακρίβεια και γενικότερη ποιότητα των σχετικών στοιχείων (Κουρεμένος, 2008). Εξίσου σημαντική είναι και η «εικόνα» του ερωτηματολογίου. Η εμφάνιση και η διάρθρωση ενός ερωτηματολογίου πρέπει να είναι καθαρή και εύκολη να ακολουθήσει κανείς. Παρατηρείται συχνά οι ερωτώμενοι να αποφασίζουν για τη συμμετοχή τους βασιζόμενοι στην εμφάνιση του ερωτηματολογίου. Μία επαγγελματική εμφάνιση με υψηλής ποιότητας γραφικά, διαστήματα μεταξύ των ερωτήσεων και σωστή διάταξη φαίνεται να βελτιώνουν την ακρίβεια και την πληρότητα του ερωτηματολογίου και δίνουν καλύτερο ποσοστό απάντησης από τους ερωτώμενους (Pershing et al, 2006). Στα ερωτηματολόγια τα οποία χρησιμοποιήθηκαν για τη συλλογή στοιχείων της έρευνας δόθηκε ιδιαίτερη έμφαση στα ακόλουθα σημεία: Να έχουν, όσο το δυνατόν, πιο επαγγελματική εμφάνιση Να είναι, όσο το δυνατόν, πιο κατανοητό και εύκολο να απαντηθούν Να είναι ευδιάκριτες οι θεματικές τους ενότητες Να είναι αριθμημένες οι ερωτήσεις τους Πανεπιστήμιο Πατρών Τμήμα Φαρμακευτικής, ΜΔΕ Φαρμακευτικού Marketing 56

58 Καθορισμός των πληροφοριών Αρχικά, για τον καθορισμό των πληροφοριών που επιθυμούμε να αντλήσουμε μέσα από τις ερωτήσεις του ερωτηματολογίου, λήφθηκαν υπόψη οι ευρύτεροι στόχοι της έρευνας που παρουσιάζονται στο κεφάλαιο 1, τα ευρήματα της ποιοτικής (βιβλιογραφικής) έρευνας, καθώς και τα χαρακτηριστικά των ερωτωμένων Επιλογή του τύπου των ερωτήσεων Στο πρώτο ερωτηματολόγιο, που απευθύνεται σε ασθενείς-καταναλωτές, συνολικά τέθηκαν 30 ερωτήσεις εκ των οποίων οι δύο είναι ανοικτού τύπου (1.2, 5.8) και οι υπόλοιπες κλειστού τύπου. Από τις ερωτήσεις κλειστού τύπου, οι 1.1, , , , και είναι πολλαπλής επιλογής, ενώ οι υπόλοιπες κλίμακας Likert. Η κλίμακα (Likert) στην οποία απάντησαν δεν ξέρω/δεν απαντώ. Στο δεύτερο ερωτηματολόγιο, που απευθύνεται σε επαγγελματίες υγείας, συνολικά τέθηκαν 35 ερωτήσεις εκ των οποίων οι δύο ήταν ανοικτού τύπου (1.1, 5.6) και οι υπόλοιπες κλειστού τύπου. Από τις ερωτήσεις κλειστού τύπου, οι ερωτήσεις , 2.9, , είναι πολλαπλής επιλογής, η ερώτηση 4.11 είναι κλίμακας σπουδαιότητας, ενώ οι υπόλοιπες κλίμακας Likert. Η κλίμακα (Likert), στην οποία απάντησαν ήταν διαβαθμισμένη από το 1-5, όπου 1 σημαίήταν διαβαθμισμένη από το 1-5, όπου 1 σημαίνει απόλυτη διαφωνία, 5 απόλυτη συμφωνία και 6 νει απόλυτη διαφωνία, 5 απόλυτη συμφωνία και 6 δεν ξέρω/δεν απαντώ. Η κλίμακα σπουδαιότητας στην οποία απάντησαν ήταν από το 1-5, όπου 1 σημαίνει καθόλου σημαντικό, 5 πολύ σημαντικό και 6 δεν ξέρω/δεν απαντώ Διατύπωση των ερωτήσεων Για τη σωστή διατύπωση των ερωτήσεων λήφθηκαν υπόψη τα χαρακτηριστικά των ερωτώμενων (π.χ. οι γνώσεις των ασθενών σχετικά με τα γενόσημα φάρμακα είναι πιο περιορισμένες σε σχέση με τους επαγγελματίες). Έτσι, ο σχεδιασμός του ερωτηματολογίου στηρίχθηκε στη χρήση απλών λέξεων που θα είναι κατανοητές από όλους τους ερωτώμενους και στη διατύπωση συγκεκριμένων και σαφών ερωτήσεων. Για την ακριβή απόδοση των εννοιών ή θεμάτων που περιλαμβάνονται στο ερωτηματολόγιο και για την πλήρη κατανόηση των ερωτήσεων από την πλευρά των ερωτωμένων, εξασφαλίσαμε την αποφυγή διφορούμενων λέξεων, συναισθηματικών λέξεων και ασαφειών στις ερωτήσεις (Schuman and Presser, 1977) Σειρά των ερωτήσεων Τα ερωτηματολόγια που δημιουργήθηκαν έχουν δομημένη μορφή. Οι ερωτήσεις είναι καθορισμένες και ακολουθούν μια συγκεκριμένη σειρά. Οι ερωτήσεις είναι ομαδοποιημένες σε κάθε τμήμα του ερωτηματολογίου για να υπάρξει ομοιογένεια στις απαντήσεις και ευκολία στην Πανεπιστήμιο Πατρών Τμήμα Φαρμακευτικής, ΜΔΕ Φαρμακευτικού Marketing 57

59 ανάλυση των στοιχείων στη συνέχεια. Στην αρχή του ερωτηματολογίου γίνεται μια εισαγωγή που περιλαμβάνει το σκοπό της έρευνας και εξηγείται το πώς θα χρησιμοποιηθούν οι πληροφορίες που θα συλλέξουμε. Έπειτα, τοποθετήθηκε η πρώτη ενότητα που σκοπό έχει να εισάγει τους ερωτώμενους στο θέμα, που είναι τα γενόσημα φάρμακα. Προσπαθήσαμε οι πρώτες ερωτήσεις να είναι απλές, αντικειμενικές και ενδιαφέρουσες, έτσι που να βοηθούν στη θετική εντύπωση και προδιάθεση για συμπλήρωση του ερωτηματολογίου. Οι υπόλοιπες ερωτήσεις ακολουθούν μία λογική ακολουθία και αλληλουχία έτσι ώστε να εξασφαλίζεται θεματική, νοηματική και λειτουργική ροή στη διαδικασία συμπλήρωσης του ερωτηματολογίου (Κουρεμένος, 2008). Το πρώτο ερωτηματολόγιο αποτελείται από πέντε θεματικές ενότητες. Η 1η θεματική ενότητα αφορά τις γενικές γνώσεις των ασθενών-καταναλωτών όσον αφορά τα γενόσημα φάρμακα (Sharrad et al, 2011; Kobayashia et al, 2011). Η 2η θεματική ενότητα αφορά τη γνώμη των ασθενών-καταναλωτών σε σχέση με τα γενόσημα (Quintal et al, 2012; Iosifescu et al, 2008; Igbinovia, 2007). Η 3η θεματική ενότητα αφορά τα κριτήρια επιλογής γενόσημων φαρμάκων (Igbinovia, 2007; Thomas and Vitry, 2009; Quintal et al, 2012). Η 4η θεματική ενότητα αφορά τους λόγους αλλαγής από φάρμακο πρωτότυπο σε γενόσημο (Thomas and Vitry, 2009; Igbinovia, 2007, Quintal et al, 2012). Η 5η θεματική ενότητα αφορά διάφορα δημογραφικά στοιχεία (φύλο, ηλικία, εκπαίδευση, επάγγελμα,, ετήσιο εισόδημα κ.α). Το δεύτερο ερωτηματολόγιο αποτελείται από πέντε θεματικές ενότητες. Η 1η θεματική ενότητα αφορά τις γνώσεις των επαγγελματιών υγείας περί τα γενόσημα φάρμακα (Babar et al, 2011; Bearden and Mason, 1979; Kobayashia et al, 2011; Hassali et al, 2007). Η 2η θεματική ενότητα αφορά τη γνώμη των επαγγελματιών υγείας σε σχέση με τα γενόσημα (Tsiantou et al, 2009; Hassali et al, 2007; Babar et al, 2011; Kobayashia et al, 2011). Η 3η θεματική ενότητα αφορά τους λόγους συνταγογράφησης γενόσημων φαρμάκων (Tsiantou et al, 2009). Η 4η θεματική ενότητα αφορά τους λόγους αλλαγής από φάρμακο πρωτότυπο σε γενόσημο (Tsiantou et al, 2009; Carroll and Wolfgang, 1991; Caroll et al, 1986; Babar et al, 2011). Η 5η θεματική ενότητα αφορά διάφορα δημογραφικά στοιχεία (φύλο, ηλικία, εκπαίδευση, επάγγελμα,, ετήσιο εισόδημα κ.α) Εμφάνιση ερωτηματολογίου Κατά το σχεδιασμό του ερωτηματολογίου λάβαμε υπόψη ότι αυτό θα συμπληρωθεί από πελάτες φαρμακείου και επαγγελματίες υγείας, έτσι σχεδιάστηκε ώστε να μπορούν οι ερωτώμενοι να το συμπληρώσουν γρήγορα (μικρό μήκος) κατά τη διάρκεια της παραμονής τους στο φαρμακείο ή στο διάλειμμά τους Δοκιμαστικός προέλεγχος ερωτηματολογίου Ο προέλεγχος των ερωτηματολογίων είναι απαραίτητο μέρος του σχεδιασμού. Ο σκοπός του Πανεπιστήμιο Πατρών Τμήμα Φαρμακευτικής, ΜΔΕ Φαρμακευτικού Marketing 58

60 είναι να αξιολογήσει τα ερωτηματολόγια και να εντοπίσει τυχόν προβλήματα στις ερωτήσεις (μη κατανοητικές, μη συγκεκριμένες, κακοδιατυπωμένες, με προκατάληψη) ή και στη μορφή (λανθασμένη σειρά των ερωτήσεων, κτλ.). Είναι ένας τρόπος εξέτασης που θα καθορίσει την τελική μορφή που θα πάρουν τα ερωτηματολόγια, αλλά και να προσδιορίσει το κόστος και τον απαιτούμενο χρόνο για κάθε ερωτηματολόγιο. Προκειμένου, λοιπόν, να διαπιστωθούν και να αντιμετωπιστούν έγκαιρα ενδεχόμενες ατέλειες στα ερωτηματολόγια της έρευνάς μας, πραγματοποιήθηκε ένας πιλοτικός έλεγχος σε πραγματικές συνθήκες. Αυτός διενεργήθηκε στην πόλη της Πάτρας από 10 ασθενείς-καταναλωτές για το ερωτηματολόγιο 1 (ασθενείς-καταναλωτές) και 5 επαγγελματίες υγείας για το ερωτηματολόγιο 2 (επαγγελματίες υγείας). Τα άτομα που συμμετείχαν στον προέλεγχο των ερωτηματολογίων είναι γνώστες του αντικειμένου και σκοπό είχε την αξιολόγηση των τεχνικών χαρακτηριστικών του ερωτηματολογίου με την αφαίρεση ή εκφραστική βελτίωση κάποιων ερωτήσεων, ώστε αυτό να πάρει την τελική του μορφή. Μέσα από αυτή τη διαδικασία εκτιμήθηκε και ο μέσος όρος συμπλήρωσης του ερωτηματολογίου που ήταν περίπου 10 λεπτά της ώρας Δυνατότητα, αδυναμία ή απροθυμία απάντησης Σε αρκετές περιπτώσεις ο ερωτώμενος δεν είναι σε θέση να απαντήσει σε συγκεκριμένες ερωτήσεις του ερωτηματολογίου. Για το λόγο αυτό, συχνά του δίνεται η δυνατότητα να απαντήσει «Δεν Ξέρω/Δεν Απαντώ», παρ όλο που η δυνατότητα αυτή μπορεί να λειτουργήσει ως υπεκφυγή σε ερωτήσεις που, προφανώς, δεν επιθυμεί να απαντήσει. Η αδυναμία απάντησης μπορεί να οφείλεται, μεταξύ άλλων, και στους ακόλουθους παράγοντες (Κουρεμένος, 2008): α) Άγνοια του προϊόντος ή της συγκεκριμένης ιδιότητας του προϊόντος, ή έλλειψη ενημέρωσης για συγκεκριμένα θέματα που πραγματεύονται οι επιμέρους ερωτήσεις. β) Αδυναμία του ερωτωμένου να θυμηθεί, ιδιαίτερα αν πρόκειται για γεγονότα ή επιλογές που συνέβησαν στο όχι πρόσφατο παρελθόν. γ) Αδυναμία προφορικής ή γραπτής έκφρασης του ερωτωμένου, συνήθως σε σχέση με «ανοικτές ερωτήσεις», δηλαδή ερωτήσεις όπου ζητείται η ελεύθερη έκφραση ή καταγραφή της απάντησης του ερωτωμένου. Σε οποιαδήποτε έρευνα μάρκετινγκ, ένα ποσοστό των ερωτωμένων θα αρνηθεί ή θα δείξει επιφυλακτικότητα στο να απαντήσει ή να συμπληρώσει το ερωτηματολόγιο γενικά ή συγκεκριμένες ερωτήσεις του ειδικότερα. Σε περίπτωση που αυτό συμβαίνει για λόγους περιστασιακούς, όπως είναι η έλλειψη χρόνου του ερωτωμένου, ελάχιστα επηρεάζεται η αντιπροσωπευτικότητα της έρευνας και η αξιοπιστία των αποτελεσμάτων. Εάν όμως αυτό συμβαίνει για λόγους που συνδέονται με τον χαρακτήρα της θεματολογίας του ερωτηματολογίου ή επιμέρους ερωτήσεων, αυτό μπορεί να προκαλέσει προβλήματα στην πληρότητα της έρευνας ή στην ποιότητα των στοιχείων που θα Πανεπιστήμιο Πατρών Τμήμα Φαρμακευτικής, ΜΔΕ Φαρμακευτικού Marketing 59

61 συλλεχθούν. Ιδιαίτερο πρόβλημα αποτελεί η λανθασμένη ή ανακριβής απάντηση που δίνεται σκόπιμα, προκειμένου ο ερωτώμενος να αποφύγει να απαντήσει ειλικρινά σε μια ερώτηση την οποία θεωρεί αδιάκριτη, εντελώς προσωπική ή, γενικότερα, ευαίσθητη. Για την αντιμετώπιση αυτού του είδους των ερωτήσεων, χρησιμοποιείται μια σειρά από προσεγγίσεις, άλλες απλούστερες και άλλες πιο πολύπλοκες, που αφορούν κυρίως τη θέση των ερωτήσεων στο ερωτηματολόγιο, τον τρόπο διατύπωσης των ερωτήσεων καθώς και τη μέθοδο μέτρησης ή καταγραφής των απαντήσεων. 3.4 Μέθοδοι ανάλυσης των δεδομένων Στην έρευνα αγοράς χρησιμοποιούνται στατιστικά προγράμματα τα οποία επιτρέπουν τη γρήγορη ανάλυση ποσοτικών δεδομένων και προβλέπουν με περισσότερη ακρίβεια και αποτελεσματικότητα τη συμπεριφορά των καταναλωτών. Το πιο διαδεδομένο, εύχρηστο και ευέλικτο στατιστικό πακέτο είναι το SPSS (Statistical Package for Social Sciences). Χρησιμοποιείται σε έρευνες των Κοινωνικών Επιστημών. Οι δυνατότητες του προγράμματος είναι πολλές : o Καταγραφή και επεξεργασία δεδομένων των ερευνών o Ανάλυση και εξαγωγή συμπερασμάτων o Παρουσίαση επεξεργασμένων δεδομένων σε πίνακες o Δημιουργία πλήθους διαγραμμάτων (πίτες, ιστογράμματα, διαγράμματα διασποράς) Για την ανάλυση των στοιχείων της έρευνάς μας χρησιμοποιήσαμε το SPSS Version 20.0 που είναι και η πιο σύγχρονη έκδοση του λογισμικού. Εισάγαμε τα στοιχεία μας στο πρόγραμμα και εφαρμόστηκε Ανάλυση Συχνοτήτων στο στατιστικό πρόγραμμα SPSS προκειμένου να βγάλουμε τα αποτελέσματά μας. Σκοπός ήταν να περιγράψουμε το κάθε δείγμα μας ανάλογα με τα δημογραφικά χαρακτηριστικά των συμμετεχόντων στην έρευνά μας (ενότητα 4.2 και ενότητα 5.2). Επίσης, σύμφωνα με τους στόχους της έρευνας (κεφάλαιο 1) χρησιμοποιήσαμε την Ανάλυση Συχνοτήτων για να ερμηνεύσουμε τις απαντήσεις που έδωσαν οι ασθενείς-καταναλωτές: α) για τα αποτελέσματα των γνώσεων τους σχετικά με τα γενόσημα φάρμακα, β) για τους παράγοντες που επηρεάζουν τη γνώμη τους σχετικά με τα γενόσημα φάρμακα, γ) τα κριτήρια επιλογής γενόσημων φαρμάκων και δ) τους λόγους αντικατάστασης με γενόσημο φάρμακο (ενότητες 4.3, 4.4, 4.5, 4.6). Αντίστοιχα χρησιμοποιήθηκε η Ανάλυση Συχνοτήτων για να ερμηνεύσουμε τις απαντήσεις που έδωσαν οι επαγγελματίες υγείας : α) για τα αποτελέσματα των γνώσεων τους σχετικά με τα γενόσημα φάρμακα, β) για τους παράγοντες που επηρεάζουν τη γνώμη τους σχετικά με τα γενόσημα φάρμακα, γ) τους λόγους συνταγογράφησης και χορήγησης γενόσημων φαρμάκων, δ) τους παράγοντες που επηρεάζουν την αντικατάσταση με γενόσημο φάρμακο και ε) τους παράγοντες που θα βελτιώσουν τη διαδικασία της αντικατάστασης με γενόσημο φάρμακο (ενότητες 5.3, 5.4, 5.5, 5.6, 5.7). Πανεπιστήμιο Πατρών Τμήμα Φαρμακευτικής, ΜΔΕ Φαρμακευτικού Marketing 60

62 Οι στατιστικές μετρήσεις που υπολογίστηκαν ήταν οι Συχνότητες (Frequencies), και κάποια περιγραφικά μέτρα. Τα περιγραφικά μέτρα χωρίζονται σε α) μέτρα κεντρικής τάσης/θέσης, β) μέτρα διασποράς και γ) μέτρα ασυμμετρίας και κύρτωσης. Τα μέτρα θέσης δίνουν πληροφορίες για τις κεντρικές τιμές του δείγματος. Από τα μέτρα θέσης μελετήσαμε το μέσο όρο (Mean), την επικρατούσα τιμή (Mode) και τη διάμεσο (Median). Η διάμεσος είναι και αποτελεί τη μεσαία τιμή μίας κατανομής. Τα μέτρα διασποράς δίνουν πληροφορίες για το πώς εκτείνονται οι παρατηρήσεις γύρω από το κέντρο τους. Από τα μέτρα διασποράς μελετήσαμε την τυπική απόκλιση (Std deviation). Η τυπική απόκλιση δείχνει πόσο πολύ απλώνονται οι τιμές της κατανομής γύρω από το μέσο όρο. Οι απαντήσεις των συμμετεχόντων στην έρευνα παρουσιάζονται σε πίνακες όπου αναγράφεται η συχνότητα μιας απάντησης εκφρασμένη και σε ποσοστό επί τοις % του δείγματος. Σε δεύτερο πίνακα αναγράφεται ο μέσος όρος, η τυπική απόκλιση, η επικρατούσα τιμή και η διάμεσος των απαντήσεων που δόθηκαν. Στη συνέχεια, για να διερευνήσουμε ποιοι από τους παράγοντες, που σύμφωνα με τη βιβλιογραφία επηρεάζουν τους καταναλωτές όσον αφορά τα γενόσημα φάρμακα, θεωρούνται σημαντικότεροι από τους συμμετέχοντες στην έρευνά μας, εφαρμόσαμε το Friedman test (k Related samples). Το Friedman test ελέγχει τη μηδενική υπόθεση ότι οι μετρήσεις από k ανεξάρτητα δείγματα προέρχονται από τον ίδιο πληθυσμό. Στηρίζεται στην υπόθεση ότι αν οι ομάδες (τα k δείγματα) δεν διαφέρουν ως προς την εξεταζόμενη μεταβλητή, τότε οι ταξινομήσεις (ranking) του κάθε ερωτώμενου είναι τυχαίες με αποτέλεσμα να μην υπάρχει διαφορά στις μέσες ταξινομήσεις (mean ranks) μεταξύ των ομάδων (Σιώμκος, Πολυμερίδου, 2005). Η υπόθεση που κάναμε ήταν μηδενική: Ho: να υπάρχουν στατιστικώς σημαντικές διαφορές στις απαντήσεις των ερωτώμενων για τον υπό εξέταση παράγοντα Ο γενικός κανόνας για την απόρριψη ή την αποδοχή της μηδενικής υπόθεσης είναι αν p>0,05, τότε η υπόθεση γίνεται αποδεκτή σε επίπεδο στατιστικής σημαντικότητας α=0,05. Ακόμη, χρησιμοποιήσαμε μη παραμετρικά τεστ, το Mann-Whitney test και το Kruskal- Wallis test, για να μελετήσουμε αν τα δημογραφικά χαρακτηριστικά των συμμετεχόντων στην έρευνα επηρεάζουν τις στάσεις τους προς τα γενόσημα φάρμακα. Το Mann-Whitney test είναι το πιο γνωστό, εύχρηστο και εύληπτο τεστ σημαντικότητας για τη σύγκριση δύο μεταξύ τους ανεξάρτητων δειγμάτων και εξετάζει αν υπάρχει τυχαία μείξη ταξινομήσεων μεταξύ των δύο δειγμάτων. Το Kruskal-Wallis test ελέγχει την υπόθεση ότι k ανεξάρτητα μεταξύ τους δείγματα δεν διαφέρουν ως προς τη σειρά κατάταξης του μέσου για την εξαρτημένη μεταβλητή που εξετάζεται (Σιώμκος, Πολυμερίδου, 2005). Πανεπιστήμιο Πατρών Τμήμα Φαρμακευτικής, ΜΔΕ Φαρμακευτικού Marketing 61

63 Οι υποθέσεις που κάναμε ήταν μηδενικές, του τύπου: Ho: να υπάρχουν στατιστικώς σημαντικές διαφορές στις απόψεις των ερωτώμενων για τις μεταβλητές που αναφέρονται στα αποτελέσματα ανάλογα με το δημογραφικό στοιχείο που εξετάζουμε Ο γενικός κανόνας για την απόρριψη ή την αποδοχή της μηδενικής υπόθεσης είναι αν p>0,05, τότε η υπόθεση γίνεται αποδεκτή σε επίπεδο στατιστικής σημαντικότητας α=0, Περίληψη Στο κεφάλαιο αυτό παρουσιάστηκε η διαδικασία που ακολούθησε ο σχεδιασμός της έρευνας. Αφού καθορίστηκε ο σκοπός και οι επιμέρους στόχοι της έρευνας, στη συνέχεια ακολούθησε μελέτη της υπάρχουσας βιβλιογραφίας. Έπειτα, επιλέχθηκε ως μέθοδος διεξαγωγής της έρευνας η επισκόπηση μέσω ερωτηματολογίων. Η έρευνα, όσον αφορά τους ασθενείς-καταναλωτές, αποφασίστηκε να διεξαχθεί σε τρία φαρμακεία στην Πάτρα αλλά και σε φαρμακεία σε διαφορετικές πόλεις της Ελλάδας (Αθήνα, Πτολεμαΐδα, Σκύδρα Πέλλας κ.α) και το ερωτηματολόγιο να διανεμηθεί μέσω4 της προσωπικής μεθόδου στους πελάτες που επισκέπτονταν τα φαρμακεία αυτά. Όσον αφορά τους επαγγελματίες υγείας, η έρευνα διεξήχθη στην πόλη της Πάτρας κυρίως αλλά και σε άλλες πόλεις της Ελλάδας μέσω της προσωπικής μεθόδου και της on-line μεθόδου. Ακολούθως, συντάχθηκε το ερωτηματολόγιο έτσι ώστε οι ερωτήσεις που περιέχονται σε αυτό να απαντούν στα ερωτήματα που τίθενται στην έρευνα. Στόχος ήταν οι ερωτήσεις να είναι σαφείς και συγκεκριμένες και το μήκος του ερωτηματολογίου να είναι μικρό, έτσι ώστε να μπορούν οι ερωτώμενοι να το συμπληρώσουν γρήγορα κατά την παραμονή τους στο φαρμακείο. Η σειρά των ερωτήσεων καθορίστηκε έτσι ώστε να προηγούνται οι γενικότερες ερωτήσεις και να ακολουθούν οι ειδικότερες. Τέλος, πριν ξεκινήσει η συλλογή των πρωτογενών στοιχείων έγινε προέλεγχος του ερωτηματολογίου. Αφού διεξήχθη η έρευνα και συμπληρώθηκαν τα ερωτηματολόγια, στη συνέχεια αναλύθηκαν τα δεδομένα μας μέσω του στατιστικού προγράμματος SPSS. Οι μέθοδοι ανάλυσης των δεδομένων που χρησιμοποιήσαμε ήταν: Ανάλυση Συχνοτήτων Το Friedman test Τα μη παραμετρικά τεστ Mann-Whitney test και Kruskal-Wallis Οι αναλύσεις αυτές έγιναν για να ερμηνεύσουμε τις απαντήσεις που έδωσαν οι ερωτώμενοι, και στη συνέχεια να εξάγουμε συμπεράσματα σύμφωνα με τα ερευνητικά ερωτήματα-στόχους που έχουμε θέσει στη μελέτη μας. Πανεπιστήμιο Πατρών Τμήμα Φαρμακευτικής, ΜΔΕ Φαρμακευτικού Marketing 62

64 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 4: ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΑ ΕΡΕΥΝΑΣ ΣΤΟΥΣ ΑΣΘΕΝΕΙΣ 4.1 Εισαγωγή Στο παρόν κεφάλαιο παρουσιάζονται όλες οι αναλύσεις στις απαντήσεις που έδωσαν οι ερωτώμενοι ασθενείς-καταναλωτές στο ερωτηματολόγιο 1 (Παράρτημα 1) σύμφωνα με τους ερευνητικούς στόχους που αναφέρθηκαν στο πρώτο κεφάλαιο. Πιο συγκεκριμένα: Αρχικά, στην Ενότητα 4.2 παρουσιάζεται η περιγραφή του δείγματος ως προς τα δημογραφικά χαρακτηριστικά των συμμετεχόντων στην έρευνα. Στην Ενότητα 4.3 διερευνώνται οι γνώσεις γενικότερα των ασθενών-καταναλωτών για τα γενόσημα φάρμακα, όπου ζητάμε περιγραφή και χαρακτηρισμό του γενόσημου φαρμάκου από τους ασθενείς-καταναλωτές. Στην Ενότητα 4.4. αναλύεται η γνώμη και οι στάσεις των ασθενών απέναντι στα γενόσημα φάρμακα. Άλλωστε, η χρήση γενόσημων φαρμάκων δεν μπορεί να αυξηθεί χωρίς την ενεργή συμμετοχή των ασθενών, αφού έχει βρεθεί πως οι αντιλήψεις των ασθενών αποτελούν καθοριστικό παράγοντα στην αποδοχή της αντικατάστασης ενός φαρμάκου (PHARMAC, 2007). Στην Ενότητα 4.5 μελετώνται οι παράγοντες που έχουν βρεθεί σε άλλες έρευνες ότι επηρεάζουν τον ασθενή-καταναλωτή στην απόφασή του να επιλέξει φάρμακο. Στην ενότητα αυτή εφαρμόζουμε και στατιστικό τεστ (Friedman test) για να διαπιστώσουμε ποιοι από τους παράγοντες έχουν μεγαλύτερη βαρύτητα για τον ασθενή. Ακολούθως, στην Ενότητα 4.6 μελετάται η διαδικασία της αντικατάστασης με γενόσημο φάρμακο, το κατά πόσο είναι ενημερωμένοι ασθενείς αλλά και από ποιους παράγοντες επηρεάζονται για την αντικατάσταση με γενόσημο φάρμακο. Εφαρμόσαμε στατιστικό τεστ (Friedman test) για να διαπιστώσουμε ποιοι είναι οι παράγοντες που συμβάλλουν στην αντικατάσταση με γενόσημο φάρμακο. Τέλος στην Ενότητα 4.7 μελετάμε πώς επηρεάζεται η γνώμη των ασθενών για τα γενόσημα ανάλογα με τα δημογραφικά χαρακτηριστικά τους. Για τη διαδικασία αυτή εφαρμόστηκαν στατιστικά τεστ (Mann-Whitney test και Kruskal-Wallis test). 4.2 Περιγραφή του δείγματος Το δείγμα στο οποίο απευθυνόταν το πρώτο ερωτηματολόγιο ήταν ασθενείς-καταναλωτές, οι οποίοι επισκέπτονταν το φαρμακείο. Οι ασθενείς-καταναλωτές συμπλήρωσαν το ερωτηματολόγιο κατά τη διάρκεια παραμονής τους σε διάφορα φαρμακεία της Πάτρας, τρία στον αριθμό, αλλά και άλλων πόλεων (Αθήνα, Πτολεμαϊδα, Σκύδρα κ.α). Η συμμετοχή στην έρευνα ήταν αμιγώς εθελοντική και ανώνυμη. Πανεπιστήμιο Πατρών Τμήμα Φαρμακευτικής, ΜΔΕ Φαρμακευτικού Marketing 63

65 Το χρονικό διάστημα που διήρκησε η έρευνα ήταν 45 μέρες από έως και Οι παράμετροι που συμπεριλάβαμε και πιθανότατα να επηρεάζουν τη στάση ενός ασθενούς ως προς τα γενόσημα είναι η ηλικία, το επίπεδο εκπαίδευσής του, η κύρια απασχόληση, η ύπαρξη παιδιών ή όχι στην οικογένεια και η ύπαρξη κοινωνικής ασφάλισης Φύλο Στην έρευνα έλαβαν μέρος 364 άτομα. Συγκεκριμένα 155 ερωτηματολόγια συμπληρώθηκαν από άνδρες και 209 από γυναίκες, όπως φαίνεται στον πίνακα 4.1. Οι γυναίκες που συμμετείχαν είναι περισσότερες σε σχέση με τους άνδρες καθώς, σύμφωνα με διεθνή βιβλιογραφία, εκείνες φροντίζουν κυρίως για την υγεία των μελών της οικογενείας και επισκέπτονται συχνότερα τα φαρμακεία. Πίνακας 4.1: Κατανομή του δείγματος βάση του φύλου των συμμετεχόντων Φύλο Συχνότητα Ποσοστό επί τοις % Άνδρας ,6 Γυναίκα ,4 Σύνολο Ηλικία Η ηλικιακή κατανομή των ατόμων που συμμετείχαν στην έρευνα φαίνεται στον ακόλουθο πίνακα (Πίνακας 4.2). Πίνακας 4.2: Κατανομή των ηλικιακών ομάδων των συμμετεχόντων Ηλικία Συχνότητα Ποσοστό επί τοις % Κάτω από , , , ,3 Άνω των ,3 Από τους συμμετέχοντες στη έρευνα, 12 άτομα είναι κάτω των 20 ετών, 142 άτομα αντιστοιχούν στην ηλικιακή ομάδα ετών, 124 άτομα στην ηλικιακή ομάδα ετών, 74 άτομα στην ηλικιακή ομάδα και μόνο 12 άτομα είναι άνω των 65 ετών. Η έρευνά μας προσανατολίστηκε κυρίως σε νεαρά και μέσης ηλικίας άτομα. Και αυτό διότι, λόγω του σχετικά υψηλότερου μορφωτικού επιπέδου, μπορούσαν να αντιληφθούν το σκοπό της μελέτης μας και να δώσουν απαντήσεις με ευκρίνεια και αξιοπιστία. Αντίθετα, στο δείγμα μας δεν συμπεριλήφθησαν Πανεπιστήμιο Πατρών Τμήμα Φαρμακευτικής, ΜΔΕ Φαρμακευτικού Marketing 64

66 αρκετοί ηλικιωμένοι, αφού ήταν δύσκολο γι αυτούς να αντιληφθούν και να κατανοήσουν τις έννοιες της έρευνας. Τέλος, μικρή ήταν και η συμμετοχή ατόμων ηλικίας μικρότερης από 20 ετών, γιατί σπάνια πηγαίνουν στο φαρμακείο Επίπεδο εκπαίδευσης Προηγούμενες έρευνες έχουν υποδείξει συσχέτιση μεταξύ του επιπέδου μόρφωσης και εκπαίδευσης ενός ασθενούς και της ικανότητας να κατανοήσει το γενόσημο φάρμακο, και υποδεικνύει πως η συμβουλευτική προς τους συγκεκριμένους ασθενείς οδηγεί σε μεγαλύτερη κατανάλωση των γενοσήμων (Vallès et al, 2003; Himmer et al, 2005; Pereira et al, 2005; Van Wijk et al, 2006). Πίνακας 4.3: Μορφωτικό επίπεδο των συμμετεχόντων Επίπεδο εκπαίδευσης Συχνότητα Ποσοστό επί τοις % Δημοτικού 10 2,7 Γυμνασίου 9 2,5 Λυκείου 89 24,5 Απόφοιτος ΙΕΚ 11 3,0 Απόφοιτος Ανωτάτης Σχολής (ΑΕΙ, ΤΕΙ ) ,0 Μεταπτυχιακού/Διδακτορικού 62 17,0 Καμία απάντηση 1 0,3 Από τους συμμετέχοντες στην έρευνά μας, 10 άτομα έχουν επίπεδο δημοτικού, 9 άτομα έχουν επίπεδο γυμνασίου, 89 άτομα επίπεδο λυκείου, 11 άτομα είναι απόφοιτοι Ιινστιτούτων Επαγγελματικής Κατάρτισης (ΙΕΚ), 182 άτομα έχουν επίπεδο ανώτατης σχολής και 62 άτομα με επίπεδο μεταπτυχιακού/διδακτορικού, σύμφωνα με τον Πίνακα 4.3. Σύμφωνα με τα αποτελέσματα της απογραφής του 2001 στην Ελλάδα, περισσότερο από το 1/3 του ελληνικού πληθυσμού έχει επίπεδο εκπαίδευσης δημοτικού ή και κατώτερο. Υψηλό επίπεδο μόρφωσης παρατηρείται κυρίως στους νομούς Αττικής, Θεσσαλονίκης, Αχαΐας, Χανίων και Χίου (Στέφος κ.α, 2005). Παρατηρούμε ότι η πλειοψηφία του δείγματος μας, τα 2/3 αυτού, έχουν υψηλό επίπεδο μόρφωσης αφού είναι απόφοιτοι ανωτάτων σχολών. Φαίνεται, λοιπόν, πως το δείγμα το πληθυσμού μας δεν είναι απόλυτα αντιπροσωπευτικό. Το γεγονός αυτό οφείλεται πιθανότατα στο ότι τα άτομα αυτά ήταν πολύ πιο δεκτικά στο να συμμετέχουν στην έρευνα, σε αντίθεση με άτομα χαμηλότερου μορφωτικού επιπέδου, οι οποίοι ήταν διστακτικοί στη συμπλήρωση του ερωτηματολογίου. Πανεπιστήμιο Πατρών Τμήμα Φαρμακευτικής, ΜΔΕ Φαρμακευτικού Marketing 65

67 4.2.4 Κύρια απασχόληση Από τα άτομα που συμμετείχαν στην έρευνα 4 δήλωσαν ότι είναι αγρότες, 43 δήλωσαν ελεύθεροι επαγγελματίες, 117 ότι είναι μισθωτοί δημοσίου τομέα, 92 ότι είναι μισθωτοί ιδιωτικού τομέα, 28 φοιτητές, 24 ότι είναι άνεργοι, 18 ασχολούνταν με τα οικιακά, 31 ότι είναι συνταξιούχοι και 5 μαθητές. Από τα αποτελέσματα φαίνεται πως το δείγμα της έρευνάς μας προέρχεται σχεδόν αποκλειστικά από αστικά κέντρα. Πίνακας 4.4: Κύρια απασχόληση των συμμετεχόντων Κύρια Απασχόληση Συχνότητα Ποσοστό επί τοις % Αγρότης 4 1,1 Ελεύθερος επαγγελματίας 43 11,8 Μισθωτός Δημοσίου τομέα ,1 Μισθωτός Ιδιωτικού Τομέα 92 25,3 Φοιτητής 28 7,7 Άνεργος 24 6,6 Οικιακά 18 4,9 Συνταξιούχος 31 8,5 Μαθητής 6 1,6 Καμία απάντηση 1 0, Ετήσιο Εισόδημα Οι συμμετέχοντες στην έρευνα κλήθηκαν να δηλώσουν το ετήσιο εισόδημά τους. Ογδόντα τρία (83) άτομα δήλωσαν ετήσιο εισόδημα μικρότερο από 8.000, 65 άτομα δήλωσαν εισόδημα ανάμεσα σε , 86 άτομα δήλωσαν , 75 άτομα δήλωσαν , 24 άτομα δήλωσαν και 12 άτομα δήλωσαν ετήσιο εισόδημα άνω των Δεκαεννέα (19) άτομα δεν απάντησαν καθόλου στην ερώτηση αυτή Πίνακας 4.5: Ετήσιο εισόδημα των συμμετεχόντων Ετήσιο Εισόδημα Συχνότητα Ποσοστό επί τοις % Μέχρι , , , , , και άνω 12 3,3 Καμία απάντηση 19 5,2 Πανεπιστήμιο Πατρών Τμήμα Φαρμακευτικής, ΜΔΕ Φαρμακευτικού Marketing 66

68 Σύμφωνα με τα πιο πρόσφατα στοιχεία του ΟΟΣΑ, στην Ελλάδα, η μέση ετήσια αμοιβή ανά ισοδύναμο πλήρους απασχόλησης μισθωτού για το έτος 2011 είναι (21.352$). Στα αποτελέσματά μας φαίνεται πως σχεδόν οι μισοί συμμετέχοντες βρίσκονται κάτω από το όριο αυτό. Βέβαια, το ετήσιο εισόδημα αποτελεί μια ευαίσθητη προσωπική ερώτηση και αντιμετωπίζεται με κάποια σχετική επιφύλαξη σχετικά με την εγκυρότητά της Παιδιά Από τους συμμετέχοντες στην έρευνα 168 δήλωσαν πως δεν έχουν καθόλου παιδιά, 117 πως έχουν παιδιά μικρότερα των 18 ετών και 77 πως έχουν παιδιά μεγαλύτερα των 18 ετών. Φαίνεται πως σχεδόν οι μισοί συμμετέχοντες δεν έχουν παιδιά. Πίνακας 4.6: Ύπαρξη παιδιών και οι ηλικίες τους Παιδιά Συχνότητα Ποσοστό επί τοις % Όχι ,2 < 18 ετών ,1 > 18 ετών 77 21,2 Καμία απάντηση 2 0,5 Το αποτέλεσμα αυτό μπορεί να οφείλεται στο γεγονός ότι οι συμμετέχοντες ασθενείς χωρίς παιδιά και οικογένεια έχουν περισσότερο χρόνο να αφιερώσουν στη συμπλήρωση του ερωτηματολογίου απ ότι αυτοί με παιδιά. Τα αποτελέσματα φαίνονται στον παραπάνω πίνακα (Πίνακας 4.6) Κοινωνική ασφάλιση Από τους συμμετέχοντες στην έρευνα, οι 338 έχουν κοινωνική ασφάλιση και μόνο οι 26 δεν έχουν, όπως φαίνεται στον Πίνακα 4.7. Πίνακας 4.7: Ύπαρξη κοινωνικής ασφάλισης Υπάρξη κοινωνικής ασφάλισης Συχνότητα Ποσοστό επί τοις % Ναι ,9 Όχι 26 7, Τόπος διαμονής Από τους συμμετέχοντες στην έρευνα η πλειοψηφία κατοικούν στην Πάτρα. Συγκεκριμένα το 73% είναι από την Πάτρα. Το υπόλοιπο ποσοστό των συμμετεχόντων μοιράζεται σε διάφορες πόλεις, όπως Αθήνα, Πτολεμαΐδα, Πύργος, Σκύδρα κ.α. Κατά βάση λοιπόν, το δείγμα μας, κατοικεί Πανεπιστήμιο Πατρών Τμήμα Φαρμακευτικής, ΜΔΕ Φαρμακευτικού Marketing 67

69 σε μεγάλα αστικά κέντρα. Το δείγμα μας δεν θεωρείται αντιπροσωπευτικό του ελληνικού πληθυσμού. Πίνακας 4.8: Τόπος διαμονής των συμμετεχόντων Τόπος διαμονής Συχνότητα Ποσοστό επί τοις % Πάτρα ,9 Αθήνα 26 7,1 Πτολεμαΐδα 32 8,8 Πύργος, Ηλεία 10 2,7 Σκύδρα, Πέλλα 7 1,9 Ναύπακτος 3 0,8 Αίγιο 3 0,8 Θεσσαλονίκη 3 0,8 Ζαχάρω, Ηλεία 2 0,5 Άργος 1 0,3 Κυλλήνη, Ηλεία 1 0,3 Λεχαινά, Ηλεία 1 0,3 Ριόλο, Ηλεία 1 0,3 Διακοπτό, Αχαΐα 1 0,3 Ακράτα, Αχαΐα 1 0,3 Κέρκυρα 1 0,3 Λήμνος 1 0,3 Ηράκλειο, Κρήτη 1 0,3 Καλαμάτα 1 0,3 Κόρινθο 1 0,3 Αρκαδία 1 0,3 Καμία απάντηση 2 0,5 4.3 Ανάλυση των γνώσεων γενικά περί γενοσήμων Η ενότητα 1 του ερωτηματολογίου 1 χρησιμοποιήθηκε με σκοπό να διαπιστώσουμε πώς ακριβώς έχει γίνει γνωστό το γενόσημο φάρμακο στους ασθενείς-καταναλωτές, από πού έχουν ενημερωθεί για αυτό, και ποια η γενικότερη άποψή τους για τα γενόσημα φάρμακα. Οι απόψεις ασθενών σχετικά με τα γενόσημα φάρμακα ποικίλλουν ανάλογα με τις κοινωνικο-οικονομικές παραμέτρους, όπως το επίπεδο μόρφωσης, το εισόδημα και η ηλικία σύμφωνα με τη μελέτη των Gaither et al (2001). Πανεπιστήμιο Πατρών Τμήμα Φαρμακευτικής, ΜΔΕ Φαρμακευτικού Marketing 68

70 4.3.1 Γνώση των γενόσημων φαρμάκων Η έρευνα της εταιρείας Focus-Bari διεξήχθη τον Απρίλιο του 2012 στο νομό Αττικής σε δείγμα 800 ατόμων μεταξύ ανδρών και γυναικών και διαφόρων κοινωνικοοικονομικών τάξεων, για λογαριασμό της Πανελλήνιας Ένωσης Φαρμακοβιομηχανίας (ΠΕΦ). Σύμφωνα με την μελέτη αυτή, 7 στους 10 γνωρίζουν καλά ή σχετικά καλά τί σημαίνει ο όρος γενόσημα φάρμακα και αποδίδει στον όρο θετικό πρόσημο (Focus-Bari, 2012). Λίγο νωρίτερα, το Μάρτιο του 2012 οι εταιρείες TNS ICAP και Baas από κοινού διεξήγαγαν έρευνα με σκοπό να καταγράψουν τις απόψεις των Ελλήνων για τα γενόσημα (TNS, 2012). Στη δική μας έρευνα, αρχικά, θέλαμε να καταγράψουμε πόσοι από τους συμμετέχοντες δηλώνουν ότι γνωρίζουν τί είναι το γενόσημο φάρμακο. Στην αντίστοιχη μελέτη των TNS Icap- Baas, μόλις το 39% των συμμετεχόντων δήλωσαν πως ήξεραν και, παρόλο το θόρυβο εκείνης της περιόδου (Φεβρουάριος-Μάρτιος 2012) στη χώρα για τα γενόσημα φάρμακα, ποσοστό 31% δήλωσε πως δεν γνωρίζει τί είναι τα γενόσημα φάρμακα. Στη δική μας έρευνα λοιπόν, το 49% των ασθενών-καταναλωτών δήλωσαν πως γνωρίζουν τί είναι τα γενόσημα φάρμακα, ποσοστό 43% ότι έχει ακούσει και μόνο 7% ότι δεν γνωρίζουν για τα γενόσημα (Πίνακας 4.9, Γράφημα 4.1). Πίνακας 4.9: Γνώση των συμμετεχόντων περί των γενοσήμων Γνωρίζετε τι είναι τα γενόσημα φάρμακα; Συχνότητα Ποσοστό επί τοις % Έχω ακούσει γι αυτά αλλά δεν γνωρίζω τι ακριβώς είναι ,6 Ναι, γνωρίζω ,4 Δεν γνωρίζω κάτι 27 7,4 Καμία απάντηση 6 1,6 Γράφημα 4.1: Γνώση των συμμετεχόντων περί των γενόσημων φαρμάκων Πανεπιστήμιο Πατρών Τμήμα Φαρμακευτικής, ΜΔΕ Φαρμακευτικού Marketing 69

71 Τα αποτελέσματά μας, σε σύγκριση με τα αποτελέσματα της έρευνας των TNS Icap-Baas, δείχνουν πως περισσότεροι ασθενείς έχουν ενημερωθεί με κάποιο τρόπο για τα γενόσημα φάρμακα. Αυτό μας υποδεικνύει πως ο χρόνος είναι αυτός που θα βοηθήσει καλύτερα, αφού μέσα σε διάστημα έξι-επτά περίπου μηνών, το 1/3 των συμμετεχόντων ενημερώθηκαν. Σύμφωνα με γερμανική μελέτη, 63% των ασθενών-καταναλωτών γνωρίζουν τη διαφορά μεταξύ γενόσημου και πρωτότυπου φαρμάκου κυρίως μέσω των ΜΜΕ και/ή του γιατρού (Himmel et al, 2005) Προσδιορισμός γενοσήμων Ζητήθηκε από τους ασθενείς-καταναλωτές να προσδιορίσουν τί είναι το γενόσημο φάρμακο κατά την άποψή τους, ουσιαστικά τί είναι αυτό που σκέφτονται στο άκουσμα του γενόσημου και πώς το έχουν θέσει στο μυαλό τους. Οι χαρακτηρισμοί που δόθηκαν από τους συμμετέχοντες φαίνονται στον Πίνακα Πίνακας 4.10: Όροι που αναφέρθηκαν από τους ασθενείς-καταναλωτές προκειμένου να προσδιορίσουν το γενόσημο φάρμακο Γνώση γενοσήμων Όροι προσδιορισμού του γενόσημου Συνολική Ποσοστό Έχω Ναι, φαρμάκου Συχνότητα επί τοις ακούσει γνωρίζω % Ίδια δραστική ουσία με το πρωτότυπο/αυθεντικό ,1 Ίδιες ουσίες με πρωτότυπο/αυθεντικό ,8 Ίδια αποτελεσματικότητα/ αποτελέσματα με το πρωτότυπο/αυθεντικό ,8 Διαφορετική αποτελεσματικότητα/ αποτελέσματα με το πρωτότυπο/ αυθεντικό ,4 Αμφιβολία για τα έκδοχα/άλλες ουσίες ,1 Αμφιβολία για τα γενόσημα Αμφιβολία για αποτελέσματα/ασφάλεια Ανησυχία για παρενέργειες ,8 Κακής ποιότητας φάρμακα Ίδια χαρακτηριστικά με πρωτότυπα/ αυθεντικά ,6 Διαφορετικό όνομα από πρωτότυπο/ αυθεντικό ,9 Κατασκευάζονται απο διαφορετικές εταιρείες ,7 Προερχόμενα από τριτοκοσμικές χώρες ,6 Φάρμακα των οποίων έχει λήξει η πατέντα ,3 Φθηνότερα από άλλα φάρμακα ,3 Πανεπιστήμιο Πατρών Τμήμα Φαρμακευτικής, ΜΔΕ Φαρμακευτικού Marketing 70

72 Γνώση γενοσήμων Όροι προσδιορισμού του γενόσημου Συνολική Ποσοστό Έχω Ναι, φαρμάκου Συχνότητα επί τοις ακούσει γνωρίζω % Αντίγραφα φαρμάκων ,7 Υποκατάστατα φαρμάκων ,7 Εναλλακτικό φάρμακο ,0 Μεταλλαγμένο φάρμακο ,3 Παράγωγα φαρμάκων ,6 Παρόμοια με τα αυθεντικά ,5 Βιοϊσοδύναμα με τα πρωτότυπα ,3 Φυσικό προϊόν ,0 Ελεγμένα απο τον ΕΟΦ ,6 Άλλο ,7 Καμία απάντηση ,4 Το 15% περίπου δεν απάντησε καθόλου στην ερώτηση αυτή. Πιθανολογούμε πως αυτό μπορεί να είναι είτε από έλλειψη γνώσεων, είτε έλλειψη χρόνου, καθώς η ερώτηση είναι ανοικτού τύπου και απαιτούσε κάποιο χρόνο για να απαντηθεί. Παρατηρούμε πως οι γνώσεις των ασθενών που έχουν δηλώσει προηγουμένως πως γνωρίζουν τί είναι τα γενόσημα, είναι σαφώς καλύτερες από αυτούς που έχουν ακούσει αλλά δεν ξέρουν τί είναι ακριβώς. Συνεπάγεται λοιπόν, πως οι ασθενείς που γνωρίζουν τα γενόσημα φάρμακα έχουν ενημερωθεί ορθώς για το τί είναι και πώς διαφέρουν από τα πρωτότυπα φάρμακα. Ασθενείς που έχουν δηλώσει πως γνωρίζουν τί είναι τα γενόσημα, γνωρίζουν ότι τα γενόσημα περιέχουν την ίδια δραστική ουσία με τα αντίστοιχα πρωτότυπα φάρμακα και πιστεύουν στην ίδια αποτελεσματικότητα των φαρμάκων. Γνωρίζουν πως παρασκευάζονται από διαφορετικές φαρμακευτικές εταιρείες, αφού λήξει η πατέντα του πρωτότυπου φαρμάκου, και κυκλοφορούν με διαφορετικά ονόματα από το πρωτότυπο. Τα θεωρούν φθηνότερα αντίγραφα φαρμάκων. Οι ασθενείς που έχουν ακούσει τα γενόσημα αλλά δεν ξέρουν τί είναι ακριβώς, είναι λίγο πιο συγκεχυμένοι. Γνωρίζουν σίγουρα πως είναι φθηνότερα φάρμακα, τα οποία είναι παρόμοια είτε αντίγραφα, είτε υποκατάστατα των πρωτοτύπων. Επίσης, διατηρούν πάντα τις αμφιβολίες τους για την ποιότητα και την ασφάλεια των φαρμάκων αυτών. Φαίνεται λοιπόν, από τα αποτελέσματα, πως, όντως, οι γνωρίζοντες τα γενόσημα φάρμακα ασθενείς είναι ενημερωμένοι από μια πιο ολοκληρωμένη σκοπιά περί γενόσημων φαρμάκων, ενώ οι υπόλοιποι ασθενείς δηλώνουν κυρίως το χαρακτηριστικό της χαμηλότερης τιμής που έχει γίνει ευρέως γνωστό. Άλλωστε, για οικονομικούς κυρίως λόγους εισάγεται η χρήση γενόσημων φαρμάκων. Πανεπιστήμιο Πατρών Τμήμα Φαρμακευτικής, ΜΔΕ Φαρμακευτικού Marketing 71

73 4.3.3 Χαρακτηρισμός για τα γενόσημα φάρμακα Ζητήθηκε από τους συμμετέχοντες ασθενείς-καταναλωτές να χαρακτηρίσουν το γενόσημο με μία από τις παρακάτω εκφράσεις (Πίνακας 4.11). Σε αντίστοιχη έρευνα που έλαβε μέρος στη Τζαμάικα (WHO Drug Information, 2007), λίγο λιγότερο από τους μισούς ασθενείς προτίμησαν τον όρο Πιο φθηνό από το πρωτότυπο. Στη συνέχεια, σε πολύ μικρότερα ποσοστά (<10%) το χαρακτήρισαν ως Πιο φθηνό από το πρωτότυπο και εξίσου αποτελεσματικό με αυτό, Λιγότερο αποτελεσματικό από το πρωτότυπο και Αντίγραφο/Φασόν/Όχι γνήσιο φάρμακο. Πίνακας 4.11: Χαρακτηρισμοί των συμμετεχόντων για τα γενόσημα φάρμακα Συχνότητα Ποσοστό επί τοις % Εξίσου αποτελεσματικό με το πρωτότυπο 12 3,3 Πιο φθηνό από το πρωτότυπο 51 14,0 Πιο φθηνό από το πρωτότυπο και εξίσου 89 24,5 αποτελεσματικό με αυτό Πιο φθηνό από το πρωτότυπο αλλά λιγότερο 60 16,5 αποτελεσματικό από αυτό Λιγότερο αποτελεσματικό από το πρωτότυπο 10 2,7 Φτιαγμένο από φυσικά συστατικά 7 1,9 Υποκατάστατο του πρωτότυπου φαρμάκου 45 12,4 Αντίγραφο/Φασόν/Όχι γνήσιο φάρμακο 41 11,3 Εναλλακτικό του πρωτότυπου 28 7,7 Δεν ξέρω/δεν απαντώ 21 5,8 Ο δημοφιλέστερος χαρακτηρισμός στην έρευνά μας ήταν ο Πιο φθηνό από το πρωτότυπο και εξίσου αποτελεσματικό με αυτό σε ποσοστό 25% και αμέσως μετά ο Πιο φθηνό από το πρωτότυπο αλλά λιγότερο αποτελεσματικό από αυτό με ποσοστό 17%. Δύο χαρακτηρισμοί σχετικώς αντίθετοι όσον αφορά την αποτελεσματικότητα των γενοσήμων. Φαίνεται πως στο 55% των συμμετεχόντων ασθενών-καταναλωτών ο όρος γενόσημο ηχεί σίγουρα σαν κάτι το πιο φθηνό. Επίσης, λίγο παραπάνω από το 10% χαρακτηρίζουν το γενόσημο ως Υποκατάστατο του πρωτότυπου φαρμάκου (12%) και Αντίγραφο/Φασόν/Όχι γνήσιο φάρμακο (11%). Οι υπόλοιποι χαρακτηρισμοί καθώς και τα ποσοστά φαίνονται στον Πίνακα 4.11 και Γράφημα 4.2. Πανεπιστήμιο Πατρών Τμήμα Φαρμακευτικής, ΜΔΕ Φαρμακευτικού Marketing 72

74 Γράφημα 4.2: Χαρακτηρισμοί των συμμετεχόντων για τα γενόσημα φάρμακα Ενημέρωση για γενόσημα φάρμακα Ζητήθηκε από τους συμμετέχοντες να σημειώσουν τις πηγές απ όπου έχουν ενημερωθεί για τα γενόσημα φάρμακα. Σε σχετικά πρόσφατη μελέτη στη Μαλαισία (Al-Gedadi et al, 2008) βρέθηκε πως υπάρχουν κενά στις γνώσεις των ασθενών σχετικά με τα γενόσημα φάρμακα και πως οι επαγγελματίες υγείας έχουν ρόλο-κλειδί στην παροχή της σωστής εκπαίδευσης. Τα αποτελέσματα της έρευνάς μας (Πίνακας 4.12, Γράφημα 4.3) δείχνουν πως σχεδόν οι μισοί (47%) χρησιμοποιούν τα Μέσα Μαζικής Ενημέρωσης ως κύρια πηγή ενημέρωσής τους. Ακολουθεί το διαδίκτυο με ποσοστό 17% και οι φίλοι/συγγενείς με 11%. Τα δε ποσοστά ΕΟΦ και Υπουργείου Υγείας είναι απογοητευτικά μικρά. Στη διεθνή βιβλιογραφία φαίνεται πως ο ασθενής δεν συζητάει ιδιαίτερα το θέμα των γενοσήμων με τους επαγγελματίες υγείας (ιατρό και φαρμακοποιό). Περισσότεροι από τους μισούς αμερικανούς ασθενείς που έλαβαν μέρος σε μελέτη (Shrank et al, 2009) δήλωσαν πως δεν συζητούν καθόλου για τα γενόσημα φάρμακα με τον ιατρό και φαρμακοποιό τους. Σε τζαμαϊκανή μελέτη (WHO Drug Information, 2007), οι ασθενείς σημείωσαν πως ο ιατρός και ο φαρμακοποιός είναι οι πιο έγκυρες και αξιόπιστες πηγές ενημέρωσης. Στην Focus-Bari έρευνα (2012) αναφέρεται πως τα «παραδοσιακά» offline μέσα αποτελούν την κύρια πηγή ενημέρωσης του κοινού για τα γενόσημα φάρμακα, ενώ το διαδίκτυο, παρά το γεγονός ότι αποτελεί δευτερεύουσα πηγή, χαίρει σε μεγάλο βαθμό της εμπιστοσύνης του κοινού. Μια ευρωπαϊκή μελέτη ανέδειξε πως το διαδίκτυο έχει γίνει ιδιαίτερα δημοφιλής πηγή ενημέρωσης των Ευρωπαίων (Kanavos et al, 2011). Πανεπιστήμιο Πατρών Τμήμα Φαρμακευτικής, ΜΔΕ Φαρμακευτικού Marketing 73

75 Πίνακας 4.12: Πηγές ενημέρωσης των συμμετεχόντων για τα γενόσημα φάρμακα Πηγές Ενημέρωσης Συχνότητα Ποσοστό επί τοις % ΕΟΦ 9 1,8 Υπουργείο Υγείας 9 1,8 Ιατρό 30 6,1 Φαρμακοποιό 43 8,8 Φίλους/Συγγενείς 52 10,6 ΜΜΕ ,3 Διαδίκτυο 85 17,3 Ερευνητική εργασία 18 3,7 Καμία ενημέρωση 12 2,4 Σύμφωνα με τη βιβλιογραφία, τα αποτελέσματα της έρευνάς μας ήταν αναμενόμενα. Οι ασθενείς δεν προσφεύγουν στους επαγγελματίες υγείας για την ενημέρωσή τους. Θα πρέπει όμως να γίνει μια συνολική προσπάθεια, καθώς η γνώση των ασθενών σχετικά με τα γενόσημα επηρεάζει σημαντικά την απόφαση της αντικατάστασης του πρωτότυπου φαρμάκου με ένα γενόσημο. Έχει βρεθεί πως η συνδυασμένη πληροφόρηση από τον ιατρό και το φαρμακοποιό είναι πιο αποτελεσματική μορφή ενημέρωσης και πληροφόρησης του ασθενούς για τα γενόσημα φάρμακα (Hassali et al, 2011). Γράφημα 4.3: Πηγές ενημέρωσης των συμμετεχόντων για τα γενόσημα φάρμακα 4.4 Ανάλυση των απόψεων σχετικά με τα γενόσημα φάρμακα Η ενότητα 2 του ερωτηματολογίου 1 χρησιμοποιήθηκε με σκοπό να μελετήσουμε τις απόψεις των ασθενών-καταναλωτών σχετικά με τα γενόσημα φάρμακα. Πιο συγκεκριμένα τί Πανεπιστήμιο Πατρών Τμήμα Φαρμακευτικής, ΜΔΕ Φαρμακευτικού Marketing 74

76 πιστεύουν όσον αφορά την ασφάλεια, την αποτελεσματικότητα και την ποιότητα των γενόσημων φαρμάκων. Οι απαντήσεις των συμμετεχόντων στην έρευνα παρουσιάζονται στον Πίνακα 4.13.α και στον πίνακα 4.13.β. Πίνακας 4.13.α: Αποτελέσματα ανάλυσης απαντήσεων προτάσεων (εκφρασμένα σε ποσοστό επί τις % του δείγματος Διαφωνώ Μάλλον Ούτε Μάλλον Συμφωνώ 2.1 Τα γενόσημα φάρμακα είναι ασφαλή, χωρίς παρενέργειες 2.2 Τα γενόσημα φάρμακα είναι αποτελεσματικά όσο και τα πρωτότυπα φάρμακα. 2.3 Η χρήση γενοσήμων φαρμάκων μπορεί να επιφέρει παρενέργειες. 2.4 Τα γενόσημα φάρμακα είναι πιο φθηνά από τα πρωτότυπα φάρμακα. 2.5 Τα γενόσημα φάρμακα προέρχονται από τριτοκοσμικές χώρες. απόλυτα διαφωνώ συμφωνώ Ούτε διαφωνώ συμφωνώ απόλυτα Δεν ξέρω/ Δεν απαντώ 7,1 13,7 28,6 24,5 8,5 17,6 8,0 16,5 16,2 29,1 11,0 19,2 7,7 14,0 15,9 16,5 7,4 38,5 2,7 1,9 2,2 33,0 50,5 9,6 15,1 15,7 17,0 17,0 4,1 31,0 Πίνακας 4.13.β: Μέσος όρος, τυπική απόκλιση, επικρατούσα τιμή και διάμεσος απαντήσεων προτάσεων Μέση τιμή Τυπική Επικρατούσα Διάμεσος απόκλιση 2.1 Τα γενόσημα φάρμακα είναι 3,16 1, ,00 ασφαλή, χωρίς παρενέργειες 2.2 Τα γενόσημα φάρμακα είναι 3,23 1, ,00 αποτελεσματικά όσο και τα πρωτότυπα φάρμακα. 2.3 Η χρήση γενοσήμων 3,03 1, ,00 φαρμάκων μπορεί να επιφέρει παρενέργειες. 2.4 Τα γενόσημα φάρμακα είναι 4,40 0, ,00 πιο φθηνά από τα πρωτότυπα φάρμακα. 2.5 Τα γενόσημα φάρμακα 2,70 1,227 3* 3,00 προέρχονται από τριτοκοσμικές χώρες. *Ύπαρξη πολλαπλών επικρατουσών τιμών. Φαίνεται η μικρότερη τιμή τιμή Πανεπιστήμιο Πατρών Τμήμα Φαρμακευτικής, ΜΔΕ Φαρμακευτικού Marketing 75

77 Σχολιασμός αποτελεσμάτων Με την ενότητα αυτή, όπως προαναφέρθηκε, σκοπό έχουμε να διαπιστώσουμε αν υπάρχουν σημεία επιφυλακτικότητας ως προς τα γενόσημα και ποιά είναι αυτά. Η πρόταση 2.1 αναφέρεται στην ασφάλεια των γενόσημων φαρμάκων. Σε προγενέστερη ελληνική έρευνα, μεγάλη μερίδα ανθρώπων (64%) βρέθηκε αρνητικά ταγμένη ως προς την ασφάλεια των γενοσήμων υποστηρίζοντας πως η ποιότητα γενοσήμων που προέρχονται από χώρες της Ανατολής είναι κατά πολύ υποδεέστερη της ποιότητας των επώνυμων φαρμάκων (TNS, 2012). Στα αποτελέσματα της δικής μας έρευνας βρέθηκε ότι το 33% των ασθενών συμφωνεί πως τα γενόσημα είναι ασφαλή φάρμακα, το 21% διαφωνεί με την ασφάλειά τους, ενώ το 29% ούτε συμφωνεί ούτε διαφωνεί. Και υπάρχει μερίδα ανθρώπων (18%) που δεν πήρε θέση στο θέμα αυτό, πιθανότατα λόγω άγνοιας. Παρατηρούμε μια αλλαγή ως προς τα αποτελέσματα των δύο ερευνών. Πιθανολογούμε ότι μπορεί να οφείλεται σε περαιτέρω ενημέρωση των ασθενών στο μεσοδιάστημα των δύο ερευνών. Η πρόταση 2.2 αναφέρεται στην αποτελεσματικότητα των γενοσήμων σε σχέση με τα πρωτότυπα φάρμακα. Το 40% των ασθενών συμφωνεί πως τα γενόσημα είναι αποτελεσματικά, όσο και τα πρωτότυπα. Το 16% ούτε συμφωνεί ούτε διαφωνεί. Σε γενικές γραμμές, δεν εκφράζονται ατράνταχτα επιχειρήματα σχετικά με την αναποτελεσματικότητα των γενόσημων φαρμάκων. Ο βασικότερος λόγος καχυποψίας θα μπορούσαμε να πούμε πως είναι οι χώρες προέλευσής τους. Οι αναφορές με ουδέτερο συναίσθημα τονίζουν ότι στα γενόσημα φάρμακα υπάρχουν και καλά σκευάσματα, αλλά και αμφιβόλου ποιότητας. Στις θετικές απόψεις βρίσκουμε αναφορές σε φάρμακα τα οποία είναι ευρέως διαδεδομένα και χαίρουν ευρείας αποδοχής, παρόλο που είναι γενόσημα. Η ουδέτερη άποψη εκφράζει ότι υπάρχουν ελληνικά γενόσημα τα οποία είναι καλύτερα και αποτελεσματικότερα από εκείνα που παράγονται σε τυχόν «τριτοκοσμικές» χώρες. Η πρόταση 2.3 αναφέρεται στη χρήση γενόσημων φαρμάκων και τις παρενέργειες που αυτή φέρει. Σύμφωνα με τη βιβλιογραφία, λίγοι είναι οι ασθενείς (<10%) που πιστεύουν πως τα γενόσημα φάρμακα έχουν περισσότερες παρενέργειες σε σχέση με τα πρωτότυπα φάρμακα (Shrank et al, 2009). Η ανάλυση των απαντήσεων των συμμετεχόντων στην έρευνα δεν έδειξε να υπάρχει συμφωνία. Μεγάλο ποσοστό των ασθενών (38,5%) δεν εξέφρασε άποψη είτε γιατί δεν ήθελε, είτε γιατί δεν γνώριζε, ενώ 24% των ασθενών συμφωνούν με την πρόταση πως τα γενόσημα έχουν παρενέργειες περισσότερες από τα πρωτότυπα και το 22% διαφωνούν με την πρόταση. Θα μπορούσαμε να πούμε ότι οι θετικές αναφορές εκφράζουν υποψία ή φόβο για πιθανές παρενέργειες ή ακόμη και μελλοντικό αποτέλεσμα των παρενεργειών. Οι αρνητικές απόψεις εκφράζουν το γεγονός πως όλα τα φαρμακευτικά σκευάσματα συνοδεύονται από παρενέργειες. Τα ελεγμένα και εγκεκριμένα που κυκλοφορούν Πανεπιστήμιο Πατρών Τμήμα Φαρμακευτικής, ΜΔΕ Φαρμακευτικού Marketing 76

78 χαίρουν υψηλών προτύπων ποιότητας και αξιοπιστίας. αρκετές (38,5%) εκθέτουν και τις δύο προηγούμενες απόψεις. Οι ουδέτερες απόψεις, που ήταν Η πρόταση 2.4 αναφέρεται στο κόστος των γενόσημων φαρμάκων. Σε αμερικανική έρευνα 94% των συμμετεχόντων ασθενών συμφώνησαν πως τα γενόσημα φάρμακα είναι πιο φθηνά από τα αντίστοιχα πρωτότυπα (Shrank et al, 2009). Στο σημείο αυτό φαίνεται πως συμφωνεί η έρευνά μας με τη βιβλιογραφία. Οι απόψεις είναι πιο ακραίες και οι ουδέτερες αναφορές λιγότερες. Συγκεκριμένα, το 83,5% των ασθενών θεωρούν πως τα γενόσημα είναι φάρμακα φθηνότερα σε σχέση με τα πρωτότυπα. Η πρόταση 2.5 αναφέρεται στην προέλευση των γενόσημων φαρμάκων από τριτοκοσμικές χώρες. Μέσα από αυτή την πρόταση θέλουμε να διαπιστώσουμε τις απόψεις των ασθενών για τον τόπο παραγωγής των γενοσήμων. Στην έρευνα των TNS Icap-Baas το 39% των ασθενών συμφώνησε πως τα γενόσημα φάρμακα εισάγονται από τριτοκοσμικές χώρες, 24% διαφώνησε, ενώ το 36% δεν γνώριζε ή δεν είχε άποψη (TNS, 2012). Στα δικά μας αποτελέσματα, το 21% των ασθενών συμφώνησε, το 31% διαφώνησε, και το 17% ούτε συμφωνεί ούτε διαφωνεί. Υπάρχει όμως και ένα ποσοστό 31% των ασθενών οι οποίοι δεν απάντησαν. 4.5 Ανάλυση των κριτηρίων επιλογής γενόσημων φαρμάκων Διάφοροι παράγοντες μπορούν να επηρεάσουν την απόφαση των ασθενών-καταναλωτών για το ποιο φάρμακο θα επιλέξουν και αυτοί είναι: α) οι πηγές πληροφόρησης (ιατροί, φαρμακοποιοί, φίλοι/συγγενείς), β) τα χαρακτηριστικά του φαρμάκου (ασφάλεια, αποτελεσματικότητα, εμπορική ονομασία, τιμή) και γ) η εμπειρία που έχουν αποκτήσει οι καταναλωτές από προηγούμενη χρήση τους. Χρησιμοποιήσαμε την ενότητα 3 του ερωτηματολογίου για να μελετήσουμε πώς αυτοί οι παράγοντες επηρεάζουν τους καταναλωτές που συμμετείχαν στην έρευνά μας. Στην ερώτηση 3.1 οι συμμετέχοντες ρωτήθηκαν αν έχουν χρησιμοποιήσει στο παρελθόν γενόσημα φάρμακα. Οι απαντήσεις τους φαίνονται στον Πίνακα Το 16% των ασθενών-καταναλωτών δήλωσαν πως έχουν χρησιμοποιήσει στο παρελθόν γενόσημα φάρμακα, 36% ότι δεν γνωρίζουν αν έχουν χρησιμοποιήσει και το υπόλοιπο 48% ότι δεν έχουν χρησιμοποιήσει. Στο σημείο αυτό θα πρέπει να λάβουμε υπόψη μας ότι υπάρχει πιθανότητα ασθενείς που απάντησαν αρνητικά στη χρήση γενοσήμων να μην γνωρίζουν πραγματικά αν τα φάρμακα που χρησιμοποιούν είναι όντως γενόσημα ή όχι. Τα αποτελέσματά μας συμφωνούν με την προγενέστερη έρευνα της Focus-Bari που αποκαλύπτει πως μόνο 1 στους 10 Έλληνες από όσους χρησιμοποιούν συστηματικά τουλάχιστον ένα φάρμακο γνωρίζει ότι καταναλώνει γενόσημα φάρμακα. Το γεγονός αυτό αποδίδεται στην έλλειψη επικοινωνίας και τη σύγχυση που είχε Πανεπιστήμιο Πατρών Τμήμα Φαρμακευτικής, ΜΔΕ Φαρμακευτικού Marketing 77

79 δημιουργηθεί στις αρχές του έτους Στην Πορτογαλία το 77,5% των ασθενών έχουν χρησιμοποιήσει γενόσημα και μόνο το 3,8% δεν γνωρίζουν αν τα έχουν χρησιμοποιήσει (Quintal and Mendes, 2012). Η διαφορά στα αποτελέσματα πιθανότατα να οφείλεται στο γεγονός ότι στην Πορτογαλία τα γενόσημα χρησιμοποιούνται περισσότερο από μία δεκαετία και νόμοι που εφαρμόζονται για πρώτη φορά στην Ελλάδα τώρα αποτελούν συνήθεια πλέον στην Πορτογαλία. Πίνακας 4.15: Κατανομή ασθενών που έχουν κάνει χρήση γενόσημων φαρμάκων στο παρελθόν Χρήση γενοσήμων στον παρελθόν Συχνότητα Ποσοστό επί τοις % Ναι 57 15,7 Όχι ,1 Δεν γνωρίζω ,3 Στην αμέσως επόμενη ερώτηση 3.2, ρωτήθηκαν αν θα χρησιμοποιούσαν γενόσημα φάρμακα σήμερα και, αν όχι, για ποιους λόγους δεν θα τα χρησιμοποιούσαν. Σε αμερικανική έρευνα μόνο 37,6% των ασθενών συμφώνησε πως θα χρησιμοποιούσε γενόσημα φάρμακα (Shrank et al, 2009), και αυτά κυρίως για τη θεραπεία χοληστερίνης, πόνων μέσης, χρόνιες ασυμπτωματικές καταστάσεις και οξείες συμπτωματικές καταστάσεις. Σύμφωνα με έρευνα της Focus-Bari, 1 στους 2 Έλληνες εμφανίζεται θετικός στη χρήση γενοσήμων, με τα ελληνικά επώνυμα γενόσημα να αξιολογούνται θετικότερα. Αναμενόμενα τα αποτελέσματα λοιπόν και στη δική μας έρευνα, αφού το 51% των ερωτηθέντων απάντησαν πως θα χρησιμοποιούσαν σήμερα γενόσημα φάρμακα. Οι 49% απάντησαν πως δεν θα τα χρησιμοποιούσαν. Οι απαντήσεις φαίνονται στους Πίνακες 4.16 και Πίνακας 4.16: Κατανομή ασθενών που θα έκαναν χρήση γενόσημων φάρμακων σήμερα Χρήση γενοσήμων σήμερα Συχνότητα Ποσοστό επί τοις % Ναι ,8 Όχι ,2 Γράφημα 4.4: Κατανομή ασθενών που θα έκαναν χρήση γενόσημων φάρμακων σήμερα Πανεπιστήμιο Πατρών Τμήμα Φαρμακευτικής, ΜΔΕ Φαρμακευτικού Marketing 78

80 Από αυτούς που απάντησαν πως δε θα χρησιμοποιούσαν γενόσημα φάρμακα, κυριότερος λόγος μη χρήσης των γενόσημων φαρμάκων φαίνεται να είναι η έλλειψη εμπιστοσύνης σε αυτά, ενώ υπάρχει μεγάλο ποσοστό ασθενών που δεν γνωρίζει τί είναι τα γενόσημα και αυτό αποτελεί λόγο να μην τα χρησιμοποιήσει. Οι απαντήσεις των συμμετεχόντων φαίνονται στον Πίνακα Παρόμοια φαίνεται να είναι και τα αποτελέσματα σε μελέτη της Πορτογαλίας (Quintal and Mendes, 2012) αφού οι κυριότεροι λόγοι μη χρήσης είναι η έλλειψη γνώσης, η έλλειψη εμπιστοσύνης στη δραστικότητα των γενοσήμων καθώς και η έλλειψη συνταγογράφησης. Πίνακας 4.17: Κύριοι λόγοι που αποτρέπουν τη χρήση γενόσημων φάρμακων Λόγοι που αποτρέπουν τη χρήση Ποσοστό Συχνότητα γενοσήμων σήμερα επί τοις % Δεν τα γνωρίζω 79 44,1 Δεν τα γνωρίζει ο γιατρός μου 10 5,6 Δεν τα γνωρίζει ο φαρμακοποιός μου 8 4,5 Δεν τα εμπιστεύομαι ,7 Είχα άσχημη εμπειρία στο παρελθόν 4 2,2 Δεν τα βρίσκω εύκολα στο φαρμακείο μου 6 3,4 Κύριοι λόγοι που οδηγούν σε αρνητισμό σχετικά με τα γενόσημα είναι (TNS, 2012): Η επικοινωνία από την κυβέρνηση και τους πολιτικούς, η οποία κατά τη γνώμη των καταναλωτών, δίνει έμφαση στη μείωση των ιατρικών δαπανών σε βάρος της υγείας. Η επικοινωνία από τον ΕΟΦ και «εσωτερικές πηγές» που αναφέρουν ότι ο ΕΟΦ δεν έχει τη δυνατότητα να διενεργήσει έλεγχο στα «τριτοκοσμικά» γενόσημα. Η επιθετική επικοινωνιακή τακτική ιατρικών συλλόγων για την προάσπιση της ποιότητας των ιατρικών υπηρεσιών, αλλά και η στάση των φαρμακοποιών, οι οποίοι φαίνονται να προτιμούν τα ελληνικά γενόσημα, αλλά αντιτάσσονται στην εισαγωγή γενοσήμων από «τριτοκοσμικές» χώρες. Η άποψη ότι με την εισαγωγή γενοσήμων από «τριτοκοσμικές» χώρες, η ελληνική φαρμακοβιομηχανία θα χάσει σημαντικό μερίδιο της αγοράς και, συνεπώς, θα χαθούν και άλλες θέσεις εργασίας. Η καχυποψία απέναντι στην πολιτική του Μνημονίου, η οποία οδηγεί ακόμα και σε ακραίες απόψεις περί συστηματικής προσπάθειας αφανισμού του ελληνικού λαού. Κύριοι λόγοι που οδηγούν μικρότερη μερίδα ανθρώπων σε θετική στάση απέναντι στα γενόσημα (TNS, 2012): Το γεγονός ότι τα γενόσημα κυκλοφορούν χρόνια τώρα στην ελληνική αγορά (περισσότερα από φάρμακα, πολλά από αυτά ελληνικής προέλευσης). Πανεπιστήμιο Πατρών Τμήμα Φαρμακευτικής, ΜΔΕ Φαρμακευτικού Marketing 79

81 Η άποψη ότι ο κλάδος των φαρμακοποιών αντιδρά στα γενόσημα επειδή θα μειωθεί το ποσοστό κέρδους του, τη στιγμή που υπάρχουν ήδη μεγάλες οφειλές του δημοσίου προς τον κλάδο αυτό. Η άποψη ότι οι γιατροί αντιδρούν επειδή θα χάσουν τα κεκτημένα προνόμια που απολάμβαναν λόγω της πελατειακής σχέσης τους με τις φαρμακευτικές εταιρείες. Η απόφαση της κυβέρνησης να εισάγονται στην Ελλάδα μόνο γενόσημα φάρμακα που χρησιμοποιούνται και σε άλλες χώρες της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Στις επόμενες ερωτήσεις της ενότητας, με τη βοήθεια της κλίμακας Likert, οι ασθενείςκαταναλωτές κλήθηκαν να απαντήσουν σε διάφορες προτάσεις όσον αφορά τους λόγους που θα χρησιμοποιούσαν τα γενόσημα φάρμακα ή όχι. Τα αποτελέσματα αναγράφονται στους πίνακες (Πίνακας 4.18.α, Πίνακας 4.18.β) που ακολουθούν. Πίνακας 4.18.α: Αποτελέσματα ανάλυσης απαντήσεων προτάσεων (εκφρασμένα σε ποσοστό επί τις % του δείγματος Διαφωνώ Μάλλον Ούτε Μάλλον Συμφωνώ Δεν 3.3 Επιλέγω το φάρμακο που μου συστήνει ο φαρμακοποιός 3.4 Επιλέγω το φάρμακο που μου συστήνει ο γιατρός 3.5 Επιλέγω το φάρμακο που μου συστήνουν οι φίλοι/συγγενείς μου. 3.6 Συνηθίζω να αγοράζω ένα φάρμακο που το έχω δοκιμάσει ξανά 3.7 Προτιμώ να αγοράζω ένα φάρμακο με γνωστό όνομα. 3.8 Αγοράζω ένα φάρμακο που γνωρίζω ότι είναι αποτελεσματικό 3.9 Αγοράζω ένα φάρμακο που γνωρίζω ότι είναι ασφαλές, χωρίς παρενέργειες 3.10 Προτιμώ να αγοράζω ένα φθηνότερο φάρμακο απόλυτα διαφωνώ συμφωνώ Ούτε διαφωνώ συμφωνώ απόλυτα ξέρω/ Δεν απαντώ 14,6 17,0 24,7 31,3 11,0 1,4 1,9 1,4 3,8 23,6 68,1 1,1 69,5 18,7 9,1 1,1 0,3 1,4 4,9 5,5 14,6 43,7 29,7 1,6 8,2 9,9 27,5 35,4 17,6 1,4 2,2 1,1 6,3 25,5 63,7 1,1 2,7 0,8 3,8 15,9 75,3 1,4 39,0 25,3 19,8 11,3 2,7 1,9 Πανεπιστήμιο Πατρών Τμήμα Φαρμακευτικής, ΜΔΕ Φαρμακευτικού Marketing 80

82 Πίνακας 4.18.β: Μέσος όρος, τυπική απόκλιση, επικρατούσα τιμή και διάμεσος απαντήσεων προτάσεων Μέση τιμή Τυπική Επικρατούσα Διάμεσος 3.3 Επιλέγω το φάρμακο που μου συστήνει ο φαρμακοποιός 3.4 Επιλέγω το φάρμακο που μου συστήνει ο γιατρός 3.5 Επιλέγω το φάρμακο που μου συστήνουν οι φίλοι/συγγενείς μου. 3.6 Συνηθίζω να αγοράζω ένα φάρμακο που το έχω δοκιμάσει ξανά 3.7 Προτιμώ να αγοράζω ένα φάρμακο με γνωστό όνομα. 3.8 Αγοράζω ένα φάρμακο που γνωρίζω ότι είναι αποτελεσματικό 3.9 Αγοράζω ένα φάρμακο που γνωρίζω ότι είναι ασφαλές, χωρίς παρενέργειες 3.10 Προτιμώ να αγοράζω ένα φθηνότερο φάρμακο απόκλιση τιμή 3,07 1, ,00 4,56 0, ,00 1,42 0, ,00 3, ,00 3,45 1, ,00 4,49 0, ,00 4,62 0, ,00 2,12 1, ,00 Σχολιασμός αποτελεσμάτων Η πρόταση 3.3 χρησιμοποιήθηκε για να μελετήσουμε αν επηρεάζει ο φαρμακοποιός τις αγοραστικές αποφάσεις των καταναλωτών. Σύμφωνα με δεδομένα της βιβλιογραφίας (Karayanni et al, 2005), η εμπειρία και η εμπάθεια των φαρμακοποιών είναι τα στοιχεία που ενισχύουν την εμπιστοσύνη των ασθενών-καταναλωτών προς τους φαρμακοποιούς και επηρεάζονται από αυτούς. Από τα αποτελέσματα της μελέτης μας φαίνεται πως σχεδόν οι μισοί ασθενείς (42%) εμπιστεύονται το φαρμακοποιό τους. Φαίνεται όμως, πως υπάρχει και μερίδα ασθενών που δεν δείχνουν την ίδια εμπιστοσύνη (32%), ενώ το ¼ των ασθενών παραμένουν ουδέτεροι. Η πρόταση 3.4 χρησιμοποιήθηκε για να μελετήσουμε πόσο επηρεάζει η συμβουλή του γιατρού τους ασθενείς-καταναλωτές. Η ανάλυση των απαντήσεων έδειξε ότι πολύ υψηλό ποσοστό των ερωτηθέντων (92%) συμφώνησε με την πρόταση αυτή. Τα ίδια αποτελέσματα βρέθηκαν και σε παλαιότερη μελέτη (Mason, Bearden, 1980). Τα αποτελέσματα ίσως να αντανακλούν ένα βαθμό υπερ-εμπιστοσύνης στον ιατρό και τις ικανότητές του στη συνταγογράφηση φαρμάκων. Ξεκάθαρα φαίνεται πως οι ασθενείς εμπιστεύονται περισσότερο τον ιατρό, προτιμούν αυτός να είναι πρωταρχικά υπεύθυνος για την επιλογή τους φαρμάκου τους. Η πρόταση 3.5 μελετά αν οι καταναλωτές επηρεάζονται όσον αφορά την αγορά ενός Πανεπιστήμιο Πατρών Τμήμα Φαρμακευτικής, ΜΔΕ Φαρμακευτικού Marketing 81

83 φαρμάκου από τους φίλους ή τους συγγενείς τους. Φαίνεται πως η θετική εμπειρία ενός ασθενή με κάποιο γενόσημο φάρμακο μπορεί να επηρεάσει άλλον ασθενή-καταναλωτή, όπως φαίνεται στην ισραηλινή μελέτη (Hassali et al, 2011). Στην Ελλάδα όμως, απ ότι φαίνεται, ο βαθμός εμπιστοσύνης στον ιατρό και τον φαρμακοποιό υπερισχύει της εμπιστοσύνης στο φίλο ή συγγενή, καθώς το 89% διαφώνησαν με την πρόταση πως θα επέλεγαν το φάρμακο που τους προτείνει ο φίλος/συγγενής. Βέβαια, δεν μπορούμε να αποκλείσουμε το γεγονός ότι οι απαντήσεις των ασθενών μπορεί να αντανακλούν το δισταγμό τους να παραδεχτούν ότι επηρεάζονται από μια αναξιόπιστη πηγή πληροφοριών. Η πρόταση 3.6 σκοπό έχει να διερευνήσει αν οι ασθενείς-καταναλωτές συνηθίζουν να αγοράζουν ένα φάρμακο που το έχουν χρησιμοποιήσει ξανά. Η δύναμη της συνήθειας είναι αρκετά μεγάλη, αφού το 73% των συμμετεχόντων θα προτιμούσαν να χρησιμοποιήσουν ένα φάρμακο που έχουν ήδη κάνει χρήση στο παρελθόν. Η πρόταση 3.7 χρησιμοποιήθηκε για να διερευνήσουμε αν οι καταναλωτές προτιμούν να αγοράζουν ένα φάρμακο με γνωστό όνομα. Παραπάνω από τους μισούς ασθενείς (53%) δήλωσαν πως προτιμούν φάρμακα με γνωστό όνομα. Σύμφωνα με τη βιβλιογραφία (Babar et al, 2011), φαίνεται πως η προτίμηση των ασθενών για ένα συγκεκριμένο φάρμακο είναι το κλειδί στην αντίληψη περί γενοσήμων και στην αντικατάσταση του πρωτοτύπου. Φαρμακοποιοί έχουν αναφέρει ότι τα ΜΜΕ δημιουργούν ένα φόβο στους ασθενείς και ότι οι ασθενείς είναι πολύ πιθανό να συνδέσουν ένα ανεξήγητο πρόβλημα υγείας με γενόσημα φάρμακα. Η πρόταση 3.8 αναφέρεται στην αποτελεσματικότητα των γενόσημων φαρμάκων και μελετά πόσο επηρεάζει ο παράγοντας αυτός τις αγοραστικές αποφάσεις των ασθενών-καταναλωτών. Φαίνεται πως η αποτελεσματικότητα είναι αρκετά μεγάλος παράγοντας αφού το 89% δηλώνει πως προτιμά φάρμακο που γνωρίζει ότι είναι αποτελεσματικό. Η πρόταση 3.9 έχει ως σκοπό να μελετήσει αν η ασφάλεια των γενόσημων φαρμάκων αποτελεί κριτήριο με βάση το οποίο οι ασθενείς-καταναλωτές αποφασίζουν ποιο φάρμακο θα αγοράσουν. Από τα αποτελέσματα της έρευνας φαίνεται ότι η ασφάλεια είναι καθολικά σημαντικός παράγοντας, αφού το 91% των ασθενών δήλωσαν πως συμφωνούν με την πρόταση. Η πρόταση 3.10 σκοπό έχει να ερευνήσει κατά πόσο η τιμή του φαρμάκου επηρεάζει τους ασθενείς-καταναλωτές. Το κόστος των γενόσημων φαρμάκων αποτελεί μεγάλο αντικείμενο συζήτησης. Οι περισσότεροι χρήστες πιστεύουν ότι το μειωμένο κόστος αυτών των φαρμάκων συνεπάγεται άμεσα και χαμηλότερη ποιότητα. Σύμφωνα με την έρευνα των Mason Πανεπιστήμιο Πατρών Τμήμα Φαρμακευτικής, ΜΔΕ Φαρμακευτικού Marketing 82

84 και Bearden το 1980, οι ασθενείς υπολογίζουν σημαντικά το κόστος του φαρμάκου που θα προμηθευτούν. Σε πρόσφατη μελέτη στο Ισραήλ (Hassali et al, 2011) φάνηκε πως ο κυριότερος λόγος χρήσης των γενοσήμων είναι η φθηνότερη τιμή τους. Απ ό,τι φαίνεται στην μελέτη μας, ο Έλληνας ασθενής δεν υπολογίζει με τον ίδιο τρόπο την αξία του φαρμάκου. Το 65% των ασθενών δεν θα προτιμήσουν ένα φθηνότερο φάρμακο μόνο και μόνο για τη χαμηλότερη τιμή του, όπως δηλώνουν. Φαίνεται πως για τους Έλληνες η τιμή του φαρμάκου δεν είναι ιδιαίτερα σημαντική, όπως επισημαίνουν και οι Padisson και Olsen (2000). Αξίζει να σημειωθεί στο σημείο αυτό πως οι ασθενείς-καταναλωτές αγοράζουν φάρμακα κατά το πλείστον μέσω συνταγής ασφαλιστικού ταμείου, πληρώνοντας μόνο την ανάλογη συμμετοχή τους. Οπότε, το κόστος του φαρμάκου ούτως ή αλλιώς δεν είναι μεγάλο. Μέρος 2ο Σύμφωνα με τη βιβλιογραφία (Hassali et al, 2011), σημαντικοί παράγοντες που επηρεάζουν τα κριτήρια επιλογής γενόσημων φαρμάκων είναι πρωταρχικά το χαμηλό κόστος τους αλλά και η θετική εμπειρία άλλων ασθενών-καταναλωτών. Επίσης σημαντικό ρόλο παίζει και η εμπιστοσύνη προς τους επαγγελματίες υγείας (ιατροί και φαρμακοποιοί) αλλά και προς τις παρασκευάστριες εταιρείες των φαρμάκων. Στη συνέχεια, θέλοντας να συμπεράνουμε ποιοι από τους παράγοντες που μελετήσαμε στην ενότητα 3 του ερωτηματολογίου επηρεάζουν περισσότερο την επιλογή του γενόσημου φαρμάκου, εφαρμόσαμε τα Nonparametric Tests και συγκεκριμένα το K Related Samples (Friedman test). Αρχικά κάναμε την υπόθεση Ho: Υπάρχουν στατιστικώς σημαντικές διαφορές στις απαντήσεις των ερωτωμένων για τους παράγοντες που επηρεάζουν τη γνώμη τους. Από τον πίνακα που ακολουθεί παρατηρούμε ότι σύμφωνα με τις απαντήσεις των ασθενών-καταναλωτών, μία μεταβλητή διαφέρει στατιστικά σημαντικά από τις υπόλοιπες. (sig.0,000<0,05). Άρα η υπόθεση Ho δεν απορρίπτεται. Από τα αποτελέσματα του τεστ που παρατίθενται στον παρακάτω πίνακα (Πίνακας 4.19), συμπεραίνουμε ότι οι παράγοντες που επηρεάζουν περισσότερο τους ασθενείς-καταναλωτές στην επιλογή του φαρμάκου τους, είναι η ασφάλεια και η αποτελεσματικότητα των φαρμάκων, καθώς και η σύσταση του ιατρού. Σε πολλές χώρες, η έννοια της ασφάλειας των γενόσημων φαρμάκων δεν είναι καλή. Αυτό οφείλεται μερικώς στις συνήθειες ενός λαού οι οποίες απαιτούν χρόνο προκειμένου να αντιστραφούν. Στην Ολλανδία, η κυβέρνηση κάνει ενημερωτικές καμπάνιες με σκοπό να αυξήσει τις γνώσεις των πολιτών σε σχέση με φάρμακα εναλλακτικά προς τα αυθεντικά (King and Kanavos, 2002). Δεν φαίνεται βέβαια να ισχύει αυτό στη χώρα μας, αφού το επίπεδο συμφωνίας των συμμετεχόντων ασθενών στην έρευνα για τον παράγοντα ασφάλεια ήταν υψηλό. Πανεπιστήμιο Πατρών Τμήμα Φαρμακευτικής, ΜΔΕ Φαρμακευτικού Marketing 83

85 Πίνακας 4.19: Ιεράρχηση των παραγόντων που επηρεάζουν τα κριτήρια επιλογής γενόσημων φαρμάκων Ιεράρχηση των παραγόντων που επηρεάζουν τα κριτήρια επιλογής Mean Rank γενόσημων φαρμάκων Επιλέγω το φάρμακο που μου συστήνει ο φαρμακοποιός 3,73 Επιλέγω το φάρμακο που μου συστήνει ο γιατρός 6,25 Επιλέγω το φάρμακο που μου συστήνουν οι φίλοι/συγγενείς μου. 1,61 Συνηθίζω να αγοράζω ένα φάρμακο που το έχω δοκιμάσει ξανά 5,03 Προτιμώ να αγοράζω ένα φάρμακο με γνωστό όνομα. 4,22 Αγοράζω ένα φάρμακο που γνωρίζω ότι είναι αποτελεσματικό 6,16 Αγοράζω ένα φάρμακο που γνωρίζω ότι είναι ασφαλές, χωρίς παρενέργειες 6,47 Προτιμώ να αγοράζω ένα φθηνότερο φάρμακο 2,52 N 350 Chi-Square 1558,638 Df 7 Asymp. Sig..000 Οι καταναλωτές-ασθενείς αφού αναζητήσουν πληροφορίες για το φάρμακο που θέλουν να αγοράσουν, στη συνέχεια αξιολογούν τις εναλλακτικές επιλογές που έχουν με βάση τα χαρακτηριστικά που θεωρούν πιο σημαντικά. Οι απαντήσεις των συμμετεχόντων στην έρευνα έδειξαν ότι τόσο η αποτελεσματικότητα όσο και η ασφάλεια των φαρμάκων είναι τα χαρακτηριστικά με βάση τα οποία αξιολογούν οι καταναλωτές τα διάφορα φαρμακευτικά σκευάσματα και αποφασίζουν ποιο θα επιλέξουν. Εκτός από τα χαρακτηριστικά ασφάλεια και αποτελεσματικότητα των φαρμάκων, σημαντικά επηρεάζει τους καταναλωτές και η πρόταση (συμβουλή) του γιατρού. Βρέθηκε ότι οι καταναλωτές συμφωνούν και επηρεάζονται από το ιατρό περισσότερο απ ότι σε σχέση με το φαρμακοποιό. Στη συνέχεια φαίνεται πως κερδίζει η εμπειρία χρήσης του φαρμάκου καθώς και εξοικείωση με αυτό. Τα αποτελέσματά μας είναι ελαφρώς διαφορετικά με άλλης μελέτης. Στη Φινλανδία, κατά τον πρώτο χρόνο εφαρμογής της αντικατάστασης με γενόσημο φάρμακο, φαίνεται πως το κόστος των γενοσήμων αλλά και η σύσταση του φαρμακοποιού είναι οι παράγοντες που αποτελούν τους κυριότερους λόγους αποδοχής και χρήσης των γενοσήμων (Heikkilä et al, 2007). 4.6 Ανάλυση της αντικατάστασης πρωτότυπου φαρμάκου με γενόσημο φάρμακο Η ενότητα 4 του ερωτηματολογίου 1 χρησιμοποιήθηκε στην έρευνα μας με σκοπό να διαπιστώσουμε κάτω από ποιες προϋποθέσεις θα δεχόταν ο ασθενής-καταναλωτής να Πανεπιστήμιο Πατρών Τμήμα Φαρμακευτικής, ΜΔΕ Φαρμακευτικού Marketing 84

86 αντικαταστήσει το πρωτότυπο φάρμακό του με ένα αντίστοιχο γενόσημο. Στην ερώτηση 4.1 ρωτήθηκε αν ο ιατρός ή φαρμακοποιός των ασθενών- καταναλωτών τους έχει συστήσει τη χρήση γενόσημων φαρμάκων και αν ακολούθησαν οι ασθενείς αυτή τη σύσταση. Τα γενόσημα φάρμακα αποτελούν σημαντική εναλλακτική ως προς τα ακριβότερα πρωτότυπα φάρμακα και δίνουν τη δυνατότητα σε χαμηλού εισοδήματος ασθενείς να μειώσουν τα προσωπικά τους έξοδα (Iosifescu et al, 2008). Γι αυτό και οι ιατροί και φαρμακοποιοί είναι υποχρεωμένοι να ενημερώνουν τους ασθενείς για όλες τις εναλλακτικές με λιγότερο κόστος και η απόφαση της αντικατάστασης με γενόσημο ή όχι να είναι απόφαση του ασθενούς (Palagyi and Lassanova, 2008). Πίνακας 4.20: Σύσταση σε ασθενείς για χρήση γενοσήμων από επαγγελ. υγείας Σύσταση για χρήση γενοσήμων από επαγ.υγείας Συχνότητα Ποσοστό επί τοις % Ναι 49 13,5 Όχι ,2 Δεν γνωρίζω 56 15,4 Παρόλα αυτά, στην έρευνά μας φαίνεται πως οι περισσότεροι Έλληνες επαγγελματίες υγείας δεν ενημερώνουν τους ασθενείς τους, αφού το 72% δηλώνει πως δεν τους έχει προτείνει ποτέ ο ιατρός ή ο φαρμακοποιός αντικατάσταση φαρμάκου με γενόσημο (Πίνακας 4.20). Φαίνεται, λοιπόν, να υπάρχει έλλειψη ενημέρωσης εκ μέρους των επαγγελματιών υγείας η οποία οδηγεί και σε μικρή κατανάλωση γενοσήμων. Το περίεργο είναι πως οι ασθενείς δεν έχουν πρόβλημα με τη χρήση γενοσήμων. Οι αμερικανοί ασθενείς φαίνεται πως δέχονται την αντικατάσταση του φαρμάκου τους σχετικά εύκολα αφού το 60% απάντησαν πως δεν τους πειράζει αν ο ιατρός ή ο φαρμακοποιός τους αλλάξει το φάρμακο (Shrank et al, 2009). Μεγαλύτερη ακόμη δεκτικότητα προς την αντικατάσταση φαίνεται πως έχουν οι Έλληνες αφού 7 στους 10 θα ακολουθούσαν την προτροπή του ιατρού ή φαρμακοποιού να αντικαταστήσουν το φάρμακό τους (Πίνακας 4.21). Πίνακας 4.21:Εφαρμογή συστάσεων των επαγγελματιών υγείας από τους ασθενείς Ακολουθήσατε τη σύσταση; Συχνότητα Ποσοστό επί τοις % Ναι 35 71,4 Όχι 14 28,6 Στην ερώτηση 4.2 οι ερωτώμενοι καλούνται να απαντήσουν αν ουσιαστικά έχουν αντικαταστήσει το πρωτότυπο φάρμακό τους με ένα γενόσημο και αν έμειναν ευχαριστημένοι από το δεύτερο. Πανεπιστήμιο Πατρών Τμήμα Φαρμακευτικής, ΜΔΕ Φαρμακευτικού Marketing 85

87 Πίνακας 4.22: Κατανομή ασθενών που έχουν κάνει χρήση γενόσημου και πρωτότυπου φαρμάκου Χρήση γενοσήμου μετά από τη χρήση του πρωτοτύπου Συχνότητα Ποσοστό επί τοις % Ναι 51 14,0 Όχι ,5 Δεν γνωρίζω ,4 Το 51% δηλώνει πως δεν έχει χρησιμοποιήσει πρώτα το πρωτότυπο και μετά το αντίστοιχο γενόσημο φάρμακο, ενώ το 35% δηλώνει πως δεν γνωρίζει, και μόνο το 14% δηλώνει πως έχει κάνει χρήση του γενοσήμου μετά από προηγούμενη χρήση του πρωτοτύπου. Έχουμε υπόψη ότι υπάρχει ποσοστό ατόμων που έχουν χρησιμοποιήσει γενόσημο φάρμακο και δεν το γνωρίζει ότι είναι γενόσημο λόγω της κακής επικοινωνίας που υπάρχει με τον ιατρό ή το φαρμακοποιό τους. Από το ποσοστό του 14% που δήλωσε πως το έχει χρησιμοποιήσει, το 74% δήλωσε πως έμεινε ευχαριστημένο από το γενόσημο φάρμακο. Σύμφωνα και με τη βιβλιογραφία, φαίνεται πως οι περισσότεροι ασθενείς μένουν ικανοποιημένοι από τη χρήση και τα αποτελέσματα των γενόσημων φαρμάκων (Thomas, Vitry 2009). Παρόλα αυτά, υπάρχει ένα ποσοστό ασθενών που διατηρεί τις αμφιβολίες του. Δέκα ασθενείς (20%) καταγράφηκαν που δεν έμειναν ευχαριστημένοι από τη χρήση του γενόσημου φαρμάκου τους σε σχέση με το πρωτότυπο που είχαν προηγούμενα χρησιμοποιήσει. Στη βιβλιογραφία 36% των ασθενών κατέγραψαν μία ή περισσότερες αρνητικές εμπειρίες συνδεδεμένες με τη χρήση γενοσήμων (Kjoenniksen et al, 2006). Πίνακας 4.23: Ικανοποίηση από τη χρήση του γενόσημου φαρμάκου Μείνατε ευχαριστημένος από το γενόσημο φάρμακο; Συχνότητα Ποσοστό επί τοις % Ναι 38 74,5 Όχι 10 19,6 Δεν γνωρίζω 3 5,9 Οι επόμενες ερωτήσεις της ενότητας τις οποίες κλήθηκαν να απαντήσουν οι ερωτώμενοι ήταν με τη χρήση κλίμακας Likert και αφορά τη γνώμη τους για την αντικατάσταση με γενόσημο φάρμακο. Σχολιασμός αποτελεσμάτων Η πρόταση 4.3 αποσκοπεί να μελετήσει τους λόγους για τους οποίους ένας ασθενής θα δεχτεί να αλλάξει το πρωτότυπο φάρμακο με ένα γενόσημο. Οι περισσότεροι από τους μισούς ασθενείς-καταναλωτές της έρευνάς μας, όπως διαπιστώσαμε νωρίτερα, θα χρησιμοποιούσαν γενόσημα φάρμακα. Πανεπιστήμιο Πατρών Τμήμα Φαρμακευτικής, ΜΔΕ Φαρμακευτικού Marketing 86

88 Πίνακας 4.24.α: Αποτελέσματα ανάλυσης απαντήσεων προτάσεων 4.3.α-4.3.δ (εκφρασμένα σε ποσοστό επί τις % του δείγματος 4.3 Θα άλλαζα το φάρμακο μου από πρωτότυπο σε γενόσημο επειδή : Διαφωνώ απόλυτα Μάλλον διαφωνώ Ούτε συμφωνώ Ούτε Μάλλον συμφωνώ Συμφωνώ απόλυτα Δεν ξέρω/ Δεν α β γ δ Μου το σύστησε ο γιατρός μου Μου το σύστησε ο φαρμακοποιός μου Μου το σύστησε ένας γνωστός μου Το γενόσημο κοστίζει λιγότερο και έτσι εξοικονομώ χρήματα διαφωνώ απαντώ 7,4 6,0 15,1 39,8 29,4 2,2 26,9 22,0 22,0 19,0 6,6 3,6 75,8 14,3 6,3 1,1 0,5 1,9 35,7 14,8 20,3 15,9 7,4 5,8 Πίνακας 4.24.β: Μέσος όρος, τυπική απόκλιση, επικρατούσα τιμή και διάμεσος απαντήσεων προτάσεων 4.3.α-4.3.δ 4.3 Θα άλλαζα το φάρμακό μου Μέση τιμή Τυπική Επικρατούσα Διάμεσος από πρωτότυπο σε γενόσημο επειδή : απόκλιση τιμή α Μου το σύστησε ο γιατρός μου 3,79 1, ,00 β γ δ Μου το σύστησε ο φαρμακοποιός μου Μου το σύστησε ένας γνωστός μου Το γενόσημο κοστίζει λιγότερο και έτσι εξοικονομώ χρήματα 2,55 1, ,00 1,33 0, ,00 2,41 1, ,00 Η πρόταση 4.3.α μελετά το πόσο σημαντική είναι η σύσταση ενός ιατρού για να αντικαταστήσει το φάρμακο με ένα γενόσημο. Στη μελέτη μας, το 69% των ασθενών δέχονται αντικατάσταση μόνο με συμβουλή ιατρού. Αναλόγως, σε πορτογαλική μελέτη το 88,7% δέχεται την αντικατάσταση μόνο μετά από σύσταση του ιατρού (Quintal and Mendes, 2012). Η πρόταση 4.3.β μελετά το πόσο σημαντική είναι η σύσταση ενός φαρμακοποιού στην αντικατάσταση του φαρμάκου με ένα γενόσημο. Σε ισραηλινή μελέτη (Hassali et al, 2011) φαίνεται πως ο ασθενής για να αποδεχτεί την αντικατάσταση του φαρμάκου του με γενόσημο θα χρειαστεί την αποδοχή του ιατρού του πρώτα. Μόνο μικρός αριθμός συμμετεχόντων βασίζονται στην γνώμη του φαρμακοποιού. Σύμφωνα με τη μελέτη των Mason και Bearden (1980), ασθενείς και ιατροί φαίνεται να πιστεύουν πως οι φαρμακοποιοί δεν έχουν το δικαίωμα να αντικαταστήσουν το φάρμακο μιας εταιρείας με άλλης χωρίς να συμβουλεύονται τον συνταγογράφο ιατρό. Το ίδιο φαίνεται να πιστεύουν και οι ασθενείς στη μελέτη μας, καθώς μόνο το ¼ των συμμετεχόντων θα άλλαζαν το φάρμακό τους με γενόσημο μετά από τη συμβουλή του φαρμακοποιού. Πανεπιστήμιο Πατρών Τμήμα Φαρμακευτικής, ΜΔΕ Φαρμακευτικού Marketing 87

89 Η πρόταση 4.3.γ διερευνά πόσο σημαντικό ρόλο διαδραματίζει τελικά η συμβουλή ενός φιλικού προσώπου στην αντικατάσταση. Μέσα από τα αποτελέσματά μας, όπου 90% διαφώνησαν, φαίνεται πως ο ασθενής δεν εμπιστεύεται σε θέματα υγείας τη φιλική συμβουλή, αλλά χρειάζεται τη σύσταση του επαγγελματία υγείας. Η πρόταση 4.3.δ μελετά το κατά πόσο οικονομικοί λόγοι είναι αυτοί που θα προέτρεπαν τους ασθενείς να δοκιμάσουν και να αντικαταστήσουν το πρωτότυπο φάρμακό τους με ένα γενόσημο. Σύμφωνα με μελέτη στη Μαλαισία, το μικρότερο κόστος των γενοσήμων βρέθηκε να αποτελεί καθοριστικής σημασίας παράγοντα για τους ασθενείς. Εκατόν δεκαεπτά ασθενείς που δεν το είχαν χρησιμοποιήσει ποτέ, είχαν τη πρόθεση να χρησιμοποιήσουν γενόσημο φάρμακο λόγω του μειωμένου κόστους του (Thomas, Vitry, 2009). Παρομοίως, ασθενείς στην Αυστραλία δήλωσαν πως ο κυριότερος λόγος αποδοχής των γενοσήμων ήταν οικονομικός (Hassali et al, 2005). Σε αμερικανική μελέτη (Shrank et al, 2009) φαίνεται πως το εισόδημα παίζει ρόλο στην απόφαση αυτή και μάλιστα οι ασθενείς με μεγαλύτερα ετήσια εισοδήματα είναι αυτοί που συνήθως προτιμούν το φθηνό γενόσημο φάρμακο. Τα αποτελέσματα στη δική μας έρευνα είναι αντιδιαμετρικά αντίθετα, καθώς το 51% των ασθενών δεν θα αντικαταστήσει με γενόσημο επειδή αυτό κοστίζει λιγότερο Μέρος 2ο Στη συνέχεια, θέλοντας να συμπεράνουμε ποιοί από τους παραπάνω παράγοντες που μελετήσαμε στην ενότητα 4 του ερωτηματολογίου επηρεάζουν περισσότερο την αντικατάσταση με γενόσημο φάρμακο, εφαρμόσαμε τα Nonparametric Tests και συγκεκριμένα το K Related Samples (Friedman test). Σύμφωνα με τους Kobayashi et al (Ιαπωνία, 2011), οι κυριότεροι λόγοι για να δεχτεί κανείς αντικατάσταση στο φάρμακό του είναι η σύσταση κυρίως του ιατρού (48,6%) και μετά του φαρμακοποιού (33,1%). Αρχικά κάναμε την υπόθεση Ho: Υπάρχουν στατιστικώς σημαντικές διαφορές στις απαντήσεις των ερωτωμένων για τους παράγοντες που επηρεάζουν τη γνώμη τους. Από τον πίνακα που ακολουθεί παρατηρούμε ότι σύμφωνα με τις απαντήσεις των ασθενών-καταναλωτών, μία μεταβλητή διαφέρει στατιστικά σημαντικά από τις υπόλοιπες. (sig.0,000<0,05). Άρα η υπόθεση Ho δεν απορρίπτεται. Από τα αποτελέσματα του τεστ που παρατίθενται στον παραπάνω πίνακα, συμπεραίνουμε ότι ο παράγοντας που επηρεάζει περισσότερο τους ασθενείς-καταναλωτές στην αντικατάσταση με γενόσημο φάρμακο είναι η συμβουλή του ιατρού και στη συνέχεια η συμβουλή του φαρμακοποιού. Οι φαρμακοποιοί συχνά έχουν αμφισβητήσιμο ρόλο ως μέλη της υγειονομικής κοινότητας από τον ασθενή. Συχνά γίνονται αντιληπτοί ως απλοί πάροχοι φαρμάκων και όχι ως πραγματικοί Πανεπιστήμιο Πατρών Τμήμα Φαρμακευτικής, ΜΔΕ Φαρμακευτικού Marketing 88

90 Πίνακας 4.25: Ιεράρχηση των παραγόντων που επηρεάζουν την αντικατάσταση με γενόσημο φάρμακο Ιεράρχηση των παραγόντων που επηρεάζουν την αντικατάσταση Mean Rank με γενόσημο φάρμακο Μου το σύστησε ο γιατρός μου 3,57 Μου το σύστησε ο φαρμακοποιός μου 2,57 Μου το σύστησε ένας γνωστός μου 1,45 Το γενόσημο κοστίζει λιγότερο και έτσι εξοικονομώ χρήματα 2,41 N 345 Chi-Square 586,370 df 3 Asymp. Sig..000 μεσολαβητές που έχουν τις γνώσεις και ικανότητες να αξιολογήσουν τις θεραπευτικές αξίες ενός φαρμάκου για τους ασθενείς (Mason, Bearden, 1980). Παρατηρούμε λοιπόν, στο σημείο αυτό ότι παρόλο που η πηγή ενημέρωσης για τα γενόσημα φάρμακα κατά το πλείστον αποτελούν τα ΜΜΕ, ο κυριότερος λόγος για αντικατάσταση ήταν η σύσταση του ιατρού ή του φαρμακοποιού. Η φθηνότερη τιμή του γενοσήμου αποτελεί τον τρίτο κατά σειρά λόγο για να αντικαταστήσει ο ασθενής το φάρμακο με ένα γενόσημο. Το αποτέλεσμα αυτό δεν είναι το αναμενόμενο καθώς σε άλλες μελέτες η τιμή του γενοσήμου αποτελεί πλεονέκτημα (Hassali et al, 2006). Σε άλλη μελέτη έχει φανεί πως η ηλικία και η κατάσταση της υγείας των ασθενών εξηγεί πολλές φορές και την απροθυμία τους να αντικαταστήσουν το φάρμακό τους (Decollogny et al, 2011). Στη μελέτη των Kobayashi et al (Ιαπωνία, 2011) φαίνεται πως οι συμμετέχοντες με παλιότερη εμπειρία στα γενόσημα φάρμακα έχουν 2,9 φορές περισσότερες πιθανότητες να δεχτούν την αντικατάσταση του φαρμάκου τους, από αυτούς που δεν έχουν χρησιμοποιήσει γενόσημα στο παρελθόν. 4.7 Μελέτη της επίδρασης που έχουν τα δημογραφικά στοιχεία στη χρήση των γενόσημων φαρμάκων Για να μελετήσουμε πώς επηρεάζεται η στάση των ασθενών-καταναλωτών ανάλογα με τα δημογραφικά χαρακτηριστικά τους, εφαρμόσαμε τα Nonparametric Tests και συγκεκριμένα το 2 & Κ Independent Samples. Πιο συγκεκριμένα, μελετήσαμε πώς επηρεάζει το φύλο, η ηλικία, το μορφωτικό επίπεδο και το ετήσιο εισόδημα τη στάση των ασθενών-καταναλωτών ως προς τα γενόσημα φάρμακα. Πανεπιστήμιο Πατρών Τμήμα Φαρμακευτικής, ΜΔΕ Φαρμακευτικού Marketing 89

91 4.7.1 Επίδραση του φύλου Αρχικά, ερευνήσαμε κατά πόσο το φύλο διαφοροποιεί τις απαντήσεις που έδωσαν οι ασθενείς-καταναλωτές για τη στάση τους προς τα γενόσημα φάρμακα. Κάναμε την υπόθεση Ho: Υπάρχουν στατιστικώς σημαντικές διαφορές στις απόψεις των ερωτωμένων για τις μεταβλητές που αναφέρονται στα αποτελέσματα της στάσης ανάλογα με το φύλο τους. Εφαρμόσαμε το μη παραμετρικό τεστ Mann-Whitney test και σύμφωνα με τα αποτελέσματα που παρατίθενται στον Πίνακα 4.26, παρατηρούμε ότι η διαφορά μεταξύ ανδρών και γυναικών είναι στατιστικά σημαντική μόνο για τη μεταβλητή που αναφέρεται στην ασφάλεια. Βλέπουμε πως οι άνδρες πιστεύουν περισσότερο από τις γυναίκες πως τα γενόσημα φάρμακα είναι ασφαλή χωρίς παρενέργειες. Για όλες τις άλλες μεταβλητές που εξετάσαμε, η διαφορά μεταξύ ανδρών και γυναικών δεν είναι στατιστικά σημαντική (sig.>0,05). Πίνακας 4.26: Επίδραση του φύλου στη γνώμη των ασθενών για τα γενόσημα φάρμακα Φύλο Ν Mean Sum of 2.1 Τα γενόσημα φάρμακα είναι ασφαλή, χωρίς παρενέργειες. 2.2 Τα γενόσημα φάρμακα είναι αποτελεσματικά όσο και τα πρωτότυπα φάρμακα. 2.3 Η χρήση γενοσήμων φαρμάκων μπορεί να επιφέρει παρενέργειες. 2.4 Τα γενόσημα φάρμακα είναι πιο φθηνά από τα πρωτότυπα φάρμακα 2.5 Τα γενόσημα φάρμακα προέρχονται από τριτοκοσμικές χώρες. Mann- Whitney U Rank Ranks Άνδρας , ,00 Γυναίκα , ,00 Άνδρας , ,50 Γυναίκα , ,50 Άνδρας , ,00 Γυναίκα , ,00 Άνδρας , ,00 Γυναίκα , ,00 Άνδρας , ,00 Γυναίκα , , , , , , ,000 Wilcoxon W 23853, , , , ,000 Z -2,418-1,637-0,986-0,785-1,375 Asymp. (2-tailed) Sig. a. Grouping variable: Φύλο 0,016 0,102 0,324 0,433 0,169 Πανεπιστήμιο Πατρών Τμήμα Φαρμακευτικής, ΜΔΕ Φαρμακευτικού Marketing 90

92 4.7.2 Επίδραση της ηλικίας Στη συνέχεια, μελετήσαμε αν διαφοροποιούνται οι απαντήσεις που έδωσαν οι ασθενείςκαταναλωτές για τη στάση τους ως προς τα γενόσημα φάρμακα ανάλογα με την ηλικία τους. Οι Zareel, Paul, Eric και William μελέτησαν τις προδιαθέσεις των ασθενών στην εξοικονόμηση πόρων με τη χρήση γενοσήμων, μεταξύ άλλων και σε ηλικιωμένους ασθενείς. Μέσα από τη μελέτη φάνηκε πως πολλοί ηλικιωμένοι ασθενείς, ιδιαίτερα αυτοί με χαμηλά εισοδήματα, τείνουν να μην εκμεταλλεύονται την ύπαρξη φθηνότερων γενοσήμων (Zarrel et al, 1980). Η θέληση για αντικατάσταση με γενόσημο φάρμακα παρατηρείται περισσότερο στις μικρότερες ηλικίες, αφού ασθενείς ηλικίας άνω των 65 πιθανότατα να μην δεχτούν μια αντικατάσταση με γενόσημο (Quintal and Mendes, 2012). Η υπόθεση που κάναμε ήταν Ho: Υπάρχουν στατιστικώς σημαντικές διαφορές στις απόψεις των ερωτωμένων για τις μεταβλητές που αναφέρονται στα αποτελέσματα της στάσης ανάλογα με την ηλικία τους. Εφαρμόσαμε το μη παραμετρικό τεστ Kruskal-Wallis test και από τα αποτελέσματα που αναφέρονται στον Πίνακα 4.27 παρατηρούμε ότι σε επίπεδο στατιστικής σημαντικότητας, η διαφορά μεταξύ των 3 ηλικιακών ομάδων (20-35, 36-50, 51-65) είναι στατιστικά σημαντική για τη μεταβλητή που αναφέρεται στη θέληση για αντικατάσταση με γενόσημο και στην τιμή των γενοσήμων. Παρατηρούμε ότι οι μικρότερες ηλικιακές ομάδες (20-35, 35-50) θα χρησιμοποιούσαν γενόσημα φάρμακα σήμερα. Επίσης, τα άτομα αυτών των ηλικιών δεν επηρεάζονται ιδιαίτερα από την τιμή του φαρμάκου και θα το προτιμούσαν αφού είναι φθηνότερο. Αντίθετα, άτομα μεγαλύτερης ηλικίας (51-65), δηλώνουν πως δεν θα χρησιμοποιούσαν γενόσημα φάρμακα σήμερα και δεν θα αντικαθιστούσαν το φάρμακό τους με γενόσημο επειδή κοστίζει λιγότερο. Ακόμη, παρατηρούμε πως στους μεγαλύτερης ηλικίας ασθενείς (51-65) υπάρχει μία διαφορά, η οποία πλησιάζει αρκετά στο επίπεδο του στατιστικά σημαντικού (sig. 0,056 > sig. 0,05), και αυτός είναι ο ρόλος που διαδραματίζει ο ιατρός στην αντικατάσταση του φαρμάκου με ένα γενόσημο φάρμακο. Στους ασθενείς αυτούς (51-65) φαίνεται πως η σύσταση/προτροπή του ιατρού παίζει σημαντικό ρόλο για τη αντικατάσταση του φαρμάκου τους με κάποιο γενόσημο. Φαίνεται λοιπόν, πως τα αποτελέσματά μας συμφωνούν με αυτά της βιβλιογραφίας και καταλήγουμε στο ότι οι νεότεροι και περισσότερο μορφωμένοι ασθενείς μπορούν ευκολότερα να αντικαταστήσουν το φάρμακό τους με ένα γενόσημο. Η νεότητα και το επίπεδο μόρφωσης συμβάλουν πάρα πολύ στη στάση αυτή. Επίσης, δεν υπάρχουν δεσίματα συναισθηματικά με τα πρωτότυπα φάρμακα, αφού τους είναι άγνωστα (Igbinovia, 2007), ενώ ο ιατρός παίζει σημαντικό ρόλο στην αντικατάσταση με γενόσημα φάρμακα, ιδιαίτερα στις μεγαλύτερες ηλικίες, αφού τον εμπιστεύονται περισσότερο. Πανεπιστήμιο Πατρών Τμήμα Φαρμακευτικής, ΜΔΕ Φαρμακευτικού Marketing 91

93 Πίνακας 4.27: Επίδραση της ηλικίας στη γνώμη των ασθενών για τα γενόσημα φάρμακα Ηλικία Ν Mean Rank 3.2.α Θα χρησιμοποιούσατε σήμερα γενόσημα φάρμακα; , , Θα άλλαζα το φάρμακο μου από πρωτότυπο σε γενόσημο επειδή : , α 4.3.β 4.3.γ 4.3.δ Μου το σύστησε ο γιατρός μου Μου το σύστησε ο φαρμακοποιός μου. Μου το σύστησε ένας γνωστός μου. Το γενόσημο κοστίζει λιγότερο και έτσι εξοικονομώ χρήματα , , , , , , , , , , ,04 Θα χρησιμοποιούσατε σήμερα γενόσημα φάρμακα; Θα άλλαζα το φάρμακό μου από πρωτότυπο σε γενόσημο επειδή : Μου το σύστησε ο γιατρός μου Μου το σύστησε ο φαρμακοποιός μου. Μου το σύστησε ένας γνωστός μου. Το γενόσημο κοστίζει λιγότερο και έτσι εξοικονομώ χρήματα. Chi-Square 8,959 5,757 3,944 1,320 9,686 df Asymp. Sig 0,011 0,056 0,139 0,517 0,008 a. Krustal Wallis test b. Grouping Variable: Ηλικία Επίδραση του μορφωτικού επιπέδου Έπειτα, μελετήσαμε αν διαφοροποιούνται οι απαντήσεις που έδωσαν οι καταναλωτές για τη στάση τους ως προς τα γενόσημα φάρμακα ανάλογα με το μορφωτικό τους επίπεδο. Αναμένεται το μορφωτικό επίπεδο ενός ατόμου να επηρεάσει την χρήση σε γενόσημα ή πρωτότυπα φάρμακα αφού οι πεποιθήσεις του είναι διαφορετικές. Πανεπιστήμιο Πατρών Τμήμα Φαρμακευτικής, ΜΔΕ Φαρμακευτικού Marketing 92

94 Δεν θα ήταν παράλογο να υποθέσει κανείς πως όσο πιο υψηλό το μορφωτικό επίπεδο, τόσο πιο ανοιχτό σε καινούργιες ιδέες θα είναι το άτομο αυτό, ειδικά όταν πρόκειται για θέματα υγείας. Είναι πιθανό, λοιπόν, ένα μορφωμένο άτομο να θελήσει να αντικαταστήσει και να χρησιμοποιήσει νέα φάρμακα, όπως τα γενόσημα, εάν είναι πεπεισμένο ότι το νέο φάρμακο είναι ίσης δραστικότητας και αποτελεσματικότητας με το πρωτότυπο (Igbinovia, 2007). Το συμπέρασμα στο οποίο μπορούμε να καταλήξουμε από αυτό, είναι ότι οι υψηλότερης μόρφωσης ασθενείς είναι ευκολότερο να χρησιμοποιήσουν γενόσημα απ ό,τι οι χαμηλότερου επιπέδου μόρφωσης. Επομένως, η γνώση των ασθενών-καταναλωτών αλλά και η θέλησή τους να επιλέξουν γενόσημα φάρμακα είναι καθοριστικής σημασίας παράγοντες για την επιτυχία της πολιτικής των γενοσήμων (Thomas and Vitry, 2009). Η υπόθεση που κάναμε ήταν Ho: Υπάρχουν στατιστικώς σημαντικές διαφορές στις απόψεις των ερωτωμένων για τις μεταβλητές που αναφέρονται στα αποτελέσματα της στάσης ανάλογα με το μορφωτικό τους επίπεδο. Εφαρμόσαμε το μη παραμετρικό τεστ Kruskal-Wallis test και από τα αποτελέσματα που αναφέρονται στον Πίνακα 4.28 παρατηρούμε ότι σε επίπεδο στατιστικής σημαντικότητας, η διαφορά μεταξύ των 3 μορφωτικών επιπέδων (Λύκειο, ΑΕΙ/ΤΕΙ, Μεταπτυχιακό/Διδακτορικό) δεν είναι στατιστικά σημαντική παρά μόνο στη χρήση γενόσημων φαρμάκων σήμερα. Από τα αποτελέσματα φαίνεται πως οι ασθενείς υψηλού μορφωτικού επιπέδου (μεταπτυχιακό/διδακτορικό) δεν θα χρησιμοποιούσαν γενόσημα φάρμακα. Η εξήγηση που μπορεί να δοθεί σε αυτή την ανατροπή της βιβλιογραφίας είναι πως οι ασθενείς υψηλού μορφωτικού επιπέδου που συμμετείχαν στην έρευνα δεν είναι πεπεισμένοι για την αποτελεσματικότητα των γενόσημων φαρμάκων. Αντίθετα, οι χαμηλότερου επιπέδου μόρφωσης αρκούνται στις πληροφορίες και γνώσεις που λαμβάνουν μέσω ΜΜΕ και διαδικτύου που είναι και οι κυριότερες πηγές ενημέρωσης των ασθενών, όπως φάνηκε νωρίτερα στα αποτελέσματά μας. Για όλες τις άλλες μεταβλητές που εξετάσαμε, η διαφορά μεταξύ των μορφωτικών επιπέδων δεν είναι στατιστικά σημαντική (sig.>0,05). Πίνακας 4.28: φαρμάκων Επίδραση του επιπέδου μόρφωσης των ασθενών στη χρήση γενόσημων Γνωρίζετε τι είναι τα γενόσημα φάρμακα ; Τα γενόσημα φάρμακα είναι ασφαλή, χωρίς παρενέργειες. Επίπεδο Μόρφωσης Ν Mean Rank Λυκείου ,26 ΑΕΙ/ΤΕΙ ,95 Μεταπτυχιακό/ Διδακτορικό ,39 Λυκείου ,43 ΑΕΙ/ΤΕΙ ,04 Μεταπτυχιακό/ Διδακτορικό ,45 Πανεπιστήμιο Πατρών Τμήμα Φαρμακευτικής, ΜΔΕ Φαρμακευτικού Marketing 93

95 α Τα γενόσημα φάρμακα είναι αποτελεσματικά όσο και τα πρωτότυπα φάρμακα. Η χρήση γενοσήμων φαρμάκων μπορεί να επιφέρει παρενέργειες. Τα γενόσημα φάρμακα είναι πιο φθηνά από τα πρωτότυπα φάρμακα. Τα γενόσημα φάρμακα προέρχονται από τριτοκοσμικές χώρες. Θα χρησιμοποιούσατε σήμερα γενόσημα φάρμακα; Επίπεδο Μόρφωσης Ν Mean Rank Λυκείου ΑΕΙ/ΤΕΙ ,87 Μεταπτυχιακό/ Διδακτορικό ,21 Λυκείου ,55 ΑΕΙ/ΤΕΙ ,08 Μεταπτυχιακό/ Διδακτορικό 47 95,91 Λυκείου ,02 ΑΕΙ/ΤΕΙ ,48 Μεταπτυχιακό/ Διδακτορικό ,80 Λυκείου ,20 ΑΕΙ/ΤΕΙ ,33 Μεταπτυχιακό/ Διδακτορικό ,40 Λυκείου ,54 ΑΕΙ/ΤΕΙ ,42 Μεταπτυχιακό/ Διδακτορικό , α Chi-Square 1,972 0,747 2,101 1,468 4,411 2,506 7,381 Df Asymp. Sig 0,373 0,688 0,350 0,480 0,110 0,286 0,025 a. Krustal Wallis test b. Grouping Variable: Επίπεδο Μόρφωσης Επίδραση του ετήσιου εισοδήματος Τέλος, μελετήσαμε κατά πόσο διαφοροποιούνται οι απαντήσεις των ασθενών ανάλογα με το ετήσιο εισόδημά τους. Τα γενόσημα φάρμακα είναι λιγότερο ακριβά σε σχέση με τα πρωτότυπα και έχουν υποστεί μικρότερες αυξήσεις τιμών σε σύγκριση με τα πρωτότυπα (Prescription Drug Trends, 2001). Από την οικονομική πλευρά της ζήτησης και προσφοράς, φαίνεται πως οι ασθενείς-καταναλωτές παίρνουν περισσότερα για την αξία των χρημάτων που πληρώνουν. Ο λόγος είναι ο εξής: η τιμή της αγοράς συνήθως είναι χαμηλότερη από την υψηλότερη τιμή που θα δέχονταν να πληρώσουν οι Πανεπιστήμιο Πατρών Τμήμα Φαρμακευτικής, ΜΔΕ Φαρμακευτικού Marketing 94

96 ασθενείς για όλα εκτός από το τελευταίο (οριακό) προϊόν. Η διαφορά μεταξύ του τί πληρώνει ο ασθενής και της αξίας που λαμβάνει είναι το πλεόνασμα του καταναλωτή (Mohr and Fourie, 2004) Αυτό που συνεπάγεται είναι πως αγοράζοντας γενόσημα φάρμακα, ο ασθενής εξοικονομεί χρήματα από τον ετήσιο προϋπολογισμό του και έχει βάση να συνεχίζει να αγοράζει γενόσημα φάρμακα όσο αυτά έχουν ίση αποτελεσματικότητα με τα πρωτότυπα. Λόγω της διαφοράς στην τιμή μεταξύ του γενόσημου και του πρωτότυπου φαρμάκου, η τάση είναι οι ασθενείς να προτιμήσουν να διατηρήσουν όσο περισσότερο καταναλωτικό πλεόνασμα μπορούν με την αγορά γενόσημου φαρμάκου. Το αναμενόμενο, λοιπόν, είναι ασθενείς με χαμηλά εισοδήματα να προτιμήσουν το γενόσημο φάρμακο που είναι πιο φθηνό, ενώ άνθρωποι με υψηλά εισοδήματα να προτιμήσουν το ακριβό πρωτότυπο (Igbinovia, 2007). Αυτό έρχεται σε αντίθεση με εύρημα σε παλιότερη μελέτη, όπου βρέθηκε πως όσο μεγαλύτερο εισόδημα είχαν οι ασθενείς τόσο μεγαλύτερες πιθανότητες να προτιμήσουν γενόσημα φάρμακα (Shrank et al, 2009). Η υπόθεση που κάναμε λοιπόν, ήταν Ho: Υπάρχουν στατιστικώς σημαντικές διαφορές στις απόψεις των ερωτωμένων για τις μεταβλητές που αναφέρονται στα αποτελέσματα της στάσης ανάλογα με το εισόδημά τους. Εφαρμόσαμε το μη παραμετρικό τεστ Kruskal-Wallis test και από τα αποτελέσματα που αναφέρονται στον Πίνακα 4.29 παρατηρούμε ότι σε επίπεδο στατιστικής σημαντικότητας, η διαφορά μεταξύ των 4 ομάδων εισοδήματος (<8.000, , , ) είναι στατιστικά σημαντική όσον αφορά τη γνώση για το τί είναι γενόσημα, την ασφάλειά τους, την αποτελεσματικότητα τους και τις παρενέργειές τους. Πίνακας 4.29: φαρμάκων Επίδραση του ετήσιου εισοδήματος των ασθενών στη χρήση γενόσημων Γνωρίζετε τι είναι τα γενόσημα φάρμακα ; Τα γενόσημα φάρμακα είναι ασφαλή, χωρίς παρενέργειες. Τα γενόσημα φάρμακα είναι αποτελεσματικά όσο και τα πρωτότυπα φάρμακα. Ετήσιο εισόδημα Ν Mean Rank < , , , ,40 < , , , ,44 < , , , ,52 Πανεπιστήμιο Πατρών Τμήμα Φαρμακευτικής, ΜΔΕ Φαρμακευτικού Marketing 95

97 α 3.10 Η χρήση γενοσήμων φαρμάκων μπορεί να επιφέρει παρενέργειες. Τα γενόσημα φάρμακα είναι πιο φθηνά από τα πρωτότυπα φάρμακα. Τα γενόσημα φάρμακα προέρχονται από τριτοκοσμικές χώρες. Θα χρησιμοποιούσατε σήμερα γενόσημα φάρμακα; Προτιμώ να αγοράζω ένα φθηνότερο φάρμακο. < , , , ,26 < , , , ,92 < , , , ,80 < , , , ,18 < , , , , α 3.10 Chi-Square 9,590 20,093 13,777 16,372 5,278 0,330 9,740 8,125 Df Asymp. Sig 0,022 0,000 0,003 0,001 0,153 0,954 0,021 0,044 a. Krustal Wallis test b. Grouping Variable: Ετήσιο εισόδημα Φαίνεται πως οι ασθενείς με υψηλότερα εισοδήματα δηλώνουν πως γνωρίζουν τί είναι τα γενόσημα φάρμακα και θεωρούν πως είναι ασφαλή, αποτελεσματικά φάρμακα και η χρήση τους δεν επιφέρει παρενέργειες. Επίσης, δηλώνουν πως θα χρησιμοποιούσαν γενόσημα φάρμακα σήμερα και θα τα προτιμούσαν λόγω της χαμηλότερης τιμής τους. Τα αποτελέσματά μας επιβεβαιώνονται από τη βιβλιογραφία (Shrank et al, 2009) καταλήγοντας στο συμπέρασμα πως το φάρμακο δεν είναι αγαθό που διέπεται από τους νόμους της οικονομίας. Πανεπιστήμιο Πατρών Τμήμα Φαρμακευτικής, ΜΔΕ Φαρμακευτικού Marketing 96

98 4.8 Περίληψη Τα αποτελέσματα της έρευνας στους ασθενείς-καταναλωτές, έδειξαν ότι οι μισοί σχεδόν ασθενείς γνωρίζουν για τα γενόσημα φάρμακα και μπορούν να δώσουν σαφή χαρακτηριστικά αυτών. Οι υπόλοιποι βρίσκονται κυρίως σε μία σύγχυση, γνωρίζοντας βέβαια ότι τα γενόσημα είναι πιο φθηνά. Το χαρακτηριστικό αυτό έχει μεταδοθεί, κυρίως μέσω των ΜΜΕ και του διαδικτύου, που αποτελούν τη κυριότερες πηγές ενημέρωσης των ασθενών. Η κύρια άποψη που επικρατεί είναι πως είναι φάρμακα φθηνότερα από τα πρωτότυπα αλλά εξίσου αποτελεσματικά με αυτά. Παρόλα αυτά, στην ερώτηση αν τα γενόσημα είναι εξίσου αποτελεσματικά με τα γενόσημα, μόνο το 40% συμφώνησαν, ενώ οι απόψεις διίστανται και για την ασφάλεια των φαρμάκων αυτών, τις παρενέργειες που αυτά μπορεί να προκαλούν και την προέλευσης τους. Σε ένα σημείο συμφωνούν σχεδόν εξ ολοκλήρου οι ασθενείς, στη φθηνότερη τιμή των γενόσημων φαρμάκων. Παρά τη μεγάλη γνωστοποίηση που έχουν λάβει τα γενόσημα πλέον στις μέρες μας, η μεγαλύτερη μερίδα των ασθενών δεν τα έχει χρησιμοποιήσει ή δεν ξέρει αν τα έχει χρησιμοποιήσει. Ένας στους δύο ασθενείς-καταναλωτές, βέβαια, είναι πρόθυμοι να τα χρησιμοποιήσουν. Οι υπόλοιποι, που δεν θα τα χρησιμοποιήσουν, δικαιολογούν την ισχυρισμό τους λέγοντας πως είναι φάρμακα που δεν εμπιστεύονται κατά βάση, και δεν τα γνωρίζουν, ενώ πρωταρχικός ρόλος στην απόφασή τους να χρησιμοποιήσουν γενόσημα φάρμακα θα διαδραματίσει η σύσταση του ιατρού τους και έπειτα η ασφάλεια και η αποτελεσματικότητα του φαρμάκου. Επιπρόσθετα, η έρευνα έδειξε πως στο 70% των ασθενών δεν έχει γίνει μέχρι στιγμής κάποια σύσταση από επαγγελματία υγείας για αντικατάσταση του φαρμάκου με κάποιο γενόσημο, ενώ οι 7 στους 10 ασθενείς θα ήταν πρόθυμοι να ακολουθήσουν μια τέτοια συμβουλή με την προϋπόθεση ότι ήταν συμβουλή ιατρού. Οι 3 στους 4 άλλωστε που έχουν χρησιμοποιήσει γενόσημο φάρμακο μετά από αντικατάσταση, δηλώνουν ευχαριστημένοι από αυτό. Τέλος, συμπεράναμε ότι τα δημογραφικά χαρακτηριστικά επηρεάζουν αρκετά τις απόψεις των ασθενών-καταναλωτών. Όσον αφορά το φύλο, φαίνεται πως οι άνδρες πιστεύουν περισσότερο πως τα γενόσημα φάρμακα είναι ασφαλή. Στις μεγαλύτερες ηλικίες, παρατηρήσαμε πως υπάρχει μια άρνηση χρήσης γενόσημων φαρμάκων καθώς ακόμη και ότι η φθηνότερη τιμή του γενοσήμου δεν συμβάλλει καθόλου στην απόφασή τους να αντικαταστήσουν το φάρμακό τους. Άρνηση στη χρήση γενόσημων φαρμάκων φαίνεται να έχουν και οι υψηλότερου επιπέδου μόρφωσης ασθενείς. Και τέλος, το εισόδημα φαίνεται να παίζει ρόλο σε πολλούς παράγοντες. Ασθενείς με υψηλότερα εισοδήματα γνωρίζουν καλύτερα τα γενόσημα φάρμακα, πιστεύουν στην ασφάλεια και την αποτελεσματικότητά τους χωρίς επιπλέον παρενέργειες. Ακόμη, δηλώνουν πως θα χρησιμοποιούσαν γενόσημα φάρμακα και ένας λόγος να το προτιμήσουν θα ήταν η χαμηλότερη τιμή τους. Πανεπιστήμιο Πατρών Τμήμα Φαρμακευτικής, ΜΔΕ Φαρμακευτικού Marketing 97

99 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 5: ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΑ ΕΡΕΥΝΑΣ ΣΤΟΥΣ ΕΠΑΓΓΕΛΜΑΤΙΕΣ ΥΓΕΙΑΣ 5.1 Εισαγωγή Στο παρόν κεφάλαιο παρουσιάζονται όλες οι αναλύσεις στις απαντήσεις που έδωσαν οι ερωτώμενοι επαγγελματίες υγείας στο ερωτηματολόγιο 2 (Παράρτημα 2) σύμφωνα με τους ερευνητικούς στόχους που αναφέρθηκαν στο πρώτο κεφάλαιο. Πιο συγκεκριμένα: Αρχικά, στην Ενότητα 5.2 παρουσιάζεται η περιγραφή του δείγματος ως προς τα δημογραφικά χαρακτηριστικά των συμμετεχόντων στην έρευνα. Έπειτα, στην Ενότητα 5.3 μελετώνται οι γνώσεις των επαγγελματιών υγείας περί γενόσημων φαρμάκων. Στη συνέχεια, στην Ενότητα 5.4 διερευνώνται οι απόψεις των επαγγελματιών για τα γενόσημα φάρμακα όσον αφορά την αποτελεσματικότητά τους, την ασφάλειά τους, τη σύστασή τους κ.α. Ακολούθως, στην Ενότητα 5.5 διερευνώνται οι παράγοντες που επηρεάζουν την απόφαση συνταγογράφησης και χορήγησης των γενόσημων φαρμάκων και εφαρμόζεται στατιστικό τεστ (Friedman test) για να συμπεράνουμε ποιοι από αυτούς τους παράγοντες θεωρούνται σημαντικότεροι από τους επαγγελματίες υγείας. Επιπλέον, στην Ενότητα 5.6 μελετάμε την αντικατάσταση των πρωτότυπων φαρμάκων από γενόσημα και τους παράγοντες που επηρεάζουν την απόφαση για αντικατάσταση και τις συνέπειες της αντικατάστασης. Και εδώ εφαρμόζεται στατιστικό τεστ (Friedman test) για να διαπιστώσουμε ποιοι παράγοντες επηρεάζουν περισσότερο τους επαγγελματίες υγείας στην απόφασή τους να αντικαταστήσουν τα πρωτότυπα με γενόσημο φάρμακο. Στη συνέχεια, στην Ενότητα 5.7, μελετάμε τους παράγοντες που θα βελτιώσουν τη διαδικασία της αντικατάστασης. Εφαρμόζεται στατιστικό τεστ (Friedman test) για να βρούμε τους σημαντικότερους παράγοντες. 5.2 Περιγραφή του δείγματος Το δεύτερο ερωτηματολόγιο απευθύνεται σε επαγγελματίες υγείας, ιατρούς και φαρμακοποιούς. Κλήθηκαν να συμμετάσχουν στην έρευνα όλοι οι φαρμακοποιοί του Φαρμακευτικού Συλλόγου Αχαΐας, καθώς και οι ιατροί του Ιατρικού Συλλόγου Αχαΐας. Μία πρόσκληση με επισυναπτόμενο το ερωτηματολόγιο στάλθηκε σε όλους τους παραπάνω επαγγελματίες μέσω διαδικτύου. Μία εβδομάδα αργότερα στάλθηκε μία υπενθύμιση ώστε να βελτιώσουμε το ποσοστό συμμετοχής. Στη συνέχεια, καθώς το ποσοστό συμμετοχής ήταν αρκετά Πανεπιστήμιο Πατρών Τμήμα Φαρμακευτικής, ΜΔΕ Φαρμακευτικού Marketing 98

100 μικρό προβήκαμε στη διαδικασία των προσωπικών συνεντεύξεων σε φαρμακεία και ιατρεία. Η συμμετοχή των επαγγελματιών υγείας που συμμετείχαν ήταν αυστηρά εθελοντική. Το δείγμα της δεύτερης ομάδας λοιπόν, αποτελείται από 95 επαγγελματίες υγείας (48 ιατρούς και 47 φαρμακοποιούς) της Πάτρας και άλλων πόλεων, οι οποίοι συμπλήρωσαν το ερωτηματολόγιο είτε δια προσωπικής συνέντευξης, είτε on-line, είτε τηλεφωνικώς. Το χρονικό διάστημα που διήρκησε η έρευνα ήταν 45 ημέρες, από 17/09/2012 έως και 31/10/2012. Όλα τα στοιχεία που συλλέχτηκαν τα επεξεργαστήκαμε με το πρόγραμμα SPSS Φύλο Στην έρευνα έλαβαν μέρος 95 άτομα. Συγκεκριμένα, 48 ερωτηματολόγια συμπληρώθηκαν από ιατρούς και 47 από φαρμακοποιούς. Στον Πίνακα 5.1 φαίνεται η κατανομή του δείγματος βάσει του φύλου. Όσον αφορά τους ιατρούς, οι άνδρες που συμμετείχαν στην έρευνα ήταν 32 και οι γυναίκες 16, οι μισές από τους άνδρες. Όσον αφορά τους φαρμακοποιούς, οι συμμετέχοντες άνδρες ήταν 20 και οι γυναίκες 27. Οι γυναίκες φαρμακοποιοί, βάσει των στοιχείων των φαρμακευτικών συλλόγων, είναι περισσότερες σε σχέση με τους άνδρες φαρμακοποιούς, οπότε δικαιολογείται η πλειοψηφία των γυναικών φαρμακοποιών. Πίνακας 5.1: Κατανομή του δείγματος βάσει του φύλου των συμμετεχόντων Ιατροί Φαρμακοποιοί Φύλο Ποσοστό επί Ποσοστό επί Συχνότητα Συχνότητα τοις % τοις % Άνδρας 32 66, ,6 Γυναίκα 16 33, ,4 Σύνολο Ηλικία Η ηλικιακή κατανομή των ατόμων που συμμετείχαν στην έρευνα φαίνεται στον ακόλουθο Πίνακα 5.2. Όσον αφορά τους ιατρούς, 19 ιατροί είναι κάτω των 35 ετών, 22 άτομα μεταξύ ετών, 7 άτομα μεταξύ ετών ενώ κανένας ιατρός άνω των 65 ετών δεν συμμετείχε στην έρευνά μας. Όσον αφορά τους φαρμακοποιούς, 24 φαρμακοποιοί είναι κάτω των 35 ετών, 13 άτομα μεταξύ ετών, 8 άτομα μεταξύ ετών, ενώ 2 άτομα άνω των 65 ετών. Πανεπιστήμιο Πατρών Τμήμα Φαρμακευτικής, ΜΔΕ Φαρμακευτικού Marketing 99

101 Πίνακας 5.2: Κατανομή των ηλικιακών ομάδων των συμμετεχόντων Ιατροί Φαρμακοποιοί Ηλικία Ποσοστό επί Ποσοστό επί Συχνότητα Συχνότητα τοις % τοις % Κάτω από , , , , ,6 8 17,0 Άνω των ,3 Παρατηρούμε μια γενικά μεγαλύτερη συμμετοχή νεότερων επαγγελματιών υγείας. Αυτό πιθανότατα να οφείλεται κυρίως στην καλύτερη εξοικείωση των νεότερων με το διαδίκτυο και τα ηλεκτρονικά μέσα. Η συμμετοχή των ατόμων άνω των 65 στην έρευνα ήταν ιδιαίτερα μικρή καθώς αρκετοί επαγγελματίες σε αυτή την ηλικία είναι ήδη συνταξιούχοι. Η ηλικία των επαγγελματιών υγείας σύμφωνα με τη βιβλιογραφία (Tsiantou et al, 2009), είναι ιδιαίτερης σημασίας για τις επιλογές χορήγησης και συνταγογράφησης φαρμάκων. Φαίνεται πως οι παλαιότεροι και μεγαλύτερης ηλικίας ιατροί και φαρμακοποιοί έχουν περισσότερες πιθανότητες να χορηγήσουν γενόσημο φάρμακο απ ό,τι οι μικρότερης ηλικίας Επίπεδο εκπαίδευσης Από τους συμμετέχοντες στην έρευνα, 35 άτομα δήλωσαν απόφοιτοι ιατρικής σχολής και 26 άτομα δήλωσαν απόφοιτοι φαρμακευτικής σχολής. Από το σύνολο των συμμετεχόντων, 27 άτομα δήλωσαν ότι είναι κάτοχοι μεταπτυχιακού διπλώματος και 7 ότι είναι κάτοχοι διδακτορικού διπλώματος σύμφωνα με τον Πίνακα 5.3. Πίνακας 5.3: Μορφωτικό επίπεδο των συμμετεχόντων Επίπεδο εκπαίδευσης Ιατροί Ποσοστό επί Συχνότητα τοις % Φαρμακοποιοί Ποσοστό επί Συχνότητα τοις % Απόφοιτος Σχολής 35 72, ,3 Απόφοιτος - Κάτοχος μεταπτυχιακού τίτλου Απόφοιτος - Κάτοχος διδακτορικού τίτλου 10 20, ,2 3 6,3 4 8, Χρόνια προϋπηρεσίας Από τους συμμετέχοντες στην έρευνα, 33 άτομα έχουν προϋπηρεσία μικρότερη των 5 ετών, 22 άτομα έχουν προϋπηρεσία 6-10 έτη, 20 έχουν έτη προϋπηρεσίας και 20 άτομα έχουν προϋπηρεσία μεγαλύτερη των 21 ετών. Τα αποτελέσματα φαίνονται στον Πίνακα 5.4 Πανεπιστήμιο Πατρών Τμήμα Φαρμακευτικής, ΜΔΕ Φαρμακευτικού Marketing 100

102 Πίνακας 5.4: Χρόνια προϋπηρεσίας των συμμετεχόντων Χρόνια Ιατροί Φαρμακοποιοί προϋπηρεσίας Ποσοστό επί Ποσοστό επί Συχνότητα Συχνότητα τοις % τοις % 0-5 έτη 15 31, , έτη 14 29,2 8 17, έτη 10 20, ,3 >21 έτη 9 18, ,4 Σύμφωνα με βιβλιογραφία (Babar et al, 2011), φαρμακοποιοί με προϋπηρεσία μικρότερη των 5 ετών, φαίνεται να έχουν υψηλότερο επίπεδο γνώσεων περί γενόσημων φαρμάκων. Παρόλα αυτά, υψηλότερο επίπεδο γνώσεων δεν οδηγεί απαραίτητα και στην κατάλληλη υποστήριξη για αντικατάσταση πρωτοτύπου με γενόσημο φάρμακο Ετήσιο εισόδημα Οι συμμετέχοντες στην έρευνα κλήθηκαν να δηλώσουν το ετήσιο εισόδημά τους. Όπως φαίνεται και στον Πίνακα 5.5, 10 άτομα δήλωσαν ετήσιο εισόδημα μικρότερο από 8.000, 10 άτομα δήλωσαν εισόδημα ανάμεσα σε , 17 άτομα δήλωσαν , 21 άτομα δήλωσαν , 14 άτομα δήλωσαν και 11 άτομα δήλωσαν ετήσιο εισόδημα άνω των , ενώ 12 άτομα δεν δέχθηκαν να απαντήσουν στην ερώτηση αυτή. Πίνακας 5.5: Ετήσιο εισόδημα των συμμετεχόντων Ιατροί Φαρμακοποιοί Ετήσιο Εισόδημα Συχνότητα Ποσοστό επί Ποσοστό επί Συχνότητα τοις % τοις % Μέχρι ,3 7 14, ,3 7 14, ,9 6 12, ,0 9 19, ,7 6 12, και άνω 7 14,6 4 8,5 Καμία απάντηση 4 8,3 8 17, Τόπος εργασίας Από τους συμμετέχοντες στην έρευνά μας, το 60-70% είναι άτομα που εργάζονται στην Πάτρα. Πιο συγκεκριμένα, 62 άτομα είναι από την Πάτρα, 14 από την Αθήνα, 3 από τη Ζαχάρω Πανεπιστήμιο Πατρών Τμήμα Φαρμακευτικής, ΜΔΕ Φαρμακευτικού Marketing 101

103 Ηλείας, 2 από την Κεφαλονιά, 2 από τη Σκύδρα Πέλλας, 2 από την Ανδραβίδα Ηλείας, 2 από την Καλαμάτα Μεσσηνίας και οι υπόλοιποι 8 από διάφορες άλλες πόλεις της Ελλάδας. Η ανάλυση φαίνεται στον Πίνακα 5.6. Πίνακας 5.6: Τόπος εργασίας των συμμετεχόντων Ιατροί Φαρμακοποιοί Τόπος διαμονής Ποσοστό επί Ποσοστό επί Συχνότητα Συχνότητα τοις % τοις % Πάτρα 30 62, ,1 Αθήνα 10 20,8 4 8,5 Ζαχάρω, Ηλεία 0 0,0 3 6,4 Κεφαλονιά 2 4,2 0 0,0 Σκύδρα, Πέλλα 1 2,1 1 2,1 Ανδραβίδα, Ηλεία 2 4,2 0 0,0 Καλαμάτα, Μεσσηνία 0 0,0 2 4,3 Πύργος, Ηλεία 1 2,1 0 0,0 Ιωάννινα 0 0,0 1 2,1 Ρόδος 0 0,0 1 2,1 Θεσσαλονίκη 0 0,0 1 2,1 Κομοτινή 0 0,0 1 2,1 Πτολεμαΐδα, Κοζάνη 0 0,0 1 2,1 Μεσολόγγι, Αιτωλοακαρνανία 1 2,1 0 0,0 Ηράκλειο, Κρήτη 1 2,1 0 0,0 5.3 Γνώσεις περί γενοσήμων Οι επαγγελματίες υγείας διαδραματίζουν σπουδαίο ρόλο στην ενημέρωση των ασθενών περί γενόσημων φαρμάκων (Babar et al, 2011). Παρόλα αυτά, μόνο ένα μικρό ποσοστό ιατρών και φαρμακοποιών προσδιόρισε σωστά τον όρο γενόσημα φάρμακα Ορισμός Γενόσημου Φαρμάκου Μικρό ποσοστό επαγγελματιών υγείας φαίνεται να έχει πλήρως ορθή γνώση του γενόσημου φαρμάκου. Και με τον όρο «ορθή» εννοούμε να ταυτοποιούν και τις 4 οπτικές του γενοσήμου, την ασφάλεια, την αποτελεσματικότητα, την ποιότητα και το κόστος (Babar et al, 2011). Στον Πίνακα 5.7 φαίνονται διάφοροι όροι που αναφέρθηκαν από τους επαγγελματίες υγείας με σκοπό να προσδιορίσουν τί είναι το γενόσημο φάρμακο κατά την άποψή τους. Στην Πανεπιστήμιο Πατρών Τμήμα Φαρμακευτικής, ΜΔΕ Φαρμακευτικού Marketing 102

104 ερώτηση αυτή απάντησαν 46 ιατροί (95,8%) και 44 φαρμακοποιοί (93,6%) από το σύνολο των επαγγελματιών υγείας που έλαβαν μέρος στην έρευνα Χαρακτηρισμοί γενόσημου φαρμάκου Ζητήθηκε από τους συμμετέχοντες να επιλέξουν έναν από τους παρακάτω χαρακτηρισμούς για τα γενόσημα φάρμακα. Στον παρακάτω Πίνακα 5.8 φαίνονται αναλυτικά τα αποτελέσματα. Πίνακας 5.7: Όροι που αναφέρθηκαν από τους επαγγελατίες υγείας προκειμένου να προσδιορίσουν το γενόσημο φάρμακο Όροι προσδιορισμού του Ιατροί Φαρμακοποιοί γενόσημου φαρμάκου Ποσοστό επί Ποσοστό επί Συχνότητα Συχνότητα τοις % τοις % Ίδια δραστική ουσία με το πρωτότυπο 16 34, ,0 Ίδια ποιοτικά και ποσοτικά χαρακτηριστικά με τα 8 17,4 6 13,6 πρωτότυπα Βιοϊσοδυναμία/ Βιοδιαθεσιμότητα 9 19, ,4 Ίδια αποτελεσματικότητα με τα πρωτότυπα 3 6,5 3 6,8 Περιέχουν τα ίδια έκδοχα με τα πρωτότυπα 7 15,2 6 13,6 Παράγονται από διαφορετικές εταιρείες από αυτές των 9 19,6 5 11,4 πρωτοτύπων Παρόμοια με τα πρωτότυπα 3 6,5 2 4,5 Φθηνότερα από τα πρωτότυπα 8 17,4 8 18,2 Φάρμακα των οποίων η πατέντα έχει λήξει 10 21, ,4 Αντίγραφα φαρμάκων 10 21,7 7 15,9 Ελεγμένα από ΕΟΦ 2 4,3 3 6,8 Φάρμακα που δεν έχουν υποστεί κλινικές μελέτες 1 2,2 1 2,3 Άλλο 12 26, ,5 Πανεπιστήμιο Πατρών Τμήμα Φαρμακευτικής, ΜΔΕ Φαρμακευτικού Marketing 103

105 Παραπάνω από τους μισούς ιατρούς (56%) χαρακτήρισαν το γενόσημο φάρμακο ως βιοϊσοδύναμο με το πρωτότυπο φάρμακο ενώ το 30% περίπου το χαρακτήρισε ως μια πιο οικονομική εκδοχή του πρωτότυπου φαρμάκου. Στους φαρμακοποιούς, από την άλλη πλευρά, μοιράζονται περισσότερο οι απόψεις, καθώς ο χαρακτηρισμός ισοδύναμο σε ποιότητα και δραστικότητα προτιμήθηκε από το 17% των φαρμακοποιών και ο χαρακτηρισμός λιγότερο ακριβό από το πρωτότυπο φάρμακο από το 15% περίπου. Οι τελευταίοι δυο χαρακτηρισμοί στους ιατρούς δεν ξεπέρασαν το 15% (Γράφημα 5.1). Πίνακας 5.8: Χαρακτηρισμοί των γενόσημων φαρμάκων Ιατροί Φαρμακοποιοί Χαρακτηρισμός γενόσημου φαρμάκου Ποσοστό Ποσοστό Συχνότητα Συχνότητα επί τοις % επί τοις % Βιοϊσοδύναμο με το πρωτότυπο φάρμακο 27 56, ,6 Μια πιο οικονομική εκδοχή του πρωτότυπου φαρμάκου 14 29, ,3 Ισοδύναμο σε ποιότητα και δραστικότητα με το πρωτότυπο φάρμακο 5 10,4 8 17,0 Λιγότερο ακριβό από το πρωτότυπο φάρμακο 2 4,2 7 14,9 Καμία απάντηση 0 0,0 2 4,3 Γράφημα 5.1: Χαρακτηρισμοί των γενόσημων φαρμάκων από ιατρούς και φαρμακοποιούς Σωστός Ετυμολογικά όρος Σύμφωνα με τον καθηγητή Γ. Μπαμπινιώτη, ο όρος γενόσημα δεν είναι ο καταλληλότερος για τα συγκεκριμένα φάρμακα και πρότεινε τους όρους ομοιοδραστικά ή παράγωγα ή αντιτυπικά (Μπαμπινιώτης, 2012). Φαίνεται, όμως, πως οι επαγγελματίες υγείας στην Ελλάδα διαφωνούν μαζί του, καθώς το Πανεπιστήμιο Πατρών Τμήμα Φαρμακευτικής, ΜΔΕ Φαρμακευτικού Marketing 104

106 50% των ιατρών και το 37% των φαρμακοποιών είναι ικανοποιημένοι με τον όρο γενόσημα. Το 1/3 περίπου των επαγγελματιών υγείας θεωρεί πως ο όρος ομοιοδραστικά είναι καταλληλότερος, ενώ το 9,5% πιστεύει στον όρο παράγωγα και το 3,2% ισχυρίστηκε ως καταλληλότερο τον όρο αντιτυπικά. Ένα ποσοστό των επαγγελματιών υγείας δεν καλύπτεται από τις εναλλακτικούς όρους που δίνει ο Γ. Μπαμπινιώτης και προτείνει άλλους όρους. Συγκεκριμένα, το 4% περίπου ανέφερε τον όρο αντίγραφα. Παράλληλα, ένα ποσοστό 8-9% των φαρμακοποιών προχωρούν ένα βήμα παρά πέρα και προτείνουν άλλους εναλλακτικούς όρους όπως τους ουσιωδώς όμοιο και βιοϊσοδύναμο. Τον όρο ουσιωδώς όμοιο προτιμά να χρησιμοποιεί και η ΠΕΦ (Πανελλήνια Ένωση Φαρμακοβιομηχανίας). Τα αποτελέσματα φαίνονται συγκεντρωτικά στον Πίνακα 5.9 και σχηματικά στο Γράφημα 5.2. Πίνακας 5.9: Καταλληλότεροι ετυμολογικοί όροι για τα γενόσημα φάρμακα σύμφωνα με την άποψη των συμμετεχόντων Ιατροί Φαρμακοποιοί Ετυμολογικοί όροι Ποσοστό Ποσοστό Συχνότητα Συχνότητα επί τοις % επί τοις % Γενόσημα 24 50, ,2 Ομοιοδραστικά 15 31, ,2 Παράγωγα 6 12,5 3 6,4 Αντιτυπικά 0 0,0 3 6,4 Αντίγραφα 2 4,2 2 4,3 Ουσιωδώς όμοια 0 0,0 2 4,3 Βιοισοδύναμα 0 0,0 2 4,3 Καμία απάντηση 1 2,1 1 2,1 Γράφημα 5.2: Καταλληλότεροι ετυμολογικοί όροι για τα γενόσημα φάρμακα σύμφωνα με την άποψη των συμμετεχόντων Πανεπιστήμιο Πατρών Τμήμα Φαρμακευτικής, ΜΔΕ Φαρμακευτικού Marketing 105

107 5.3.4 Επιτρεπτά όρια βιοϊσοδυναμίας γενόσημου φαρμάκου Από τα αποτελέσματα της έρευνάς μας (Πίνακας 5.10 και Γράφημα 5.3) φαίνεται πως ένα αρκετά μεγάλο ποσοστό των επαγγελματιών δεν γνωρίζει ποια είναι τα επιτρεπτά όρια ώστε να θεωρείται ένα γενόσημο φάρμακο βιοϊσοδύναμο με το πρωτότυπο, καθώς το 30-50% απάντησε Δεν ξέρω/δεν απαντώ. Σύμφωνα με τον Ευρωπαϊκό Οργανισμό Φαρμάκων (ΕΜΕΑ) τα όρια βιοϊσοδυναμίας για ένα γενόσημο φάρμακο βρίσκονται ανάμεσα στο % (CHMP, 2010), πράγμα το οποίο γνωρίζουν μόνο το 10-15% των συμμετεχόντων στην έρευνά μας. Πίνακας 5.10: Όρια βιοϊσοδυναμίας ενός γενόσημου φαρμάκου σύμφωνα με τους συμμετέχοντες επαγγελματίες υγείας Ιατροί Φαρμακοποιοί Όρια Βιοϊσοδυναμίας Ποσοστό Ποσοστό Συχνότητα Συχνότητα επί τοις % επί τοις % % 5 10,4 9 19, % 5 10,4 7 14, % 6 12,5 6 12, % 5 10,4 6 12, % 3 6,3 5 10,6 Δεν ξέρω/δεν απαντώ 24 50, ,8 Γράφημα 5.3: Όρια βιοϊσοδυναμίας ενός γενόσημου φαρμάκου σύμφωνα με τους συμμετέχοντες επαγγελματίες υγείας Τα αποτελέσματα, ενώ εκπλήσσουν, πραγματικά ήταν αναμενόμενα αφού σε έρευνα μεταξύ φαρμακοποιών και ιατρών φαίνεται πως το επίπεδο γνώσεων βιοϊσοδυναμίας είναι χαμηλό (11,4%) (Hassali et al, 2007). Παρατηρούμε ένα μεγάλο ποσοστό επαγγελματιών που δεν απάντησαν, ειδικότερα Πανεπιστήμιο Πατρών Τμήμα Φαρμακευτικής, ΜΔΕ Φαρμακευτικού Marketing 106

108 ανάμεσα στους ιατρούς που άγγιξε το 50%. Οι φαρμακοποιοί φαίνεται να είναι πιο εξοικειωμένοι με τον όρο βιοϊσοδυναμία, όπως είδαμε και παραπάνω, και ίσως σε αυτό να οφείλεται και η μεγαλύτερη συμμετοχή τους. Πρέπει να σημειώσουμε στο σημείο αυτό πως η υποχρεωτική αξιολόγηση και εγκριτική νομοθεσία όσον αφορά τη βιοϊσοδυναμία ενός γενόσημου φαρμάκου νομοθετήθηκαν το Ενημέρωση για γενόσημα φάρμακα Οι επαγγελματίες υγείας είναι αυτοί τους οποίους εμπιστεύονται περισσότερο οι ασθενείςκαταναλωτές σε ό,τι αφορά την υγείας τους και τα φάρμακα. Επομένως, οι γνώσεις τους θα πρέπει να είναι υψηλές ώστε να ανταποκριθούν και στην εμπιστοσύνη των ασθενών. Σύμφωνα με φαρμακοποιούς και ιατρούς της Τζαμάικα (WHO Drug Information, 2007), οι κύριες πηγές ενημέρωσής τους είναι τα επιστημονικά περιοδικά και τα σεμινάρια των φαρμακευτικών εταιρειών και οι ιατροί δήλωσαν πως σπουδαία πηγή ενημέρωσης είναι οι υπόλοιποι συνάδελφοι. Στην έρευνά μας προσπαθήσαμε να διαπιστώσουμε τις πηγές ενημέρωσης των δικών μας επαγγελματιών υγείας. Η ενημέρωση που έχουν λάβει οι επαγγελματίες υγείας μέσα από την έρευνά μας, προέρχεται από μία ή και περισσότερες πηγές. Παρατηρούμε ότι κύριο μέσο ενημέρωσης των ιατρών αποτελούν οι συνάδελφοί τους, καθώς και τα Μέσα Μαζικής Ενημέρωσης (τηλεόραση, περιοδικά, έντυπα). Τα αποτελέσματα δεν ήταν τα αναμενόμενα, καθώς σε προγενέστερη έρευνα που έλαβε χώρα στην Ελλάδα (Tsiantou et al, 2009) καταγράφηκε πως η κύρια ενημέρωση των ιατρών γίνεται μέσω έντυπων εκδόσεων, ιατρικών αντιπροσώπων και ηλεκτρονικές σελίδες στο διαδίκτυο. Γράφημα 5.4: Πηγές ενημέρωσης των επαγγελματιών υγείας για τα γενόσημα φάρμακα Πανεπιστήμιο Πατρών Τμήμα Φαρμακευτικής, ΜΔΕ Φαρμακευτικού Marketing 107

109 Πίνακας 5.11: Πηγές ενημέρωσης των επαγγελματιών υγείας για τα γενόσημα φάρμακα Ιατροί Φαρμακοποιοί Ενημέρωση για γενόσημα Ποσοστό Ποσοστό Συχνότητα Συχνότητα επί τοις % επί τοις % ΕΟΦ 10 11, ,1 Υπουργείο Υγείας 5 6,0 3 3,0 Φαρμακευτική/Ιατρική 14 16, ,3 Σχολή Φαρμακευτικός/Ιατρικός 7 8, ,1 Σύλλογος Συνάδελφοι 17 20, ,2 ΜΜΕ 15 17, ,1 Διαδίκτυο 13 15, ,2 Ιατρικοί επισκέπτες 2 2,4 0 0,0 Ασφαλιστικά ταμεία 1 1,2 1 1,0 Επιστημονικά περιοδικά 0 0,0 3 3,0 Οι φαρμακοποιοί, από την άλλη πλευρά, στηρίζονται κυρίως στις γνώσεις που έλαβαν στη φαρμακευτική σχολή κατά τη διάρκεια της εκπαίδευσής τους, στο διαδίκτυο και τρίτα στη σειρά έρχονται τα Μέσα Μαζικής Ενημέρωσης (τηλεόραση, περιοδικά, έντυπα). Μικρό ρόλο στην ενημέρωση (2,5%) των ιατρών φαίνεται να παίζουν οι ιατρικοί επισκέπτες των φαρμακευτικών εταιρειών, ενώ κάποιοι φαρμακοποιοί (3%) δηλώνουν πως ενημερώνονται και από επιστημονικά περιοδικά. Τα αποτελέσματα φαίνονται αναλυτικά στον παρακάτω Πίνακα 5.11 και σχηματικά στο Γράφημα Ανάλυση των απόψεων σχετικά με τα γενόσημα φάρμακα Η ενότητα 2 του ερωτηματολογίου 2 χρησιμοποιήθηκε με σκοπό να μελετήσουμε τις απόψεις των επαγγελματιών υγείας σχετικά με τα γενόσημα φάρμακα. Πιο συγκεκριμένα, τί πιστεύουν όσον αφορά την ασφάλεια, την αποτελεσματικότητα και την ποιότητα των γενόσημων φαρμάκων. Οι απόψεις των ασθενών πιθανότατα να αντανακλούν τις απόψεις των επαγγελματιών υγείας. Στις Η.Π.Α, αλλά και σε άλλες χώρες, οι προτιμήσεις των ιατρών για συγκεκριμένα πρωτότυπα φάρμακα ή η προκατάληψη ενάντια στα γενόσημα, πιθανότατα να επηρεάζει και τη στάση των ασθενών απέναντι σε αυτά (Banahan and Kolassa, 1997). Πανεπιστήμιο Πατρών Τμήμα Φαρμακευτικής, ΜΔΕ Φαρμακευτικού Marketing 108

110 Οι απαντήσεις των συμμετεχόντων στην έρευνα παρουσιάζονται στον πίνακα 5.12.α και 5.12.β (εκφρασμένες σε ποσοστό επί τοις % του δείγματος) και στον πίνακα 5.13 αναγράφονται ο μέσος όρος, η τυπική απόκλιση, η επικρατούσα τιμή και η διάμεσος των απαντήσεων που δόθηκαν. Πίνακας 5.12.α: Αποτελέσματα ανάλυσης απαντήσεων των ιατρών στις προτάσεις (εκφρασμένα σε ποσοστό επί τις % του δείγματος) Α. ΙΑΤΡΟΙ Διαφωνώ Μάλλον Ούτε Μάλλον Συμφωνώ 2.1 Τα γενόσημα φάρμακα είναι ασφαλή, χωρίς παρενέργειες 2.2 Τα γενόσημα φάρμακα είναι αποτελεσματικά όσο και τα πρωτότυπα φάρμακα. 2.3 Η συνεχής χρήση γενοσήμων φαρμάκων μπορεί να επιφέρει παρενέργειες. 2.4 Τα γενόσημα φάρμακα είναι πιο φθηνά από τα πρωτότυπα φάρμακα. 2.5 Τα γενόσημα φάρμακα προέρχονται από τριτοκοσμικές χώρες. 2.6 Τα γενόσημα φάρμακα περιέχουν τα ίδια έκδοχα με τα πρωτότυπα φάρμακα 2.7 Ο ΕΟΦ είναι ικανός να εξασφαλίσει ότι τα γενόσημα φάρμακα παρασκευάζονται κάτω από συνθήκες υψηλής ποιότητας 2.8 Ευρεία χρήση των γενοσήμων φαρμάκων θα οδηγήσει σε μικρότερους οικονομικούς πόρους για έρευνα και ανάπτυξη νέων φαρμάκων απόλυτα διαφωνώ συμφωνώ Ούτε διαφωνώ συμφωνώ απόλυτα Δεν ξέρω/ Δεν απαντώ 2,1 14,6 29,2 37,5 10,4 6,3 2,1 16,7 27,1 33,3 18,8 2,1 25,0 29,2 14,6 18,8 8,3 4,2 2,1 6,3 6,3 22,9 62,5 0 33,3 18,8 25,0 8,3 2,1 12,5 16,7 33,3 14,6 16,7 6,3 12,5 27,1 27,1 16,7 10,4 12,5 6,3 18,8 18,8 25,0 14,6 6,3 16,7 Πανεπιστήμιο Πατρών Τμήμα Φαρμακευτικής, ΜΔΕ Φαρμακευτικού Marketing 109

111 Πίνακας 5.12.β: Αποτελέσματα ανάλυσης απαντήσεων των φαρμακοποιών στις προτάσεις (εκφρασμένα σε ποσοστό επί τις % του δείγματος) Διαφωνώ Μάλλον Ούτε Μάλλον Συμφωνώ Δεν Β. ΦΑΡΜΑΚΟΠΟΙΟΙ 2.1 Τα γενόσημα φάρμακα είναι ασφαλή, χωρίς παρενέργειες 2.2 Τα γενόσημα φάρμακα είναι αποτελεσματικά όσο και τα πρωτότυπα φάρμακα. 2.3 Η συνεχής χρήση γενοσήμων φαρμάκων μπορεί να επιφέρει παρενέργειες. 2.4 Τα γενόσημα φάρμακα είναι πιο φθηνά από τα πρωτότυπα φάρμακα. 2.5 Τα γενόσημα φάρμακα προέρχονται από τριτοκοσμικές χώρες. 2.6 Τα γενόσημα φάρμακα περιέχουν τα ίδια έκδοχα με τα πρωτότυπα φάρμακα 2.7 Ο ΕΟΦ είναι ικανός να εξασφαλίσει ότι τα γενόσημα φάρμακα παρασκευάζονται κάτω από συνθήκες υψηλής ποιότητας 2.8 Ευρεία χρήση των γενοσήμων φαρμάκων θα οδηγήσει σε μικρότερους οικονομικούς πόρους για έρευνα και ανάπτυξη νέων φαρμάκων απόλυτα διαφωνώ συμφωνώ Ούτε διαφωνώ συμφωνώ απόλυτα ξέρω/ Δεν απαντώ 6,4 19,1 27,7 36,2 6,4 4,3 6,4 14,9 23,4 44,7 8,5 2,1 27,7 34,0 27,7 4,3 2,1 4,3 2,1 0,0 4,3 19,1 74,5 0,0 12,8 34,0 34,0 4,3 8,5 6,4 34,0 27,7 19,1 8,5 2,1 8,5 31,9 27,7 8,5 19,1 4,3 8,5 17,0 19,1 23,4 25,5 12,8 2,1 Σχολιασμός αποτελεσμάτων Η πρόταση 2.1 χρησιμοποιήθηκε για να μελετήσουμε τη γνώμη των επαγγελματιών υγείας για την ασφάλεια των γενόσημων φαρμάκων. Το 47% και το 43% των συμμετεχόντων ιατρών και φαρμακοποιών αντίστοιχα συμφώνησε με την πρόταση αυτή. Παρόλα αυτά, ένα ποσοστό 27-29% των επαγγελματιών κρατάει ουδέτερη στάση με την πρόταση αυτή. Η πρόταση 2.2 χρησιμοποιήθηκε για να μελετηθεί η γνώμη των επαγγελματιών υγείας για την αποτελεσματικότητα των γενοσήμων. Το 53% των συμμετεχόντων συμφώνησε με την Πανεπιστήμιο Πατρών Τμήμα Φαρμακευτικής, ΜΔΕ Φαρμακευτικού Marketing 110

112 Πίνακας 5.13: Μέσος όρος, τυπική απόκλιση, επικρατούσα τιμή και διάμεσος απαντήσεων προτάσεων σε ιατρούς (Ι) και φαρμακοποιούς(φ) Μέση τιμή Τυπική Επικρατούσα Διάμεσος απόκλιση τιμή Ι Φ Ι Φ Ι Φ Ι Φ 2.1 Τα γενόσημα φάρμακα είναι ασφαλή, χωρίς παρενέργειες 3,42 3,18 0,965 1, ,00 3, Τα γενόσημα φάρμακα είναι αποτελεσματικά όσο και τα 3,51 3,35 1,061 1, ,00 4,00 πρωτότυπα φάρμακα. 2.3 Η συνεχής χρήση γενοσήμων φαρμάκων μπορεί να επιφέρει 2,54 2,16 1,312 0, ,00 2,00 παρενέργειες. 2.4 Τα γενόσημα φάρμακα είναι πιο φθηνά από τα πρωτότυπα 4,38 4,64 1,003 0, ,00 5,00 φάρμακα. 2.5 Τα γενόσημα φάρμακα προέρχονται από 2,17 2,59 1,124 1, * 2,00 2,50 τριτοκοσμικές χώρες. 2.6 Τα γενόσημα φάρμακα περιέχουν τα ίδια έκδοχα με 2,57 2,09 1,213 1, ,00 2,00 τα πρωτότυπα φάρμακα 2.7 Ο ΕΟΦ είναι ικανός να εξασφαλίσει ότι τα γενόσημα φάρμακα παρασκευάζονται 2,51 2,30 1,375 1,282 1* 1 2,00 2,00 κάτω από συνθήκες υψηλής ποιότητας 2.8 Ευρεία χρήση των γενοσήμων φαρμάκων θα οδηγήσει σε μικρότερους οικονομικούς 2,65 2,98 1,231 1, ,00 3,00 πόρους για έρευνα και ανάπτυξη νέων φαρμάκων *Ύπαρξη πολλαπλών επικρατουσών τιμών. Φαίνεται η μικρότερη τιμή πρόταση αυτή, ενώ το 24-27% ούτε συμφωνεί ούτε διαφωνεί. Σε μελέτη στην Ελλάδα το 2009 (Tsiantou et al, 2009), οι μισοί περίπου συμμετέχοντες χαρακτήρισαν την ποιότητα των γενοσήμων, όσον αφορά την αποτελεσματικότητα και ασφάλεια, υψηλή και αρκετά υψηλή σε σχέση με την ποιότητα των αντίστοιχων πρωτότυπων προϊόντων, ενώ και παλιότερα (Mason, Βearden, 1980) η αποτελεσματικότητα δεν φαίνεται να είναι παράγοντας κλειδί στη χρήση γενοσήμων. Η πρόταση 2.3 αναφέρεται στη εμφάνιση παρενεργειών από τη συνεχή χρήση γενοσήμων. Πενήντα τέσσαρες τοις % των ιατρών διαφώνησαν, 27% συμφώνησαν και 15% ούτε συμφωνούν ούτε διαφωνούν. Σε πρόσφατη μελέτη στο Πακιστάν, το 48% των ιατρών διαφώνησαν και το 27% συμφώνησαν, ενώ το 25% ούτε συμφωνούν ούτε διαφωνούν (Jamshed et al, 2012). Όσον αφορά την άποψη των φαρμακοποιών, περίπου το 62% των φαρμακοποιών διαφώνησαν με αυτήν την πρόταση, ενώ το 28% ούτε συμφωνεί ούτε Πανεπιστήμιο Πατρών Τμήμα Φαρμακευτικής, ΜΔΕ Φαρμακευτικού Marketing 111

113 διαφωνεί, και μόνο ενα 7% συμφωνεί. Φαίνεται, λοιπόν, πως οι φαρμακοποιοί εμπιστεύονται περισσότερο τα γενόσημα σε σχέση με τους ιατρούς. Η πρόταση 2.4 μελετά το κατά πόσο οι επαγγελματίες υγείας είναι γνώστες των τιμών των γενοσήμων φαρμάκων σε σχέση με τα πρωτότυπα φάρμακα. Σχεδόν το 90% συμφώνησε πως τα γενόσημα φάρμακα είναι πιο φθηνά από τα πρωτότυπα, με τους φαρμακοποιούς να είναι πιο απόλυτοι στις απαντήσεις τους. Η πρόταση 2.5 μελετά τη γνώση προέλευσης των γενόσημων φαρμάκων. Ισχυρισμός υπάρχει πως τα γενόσημα προέρχονται από τριτοκοσμικές χώρες. Το 52% περίπου διαφώνησε με αυτή την πρόταση ενώ το 25% ούτε συμφωνεί ούτε διαφωνεί. Το 47% των φαρμακοποιών διαφωνεί ενώ το 34% ούτε συμφωνεί ούτε διαφωνεί. Φαίνεται πως κατά το πλείστον, οι μισοί περίπου επαγγελματίες διαφωνούν με αυτήν την πρόταση ενώ το ¼ περίπου κρατάει περισσότερο ουδέτερη θέση, μη απορρίπτοντας το γεγονός να υπάρχουν γενόσημα που προέρχονται από τριτοκοσμικές χώρες. Η πρόταση 2.6 σκοπό έχει να μελετήσει τη σύσταση των γενόσημων φαρμάκων και αν αυτά περιέχουν τα ίδια έκδοχα με τα αντίστοιχα πρωτότυπα φάρμακα. Το 50% των ιατρών διαφώνησαν, το 15% ούτε συμφωνεί ούτε διαφωνεί, το 23% συμφώνησε ενω το 13 δεν απάντησε. Το 62% των φαρμακοποιών διαφώνησε με την πρόταση, το 19% ούτε συμφωνεί ούτε διαφωνεί, το 10% συμφωνεί και το 9% δεν απάντησε. Η πρόταση 2.7 σκοπό έχει να διερευνήσει αν οι επαγγελματίες υγείας εμπιστεύονται τον ΕΟΦ για τη διαδικασία του ελέγχου και αδειοδότησης των γενοσήμων στην Ελλάδα. Το 54-60% των επαγγελματιών υγείας διαφωνούν με την άποψη ότι ο ΕΟΦ είναι ικανός να εξασφαλίζει την ποιότητα παρασκευής των γενοσήμων, ενω το 23% συμφωνεί. Η πρόταση 2.8 μελετά το κατά πόσο η ανάπτυξη των γενοσήμων και η συνεχής χρήση τους θα στερήσει οικονομικούς πόρους από την έρευνα και ανάπτυξη νέων φαρμάκων. Εδώ φαίνεται να διχάζονται οι απόψεις. Από τη σκοπιά των ιατρών, το 38% διαφώνησε, το 21% συμφώνησε, το 25% ούτε συμφωνεί ούτε διαφωνεί, ενώ το 16% περίπου δεν απάντησε. Από την πλευρά των φαρμακοποιών, το 36% διαφώνησε, το 38% συμφώνησε, το 24% ούτε συμφωνεί ούτε διαφωνεί, ενώ το 2% περίπου δεν απάντησε. Αντίστοιχη έρευνα το 1979 (Bearden, Mason, 1979) έδειξε πως τα 2/3 των επαγγελματιών υγείας συμφωνούν πως μια πιο ευρεία χρήση των γενοσήμων θα οδηγήσει σε λιγότερους οικονομικούς πόρους για νέα έρευνα και επιπρόσθετα πως οι τιμές αναφοράς θα συμβάλουν σε μείωση του ποιοτικού ελέγχου και της έρευνας από τις φαρμακευτικές εταιρείες. Πανεπιστήμιο Πατρών Τμήμα Φαρμακευτικής, ΜΔΕ Φαρμακευτικού Marketing 112

114 Στην πρόταση 2.9 προσπαθήσαμε να διαπιστώσουμε ποιος είναι ο καταλληλότερος επαγγελματίας υγείας, ιατρός ή φαρμακοποιός, να ενημερώσει τους ασθενείς-καταναλωτές για τα γενόσημα φάρμακα και τη χρήση τους. Γράφημα 5.5: Καταλληλότερος επαγγελματίας υγείας για την ενημέρωση του ασθενούς περί γενοσήμων Πίνακας 5.14: Καταλληλότερος επαγγελματίας υγείας για την ενημέρωση του ασθενούς περί γενοσήμων Καταλληλότερος Συχνότητα Ποσοστό επί τοις % επαγγελματίας για ενημέρωση ασθενούς Ιατροί Φαρμακοποιοί Ιατροί Φαρμακοποιοί Ο ιατρός ,7 23,4 Ο φαρμακοποιός ,2 74,5 Καμία απάντηση 2 1 4,2 2,1 Σε έρευνα της Αυστραλίας (Babar et al, 2011) τα αποτελέσματα δείχνουν πως σχεδόν οι μισοί συμμετέχοντες (49,7%) πιστεύουν πως είναι ρόλος του φαρμακοποιού η ενημέρωση και λιγότερο του γιατρού ή και του αντίστοιχου ΕΟΦ. Στη δική μας μελέτη τα αποτελέσματα φαίνεται να διχάζονται ανάμεσα σε ιατρούς και φαρμακοποιούς. Σύμφωνα με την έρευνά μας, σε επαγγελματίες υγείας φαίνεται πως από τους 95 συμμετέχοντες, οι 49 πιστεύουν πως ο φαρμακοποιός είναι ο καταλληλότερος ενώ οι 43 πως ο ιατρός είναι ο πιο κατάλληλος για την ενημέρωση. Πιο συγκεκριμένα, το 67% των ιατρών πιστεύει ότι ο ιατρός είναι ο καταλληλότερος, ενώ μόλις το 24% των φαρμακοποιών συμφωνεί με αυτό. Το 75% των φαρμακοποιών πιστεύει ότι ο φαρμακοποιός είναι υπεύθυνος για την ενημέρωση τους ασθενούς και μαζί τους συμφωνούν το 30% των ιατρών (Γράφημα 5.5). Πανεπιστήμιο Πατρών Τμήμα Φαρμακευτικής, ΜΔΕ Φαρμακευτικού Marketing 113

115 5.5 Ανάλυση των λόγων συνταγογράφησης γενόσημων φαρμάκων Η ενότητα 3 του ερωτηματολογίου 2 χρησιμοποιήθηκε με σκοπό να μελετήσουμε τους λόγους για τους οποίους οι επαγγελματίες υγείας συνταγογραφούν και χορηγούν γενόσημα φάρμακα. Στην ερώτηση 3.1 οι συμμετέχοντες ερωτήθηκαν για αρχή αν προτείνουν τη χρήση γενοσήμων στους ασθενείς τους. Σε αμερικανική μελέτη (Mason, Bearden, 1980) φάνηκε πως οι φαρμακοποιοί περισσότερο από τους ιατρούς θα προτιμούσαν να χορηγούν γενόσημα φάρμακα όταν αυτά είναι διαθέσιμα. Από ό,τι φαίνεται στα αποτελέσματα της μελέτης μας (Πίνακας 5.15), το μεγαλύτερο μέρος των επαγγελματιών υγείας στην Ελλάδα, ιατροί και φαρμακοποιοί, περίπου τα 2/3 αυτών, προτείνει τη χρήση γενοσήμων στους ασθενείς τους και μόνο το 1/3 δεν προτείνει καθόλου τα γενόσημα φάρμακα στους ασθενείς (Γράφημα 5.6). Στη Νέα Ζηλανδία το ποσοστό των φαρμακοποιών που δεν προτείνουν καθόλου γενόσημα είναι αρκετά μικρότερο (5,6%) (Babar et al, 2011), ενώ σύμφωνα με έρευνα στη Μαλαισία, σχεδόν όλοι οι φαρμακοποιοί (97,7%) χορηγούν γενόσημα φάρμακα (Hassali et al, 2012). Πίνακας 5.15: Πρόταση των συμμετεχόντων για χρήση γενόσημων φαρμάκων Πρόταση στους ασθενείς Συχνότητα Ποσοστό επί τοις % για χρήση γενόσημων φαρμάκων Ιατροί Φαρμακοποιοί Ιατροί Φαρμακοποιοί Ναι ,5 61,7 Όχι ,5 38,3 Η ερώτηση 3.2 σκοπό έχει να διαπιστώσουμε πόσοι από τους επαγγελματίες υγείας προτιμούν και εμπιστεύονται περισσότερο τα πρωτότυπα φάρμακα απ ότι τα γενόσημα. Τα αποτελέσματα (Πίνακας 5.16) δείχνουν πως οι επαγγελματίες προτιμούν τα πρωτότυπα σε σύγκριση με τα γενόσημα φάρμακα. Οι ιατροί σε ποσοστό 70% και οι φαρμακοποιοί σε ελαφρώς μεγαλύτερο ποσοστό (80%) προτιμούν τη συνταγογράφηση και χορήγηση πρωτότυπων φαρμάκων (Γράφημα 5.6). Σε προγενέστερη μελέτη στην Ελλάδα (Tsiantou et al, 2009), το 41% των ιατρών δήλωσαν πως παρά την σύσταση των αρχών για χρήση γενόσημων φαρμάκων, οι ίδιοι θα συνταγραφούσαν πρωτότυπο φάρμακο, καθώς το θεωρούν πιο αξιόπιστο. Πίνακας 5.16: Προτίμηση των συμμετεχόντων σε πρωτότυπα φάρμακα Προτίμηση σε πρωτότυπα Συχνότητα Ποσοστό επί τοις % φάρμακα Ιατροί Φαρμακοποιοί Ιατροί Φαρμακοποιοί Ναι ,8 80,9 Όχι ,2 19,1 Πανεπιστήμιο Πατρών Τμήμα Φαρμακευτικής, ΜΔΕ Φαρμακευτικού Marketing 114

116 Οι απαντήσεις των συμμετεχόντων στην έρευνα αναγράφονται στον Πίνακα 5.17.α και 5.17.β (εκφρασμένες σε ποσοστό επί τοις % του δείγματος) και στον Πίνακα 5.18 αναγράφονται ο μέσος όρος, η τυπική απόκλιση, η επικρατούσα τιμή και ο διάμεσος των απαντήσεων που δόθηκαν. Γράφημα 5.6: Πρόταση των συμμετεχόντων για χρήση γενόσημων φαρμάκων και προτίμηση των συμμετεχόντων σε πρωτότυπα φάρμακα Πίνακας 5.17α: Αποτελέσματα ανάλυσης απαντήσεων προτάσεων (εκφρασμένα σε ποσοστό επί τις % του δείγματος των ιατρών) Διαφωνώ Μάλλον Ούτε Μάλλον Συμφωνώ Δεν Α. ΙΑΤΡΟΙ απόλυτα διαφωνώ συμφωνώ Ούτε διαφωνώ συμφωνώ απόλυτα 3.3 Συστήνω τη χρήση γενοσήμων φαρμάκων στους ασθενείς μου γιατί : α Τα θεωρώ εξίσου ασφαλή και αποτελεσματικά με τα πρωτότυπα β Είναι πιο φθηνά σε σχέση με τα πρωτότυπα γ Κερδίζω περισσότερο με αυτά δ Μου το επιβάλλουν οι αρχές 3.4 Επηρεάζει το γενόσημο φάρμακο ανοδικά την κερδοφορία της επιχείρησης σας; ξέρω/ Δεν απαντώ 4,2 22,9 22,9 33,3 16,7 0,0 6,3 8,3 10,4 31,3 39,6 4,2 58,3 16,7 12,5 2,1 2,1 8,3 41,7 8,3 16,7 25,0 6,3 2,1 56,3 10,4 14,6 4,2 0,0 14,6 Πανεπιστήμιο Πατρών Τμήμα Φαρμακευτικής, ΜΔΕ Φαρμακευτικού Marketing 115

117 Πίνακας 5.17β: Αποτελέσματα ανάλυσης απαντήσεων προτάσεων (εκφρασμένα σε ποσοστό επί τις % του δείγματος των φαρμακοποιών Διαφωνώ Μάλλον Ούτε Μάλλον Συμφωνώ Δεν Β. ΦΑΡΜΑΚΟΠΟΙΟΙ απόλυτα διαφωνώ συμφωνώ Ούτε διαφωνώ συμφωνώ απόλυτα 3.3 Συστήνω τη χρήση γενοσήμων φαρμάκων στους ασθενείς μου γιατί : α Τα θεωρώ εξίσου ασφαλή και αποτελεσματικά με τα πρωτότυπα β Είναι πιο φθηνά σε σχέση με τα πρωτότυπα γ Κερδίζω περισσότερο με αυτά δ Μου το επιβάλλουν οι αρχές 3.4 Επηρεάζει το γενόσημο φάρμακο ανοδικά την κερδοφορία της επιχείρησης σας; ξέρω/ Δεν απαντώ 10,6 17,0 21,3 40,4 8,5 2,1 4,3 2,1 6,4 34,0 53,2 0,0 53,2 12,8 23,4 2,1 0,0 8,5 14,9 12,8 27,7 21,3 23,4 0,0 29,8 21,3 23,4 8,5 4,3 12,8 Πίνακας 5.18: Μέσος όρος, τυπική απόκλιση, επικρατούσα τιμή και διάμεσος απαντήσεων προτάσεων των ιατρών (Ι) και φαρμακοποιών (Φ). Μέση τιμή Τυπική Επικρατούσα Διάμεσος 3.3 Συστήνω τη χρήση γενοσήμων φαρμάκων στους ασθενείς μου γιατί : α Τα θεωρώ εξίσου ασφαλή και αποτελεσματικά με τα πρωτότυπα β Είναι πιο φθηνά σε σχέση με τα πρωτότυπα γ Κερδίζω περισσότερο με αυτά δ Μου το επιβάλλουν οι αρχές 3.4 Επηρεάζει το γενόσημο φάρμακο ανοδικά την κερδοφορία της επιχείρησης σας; Σχολιασμός αποτελεσμάτων απόκλιση τιμή Ι Φ Ι Φ Ι Φ Ι Φ 3,35 3,20 1,139 1, ,50 3,50 3,93 4,30 1,218 0, ,00 5,00 1,61 1,72 0,970 0, ,00 1,00 2,45 3,26 1,427 1, ,00 3,00 1,61 2,27 0,945 1, ,00 2,00 Η πρόταση 3.3 σκοπό έχει να μελετήσει τους λόγους για τους οποίους οι επαγγελματίες υγείας στην Ελλάδα προτείνουν τα γενόσημα φάρμακα στους ασθενείς. Η πρόταση 3.3.α χρησιμοποιήθηκε για να μελετηθεί αν η ασφάλεια είναι κριτήριο χορήγησης γενοσήμων. Σε παλιότερες μελέτες και βιβλιογραφίες φαίνεται πως οι επαγγελματίες υγείας Πανεπιστήμιο Πατρών Τμήμα Φαρμακευτικής, ΜΔΕ Φαρμακευτικού Marketing 116

118 έχουν γενικά θετική στάση απέναντι στην αντικατάσταση με γενόσημα φάρμακα και θεωρούν πως είναι φάρμακα ασφαλή και αποτελεσματικά. (Al-Gedadi and Hassali, 2008; Allenet and Barry, 2003; Chong et al, 2010). Στην Ελλάδα οι επαγγελματίες υγείας μάλλον συμφωνούν αφού το 50% περίπου εξ αυτών θα συστήσει γενόσημα αφού τα θεωρεί εξίσου ασφαλή. Η πρόταση 3.3.β χρησιμοποιήθηκε για να μελετηθεί αν η τιμή του γενοσήμου επηρεάζει τη συνταγογράφηση και χορήγησή του. Αυτό επαληθεύεται καθώς το 71% των ιατρών και το 87% των φαρμακοποιών συμφωνούν πως η τιμή των γενοσήμων είναι φθηνότερη σε σχέση με τα πρωτότυπα. Το μεγαλύτερο ποσοστό συμφωνίας των φαρμακοποιών δικαιολογείται καθώς αυτοί γνωρίζουν επ ακριβώς τις τιμές των φαρμάκων αφού δουλεύουν καθημερινά με αυτές. Η πρόταση 3.3.γ σκοπό έχει να μελετήσει αν ο οικονομικός παράγοντας και το κέρδος επηρεάζουν την απόφαση συνταγογράφησης και χορήγησης γενοσήμων. Σε προηγούμενη μελέτη, ιατροί έχουν παραδεχτεί πως επηρεάζονται από τις φαρμακευτικές εταιρείες και τις διαφημιστικές πηγές πληροφόρησης. Κίνητρα όπως εκπτώσεις, διεθνή ταξίδια και συμμετοχές σε συνέδρια και αποζημιώσιμα δώρα είναι μερικά από τα κίνητρα που παραδέχτηκαν οι ιατροί πως δέχονται προκειμένου να συνταγογραφήσουν συγκεκριμένα φαρμακευτικά σκευάσματα (Jamshed et al, 2011). Στη δική μας μελέτη οι επαγγελματίες υγείας δεν δηλώνουν να έχουν οικονομικά κίνητρα προκειμένου να συνταγογραφήσουν και να χορηγήσουν γενόσημα φάρμακα αφού το 75% των ιατρών και το 66% των φαρμακοποιών διαφώνησαν με αυτή την πρόταση. Η πρόταση 3.3.δ μελετά αν η χρήση γενοσήμων επηρεάζεται από κρατικές εντολές και οδηγίες. Το 50% των ιατρών δήλωσε πως δεν επηρεάζεται και διαφώνησαν με την πρόταση. Το 30% όμως συμφώνησε πως η χρήση των γενοσήμων επιβάλεται από τις αρχές. Οι φαρμακοποιοί συμφωνούν σε ποσοστό 45% με την πρόταση, ενώ το 28% ούτε συμφωνεί ούτε διαφωνεί. Η πρόταση 3.4 χρησιμοποιήθηκε για να μελετηθεί αν η χρήση γενοσήμων επηρεάζει την κερδοφορία της επιχείρησης. Το 60-67% των επαγγελματιών περίπου δήλωσε πως δεν επηρεάζεται και διαφώνησαν με την πρόταση. Μέρος 2ο Στη συνέχεια, και θέλοντας να συμπεράνουμε ποιοι από τους παράγοντες που μελετήσαμε στην ενότητα 3 του ερωτηματολογίου επηρεάζουν περισσότερο τους επαγγελματίες υγείας στην απόφαση συνταγογράφησης και χορήγησης γενόσημων φαρμάκων, εφαρμόσαμε Nonparametric Tests και συγκεκριμένα το K Related Samples (Friedman test). Πανεπιστήμιο Πατρών Τμήμα Φαρμακευτικής, ΜΔΕ Φαρμακευτικού Marketing 117

119 Αρχικά, κάναμε τη μηδενική υπόθεση Ηο: Υπάρχουν στατιστικώς σημαντικές διαφορές στις απαντήσεις των ερωτωμένων για τους παράγοντες που επηρεάζουν την απόφασή τους για συνταγογράφηση/χορήγηση γενόσημων φαρμάκων. Από τον πίνακα που ακολουθεί, παρατηρούμε ότι σύμφωνα με τις απαντήσεις των επαγγελματιών υγείας, τουλάχιστον δύο από τις μεταβλητές διαφέρουν στατιστικώς σημαντικά μεταξύ τους (sig. 0,000<0,05). Άρα η υπόθεση Ηο δεν απορρίπτεται. Πίνακας 5.19: Ιεράρχηση των παραγόντων που επηρεάζουν τους επαγγελματίες υγείας στην επιλογή για συνταγογράφηση και χορήγηση γενόσημων φαρμάκων Ιεράρχηση των παραγόντων που επηρεάζουν τους Mean rank επαγγελματίες υγείας στη επιλογή της συνταγογράφησης και χορήγησης γενόσημων φαρμάκων Ιατροί Φαρμακοποιοί Επιλογή βάσει αποτελεσματικότητας 3,84 3,30 Επιλογή βάσει τιμής 4,18 4,53 Επιλογή βάσει κέρδους 1,97 1,74 Υποχρεωτική επιλογή 2,93 3,15 Ιατροί Φαρμακοποιοί N Chi-Square Df 4 4 Asymp. Sig Από τα αποτελέσματα του τεστ που παρατίθενται στον παραπάνω πίνακα, συμπεραίνουμε ότι οι μετρήσεις που αφορούν τους παράγοντες που επηρεάζουν τη λήψη απόφασης δεν κατανέμονται κανονικά. Οι παράγοντες που επηρεάζουν περισσότερο τους επαγγελματίες υγείας να επιλέξουν ένα γενόσημο φάρμακο είναι η τιμή του γενοσήμου πρωτίστως και η αποτελεσματικότητά του κατά δεύτερον. Στους φαρμακοποιούς φαίνεται να παίζει σημαντικό ρόλο και η υποχρεωτική χορήγηση βάσει κρατικών κανονισμών. Οι ιατροί, από την άλλη πλευρά, δεν φαίνεται να επηρεάζονται ιδιαίτερα, προς το παρόν. Αυτό πιθανότατα να οφείλεται στη δυνατότητα που έχει ο ιατρός στην Ελλάδα να επιλέξει τη δραστική ουσία αλλά και την εμπορική ονομασία του φαρμακευτικού σκευάσματος που θα λάβει ο ασθενής. Οι φαρμακοποιοί από την άλλη δεν έχουν ουσιαστικά δικαιοδοσία να αντικαταστήσουν το συνταγογραφούμενο φάρμακο του ιατρού με άλλο γενόσημο, οπότε και περιορίζονται βάσει της ιατρικής συνταγής. Το κέρδος από τη συνταγογράφηση και χορήγηση γενόσημων φαρμάκων ελάχιστα επηρεάζει τους ιατρούς και φαρμακοποιούς επαγγελματίες στη Ελλάδα. Πανεπιστήμιο Πατρών Τμήμα Φαρμακευτικής, ΜΔΕ Φαρμακευτικού Marketing 118

120 5.6 Ανάλυση της αντικατάστασης πρωτότυπου φαρμάκου με γενόσημο φάρμακο Η ενότητα 4 του ερωτηματολογίου 2 χρησιμοποιήθηκε με σκοπό να διαπιστώσουμε κάτω από ποιες προϋποθέσεις οι επαγγελματίες υγείας θα αντικαταστήσουν το πρωτότυπο φάρμακο του ασθενούς τους με ένα αντίστοιχο γενόσημο φάρμακο. Μέσα από την ενότητα αυτή εκφράστηκαν και κάποιες απόψεις για την αντικατάσταση των φαρμάκων, από ποιους επαγγελματίες πρέπει να εφαρμόζεται και ποιες οι συνέπειες της αντικατάστασης. Πίνακας 5.20.α: Αποτελέσματα ανάλυσης απαντήσεων προτάσεων (εκφρασμένα σε ποσοστό επί τις % του δείγματος των ιατρών) Διαφωνώ Μάλλον Ούτε Μάλλον Συμφωνώ Δεν Α. ΙΑΤΡΟΙ 4.1 Θα άλλαζα το φάρμακο του ασθενούς μου από πρωτότυπο σε γενόσημο επειδή : α Μου το ζήτησε ο ασθενής μου β Μου το σύστησε ο ιατρικός επισκέπτης γ Διάβασα και ενημερώθηκα για την ισοδύναμη ή καλύτερη αποτελεσματικότητα του σε σχέση με το πρωτότυπο δ Με υποχρεώνει το ιατροφαρμακευτικό σύστημα ε Έχω μεγάλη διαθεσιμότητα του φαρμάκου σε στοκ στ Έχω μεγαλύτερο κέρδος αλλάζοντας το φάρμακο και ταυτόχρονα βελτιώνω την εικόνα της επιχείρησης μου 4.2 Θα άλλαζα το φάρμακο του ασθενούς από πρωτότυπο σε γενόσημο επειδή το γενόσημο κοστίζει λιγότερο 4.3 Οι ιατροί θα πρέπει να συνεχίσουν να έχουν τη ευθύνη επιλογής φαρμάκου και της παρασκευάστριας εταιρείας για τον ασθενή απόλυτα διαφωνώ συμφωνώ Ούτε διαφωνώ συμφωνώ απόλυτα ξέρω/ Δεν απαντώ 33,3 18,8 16,7 14,6 16,7 0,0 56,3 22,9 12,5 6,3 0,0 2,1 6,3 12,5 14,6 37,5 29,2 0,0 18,8 16,7 12,5 35,4 14,6 2,1 47,9 10,4 8,3 6,3 8,3 18,8 54,2 12,5 12,5 8,3 0,0 12,5 16,7 8,3 20,8 37,5 16,7 0,0 2,1 14,6 6,3 10,4 64,6 2,1 Πανεπιστήμιο Πατρών Τμήμα Φαρμακευτικής, ΜΔΕ Φαρμακευτικού Marketing 119

121 4.4 Είναι σημαντικό ο φαρμακοποιός να χορηγεί μόνο φάρμακα εδραιωμένα για την ποιότητα τους 4.5 Απαιτείται περισσότερος χρόνος για να εξηγήσεις την αντικατάσταση του φαρμάκου στον ασθενή 4.6 Υπάρχει αντίκτυπο στη σχέση μου με τον ασθενή όταν το γενόσημο φάρμακο δεν έχει την αναμενόμενη αποτελεσματικότητα 4.7 Με την αντικατάσταση του πρωτότυπου σε γενόσημο φάρμακο θα χρειαστώ μεγαλύτερα αποθέματα φαρμάκων 4.8 Το κέρδος από τα γενόσημα φάρμακα είναι μικρότερο σε σχέση με τα πρωτότυπα και για αυτό είναι απαραίτητο να αυξήσω τον όγκο των πωλήσεων ώστε να διατηρήσω το κέρδος μου. 4.9 Οι φαρμακοποιοί θα πρέπει να έχουν το δικαίωμα να αντικαταστήσουν το φάρμακο μιας εταιρείας με άλλης, κάτω από ορισμένες συνθήκες, χωρίς να συμβουλεύονται το συνταγογράφο ιατρό 4.10 Η αντικατάσταση με γενόσημα φάρμακα δεν θα πρέπει να επιτρέπεται σε ορισμένες περιπτώσεις όπου μικρές διαφορές στα επίπεδα του φαρμάκου μπορεί να έχουν επιπτώσεις στην αντίδραση του οργανισμού του ασθενούς Διαφωνώ απόλυτα Μάλλον διαφωνώ Ούτε συμφωνώ Ούτε διαφωνώ Μάλλον συμφωνώ Συμφωνώ απόλυτα Δεν ξέρω/ Δεν απαντώ 6,3 6,3 2,1 22,9 54,2 8,3 4,2 8,3 6,3 47,9 31,3 2,1 4,2 8,3 6,3 18,8 56,3 6,3 14,6 8,3 18,8 10,4 0,0 47,9 27,1 8,3 8,3 4,2 2,1 50,0 56,3 20,8 8,3 4,2 6,3 4,2 10,4 4,2 4,2 22,9 52,1 6,3 Πανεπιστήμιο Πατρών Τμήμα Φαρμακευτικής, ΜΔΕ Φαρμακευτικού Marketing 120

122 Πίνακας 5.20.β: Αποτελέσματα ανάλυσης απαντήσεων προτάσεων (εκφρασμένα σε ποσοστό επί τις % του δείγματος των φαρμακοποιών Διαφωνώ Μάλλον Ούτε Μάλλον Συμφωνώ Β. ΦΑΡΜΑΚΟΠΟΙΟΙ 4.1 Θα άλλαζα το φάρμακο του ασθενούς μου από πρωτότυπο σε γενόσημο επειδή : απόλυτα διαφωνώ συμφωνώ Ούτε διαφωνώ συμφωνώ απόλυτα Δεν ξέρω/ Δεν απαντώ α Μου το ζήτησε ο ασθενής μου 23,4 17,0 17,0 29,8 10,6 2,1 β Μου το σύστησε ο ιατρικός επισκέπτης 57,4 25,5 10,6 6,4 0,0 0,0 γ Διάβασα και ενημερώθηκα για την ισοδύναμη ή καλύτερη αποτελεσματικότητα του σε σχέση με το πρωτότυπο δ Με υποχρεώνει το ιατροφαρμακευτικό σύστημα ε Έχω μεγάλη διαθεσιμότητα του φαρμάκου σε στοκ στ Έχω μεγαλύτερο κέρδος αλλάζοντας το φάρμακο και ταυτόχρονα βελτιώνω την εικόνα της επιχείρησης μου 4.2 Θα άλλαζα το φάρμακο του ασθενούς από πρωτότυπο σε γενόσημο επειδή το γενόσημο κοστίζει λιγότερο 4.3 Οι ιατροί θα πρέπει να συνεχίσουν να έχουν τη ευθύνη επιλογής φαρμάκου και της παρασκευάστριας εταιρείας για τον ασθενή 4.4 Είναι σημαντικό ο φαρμακοποιός να χορηγεί μόνο φάρμακα εδραιωμένα για την ποιότητα τους 10,6 10,6 21,3 40,4 17,0 0,0 10,6 2,1 12,8 51,1 19,1 4,3 23,4 19,1 21,3 19,1 10,6 6,4 29,8 31,9 23,4 4,3 2,1 8,5 23,4 8,5 31,9 23,4 8,5 4,3 31,9 27,7 4,3 19,1 14,9 2,1 0,0 2,1 2,1 19,1 74,5 2,1 Πανεπιστήμιο Πατρών Τμήμα Φαρμακευτικής, ΜΔΕ Φαρμακευτικού Marketing 121

123 4.5 Απαιτείται περισσότερος χρόνος για να εξηγήσεις την αντικατάσταση του φαρμάκου στον ασθενή 4.6 Υπάρχει αντίκτυπο στη σχέση μου με τον ασθενή όταν το γενόσημο φάρμακο δεν έχει την αναμενόμενη αποτελεσματικότητα 4.7 Με την καθολική εφαρμογή της αντικατάστασης του πρωτότυπου φαρμάκου με γενόσημο φάρμακο, οι φαρμακοποιοί θα χρειαστούν μεγαλύτερα αποθέματα φαρμάκων 4.8 Το κέρδος από τα γενόσημα φάρμακα είναι μικρότερο σε σχέση με τα πρωτότυπα και για αυτό είναι απαραίτητο να αυξήσω τον όγκο των πωλήσεων/συνταγογραφ ήσεων ώστε να διατηρήσω το κέρδος μου 4.9 Οι φαρμακοποιοί θα πρέπει να έχουν το δικαίωμα να αντικαταστήσουν το φάρμακο μιας εταιρείας με άλλης, κάτω από ορισμένες συνθήκες, χωρίς να συμβουλεύονται το συνταγογράφο ιατρό 4.10 Η αντικατάσταση με γενόσημα φάρμακα δεν θα πρέπει να επιτρέπεται σε ορισμένες περιπτώσεις όπου μικρές διαφορές στα επίπεδα του φαρμάκου μπορεί να έχουν επιπτώσεις στην αντίδραση του οργανισμού του ασθενούς Διαφωνώ απόλυτα Μάλλον διαφωνώ Ούτε συμφωνώ Ούτε διαφωνώ Μάλλον συμφωνώ Συμφωνώ απόλυτα Δεν ξέρω/ Δεν απαντώ 4,3 4,3 8,5 36,2 46,8 0,0 4,3 6,4 10,6 27,7 48,9 2,1 21,3 14,9 12,8 8,5 31,9 10,6 4,3 14,9 23,4 27,7 19,1 10,6 4,3 4,3 8,5 19,1 61,7 2,1 0,0 6,4 2,1 27,7 57,4 6,4 Πανεπιστήμιο Πατρών Τμήμα Φαρμακευτικής, ΜΔΕ Φαρμακευτικού Marketing 122

124 Πίνακας 5.21: Μέσος όρος, τυπική απόκλιση, επικρατούσα τιμή και διάμεσος απαντήσεων προτάσεων των ιατρών (Ι) και φαρμακοποιών (Φ) Τυπική Επικρατούσα Μέση τιμή Διάμεσος απόκλιση τιμή 4.1 Θα άλλαζα το φάρμακο του ασθενούς μου από πρωτότυπο Ι Φ Ι Φ Ι Φ Ι Φ σε γενόσημο επειδή : α Μου το ζήτησε ο ασθενής μου 2,63 2,87 1,496 1, ,00 3,00 β Μου το σύστησε ο ιατρικός επισκέπτης γ Διάβασα και ενημερώθηκα για την ισοδύναμη ή καλύτερη αποτελεσματικότητα του σε σχέση με το πρωτότυπο δ Με υποχρεώνει το ιατροφαρμακευτικό σύστημα ε Έχω μεγάλη διαθεσιμότητα του φαρμάκου σε στοκ στ Έχω μεγαλύτερο κέρδος αλλάζοντας το φάρμακο και ταυτόχρονα βελτιώνω την εικόνα της επιχείρησης μου 4.2 Θα άλλαζα το φάρμακο του ασθενούς από πρωτότυπο σε γενόσημο επειδή το γενόσημο κοστίζει λιγότερο 4.3 Οι ιατροί θα πρέπει να συνεχίσουν να έχουν τη ευθύνη επιλογής φαρμάκου και της παρασκευάστριας εταιρείας για τον ασθενή 4.4 Είναι σημαντικό ο φαρμακοποιός να χορηγεί μόνο φάρμακα εδραιωμένα για την ποιότητα τους 4.5 Απαιτείται περισσότερος χρόνος για να εξηγήσεις την αντικατάσταση του φαρμάκου στον ασθενή 4.6 Υπάρχει αντίκτυπο στη σχέση μου με τον ασθενή όταν το γενόσημο φάρμακο δεν έχει την αναμενόμενη αποτελεσματικότητα 4.7 Με την καθολική εφαρμογή της αντικατάστασης του πρωτότυπου φαρμάκου με γενόσημο φάρμακο, οι φαρμακοποιοί θα χρειαστούν μεγαλύτερα αποθέματα φαρμάκων 1,68 1,66 0,935 0, ,00 1,00 3,71 3,43 1, ,00 4,00 3,11 3,69 1,387 1, ,00 4,00 1,97 2,73 1,405 1, ,00 3,00 1,71 2,09 1,043 0, ,00 2,00 3,29 2,84 1,320 1, ,00 3,00 4,23 2,57 1,220 1, ,00 2,00 4,23 4,70 1,217 0, ,00 5,00 3,96 4,17 1,062 1, ,00 4,00 4,22 4,13 1,185 1, ,00 4,50 2,48 3,17 1,122 1, ,00 3,00 Πανεπιστήμιο Πατρών Τμήμα Φαρμακευτικής, ΜΔΕ Φαρμακευτικού Marketing 123

125 4.8 Το κέρδος από τα γενόσημα φάρμακα είναι μικρότερο σε σχέση με τα πρωτότυπα και για αυτό είναι απαραίτητο να αυξήσω τον όγκο των πωλήσεων/συνταγογραφήσεω ν ώστε να διατηρήσω το κέρδος μου 4.9 Οι φαρμακοποιοί θα πρέπει να έχουν το δικαίωμα να αντικαταστήσουν το φάρμακο μιας εταιρείας με άλλης, κάτω από ορισμένες συνθήκες, χωρίς να συμβουλεύονται το συνταγογράφο ιατρό 4.10 Η αντικατάσταση με γενόσημα φάρμακα δεν θα πρέπει να επιτρέπεται σε ορισμένες περιπτώσεις όπου μικρές διαφορές στα επίπεδα του φαρμάκου μπορεί να έχουν επιπτώσεις στην αντίδραση του οργανισμού του ασθενούς Μέση τιμή Τυπική Επικρατούσα απόκλιση τιμή Διάμεσος Ι Φ Ι Φ Ι Φ Ι Φ 1,92 3,48 1,213 1, ,00 4,00 1,78 4,33 1,191 1, ,00 5,0 4,09 4,45 1,345 0, ,00 5,00 Σχολιασμός αποτελεσμάτων Η πρόταση 4.1 αναφέρεται στην αντικατάσταση του πρωτότυπου φαρμάκου με γενόσημο για διάφορους λόγους. Πιο συγκεκριμένα: Η πρόταση 4.1.α αναφέρεται στην αντικατάσταση λόγω της έκκλησης του ασθενούς. Στη Νέα Ζηλανδία το 63% των φαρμακοποιών χορηγεί γενόσημο μετά από απαίτηση του ασθενούς (Babar et al, 2011). Στη δική μας μελέτη το 41% των φαρμακοποιών αλλάζει το φάρμακο του ασθενούς μετά από απαίτησή του και μόνο το 1/3 των ιατρών συμφωνεί με αυτή την αντικατάσταση. Το 52% των ιατρών δήλωσε ότι διαφωνεί με την αντικατάσταση μετά από έκκληση του ασθενούς, αποτέλεσμα όχι αναμενόμενο αφού στο Πακιστάν το 47% των ιατρών δηλώνουν πως επηρεάζονται από την απαίτηση του ασθενούς τους (Jamshed et al, 2012). Η πρόταση 4.1.β αναφέρεται στην αντικατάσταση μετά από προτροπή του ιατρικού επισκέπτη. Το 73% των ιατρών και το 83% των φαρμακοποιών διαφώνησε με αυτό. Το ποσοστό των φαρμακοποιών ήταν αναμενόμενο, καθώς δεν έχουν κάποια ιδιαίτερη ενημέρωση από τους ιατρικούς επισκέπτες. Οι ιατροί όμως θα αναμενόταν να επηρεάζονται αφού σε αντίστοιχη μελέτη το 57% των ιατρών δήλωσαν πως επηρεάζονται από τους Πανεπιστήμιο Πατρών Τμήμα Φαρμακευτικής, ΜΔΕ Φαρμακευτικού Marketing 124

126 ιατρικούς αντιπροσώπους (Jamshed et al, 2012). Η πρόταση 4.1.γ αναφέρεται στην αντικατάσταση μετά από μελέτη και ενημέρωση του επαγγελματία υγείας περί της αποτελεσματικότητας του γενόσημου φαρμάκου. Στη Νέα Ζηλανδία μόνο το 1,4% των φαρμακοποιών χορηγεί γενόσημα λόγω της αποδεδειγμένης βιοϊσοδυναμίας τους με τα αντίστοιχα πρωτότυπα (Babar et al, 2011). Τα αποτελέσματα της έρευνάς μας δεν είναι τα αναμενόμενα. Συγκεκριμένα, το 57-67% των επαγγελματιών βασίζονται στις γνώσεις που έχουν λάβει μέσα από προσωπική μελέτη και αντικαθιστούν το πρωτότυπο φάρμακο, ενώ μόνο το 19-22% των επαγγελματιών διαφωνούν με την πρόταση και δεν θα αντικαθιστούσαν το φάρμακο του ασθενούς βασιζόμενοι σε αυτά που έχουν διαβάσει. Η πρόταση 4.1.δ αναφέρεται στην αντικατάσταση προς συμμόρφωση με τους κανονισμούς του ιατροφαρμακευτικού συστήματος περίθαλψης. Στη Νέα Ζηλανδία το 63% των φαρμακοποιών δηλώνει πως δίνει γενόσημο φάρμακο αφού δεν έχει άλλη επιλογή (Babar et al, 2011). Το 70% των συμμετεχόντων φαρμακοποιών στην έρευνά μας συμφώνησαν ότι υποχρεώνονται από το σύστημα να χορηγούν γενόσημα φάρμακα, γεγονός το οποίο δήλωσαν και το 50% των ιατρών. Παρόλα αυτά, ένα ποσοστό 36% των ιατρών διαφωνούν πως υποχρεώνονται να συνταγογραφούν γενόσημα. Η πρόταση 4.1.ε αναφέρεται στην αντικατάσταση λόγω μεγάλης διαθεσιμότητας τους συγκεκριμένου γενόσημου φαρμάκου στο χώρο εργασίας. Στη Νέα Ζηλανδία το 46% των φαρμακοποιών χορηγεί γενόσημο λόγω της διαθεσιμότητας του φαρμάκου στην αποθήκη τους (Babar et al, 2011). Φαίνεται πως μόνο το 30% των φαρμακοποιών της έρευνάς μας συμφωνεί με αυτό, ενώ το 42,5% διαφωνεί και το 21% παραμένει ουδέτερο. Οι ιατροί, από την άλλη, διαφώνησαν σε ποσοστό 59% και δεν απάντησαν το 19%. Τα αποτελέσματα των ιατρών ήταν αναμενόμενα καθώς οι ιατροί δεν διαθέτουν στοκ φαρμάκων στα ιατρεία τους εκτός ελαχίστων εξαιρέσεων. Τα φάρμακα οι ασθενείς τα προμηθεύονται από τα φαρμακεία. Η πρόταση 4.1.στ αναφέρεται στη αντικατάσταση λόγω κερδοφορίας και βελτίωσης της εικόνας της επιχείρησης. Το 61-67% των επαγγελματιών διαφώνησαν με την πρόταση αυτή, ενώ το 23% των φαρμακοποιών παρέμεινε ουδέτερο μη αποκλείοντας μια τέτοια πιθανότητα. Οι ιατροί δεν έχουν κάποιο κέρδος άμεσο από την αλλαγή του φαρμάκου, ενώ το κέρδος των φαρμακοποιών εξαρτάται άμεσα από την λιανική τιμή του φαρμάκου. Η πρόταση 4.2 αναφέρεται στην αντικατάσταση του πρωτοτύπου με γενόσημο φάρμακο λόγω της φθηνότερης τιμής του δευτέρου. Περισσότεροι από τους μισούς ιατρούς (54%) συμφώνησαν με την πρόταση αυτή, ενώ το ¼ διαφώνησαν. Οι φαρμακοποιοί, από την άλλη, Πανεπιστήμιο Πατρών Τμήμα Φαρμακευτικής, ΜΔΕ Φαρμακευτικού Marketing 125

127 μοιράζονται στα τρία καθώς το 32% διαφώνησαν, το 32% συμφώνησαν και το 32% παραμένει ουδέτερο. Σε πρόσφατη έρευνα της Νέας Ζηλανδίας (Babar et al, 2011) το 83% των φαρμακοποιών θα σύστηναν αντικατάσταση πρωτοτύπου με γενόσημο λόγω του κόστους. Η πρόταση 4.3 αναφέρεται στη μέχρι τώρα δικαιοδοσία του ιατρού για επιλογή φαρμάκου και παρασκευάστριας εταιρείας. Σε παλαιότερη μελέτη (Mason, Bearden, 1980) φαίνεται πως οι ιατροί πιστεύουν πως αυτοί θα πρέπει να συνεχίσουν να έχουν την ευθύνη εκλογής φαρμάκου και οι ασθενείς συμφωνούν με την άποψη αυτή. Οι φαρμακοποιοί, ως αναμενόμενο διαφώνησαν. Ομοίως και στη δική μας έρευνα. Το 75% των ιατρών πιστεύουν πως πρέπει να συνεχίσουν να έχουν δικαίωμα επιλογής φαρμάκου και εταιρείας, ενώ το 60% των φαρμακοποιών διαφώνησαν με αυτό. Η πρόταση 4.4 αναφέρεται στη χορήγηση μόνο εδραιωμένων για την ποιότητά τους φαρμάκων από τους φαρμακοποιούς. Οι φαρμακοποιοί σχεδόν εξ ολοκλήρου συμφώνησαν (93,6%). Οι απόψεις των ιατρών διαφέρουν λίγο. Το 77% συμφώνησαν, ενώ το 13% διαφώνησαν και το 8% δεν απάντησε. Σε προηγούμενη έρευνα (Bearden, Mason, 1979) τα αποτελέσματα βρίσκονται κάπου στη μέση καθώς το 85% των επαγγελματιών συμφώνησαν. Η πρόταση 4.5 αναφέρεται στον απαραίτητο χρόνο που χρειάζεται ο επαγγελματίας υγείας προκειμένου να εξηγήσει στον ασθενή την αντικατάσταση του φαρμάκου του. Η πρόταση δηλώνει πως με την αντικατάσταση ενός πρωτότυπου φαρμάκου με γενόσημο, απαιτείται περισσότερος χρόνος προκειμένου να εξηγήσει ο επαγγελματίας υγείας την αλλαγή αυτή και το λόγο της αλλαγής στον ασθενή. Οι ιατροί συμφώνησαν με αυτό σε ποσοστό 79% και οι φαρμακοποιοί με ποσοστό 83%. Παρόμοια είναι και τα αποτελέσματα σε άλλη έρευνα (Caroll et al, 1991). Είναι επιβεβαιωμένο πως οι ασθενείς είναι περισσότερο δεκτικοί προς τα γενόσημα φάρμακα αν η αντικατάσταση του φαρμάκου τους τούς εξηγηθεί ξεκάθαρα (Babar et al, 2011). Η πρόταση 4.6 αναφέρεται στη σχέση που δημιουργείται ανάμεσα στον επαγγελματία υγείας και τον ασθενή-καταναλωτή όταν το γενόσημο φάρμακο του δεύτερου δεν έχει την αναμενόμενη αποτελεσματικότητα. Οι ιατροί συμφωνούν σε ποσοστό 75% και οι φαρμακοποιοί σε ποσοστό 76% πως υπάρχει αντίκτυπο στη σχέση επαγγελματία υγείας και ασθενή σε περίπτωση μη αποτελεσματικότητας του φαρμάκου. Διαφώνησαν το 12,5% των ιατρών και το 11% των φαρμακοποιών. Η πρόταση 4.7 αναφέρεται στην επίπτωση στα αποθέματα φαρμάκων των φαρμακοποιών Πανεπιστήμιο Πατρών Τμήμα Φαρμακευτικής, ΜΔΕ Φαρμακευτικού Marketing 126

128 με την καθολική εφαρμογή της συνταγογράφησης γενόσημων φαρμάκων. Από τα αποτελέσματα φαίνεται πως οι απόψεις των φαρμακοποιών διίστανται. Το 41% δηλώνει πως θα χρειαστεί μεγαλύτερα αποθέματα φαρμάκων, ενώ το 37% πως δεν θα χρειαστεί. Υπάρχει ένα ποσοστό 13% που διατηρεί ουδέτερη στάση και ούτε συμφωνεί, αλλά ούτε και διαφωνεί. Οι ιατροί κατά το ήμισυ δεν απάντησαν, ενώ το 23% εξ αυτών διαφωνεί πιστεύοντας ότι δεν θα χρειαστούν οι φαρμακοποιοί να αυξήσουν τα αποθέματά τους. Η πρόταση 4.8 αναφέρεται στο κέρδος που αποκτάται από τη χορήγηση γενόσημων φαρμάκων και τη σχέση που αυτό έχει με τον όγκο πωλήσεων. Το 47% των φαρμακοποιών συμφώνησε με την πρόταση αυτή. Στη Νέα Ζηλανδία, των 68% των φαρμακοποιών αναφέρουν πως με τη χορήγηση γενόσημων φαρμάκων πρέπει να αυξήσουν τον όγκο που πωλούν ώστε να διατηρήσουν σταθερό το κέρδος τους (Babar et al, 2011). Το 50% των ιατρών δεν απάντησε και το 35% διαφώνησε καθώς η τιμή του γενόσημου φαρμάκου δεν επηρεάζει το κέρδος των ιατρών. Η πρόταση 4.9 αναφέρεται στην αντικατάσταση φαρμάκου από τους φαρμακοποιούς, χωρίς τη γνωμοδότηση του συνταγογράφοντα ιατρού. Το 81% των φαρμακοποιών συμφωνούν με αυτό, ενώ το 77% των ιατρών διαφωνούν. Σε παλαιότερη έρευνα (Mason and Bearden, 1980) φαίνεται πως οι ιατροί διαφωνούν με το ρόλο του φαρμακοποιού στην υγεία και διχάζονται για το αν οι δεύτεροι είναι εκπαιδευμένοι να αντικαθιστούν με ασφάλεια ένα φάρμακο. Το ίδιο φαίνεται να πιστεύουν και οι ασθενείς. Ενώ από την άλλη πλευρά, οι φαρμακοποιοί πιστεύουν πως θα πρέπει να έχουν το δικαίωμα της αντικατάστασης καθώς έχουν εκπαιδευτεί καλύτερα στην επιλογή φαρμάκου απ ο,τι οι ιατροί. Η πρόταση 4.10 αναφέρεται στην αντικατάσταση του πρωτότυπου φαρμάκου με γενόσημο και αν αυτή πρέπει να εφαρμόζεται σε περιπτώσεις όπου μικρές διαφορές στην ποσότητα του φαρμάκου είναι καθοριστικής σημασίας. Οι ιατροί συμφωνούν κατά το 75%, ενώ οι φαρμακοποιοί σε 85%. Φαίνεται πως οι φαρμακοποιοί είναι πιο αυστηροί στην αντικατάσταση φαρμάκου. Η βιβλιογραφία αναφέρει πως οι περισσότεροι φαρμακοποιοί παρ όλη τη θετική τους στάση απέναντι στην αντικατάσταση πιστεύουν πως δεν θα πρέπει να γίνεται πάντα (Babar et al, 2011). Σύμφωνα με τους φαρμακοποιούς, δεν θα πρέπει να επιτρέπεται η αντικατάσταση σε φάρμακα με στενό θεραπευτικό εύρος (UK Essays). Οι κύριες κατηγορίες φαρμάκων που χρήζουν προσοχής είναι αυτές με στενό θεραπευτικό εύρος, όπως τα ψυχοτρόπα και τα καρδιαγγειακά φάρμακα. Επίσης, θα πρέπει να τίθενται αυστηρά κριτήρια αντικατάστασης σε ηλικιωμένους και σε κρίσιμες ασθένειες, όπως η αρρυθμία (Lamy, 1986). Πανεπιστήμιο Πατρών Τμήμα Φαρμακευτικής, ΜΔΕ Φαρμακευτικού Marketing 127

129 Μέρος 2ο Θέλοντας να παρατηρήσουμε ποιος από τους παράγοντες που μελετήσαμε στην ενότητα 4 επηρεάζει περισσότερο τους επαγγελματίες υγείας στη αντικατάσταση ενός πρωτότυπου φαρμάκου με ένα γενόσημο, εφαρμόσαμε τα Nonparametric Tests και συγκεκριμένα το K Related Samples (Friedman test). Αρχικά, κάναμε τη μηδενική υπόθεση Ηο: Υπάρχουν στατιστικώς σημαντικές διαφορές στις απαντήσεις των ερωτωμένων για τους παράγοντες που επηρεάζουν την απόφαση αντικατάστασης πρωτότυπου φαρμάκου με γενόσημο. Από τον πίνακα που ακολουθεί παρατηρούμε ότι σύμφωνα με τις απαντήσεις των επαγγελματιών υγείας, τουλάχιστον δύο από τις μεταβλητές διαφέρουν στατιστικώς σημαντικά μεταξύ τους (sig.0,000<0,05). Άρα η υπόθεση Ηο δεν απορρίπτεται. Από τα αποτελέσματα του τεστ που παρατίθενται στον παρακάνω πίνακα, συμπεραίνουμε ότι οι παράγοντες που επηρεάζουν είναι διαφορετικοί ανάμεσα σε ιατρούς και φαρμακοποιούς. Οι ιατροί δηλώνουν πως επηρεάζονται ιδιαίτερα από την προσωπική τους ενημέρωση για την ισοδύναμη ή καλύτερη αποτελεσματικότητα του γενόσημου φαρμάκου. Έπειτα, η φθηνότερη τιμή του γενοσήμου διαδραματίζει ρόλο στη απόφαση των ιατρών να συνταγογραφήσουν γενόσημο φάρμακο. Οι φαρμακοποιοί από την άλλη πλευρά δηλώνουν πως η αντικατάσταση των πρωτότυπων σκευασμάτων με γενόσημα γίνεται χωρίς την πλήρη συγκατάθεσή τους, αφού τους υποχρεώνει το φαρμακευτικό σύστημα. Δεύτερος παράγοντας επηρεασμού αποτελεί η προσωπική ενημέρωση του φαρμακοποιών. Πίνακας 5.22: Ιεράρχηση των παραγόντων που επηρεάζουν τους επαγγελματίες υγείας στην απόφαση τους να αντικαταστήσουν ένα πρωτότυπο φάρμακο με γενόσημο Ιεράρχηση των παραγόντων που επηρεάζουν τους Mean Rank επαγγελματίες υγείας στη απόφαση της αντικατάστασης ενός πρωτότυπου φαρμάκου με ένα γενόσημο Ιατροί Φαρμακοποιοί Επιλογή ασθενούς 4,14 4,44 Σύσταση ιατρικού επισκέπτη 2,64 2,19 Προσωπική ενημέρωση για αποτελεσματικότητα 5,45 5,06 Με υποχρεώνει το ιατροφαρμακευτικό σύστημα 4,68 5,33 Μεγάλο απόθεμα του γενόσημου στην αποθήκη 3,32 3,96 Μεγαλύτερο κέρδος 2,85 2,93 Φθηνότερη τιμή του γενόσημου 4,93 4,10 Πανεπιστήμιο Πατρών Τμήμα Φαρμακευτικής, ΜΔΕ Φαρμακευτικού Marketing 128

130 Ιατροί Φαρμακοποιοί N Chi-Square Df 6 6 Asymp. Sig Ανάλυση των παραγόντων βελτίωσης της αντικατάστασης πρωτότυπου φαρμάκου Τέλος, μέσα από την ερώτηση 4.11, θέλαμε να διαπιστώσουμε πόσο σημαντικές είναι κάποιες προτάσεις έτσι ώστε να βελτιώσουμε τη διαδικασία της αντικατάστασης του πρωτότυπου φαρμάκου από ένα γενόσημο για τον ασθενή. Στον Πίνακα 5.23 φαίνονται οι απαντήσεις των συμμετεχόντων. Πίνακας 5.23.α: Αποτελέσματα ανάλυσης απαντήσεων προτάσεων 4.11.α-στ (εκφρασμένα σε ποσοστό επί τις % του δείγματος των ιατρών) Καθόλου Λίγο Σημαντικό Αρκετά Πολύ Δεν Α. ΙΑΤΡΟΙ σημαντικό σημαντικό σημαντικό σημαντικό 4.11 Πόσο σημαντικοί είναι οι παρακάτω παράγοντες για να βελτιώσουμε την αντικατάσταση ενός α β γ δ ε στ Η καλύτερη ενημέρωση των επαγγελματιών υγείας για τις επερχόμενες αλλαγές Φυλλάδια ενημέρωσης ασθενών σχετικά με τα γενόσημα φάρμακα Διαφημιστικές καμπάνιες σχετικά με τα γενόσημα Βελτιωμένες μέθοδοι ενημέρωσης ασθενών Χρηματική επιδότηση για εκπαίδευση και παρακολούθηση των ασθενών μετά από αντικατάσταση με γενόσημο Πιστοποίηση από ΕΟΦ για 100% βιοϊσοδυναμία πρωτοτύπου και γενοσήμου φαρμάκου πρωτότυπου φαρμάκου με κάποιο γενόσημο; ξέρω/ Δεν απαντώ 0,0 4,2 12,5 25,0 58,3 0,0 4,2 6,3 22,9 27,1 39,6 0,0 8,3 16,7 31,3 22,9 20,8 0,0 4,2 16,7 31,3 14,6 33,3 0,0 18,8 27,1 14,6 18,8 18,8 2,1 6,3 0,0 10,4 10,4 72,9 0,0 Πανεπιστήμιο Πατρών Τμήμα Φαρμακευτικής, ΜΔΕ Φαρμακευτικού Marketing 129

131 Πίνακας 5.23.β: Αποτελέσματα ανάλυσης απαντήσεων προτάσεων 4.11.α-στ (εκφρασμένα σε ποσοστό επί τις % του δείγματος των φαρμακοποιών) Καθόλου Λίγο Σημαντικό Αρκετά Πολύ Δεν Β. ΦΑΡΜΑΚΟΠΟΙΟΙ σημαντικό σημαντικό σημαντικό σημαντικό 4.11 Πόσο σημαντικοί είναι οι παρακάτω παράγοντες για να βελτιώσουμε την αντικατάσταση ενός α β γ δ ε στ Η καλύτερη ενημέρωση των επαγγελματιών υγείας για τις επερχόμενες αλλαγές Φυλλάδια ενημέρωσης ασθενών σχετικά με τα γενόσημα φάρμακα Διαφημιστικές καμπάνιες σχετικά με τα γενόσημα Βελτιωμένες μέθοδοι ενημέρωσης ασθενών Χρηματική επιδότηση για εκπαίδευση και παρακολούθηση των ασθενών μετά από αντικατάσταση με γενόσημο Πιστοποίηση από ΕΟΦ για 100% βιοϊσοδυναμία πρωτοτύπου και γενοσήμου φαρμάκου πρωτότυπου φαρμάκου με κάποιο γενόσημο; ξέρω/ Δεν απαντώ 2,1 4,3 8,5 19,1 63,8 2,1 6,4 6,4 17,0 36,2 31,9 2,1 14,9 14,9 23,4 27,7 14,9 4,3 6,4 6,4 21,3 42,6 14,9 8,5 14,9 17,0 17,0 21,3 23,4 6,4 2,1 4,3 8,5 14,9 61,7 8,5 Σχολιασμός Αποτελεσμάτων Η πρόταση 4.11 αναφέρεται σε διάφορους τρόπους και μεθόδους που μπορούν να εφαρμοστούν ώστε να βελτιώσουμε τη διαδικασία της αντικατάστασης ενός πρωτότυπου φαρμάκου με ένα γενόσημο. Συγκεκριμένα: Η πρόταση 4.11.α αναφέρεται στην καλύτερη ενημέρωση των ιατρών και φαρμακοποιών για τις επερχόμενες αλλαγές στο ιατροφαρμακευτικό σύστημα περίθαλψης. Εβδομήντα επτά % των συμμετεχόντων στην έρευνα της Αυστραλίας (Babar et al, 2011) πιστεύει πως είναι σημαντική η ενημέρωση των επαγγελματιών υγείας. Το 82-83% των επαγγελματιών υγείας που συμμετείχαν στην έρευνά μας, συμφώνησε πως το μέτρο αυτό είναι σημαντικό. Προς αυτή την κατεύθυνση θα μπορούσε να συμβάλει η χρήση κάποιου λογισμικού προγράμματος το οποίο να ενημερώνεται και να αναβαθμίζεται σύμφωνα με τις πραγματοποιηθείσες αλλαγές. Πανεπιστήμιο Πατρών Τμήμα Φαρμακευτικής, ΜΔΕ Φαρμακευτικού Marketing 130

132 Πίνακας 5.24: Μέσος όρος, τυπική απόκλιση, επικρατούσα τιμή και διάμεσος απαντήσεων προτάσεων 4.11.α-στ των ιατρών (Ι) και φαρμακοποιών (Φ) Μέση τιμή Τυπική Επικρατούσα Διάμεσος 4.11 Πόσο σημαντικοί είναι οι παρακάτω παράγοντες για να βελτιώσουμε την αντικατάσταση ενός πρωτότυπου φαρμάκου με κάποιο γενόσημο; α Η καλύτερη ενημέρωση των επαγγελματιών υγείας για τις επερχόμενες αλλαγές β Φυλλάδια ενημέρωσης ασθενών σχετικά με τα γενόσημα φάρμακα γ Διαφημιστικές καμπάνιες σχετικά με τα γενόσημα δ Βελτιωμένες μέθοδοι ενημέρωσης ασθενών ε Χρηματική επιδότηση για εκπαίδευση και παρακολούθηση των ασθενών μετά από αντικατάσταση με γενόσημο στ Πιστοποίηση από ΕΟΦ για 100% βιοϊσοδυναμία πρωτοτύπου και γενοσήμου φαρμάκου απόκλιση τιμή Ι Φ Ι Φ Ι Φ Ι Φ 4,38 4,41 0,866 0, ,00 5,00 3,92 3,83 1,127 1, ,00 4,00 3,31 3,13 1,223 1, ,00 3,00 3,56 3,58 1,236 1, ,00 4,00 2,91 3,23 1,427 1, ,00 3,00 4,44 4,42 1,109 1, ,00 5,00 Η πρόταση 4.11.β αναφέρεται στην τύπωση ενημερωτικών φυλλαδίων σχετικά με τα γενόσημα φάρμακα και τη διανομή τους σε ασθενείς-καταναλωτές. Περισσότεροι από τα 2/3 των επαγγελματιών υγείας θεωρούν πως το μέτρο είναι σημαντικό και θα βοηθήσει στην ενημέρωση του κοινού και επακόλουθα τη διαδικασία της αντικατάστασης. Η πρόταση 4.11.γ αναφέρεται στη δημιουργία διαφημιστικών εκστρατειών σχετικά με γενόσημα φάρμακα με σκοπό την ενημέρωση του κοινού. Λιγότεροι από τους μισούς επαγγελματίες υγείας πιστεύουν στη σημαντικότητα του μέτρου αυτού, ενώ το 1/3 αυτών παραμένουν ουδέτεροι. Φαίνεται πως στην Ελλάδα είχε γίνει μια τέτοια προσπάθεια μέσω τηλεόρασης και στο παρελθόν (Φεβρουάριος-Μάρτιος 2012), αλλά χωρίς σημαντική απήχηση. Με τη χρήση όλων των ΜΜΕ (τηλεόραση, ράδιο, περιοδικά) θα μπορούσε κάτι τέτοιο να έχει μια πιο ολοκληρωμένη μορφή. Η πρόταση 4.11.δ αναφέρεται σε νέες, βελτιωμένες μεθόδους ενημέρωσης των ασθενώνκαταναλωτών. Στη Τζαμάικα (WHO Drug Information, 2007), φαρμακοποιοί και ιατροί δήλωσαν πως η ανάγκη ενημέρωσης του κοινού είναι μεγάλη. Προτάθηκε η παροχή Πανεπιστήμιο Πατρών Τμήμα Φαρμακευτικής, ΜΔΕ Φαρμακευτικού Marketing 131

133 ενημέρωσης στους ασθενείς από τους επαγγελματίες υγείας (ιατρούς, φαρμακοποιούς) και αυτό διότι οι επαγγελματίες υγείας, λόγω της εμπιστοσύνης που τους έχουν οι ασθενείς, θα μπορούν να εξαλείψουν οποιαδήποτε αμφιβολία για τα γενόσημα. Περίπου οι μισοί συμμετέχοντες στην έρευνά μας θεωρούν πως τέτοιες κινήσεις θα αποδώσουν στη χώρα μας. Η πρόταση 4.11.ε αναφέρεται στη χρηματική επιδότηση για τη δημιουργία κέντρων εκπαίδευσης αλλά και παρακολούθησης των ασθενών μετά από την αντικατάσταση με γενόσημο φάρμακο. Οι ασθενείς πρέπει να εκπαιδεύονται για τα γενόσημα, αλλά και να παρακολουθούνται με τη χρήση αυτών, ώστε να επιβεβαιώνεται η αποτελεσματικότητά τους και να αυξάνεται η σχέση εμπιστοσύνης του ασθενούς με το νέο γενόσημο φάρμακο. Το 30-45% των επαγγελματιών δεν πιστεύουν ότι κάποιο τέτοιο μέτρο θα καρποφορήσει στην Ελλάδα, ενώ, αντίστοιχα, το 37-45% πιστεύουν ότι θα ήταν αρκετά σημαντικό. Βλέπουμε, λοιπόν, πως οι απόψεις διίστανται στο σημείο αυτό. Πιθανολογούμε πως οι έχοντες αρνητική άποψη για το μέτρο αυτό δεν πιστεύουν πως είναι εφικτό να υλοποιηθεί ένα τέτοιο έργο στη χώρα μας, δεδομένου ίσως και της οικονομικής κατάστασης την οποία βιώνουμε. Η πρόταση 4.11.στ αναφέρεται στην δυνατότητα του ΕΟΦ να πιστοποιήσει με ακρίβεια την 100% βιοϊσοδυναμία του πρωτότυπου και του γενόσημου φαρμάκου. Φαίνεται πως η πλειοψηφία (76-83%) θεωρεί αρκετά σημαντική μια τέτοια ενέργεια. Κάτι τέτοιο θα εξάλειφε την αμφιβολία από οποιοδήποτε ασθενή αλλά και επαγγελματία υγείας για την ποιότητα, την ασφάλεια και την αποτελεσματικότητα του γενοσήμου. Μέρος 2ο Θέλοντας να παρατηρήσουμε ποιος από τους παράγοντες που μελετήσαμε στην ερώτηση 4.11 θεωρούν οι επαγγελματίες υγείας ότι είναι σημαντικός έτσι ώστε να βελτιωθεί η διαδικασία της αντικατάστασης ενός πρωτότυπου φαρμάκου με ένα γενόσημο, εφαρμόσαμε τα Nonparametric Tests και συγκεκριμένα το K Related Samples (Friedman test). Αρχικά, κάναμε τη μηδενική υπόθεση Ηο: Υπάρχουν στατιστικώς σημαντικές διαφορές στις απαντήσεις των ερωτωμένων για τους παράγοντες που είναι σημαντικότεροι για τη διαδικασία βελτίωσης της αντικατάστασης πρωτότυπου φαρμάκου. Από τον πίνακα που ακολουθεί παρατηρούμε ότι σύμφωνα με τις απαντήσεις των επαγγελματιών υγείας, τουλάχιστον δύο από τις μεταβλητές διαφέρουν στατιστικώς σημαντικά μεταξύ τους (sig.0,000<0,05). Άρα η υπόθεση Ηο δεν απορρίπτεται. Από τα αποτελέσματα του τεστ που παρατίθενται στον παρακάνω πίνακα, συμπεραίνουμε ότι οι παράγοντες που επηρεάζουν περισσότερο τους επαγγελματίες υγείας είναι η καλύτερη ενημέρωσή τους αλλά και η 100% πιστοποίηση από τον ΕΟΦ για τη βιοϊσοδυναμία του γενόσημου φαρμάκου με το πρωτότυπο. Πρωτεύον θεωρούν οι ιατροί την πιστοποίηση για βιοϊσοδυναμία του Πανεπιστήμιο Πατρών Τμήμα Φαρμακευτικής, ΜΔΕ Φαρμακευτικού Marketing 132

134 ΕΟΦ, ενώ οι φαρμακοποιοί πιστεύουν πρωτίστως στην καλύτερη ενημέρωση των επαγγελματιών υγείας. Ακολουθεί έπειτα η σωστή ενημέρωση των ασθενών. Πίνακας 5.25: Ιεράρχηση των σημαντικότερων παραγόντων που δύναται να βελτιώσουν τη διαδικασία αντικατάστασης πρωτότυπου φαρμάκου με γενόσημο Ιεράρχηση των σημαντικότερων παραγόντων που Mean Rank δύναται να βελτιώσουν τη διαδικασία αντικατάστασης πρωτότυπου φαρμάκου με γενόσημο Ιατροί Φαρμακοποιοί Ενημέρωση των επαγγελματιών υγείας 4,48 4,58 Φυλλάδια ενημέρωσης για ασθενείς 3,72 3,54 Διαφημιστικές καμπάνιες 2,71 2,55 Βελτιωμένες μέθοδοι ενημέρωησς ασθενών 3,10 3,08 Χρηματική επιδότηση για εκπαίδευση και παρακολούθηση ασθενών 2,45 2,77 Πιστοποίηση ΕΟΦ για 100% βιοϊσοδυναμία 4,54 4,49 Ιατροί Φαρμακοποιοί N Chi-Square df 5 5 Asymp. Sig Μελέτη της επίδρασης που έχουν τα δημογραφικά στοιχεία Για να μελετήσουμε πώς επηρεάζεται η στάση των επαγγελματιών υγείας ανάλογα με τα δημογραφικά χαρακτηριστικά τους, εφαρμόσαμε τα Nonparametric Tests και συγκεκριμένα το 2 & Κ Independent Samples. Πιο συγκεκριμένα, μελετήσαμε πώς επηρεάζουν το φύλο, η ηλικία και το μορφωτικό επίπεδο, τα χρόνια προϋπηρεσίας αλλά και το επάγγελμα τη στάση των επαγγελματιών υγείας ως προς τα γενόσημα φάρμακα Γνώμη των επαγγελματιών υγείας για τα γενόσημα φάρμακα α) Φύλο Αρχικά, ερευνήσαμε κατά πόσο το φύλο διαφοροποιεί τις απαντήσεις που έδωσαν οι επαγγελματίες για τη στάση τους προς τα γενόσημα φάρμακα. Κάναμε την υπόθεση Ho: Υπάρχουν στατιστικώς σημαντικές διαφορές στις απόψεις των ερωτωμένων για τις μεταβλητές που αναφέρονται στα αποτελέσματα της στάσης ανάλογα με το φύλο τους. Εφαρμόσαμε το μη παραμετρικό τεστ Mann-Whitney test και συμφωνά με τα αποτελέσματα που παρατίθενται στον Πίνακα 5.26, παρατηρούμε ότι η διαφορά μεταξύ ανδρών και γυναικών είναι στατιστικά σημαντική μόνο για τη μεταβλητή που αναφέρεται στις συνέπειες Πανεπιστήμιο Πατρών Τμήμα Φαρμακευτικής, ΜΔΕ Φαρμακευτικού Marketing 133

135 στην έρευνα και ανάπτυξη νέων φαρμάκων λόγω της ευρείας χρήσης γενόσημων φαρμάκων. Από τον Πίνακα 5.26 βλέπουμε ότι οι γυναίκες περισσότερο από τους άνδρες πιστεύουν ότι η ευρεία χρήση των γενόσημων φαρμάκων θα οδηγήσει σε μικρότερους οικονομικούς πόρους για έρευνα και ανάπτυξη νέων φαρμάκων. Για όλες τις άλλες μεταβλητές που εξετάσαμε, η διαφορά μεταξύ ανδρών και γυναικών δεν είναι στατιστικά σημαντική (sig.>0,05). Πίνακας 5.26: Επίδραση του φύλου στη γνώμη των επαγγελματιών υγείας για τα γενόσημα φάρμακα Mean Sum of Φύλο Ν Rank Ranks 2.1 Τα γενόσημα φάρμακα είναι ασφαλή, χωρίς παρενέργειες 2.2 Τα γενόσημα φάρμακα είναι αποτελεσματικά όσο και τα πρωτότυπα φάρμακα Η συνεχής χρήση γενοσήμων φαρμάκων μπορεί να επιφέρει παρενέργειες. Τα γενόσημα φάρμακα είναι πιο φθηνά από τα πρωτότυπα φάρμακα. Τα γενόσημα φάρμακα προέρχονται από τριτοκοσμικές χώρες. Τα γενόσημα φάρμακα περιέχουν τα ίδια έκδοχα με τα πρωτότυπα φάρμακα. 2.7 Ο ΕΟΦ είναι ικανός να εξασφαλίσει ότι τα γενόσημα φάρμακα παρασκευάζονται κάτω από συνθήκες υψηλής ποιότητας. 2.8 Ευρεία χρήση των γενοσήμων φαρμάκων θα οδηγήσει σε μικρότερους οικονομικούς πόρους για έρευνα και ανάπτυξη νέων φαρμάκων. Mann- Whitney U Wilcoxon W Άνδρας 52 47, ,00 Γυναίκα 38 42, ,00 Άνδρας 52 49, ,50 Γυναίκα 41 44, ,50 Άνδρας 50 44, ,00 Γυναίκα 41 48, ,00 Άνδρας 52 49, ,50 Γυναίκα 43 45, ,50 Άνδρας 47 41, ,00 Γυναίκα 39 46, ,00 Άνδρας 45 46, ,50 Γυναίκα 40 39, ,50 Άνδρας 50 45, ,00 Γυναίκα 38 42, ,00 Άνδρας 47 38, ,00 Γυναίκα 39 49, , , , , , , , , , , , , , , , , ,000 Z -1,037-0,927-0,727-0,808-0,934-1,448-0,540-2,138 Asymp. Sig (2-tailed) a. Grouping Variable : Φύλο 0,300 0,354 0,467 0,419 0,350 0,148 0,589 0,033 Πανεπιστήμιο Πατρών Τμήμα Φαρμακευτικής, ΜΔΕ Φαρμακευτικού Marketing 134

136 β) Ηλικία Ερευνήσαμε κατά πόσο η ηλικία διαφοροποιεί τις απαντήσεις που έδωσαν οι επαγγελματίες για τη στάση τους προς τα γενόσημα φάρμακα. Κάναμε την υπόθεση Ho: Υπάρχουν στατιστικώς σημαντικές διαφορές στις απόψεις των ερωτωμένων για τις μεταβλητές που αναφέρονται στα αποτελέσματα της στάσης ανάλογα με την ηλικία τους. Εφαρμόσαμε το μη παραμετρικό Kruskal-Wallis test και, σύμφωνα με τα αποτελέσματα που παρατίθενται στον Πίνακα 5.27, παρατηρούμε ότι η διαφορά μεταξύ των 3 ηλικιακών ομάδων (<35, 36-50, 51-65) είναι στατιστικά σημαντική μόνο για τη μεταβλητή που αναφέρεται στην αποτελεσματικότητα των γενόσημων φαρμάκων. Από τον Πίνακα 5.27 βλέπουμε ότι οι μεγαλύτερης ηλικίας επαγγελματίες (51-65) περισσότερο από τους νεώτερους πιστεύουν ότι τα γενόσημα φάρμακα είναι αποτελεσματικά όσο και τα πρωτότυπα. Για όλες τις άλλες μεταβλητές που εξετάσαμε, η διαφορά μεταξύ των ηλικιακών ομάδων δεν είναι στατιστικά σημαντική (sig.>0,05). Πίνακας 5.27: Επίδραση της ηλικίας στη γνώμη των επαγγελματιών υγείας για τα γενόσημα φάρμακα Mean Ηλικία Ν Rank Τα γενόσημα φάρμακα είναι ασφαλή, χωρίς παρενέργειες Τα γενόσημα φάρμακα είναι αποτελεσματικά όσο και τα πρωτότυπα φάρμακα. Η συνεχής χρήση γενοσήμων φαρμάκων μπορεί να επιφέρει παρενέργειες. Τα γενόσημα φάρμακα είναι πιο φθηνά από τα πρωτότυπα φάρμακα. Τα γενόσημα φάρμακα προέρχονται από τριτοκοσμικές χώρες. Τα γενόσημα φάρμακα περιέχουν τα ίδια έκδοχα με τα πρωτότυπα φάρμακα. < , , ,50 < , , ,61 < , , ,75 < , , ,70 < , , ,18 < , , ,15 Πανεπιστήμιο Πατρών Τμήμα Φαρμακευτικής, ΜΔΕ Φαρμακευτικού Marketing 135

137 Ο ΕΟΦ είναι ικανός να εξασφαλίσει ότι τα γενόσημα φάρμακα παρασκευάζονται κάτω από συνθήκες υψηλής ποιότητας. Ευρεία χρήση των γενοσήμων φαρμάκων θα οδηγήσει σε μικρότερους οικονομικούς πόρους για έρευνα και ανάπτυξη νέων φαρμάκων. < , , ,89 < , , , Chi-Square 5,971 9,126 4,307 5,206 2,694 0,503 3,549 0,611 df Asymp. Sig 0,051 0,010 0,116 0,074 0,260 0,778 0,170 0,737 a. Krustal Wallis test b. Grouping Variable: Ηλικία γ) Επάγγελμα Τέλος, μελετήσαμε αν το επάγγελμα παίζει ρόλο στις απόψεις των επαγγελματιών υγείας για τη στάση τους προς τα γενόσημα φάρμακα. Κάναμε την υπόθεση Ho: να υπάρχουν στατιστικώς σημαντικές διαφορές στις απόψεις των ερωτωμένων για τις μεταβλητές που αναφέρονται στα αποτελέσματα της στάσης ανάλογα με το επάγγελμα τους. Εφαρμόσαμε το μη παραμετρικό τεστ Mann-Whitney test και, σύμφωνα με τα αποτελέσματα που παρατίθενται στον Πίνακα 5.28, παρατηρούμε ότι η διαφορά μεταξύ ιατρών και φαρμακοποιών δεν είναι στατιστικά σημαντική για καμία μεταβλητή. Πίνακας 5.28: Επίδραση του επαγγέλματος στη γνώμη των επαγγελματιών υγείας για τα γενόσημα φάρμακα Mean Sum of Επάγγελμα Ν Rank Ranks 2.1 Τα γενόσημα φάρμακα είναι ασφαλή, χωρίς παρενέργειες 2.2 Τα γενόσημα φάρμακα είναι αποτελεσματικά όσο και τα πρωτότυπα φάρμακα. 2.3 Η συνεχής χρήση γενοσήμων φαρμάκων μπορεί να επιφέρει παρενέργειες Τα γενόσημα φάρμακα είναι πιο φθηνά από τα πρωτότυπα φάρμακα. Τα γενόσημα φάρμακα προέρχονται από τριτοκοσμικές χώρες. Ιατρός 45 48, ,50 Φαρμακοποιός 45 42, ,50 Ιατρός 47 48, ,00 Φαρμακοποιός 46 45, ,00 Ιατρός 46 49, ,50 Φαρμακοποιός 45 42, ,50 Ιατρός 48 44, ,00 Φαρμακοποιός 47 51, ,00 Ιατρός 42 38, ,00 Φαρμακοποιός 44 47, ,00 Πανεπιστήμιο Πατρών Τμήμα Φαρμακευτικής, ΜΔΕ Φαρμακευτικού Marketing 136

138 2.6 Τα γενόσημα φάρμακα περιέχουν τα ίδια έκδοχα με τα πρωτότυπα φάρμακα. 2.7 Ο ΕΟΦ είναι ικανός να εξασφαλίσει ότι τα γενόσημα φάρμακα παρασκευάζονται κάτω από συνθήκες υψηλής ποιότητας. 2.8 Ευρεία χρήση των γενοσήμων φαρμάκων θα οδηγήσει σε μικρότερους οικονομικούς πόρους για έρευνα και ανάπτυξη νέων φαρμάκων. Επάγγελμα Ν Mean Sum of Rank Ranks Ιατρός 42 47, ,00 Φαρμακοποιός 43 38, ,00 Ιατρός 45 46, ,50 Φαρμακοποιός 43 42, ,50 Ιατρός 40 40, ,50 Φαρμακοποιός 46 46, , Mann- Whitney U 891, , , , , , , ,500 Wilcoxon W 1926, , , , , , , ,500 Z -1,025-0,595-1,238-1,373-1,726-1,852-0,725-1,193 Asymp. Sig (2-tailed) 0,305 0,552 0,216 0,170 0,084 0,064 0,468 0,233 a. Grouping Variable : Επάγγελμα Παρόλα αυτά, αξίζει να σημειώσουμε ότι υπάρχει μία διαφορά, όχι στατιστικά σημαντική, ανάμεσα σε ιατρούς και φαρμακοποιούς, όσον αφορά τη σύσταση των εκδόχων. Οι ιατροί φαίνεται να υποστηρίζουν πως τα έκδοχα των γενοσήμων είναι ίδια με αυτά των πρωτοτύπων. Για όλες τις άλλες μεταβλητές που εξετάσαμε, η διαφορά μεταξύ ιατρών και φαρμακοποιών δεν είναι στατιστικά σημαντική (sig.>0,05) Συνταγογράφηση γενόσημων και πρωτότυπων φαρμάκων α) Ηλικία Στη συνέχεια, μελετήσαμε αν διαφοροποιούνται οι απαντήσεις που έδωσαν οι επαγγελματίες υγείας για τη χορήγηση γενόσημων φαρμάκων και την προτίμησή τους ή όχι στα πρωτότυπα φάρμακα ανάλογα με την ηλικία τους. Η υπόθεση που κάναμε ήταν Ho: Υπάρχουν στατιστικώς σημαντικές διαφορές στις απόψεις των ερωτωμένων για τις μεταβλητές που αναφέρονται στα αποτελέσματα της στάσης ανάλογα με την ηλικία τους. Σύμφωνα με παλαιότερη μελέτη (Tsiantou et al, 2009) φαίνεται πως η ηλικία παίζει καθοριστικό παράγοντα στην γνώμη των επαγγελματιών, καθώς παλαιότεροι και μεγαλύτερης ηλικίας επαγγελματίες έχουν περισσότερες πιθανότητας να χορηγήσουν γενόσημο φάρμακο Πανεπιστήμιο Πατρών Τμήμα Φαρμακευτικής, ΜΔΕ Φαρμακευτικού Marketing 137

139 απ ό,τι οι νεώτερης ηλικίας. Εφαρμόσαμε το μη παραμετρικό τεστ Kruskal-Wallis test και από τα αποτελέσματα που αναφέρονται στον Πίνακα 5.29 παρατηρούμε ότι σε επίπεδο στατιστικής σημαντικότητας, η διαφορά μεταξύ των 3 ηλικιακών ομάδων (<35, 36-50, 51-65) δεν είναι στατιστικά σημαντική για καμία από τις μεταβλητές που αναφέρονται. Καταλήγουμε στο συμπέρασμα πως η ηλικία, σε αντίθεση με προηγούμενη έρευνα, δεν επηρεάζει τη συνταγογράφηση και χορήγηση γενόσημων φαρμάκων από τους επαγγελματίες υγείας. Πίνακας 5.29: Επίδραση της ηλικίας στη συνταγογράφηση γενόσημων και πρωτότπων φαρμάκων στους επαγγελματίες υγείας Ηλικία Ν Mean rank 3.1 < ,63 Πρόταση για χρήση γενόσημων ,61 φαρμάκων ,30 < , Προτίμηση σε πρωτότυπα φάρμακα , ,90 Πρόταση για χρήση γενόσημων φαρμάκων Προτίμηση σε πρωτότυπα φάρμακα Chi-Square 3,964 0,112 df 2 2 Asymp. Sig 0,138 0,946 a. Krustal Wallis test b. Grouping Variable: Ηλικία β) Χρόνια προϋπηρεσίας Στη συνέχεια, μελετήσαμε αν διαφοροποιούνται οι απαντήσεις που έδωσαν οι επαγγελματίες υγείας για τη χορήγηση γενόσημων φαρμάκων και την προτίμησή τους ή όχι στα πρωτότυπα φάρμακα, ανάλογα με τα χρόνια εξάσκησης τους επαγγέλαμτος τους. Η υπόθεση που κάναμε ήταν Ho: Υπάρχουν στατιστικώς σημαντικές διαφορές στις απόψεις των ερωτωμένων για τις μεταβλητές που αναφέρονται στα αποτελέσματα της στάσης ανάλογα με τα έτη προϋπηρεσίας. Εφαρμόσαμε το μη παραμετρικό τεστ Kruskal-Wallis test και, από τα αποτελέσματα που αναφέρονται στον Πίνακα 5.30, παρατηρούμε ότι σε επίπεδο στατιστικής σημαντικότητας, η διαφορά μεταξύ των 4 ομάδων (<5, 6-10, 11-20, >21) δεν είναι στατιστικά σημαντική για καμία από τις μεταβλητές που αναφέρονται. Καταλήγουμε στο συμπέρασμα πως τα χρόνια προϋπηρεσίας δεν επηρεάζουν τη συνταγογράφηση και χορήγηση γενόσημων φαρμάκων από τους επαγγελματίες υγείας. Πανεπιστήμιο Πατρών Τμήμα Φαρμακευτικής, ΜΔΕ Φαρμακευτικού Marketing 138

140 Πίνακας 5.30: Επίδραση των χρόνων προϋπηρεσίας στη συνταγογράφηση γενόσημων και πρωτότυπων φαρμάκων στους επαγγελματίες υγείας Χρόνια προϋπηρεσίας Ν Mean rank Πρόταση για χρήση γενόσημων φαρμάκων Προτίμηση σε πρωτότυπα φάρμακα < , , ,63 > ,00 < , , ,38 > ,38 Πρόταση για χρήση γενόσημων φαρμάκων Προτίμηση σε πρωτότυπα φάρμακα Chi-Square 0,161 0,611 df 3 3 Asymp. Sig 0,984 0,894 a. Krustal Wallis test b. Grouping Variable: Χρόνια Προϋπηρεσίας Στάση επαγγελματιών ως προς την αντικατάσταση με γενόσημο Τέλος, μελετήσαμε αν διαφοροποιούνται οι απαντήσεις των επαγγελματιών υγείας για την αντικατάσταση του πρωτότυπου φαρμάκου με ένα γενόσημο σύμφωνα με το επάγγελμά τους, Κάναμε την υπόθεση Ho: Υπάρχουν στατιστικώς σημαντικές διαφορές στις απόψεις των ερωτωμένων για τις μεταβλητές που αναφέρονται στα αποτελέσματα της στάσης ανάλογα με το επάγγελμα τους. Εφαρμόσαμε το μη παραμετρικό τεστ Mann-Whitney test και σύμφωνα με τα αποτελέσματα που παρατίθενται στον Πίνακα 5.31, παρατηρούμε ότι η διαφορά μεταξύ ιατρών και φαρμακοποιών είναι στατιστικά σημαντική για την ευθύνη επιλογής φαρμάκου και της παρασκευάστριας εταιρείας καθώς και την αντικατάσταση υπό ορισμένες συνθήκες. Υπάρχει και μία διαφορά που πλησιάζει στο επίπεδο της στατιστικής σημαντικότητας (sig. 0,054 > sig.0,05) και αυτό είναι η εξασφάλιση της χορήγησης ποιοτικών φαρμάκων από τους φαρμακοποιούς. Από τον Πίνακα 5.31 βλέπουμε πως οι ιατροί περισσότερο από τους φαρμακοποιούς πιστεύουν πως είναι ευθύνη του ιατρού η επιλογή του κατάλληλου φαρμάκου και της αντίστοιχης φαρμακευτικής εταιρείας για τον ασθενή. Ακόμη, από τον Πίνακα 5.31 φαίνεται πως οι φαρμακοποιοί περισσότερο από τους ιατρούς πιστεύουν πως θα πρέπει να έχει το δικαίωμα ο φαρμακοποιός να αντικαταστήσει το φάρμακο, Πανεπιστήμιο Πατρών Τμήμα Φαρμακευτικής, ΜΔΕ Φαρμακευτικού Marketing 139

141 αντικαθιστώντας το με ίδιο φάρμακο άλλης φαρμακευτικής εταιρείας και αυτό χωρίς να συμβουλευτεί το συνταγογράφο ιατρό και πάντα κάτω από τις κατάλληλες συνθήκες. Τέλος, οι φαρμακοποιοί περισσότερο από τους ιατρούς πιστεύουν πως οι πρώτοι θα πρέπει να χορηγούν μόνο φάρμακα εδραιωμένα και πιστοποιημένα για την ποιότητα τους. Πίνακας 5.31: Επίδραση του επαγγέλματος στις γνώμη των επαγγελματιών υγείας για τα αντικατάσταση του πρωτότυπου φαρμάκου με ένα γενόσημο Mean Sum of Επάγγελμα Ν Rank Ranks 4.3 Οι ιατροί θα πρέπει να συνεχίσουν να έχουν τη ευθύνη επιλογής φαρμάκου και της παρασκευά-στριας εταιρείας για τον ασθενή 4.4 Είναι σημαντικό ο φαρμακοποιός να χορηγεί μόνο φάρμακα εδραιωμένα για την ποιότητα τους 4.5 Απαιτείται περισσότερος χρόνος για να εξηγήσεις την αντικατάσταση του φαρμάκου στον ασθενή 4.6 Υπάρχει αντίκτυπο στη σχέση μου με τον ασθενή όταν το γενόσημο φάρμακο δεν έχει την αναμενόμενη αποτελεσματικότητα 4.9 Οι φαρμακοποιοί θα πρέπει να έχουν το δικαίωμα να αντικαταστήσουν το φάρμακο μιας εταιρείας με άλλης, κάτω από ορισμένες συνθήκες, χωρίς να συμβουλεύονται το συνταγογράφο ιατρό 4.10 Η αντικατάσταση με γενόσημα φάρμακα δεν θα πρέπει να επιτρέπεται σε ορισμένες περιπτώσεις όπου μικρές διαφορές στα επίπεδα του φαρμάκου μπορεί να έχουν επιπτώσεις στην αντίδραση του οργανισμού του ασθενούς Ιατρός 47 60, ,00 Φαρμακοποιός 46 32, ,00 Ιατρός 44 41, ,50 Φαρμακοποιός 46 49, ,50 Ιατρός 47 44, ,50 Φαρμακοποιός 47 50, ,50 Ιατρός 45 47, ,50 Φαρμακοποιός 46 44, ,50 Ιατρός 46 27, ,50 Φαρμακοποιός 46 65, ,00 Ιατρός 45 42, ,00 Φαρμακοποιός 44 47, , Mann-Whitney U 427, , , , , ,000 Wilcoxon W 1508, , , , , ,000 Z -5,259-1,927-1,247-0,732-6,973-0,947 Asymp. Sig (2-tailed) a. Grouping Variable : Επάγγελμα 0,000 0,054 0,213 0,464 0,000 0,343 Οι υπόλοιποι παράγοντες (φύλο, επίπεδο μόρφωσης, χρόνια προϋπηρεσίας, εισόδημα, τόπος εργασίας) δεν χρήζουν ιδιαίτερης σημασίας, όπως ακριβώς και σε προηγούμενες μελέτες. Πανεπιστήμιο Πατρών Τμήμα Φαρμακευτικής, ΜΔΕ Φαρμακευτικού Marketing 140

142 5.9 Περίληψη Τα αποτελέσματα της ανάλυσης των απαντήσεων έδειξαν πως οι επαγγελματίες υγείας στην Ελλάδα δεν έχουν πλήρη επίγνωση του τί εστί γενόσημο φάρμακο. Δυσκολεύονται να δώσουν ένα σωστό και ολοκληρωμένο ορισμό του γενοσήμου, ενώ τους λείπουν βασικές γνώσεις περί βιοϊσοδυναμίας πρωτότυπου και γενόσημου φαρμάκου. Οι πηγές ενημέρωσής τους μπορεί και να είναι η αιτία αυτής της άγνοιας. Επακόλουθο είναι οι ελλιπείς γνώσεις να οδηγούν και σε διχασμένες απόψεις. Η ασφάλεια και η αποτελεσματικότητα των γενοσήμων δεν είναι παράγοντες που βρίσκουν σύμφωνους τους επαγγελματίες, ενώ οι φαρμακοποιοί ισχυρίζονται ότι περαιτέρω παρενέργειες από τη χρήση γενοσήμων δεν είναι εφικτές. Αμφιβολία επικρατεί ακόμη και για την προέλευση των φαρμάκων αυτών και τη σύστασή τους, με τους φαρμακοποιούς να επιμένουν πως δεν είναι η ίδια σύσταση με τα πρωτότυπα. Αναμφισβήτητα, η εμπιστοσύνη στον ΕΟΦ έχει χαθεί εκ μέρους των επαγγελματιών υγείας. Συμφωνία υπάρχει στο γεγονός πως τα γενόσημα έχουν χαμηλότερη τιμή, αλλά δεν πιστεύουν πως αυτό θα επηρεάσει την ανάπτυξη στον τομέα της έρευνας. Στη συνέχεια, φαίνεται πως οι επαγγελματίες υγείας σε γενικές γραμμές συστήνουν τη χρήση γενοσήμων, αλλά παρόλα αυτά, προτιμούν τα πρωτότυπα φάρμακα. Ενώ σημαντικότερος παράγοντας στην απόφασή τους να συνταγογραφήσουν ή να χορηγήσουν γενόσημο φάρμακο αποτελεί η χαμηλότερη τιμή του. Επίσης, σημαντικοί παράγοντες που θα επηρεάσουν την απόφαση των επαγγελματιών να αντικαταστήσουν ένα πρωτότυπο με γενόσημο φάρμακο αποτελεί για τους μεν ιατρούς, η προσωπική τους ενημέρωση και κατά δεύτερον η χαμηλότερη τιμή του γενοσήμου, ενώ οι φαρμακοποιοί δηλώνουν πως υποχρεούνται στην αντικατάσταση με γενόσημο. Επιπρόσθετα, τη διαδικασία αυτή της αντικατάστασης με γενόσημα φάρμακα θα διευκόλυνε η πιστοποίηση του ΕΟΦ για βιοϊσοδυναμία των γενοσήμων κατά την άποψη των ιατρών, ενώ η καλύτερη ενημέρωση θεωρείται από τους φαρμακοποιούς ότι διαδραματίζει σπουδαιότερο ρόλο. Τέλος, συμπεράναμε ότι τα δημογραφικά χαρακτηριστικά δεν επηρεάζουν ιδιαίτερα τις απόψεις των επαγγελματιών υγείας εκτός από δύο περιπτώσεις όπου: α) οι γυναίκες πιστεύουν πως η ευρεία χρήση γενόσημων φαρμάκων θα οδηγήσει σε μικρότερους οικονομικούς πόρους για έρευνα και ανάπτυξη νέων φαρμάκων και β) οι μεγαλύτερης ηλικίας επαγγελματίες (51-65 ετών) πιστεύουν πως τα γενόσημα είναι αποτελεσματικά όσο και τα πρωτότυπα. Επιπρόσθετα, οι ιατροί πιστεύουν πως θα πρέπει να έχουν την ευθύνη επιλογής φαρμάκου και παρασκευάστριας εταιρείας, ενώ οι φαρμακοποιοί θεωρούν πως θα πρέπει να έχουν το δικαίωμα της αντικατάστασης φαρμάκου χωρίς τη γνωμοδότηση τους ιατρού, σε ορισμένες περιπτώσεις. Πανεπιστήμιο Πατρών Τμήμα Φαρμακευτικής, ΜΔΕ Φαρμακευτικού Marketing 141

143 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 6: ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ ΠΡΟΤΑΣΕΙΣ 6.1 Εισαγωγή Η αγορά των γενόσημων φαρμάκων αναπτύσσεται ταχύτατα τον τελευταίο χρόνο στη χώρα μας και προβλέπεται πως θα αυξηθεί σημαντικά η κατανάλωσή τους τα επόμενα χρόνια. Στο κεφάλαιο αυτό παρουσιάζονται τα συμπεράσματα μας μέσα από τη μελέτη μας, αλλά και κάποιες προτάσεις προς διάφορους φορείς ώστε η ραγδαία ανάπτυξη των γενόσημων φάρμακα να γίνει ομαλά και να καθιερωθούν στις ζωές μας. Αρχικά στην Ενότητα 6.2 υπενθυμίζονται ο σκοπός και οι στόχοι της διπλωματικής αυτής εργασίας. Στη συνέχεια, στην Ενότητα 6.3 παρουσιάζονται τα συμπεράσματα, όσον αφορά τους ασθενείς-καταναλωτές, βάσει των στόχων που είχαμε αρχικά θέσει Στη συνέχεια, στην ενότητα 6.4 παρουσιάζονται τα συμπεράσματα, όσον αφορά τους επαγγελματίες υγείας, βάσει των στόχων που είχαμε αρχικά θέσει Στην Ενότητα 6.5 αναφέρονται οι περιορισμοί της έρευνας λόγω της μεθοδολογίας που χρησιμοποιήθηκε και του δείγματος που επελέγη. Ακολούθως, στην Ενότητα 6.6 παρουσιάζονται προτάσεις προς το κράτος, τους επαγγελματίες υγείας, τις φαρμακευτικές βιομηχανίες, τον ΕΟΦ, αλλά και τους ασθενείς-καταναλωτές σε σχέση με τα γενόσημα φάρμακα Τέλος, στην Ενότητα 6.7 παρουσιάζονται κάποιες προτάσεις για μελλοντικές έρευνες σχετικά με τα γενόσημα φάρμακα 6.2 Σκοπός και στόχοι της διπλωματικής εργασίας Σκοπός της διπλωματικής εργασίας ήταν να εκτιμήσουμε ποιες είναι οι στάσεις των ασθενών-καταναλωτών αλλά και των επαγγελματιών υγείας, ιατρών και φαρμακοποιών, προς τα γενόσημα φάρμακα στην Ελλάδα. Οι επιμέρους στόχοι της έρευνας είναι να μελετήσουμε: 1. Ποιες οι γνώσεις των ασθενών-καταναλωτών σε σχέση με τα γενόσημα φάρμακα. Για το στόχο αυτό, εφαρμόστηκε η μέθοδος Ανάλυσης Συχνοτήτων (Frequencies) σε στοιχεία που συγκεντρώθηκαν μέσω του ερωτηματολογίου. 2. Ποια η γνώμη των ασθενών-καταναλωτών περί γενόσημων φαρμάκων. Εδώ εφαρμόστηκε η μέθοδος Ανάλυσης Συχνοτήτων (Frequencies) και το Friedman test. 3. Τους λόγους χρήσης γενόσημων φαρμάκων από ασθενείς-καταναλωτές. Επίσης, για το στόχο αυτό εφαρμόστηκε η μέθοδος Ανάλυσης Συχνοτήτων (Frequencies) σε στοιχεία που συγκεντρώθηκαν μέσω του ερωτηματολογίου και το Friedman test. Πανεπιστήμιο Πατρών Τμήμα Φαρμακευτικής, ΜΔΕ Φαρμακευτικού Marketing 142

144 4. Τους παράγοντες που επηρεάζουν τη θέλησή τους για αντικατάσταση του πρωτοτύπου με γενόσημο φάρμακο. Εδώ εφαρμόστηκε η μέθοδος Ανάλυσης Συχνοτήτων (Frequencies) και το Friedman test. 5. Πώς επηρεάζεται η άποψη των ασθενών-καταναλωτών για τα γενόσημα φάρμακα ανάλογα με τα δημογραφικά χαρακτηριστικά τους. Για το στόχο αυτό εφαρμόστηκαν μη παραμετρικά τεστ (Mann-Whitney, Kruskal-Wallis). Όσον αφορά τους επαγγελματίες υγείας, οι στόχοι ήταν να αξιολογήσουμε: 1. Ποιες οι γνώσεις των επαγγελματιών υγείας σε σχέση με τα γενόσημα φάρμακα. Για το στόχο αυτό, εφαρμόστηκε η μέθοδος Ανάλυσης Συχνοτήτων (Frequencies) σε στοιχεία που συγκεντρώθηκαν μέσω του ερωτηματολογίου. 2. Τη γνώμη των επαγγελματιών υγείας περί γενόσημων φαρμάκων. Εδώ εφαρμόστηκε η μέθοδος Ανάλυσης Συχνοτήτων (Frequencies). 3. Τους λόγους χορήγησης γενόσημων φαρμάκων από επαγγελματίες υγείας. Επίσης, για το στόχο αυτό εφαρμόστηκε η μέθοδος Ανάλυσης Συχνοτήτων (Frequencies) σε στοιχεία που συγκεντρώθηκαν μέσω του ερωτηματολογίου και το Friedman test. 4. Ποιοι παράγοντες επηρεάζουν την επιλογή των επαγγελματιών υγείας στην αντικατάσταση του πρωτότυπου φαρμάκου με γενόσημο φάρμακο. Εδώ εφαρμόστηκε η μέθοδος Ανάλυσης Συχνοτήτων (Frequencies) και το Friedman test. 5. Ποιοι παράγοντες μπορούν να βελτιώσουν τη διαδικασία της αντικατάστασης με γενόσημο φάρμακο. Και σε αυτό τον στόχο εφαρμόστηκε η μέθοδος Ανάλυσης Συχνοτήτων (Frequencies) και το Friedman test. 6. Πώς επηρεάζεται η άποψη των επαγγελματιών υγείας για τα γενόσημα φάρμακα ανάλογα με τα δημογραφικά χαρακτηριστικά τους. Για το στόχο αυτό εφαρμόστηκαν μη παραμετρικά τεστ (Mann-Whitney, Kruskal-Wallis). 6.3 Συμπεράσματα για τα αποτελέσματα των ασθενών-καταναλωτών Στην ενότητα αυτή παρατίθενται συγκεντρωτικά τα κυριότερα συμπεράσματα που προκύπτουν από την ανάλυση των αποτελεσμάτων που προηγήθηκε στο κεφάλαιο 4. Πιο συγκεκριμένα, τα συμπεράσματα ομαδοποιούνται σύμφωνα με τους στόχους που έχουμε θέσει στην έρευνα Συμπεράσματα για τις γνώσεις των ασθενών Οι μισοί σχεδόν συμμετέχοντες ασθενείς-καταναλωτές ήταν γνώστες ή κάτι γνώριζαν για τον όρο γενόσημο φάρμακο σε αντίθεση με παρόμοιες μελέτες στη Μαλαισία (Thomas, Vitry, 2009) και Ισραήλ (Hassali et al, 2011). Φαίνεται πως η ελληνική κοινωνία αρχίζει και μοιάζει περισσότερο σε άλλες χώρες, όπως η Γερμανία, όπου οι ασθενείς γνωρίζουν τη διαφορά του πρωτότυπου Πανεπιστήμιο Πατρών Τμήμα Φαρμακευτικής, ΜΔΕ Φαρμακευτικού Marketing 143

145 φαρμάκου σε σχέση με το γενόσημο είτε από τα ΜΜΕ είτε από τον ιατρό τους. Η ενημέρωση των ασθενών στην Ελλάδα γίνεται κατά το πλείστον από τα ΜΜΕ και το διαδίκτυο. Φαίνεται πως ακόμη και οι ασθενείς βασίζονται περισσότερο σε φίλους ή/και συγγενείς για την ενημέρωσή τους στα γενόσημα από ό,τι στο φαρμακοποιό ή τον ιατρό τους. Ίσως σε αυτό να οφείλεται και η έλλειψη γνώσεων που παρατηρούμε. Φαίνεται πως αυτή η παραπληροφόρηση οδηγεί σε μία σύγχυση όσον αφορά το γενόσημο φάρμακο. Παρόμοια κατάσταση επικράτησε και στη Σλοβακία (Palagyi, Lassanova, 2008), αλλά και στη Νορβηγία Συμπεράσματα για τη γνώμη των ασθενών Παρατηρούμε ότι οι απόψεις περί ασφάλειας και αποτελεσματικότητας κυρίως των γενοσήμων διχάζουν σε γενικές γραμμές τους ασθενείς, ενώ το δημοφιλέστερο χαρακτηριστικό του οποίου οι περισσότεροι είναι γνώστες είναι η χαμηλότερη τιμή των γενοσήμων. Μεγάλα ποσοστά έλλειψης απάντησης παρατηρήσαμε στις ερωτήσεις που αφορούσαν τις παρενέργειες και την προέλευση των γενοσήμων. Η παράλειψη απαντήσεων μπορεί να οφείλεται στην έλλειψη γνώσεων των ασθενών περί γενόσημων φαρμάκων Συμπεράσματα για τους λόγους χρήσης γενόσημων φαρμάκων Φαίνεται να υπάρχει μια έλλειψη επικοινωνίας μεταξύ του ασθενή και των επαγγελματιών υγείας, αφού το 1/3 των ασθενών δεν γνωρίζουν αν έχουν χρησιμοποιήσει στο παρελθόν γενόσημα φάρμακα, ενώ 1 στους 2 δηλώνουν πως θα χρησιμοποιούσαν σήμερα γενόσημα φάρμακα. Οι λόγοι άρνησης χρήσης των γενοσήμων φαίνεται να είναι κυρίως η έλλειψη εμπιστοσύνης σε αυτά, αλλά και η άγνοια για το τί ακριβώς πρόκειται. Σίγουρα πάντως, ο ιατρός διαδραματίζει το σπουδαιότερο ρόλο, στην απόφαση του ασθενούς να χρησιμοποιήσει γενόσημα, ενώ μετά κατά σειρά έρχονται η ασφάλεια και η αποτελεσματικότητα του φαρμάκου, η εξοικείωση με το φάρμακο αυτό, το πόσο γνωστό είναι, μετά η σύσταση του φαρμακοποιού, η φθηνότερη τιμή του γενόσημου φαρμάκου και τέλος η σύσταση συγγενών και φίλων. Καταλήγουμε λοιπόν, στο συμπέρασμα πως οι κλίσεις των επαγγελματιών υγείας καθώς και οι έλλειψη γνώσεων, αποτελούν τους κυριότερους φραγμούς για τη μη αποδοχή και χρήση των γενόσημων φαρμάκων Συμπεράσματα για τους παράγοντες που επηρεάζουν τη θέλησή τους για αντικατάσταση με γενόσημο Όσον αφορά την αντικατάσταση με γενόσημα φάρμακα, 7 στους 10 δηλώνουν πως ο ιατρός ή ο φαρμακοποιός δεν τους έχουν συστήσει ποτέ την αντικατάσταση με γενόσημο, ενώ, αν η πρόταση προερχόταν από τον ιατρό τους, οι 3 τους 4 θα δεχόντουσαν την αλλαγή του φαρμάκου Πανεπιστήμιο Πατρών Τμήμα Φαρμακευτικής, ΜΔΕ Φαρμακευτικού Marketing 144

146 τους. Άλλωστε, τα ¾ όσων έχουν χρησιμοποιήσει το πρωτότυπο φάρμακο και το γενόσημο αντίστοιχα, έχουν μείνει ευχαριστημένοι από το δεύτερο. Από τα αποτελέσματα της έρευνας, φαίνεται πως ο ιατρός πρώτα, και έπειτα ο φαρμακοποιός, παίζουν τον σημαντικότερο ρόλο στην απόφαση ενός ασθενούς να αντικαταστήσει το φάρμακό του με ένα γενόσημο. Η τιμή του γενοσήμου δεν φαίνεται να επηρεάζει ιδιαίτερα τους Έλληνες ασθενείς, σε αντίθεση με τις περισσότερες μελέτες όπου ο κυριότερος λόγος αντικατάστασης είναι η εξοικονόμηση χρημάτων (Hassali et al, 2006; Heikillä et al, 2007; Thomas and Vitry, 2009). Φαίνεται πως σημαντικό ρόλο για την αντικατάσταση με γενόσημο παίζει η κατανόηση του ασθενούς του τί είναι το γενόσημο φάρμακο και η εμπιστοσύνη πως τα γενόσημα είναι προϊόντα με την ίδια ποιότητα και αποτελεσματικότητα με τα πρωτότυπα και όχι απλά φθηνότερα εναλλακτικά (Palagyi and Lassanova, 2008) Συμπεράσματα για την άποψη των ασθενών ανάλογα με τα δημογραφικά χαρακτηριστικά τους Η έρευνά μας έδειξε ότι δεν υπάρχουν ουσιαστικές διαφορές στη στάση των ασθενών ως προς τα γενόσημα φάρμακα ανάλογα με το φύλο, το επάγγελμα, την ύπαρξη παιδιών, την ύπαρξη κοινωνικής ασφάλισης και τον τόπο διαμονής. Οι διαφορές μας παρατηρούνται κυρίως στον παράγοντα της ηλικίας, του επιπέδου μόρφωσης και του εισοδήματος. Παρατηρούμε ότι κυρίως άτομα υψηλότερων εισοδημάτων δηλώνουν πως γνωρίζουν τί είναι τα γενόσημα φάρμακα, ενώ το επίπεδο μόρφωσης δεν φαίνεται να επηρεάζει τις απαντήσεις τους. Ακόμη, μικρότερης ηλικίας ασθενείς, έχουν στάση θετική προς τα γενόσημα σε σχέση με άτομα μεγαλύτερης ηλικίας. Επίσης, θετική στάση φαίνεται να έχουν και άτομα με υψηλά εισοδήματα. Αντίθετα, άτομα υψηλότερου μορφωτικού επιπέδου και ασθενείς μεγαλύτερων ηλικιών, αρνούνται την χρήση γενόσημων φαρμάκων. Η φθηνότερη τιμή του γενόσημου φαρμάκου φαίνεται να μην επηρεάζει τους μεγαλύτερης ηλικίας ασθενείς, ενώ ασθενείς με υψηλότερα εισοδήματα θα προτιμούσαν τα γενόσημα, λόγω της χαμηλής τους τιμής. Καταλήγουμε στο συμπέρασμα πως η ουσιαστική εκπαίδευση όλων των ασθενών, ανεξαρτήτως δημογραφικών χαρακτηριστικών, όσον αφορά τα γενόσημα φάρμακα, είναι απαραίτητη ώστε να διορθωθούν και οι παρεξηγήσεις και να τους δοθεί η γνώση ώστε να μπορούν να πάρουν μία απόφαση για τη χρήση γενοσήμων ή όχι. Συνοψίζοντας, θα μπορούσαμε να συμπεράνουμε ότι στο θέμα των γενόσημων φαρμάκων η κυρίαρχη αιτία για τις αρνητικές διαστάσεις που έλαβε είναι το γενικό κλίμα παραπληροφόρησης και απουσίας ουσιαστικής και ξεκάθαρης ενημέρωσης. Η έγκαιρη, και σε ανάλογους επικοινωνιακούς τόνους, ενημέρωση από τους αρμόδιους θα είχε εξαλείψει το φόβο και τον αρνητισμό που υπάρχει. Πανεπιστήμιο Πατρών Τμήμα Φαρμακευτικής, ΜΔΕ Φαρμακευτικού Marketing 145

147 6.4 Συμπεράσματα για τα αποτελέσματα των επαγγελματιών υγείας Στην ενότητα αυτή παρατίθενται συγκεντρωτικά τα κυριότερα συμπεράσματα που προκύπτουν από την ανάλυση των αποτελεσμάτων που προηγήθηκε στο κεφάλαιο 5. Πιο συγκεκριμένα, τα συμπεράσματα ομαδοποιούνται σύμφωνα με τους στόχους που έχουμε θέσει στην έρευνα Συμπεράσματα για τις γνώσεις των επαγγελματιών υγείας Τα αποτελέσματα της έρευνας φανερώνουν έλλειψη γνώσεων των επαγγελματιών υγείας. Σε ό,τι αφορά τα γενόσημα φάρμακα, τη βιοϊσοδυναμία τους αλλά και την ασφάλεια και ποιότητά τους παρόμοια αποτελέσματα βρέθηκαν και σε έρευνες στην Αυστραλία (Hassali et al, 2006), το Ιράκ (Sharrad et al, 2009) και τη Μαλαισία (Chua et al, 2010). Οι επαγγελματίες υγείας διαδραματίζουν σπουδαίο ρόλο στην ενημέρωση των ασθενών για τα γενόσημα φάρμακα. Παρόλα αυτά, στη μελέτη μας, μικρό ποσοστό των συμμετεχόντων μπόρεσε να προσδιορίσει ορθά τον όρο γενόσημο φάρμακο αναφέροντας και τις τέσσερις οπτικές του (ασφάλεια, αποτελεσματικότητα, ποιότητα, κόστος). Φαίνεται πως γνωρίζουν κάποια από τα βασικά χαρακτηριστικά του γενόσημου φαρμάκου, δηλαδή ότι περιέχει την ίδια δραστική ουσία με το πρωτότυπο φάρμακο, είναι βιοϊσοδύναμο με αυτό, αλλά φθηνότερο. Οι περισσότεροι, όμως, ξεχνούν να αναφέρουν τους όρους της ασφάλειας αλλά και της ποιότητας των γενοσήμων. Όσον αφορά την ονομασία του γενόσημου φαρμάκου, φαίνεται πως οι ιατροί κατά το πλείστον αρκούνται στον όρο γενόσημο φάρμακο, ενώ οι φαρμακοποιοί διχάζονται ανάμεσα στους όρους γενόσημο και ομοιοδραστικό φάρμακο. Ο επικρατέστερος χαρακτηρισμός είναι το βιοϊσοδύναμο με το πρωτότυπο φάρμακο σύμφωνα με ιατρούς και φαρμακοποιούς. Τα όρια, βέβαια, της βιοϊσοδυναμίας, φαίνεται να μην τα γνωρίζουν καθώς τα αποτελέσματα ήταν απογοητευτικά, με τους μισούς ιατρούς να μην γνωρίζουν καθόλου, ενώ τα σωστά πλαίσια βιοϊσοδυναμίας δήλωσαν ελάχιστοι ιατροί και λίγοι περισσότεροι φαρμακοποιοί. Πολύ πιθανόν αυτή η έλλειψη να οφείλεται και στις λάθος πηγές πληροφόρησης που παρατηρούμε στους ιατρούς (συνάδελφοι, ΜΜΕ). Οι φαρμακοποιοί από τη άλλη, ενημερώνονται πρωτίστως από τη φαρμακευτική τους σχολή και έπειτα από το διαδίκτυο και συναδέλφους Συμπεράσματα για τη γνώμη των επαγγελματιών υγείας Παρά την επίσημη θέση του ΕΟΦ πως καμία ουσιαστική διαφορά δεν υπάρχει ανάμεσα σε γενόσημα και πρωτότυπα φάρμακα και τους συνεχείς ελέγχους του Οργανισμού, ανησυχίες περί ασφάλειας και αποτελεσματικότητας συνεχίζουν να υπάρχουν στους επαγγελματίες υγείας καθώς οι απόψεις τους παρουσιάζουν αρκετές διαφορές μεταξύ τους. Μία αντίφαση που παρατηρούμε στα αποτελέσματα της έρευνας είναι πως, ενώ πιστεύουν ότι τα γενόσημα φάρμακα είναι σχετικά ασφαλή και αποτελεσματικά, δεν υπάρχει η ανάλογη Πανεπιστήμιο Πατρών Τμήμα Φαρμακευτικής, ΜΔΕ Φαρμακευτικού Marketing 146

148 εμπιστοσύνη στον φορέα πιστοποίησης των φαρμάκων, τον ΕΟΦ. Τα αποτελέσματα της μελέτης μας είναι συναφή με αυτών της διεθνούς βιβλιογραφίας. Σε μία Φινλανδική μελέτη, το 2007, η πλειοψηφία της ιατρικής κοινότητας βρέθηκε με θετική άποψη περί γενοσήμων και στην αντικατάσταση πρωτοτύπων με γενόσημα αλλά σκεπτικοί περί της ποιότητας των γενοσήμων σε όρους δραστικότητας και ασφάλειας (Heikkila et al, 2007). Οι φαρμακοποιοί φαίνεται να είναι λίγο καλύτεροι γνώστες των τιμών των φαρμάκων και είναι λογικό λόγω της δουλειάς τους, ενώ, ταυτόχρονα, δεν πιστεύουν στην εμφάνιση περισσότερων παρενεργειών με την χρήση γενοσήμων. Διαφωνία φαίνεται να υπάρχει και στο ποιος επαγγελματίας υγείας, ο ιατρός ή ο φαρμακοποιός, είναι ο καταλληλότερος να ενημερώσει τον ασθενή για τα γενόσημα φάρμακα, αλλά συμφωνία υπάρχει στο ότι η διαδικασία αυτή είναι χρονοβόρα. Ασυμφωνία υφίσταται και στο θέμα του ποιος είναι αρμόδιος να επιλέξει την εμπορική ονομασία και την εταιρεία του φαρμάκου που θα λάβει ο ασθενής. Πιθανολογούμε ότι πίσω από τις διαφορές αυτές κρύβονται διάφορα οικονομικά κίνητρα Συμπεράσματα για τους λόγους συνταγογράφησης γενόσημων φαρμάκων Φαίνεται πως υπάρχουν αντιθέσεις στις απαντήσεις των επαγγελματιών. Από τη μία πλευρά φαίνονται θετικοί ως προς τα γενόσημα φάρμακα και τη βελτίωση του Εθνικού Συστήματος Υγείας, από την άλλη όμως, όταν συνταγογραφούν ή χορηγούν φάρμακα προτιμούν τα πρωτότυπα σκευάσματα. Ο κύριος λόγος που συνταγογραφούν και χορηγούν γενόσημα φαρμακα είναι λόγω της χαμηλότερης τιμής που έχουν και έπειτα βάσει της αποτελεσματικότητάς τους Συμπεράσματα για τους παράγοντες που επηρεάζουν τους επαγγελματίες στην αντικατάσταση με γενόσημο Η αντικατάσταση φαίνεται να προβληματίζει τους επαγγελματίες υγείας, παρά τις σαφείς ενδείξεις για ίση αποτελεσματικότητα. Παρά το γεγονός ότι δεν συνηθίζουν να χορηγούν γενόσημα φάρμακα, φαίνεται να είναι σχετικά συνεργάσιμοι ως προς την αντικατάσταση με γενόσημο κάτω από ορισμένες συνθήκες. Οι μεν ιατροί, δέχονται να συνεργαστούν, αφού ενημερωθούν προσωπικά για την αποτελεσματικότητα αυτών των φαρμάκων και αφού είναι και χαμηλότερα σε τιμή, οι δε φαρμακοποιοί νιώθουν ότι υποχρεώνονται ούτως ή αλλιώς σε αντικατάσταση με γενόσημο, αλλά προτιμούν να είναι και ενημερωμένοι για την αποτελεσματικότητά τους, ενώ λαμβάνουν υπ οψη και την επιλογή του ασθενούς. Η ιατρική κοινότητα επιμένει πως αυτή έχει την προτεραιότητα στην επιλογή φαρμάκου Πανεπιστήμιο Πατρών Τμήμα Φαρμακευτικής, ΜΔΕ Φαρμακευτικού Marketing 147

149 και παρασκευάστριας εταιρείας, πράγμα στο οποίο διαφωνούν οι φαρμακοποιοί, τονίζοντας πως, κάτω από ορισμένες συνθήκες, θα πρέπει να μπορούν να αντικαταστήσουν ένα φάρμακο με γενόσημο χωρίς την άδεια του ιατρού. Και τους δύο κλάδους βρίσκει σύμφωνους στο να μην επιτρέπεται η αντικατάσταση σε φάρμακα στενού φάσματος και μάλιστα πιο κάθετοι σε αυτό βρίσκονται οι φαρμακοποιοί παρά οι ιατροί. Επιπλέον, οι φαρμακοποιοί σχεδόν εξ ολοκλήρου, τοποθετούνται στη χορήγηση μόνο φαρμάκων με εδραιωμένη την ποιότητα, πράγμα στο οποίο οι ιατροί δεν έχουν συμφωνήσει απόλυτα. Ιατροί και φαρμακοποιοί συμφωνούν επίσης στο γεγονός ότι απαιτείται περισσότερος χρόνος προκειμένου να εξηγήσεις στον ασθενή την αντικατάσταση και στο ότι, όταν κάποιο γενόσημο δεν έχει την αναμενόμενη αποτελεσματικότητα, επηρεάζεται η σχέση τους με τον ασθενή. Οι φαρμακοποιοί δηλώνουν πως η χορήγηση γενοσήμων επηρεάζει τον κύκλο εργασιών τους. Πιθανότατα να χρειαστεί να αυξήσουν τα αποθέματά τους με την καθολική εφαρμογή της συνταγογράφησης γενοσήμων από τους ιατρούς, ενώ παράλληλα πρέπει να αυξήσουν τις πωλήσεις προκειμένου να κρατήσουν σταθερά τα κέρδη τους Συμπεράσματα για τους παράγοντες που μπορούν να βελτιώσουν τη διαδικασία της αντικατάστασης Τέλος, σημαντικό για τη βελτίωση της διαδικασίας αντικατάστασης με γενόσημα φάρμακα θεωρείται η πιστοποίηση του ΕΟΦ για την 100% βιοϊσοδυναμία των γενοσήμων και η καλύτερη ενημέρωση των επαγγελματιών υγείας. Οι ιατροί πρωτεύον ζήτημα θεωρούν την πιστοποίηση του ΕΟΦ, ενώ οι φαρμακοποιοί την ενημέρωση των επαγγελματιών υγείας. Ακολουθεί η ενημέρωση των ασθενών με φυλλάδια Συμπεράσματα για τη στάση των επαγγελματιών ανάλογα με τα δημογραφικά χαρακτηριστικά τους Η έρευνά μας απέδειξε ότι δεν υπάρχουν ουσιαστικές διαφορές στη στάση των επαγγελματιών υγείας ως προς τα γενόσημα φάρμακα ανάλογα με το φύλο, το επίπεδο μόρφωσης, το εισόδημα και τον τόπο εργασίας. Παρατηρούμε ότι οι μεγαλύτερης ηλικίας επαγγελματίες πιστεύουν περισσότερο στην ίση αποτελεσματικότητα γενόσημων και πρωτότυπων φαρμάκων, ενώ δεν επηρεάζει την προτίμησή τους στη συνταγογράφηση και χορήγηση. Την προτίμηση χορήγησης γενοσήμων ή πρωτοτύπων δεν φαίνεται να επηρεάζει ούτε και η εμπειρία, τα χρόνια προϋπηρεσίας και πρακτικής των επαγγελματιών υγείας, αλλά ούτε και η ηλικία των επαγγελματιών. Παρατηρούμε, επίσης, τη γνωστή διαφωνία ιατρών φαρμακοποιών, για το ποιος είναι Πανεπιστήμιο Πατρών Τμήμα Φαρμακευτικής, ΜΔΕ Φαρμακευτικού Marketing 148

150 υπεύθυνος για την επιλογή και χορήγηση του φαρμάκου που θα λάβει ο ασθενής και εάν αυτό επιτρέπεται να αντικατασταθεί υπό ορισμένες συνθήκες. Κατά τα άλλα, δεν παρατηρούνται ιδιαίτερες επιρροές από τα δημογραφικά χαρακτηριστικά. 6.5 Περιορισμοί της μελέτης Κάθε έρευνα µέτρησης αντιλήψεων, γενικά, έχει εγγενείς περιορισμούς επειδή στηρίζεται στις απόψεις όσον αφορά τις στάσεις των ερωτωμένων. Επιπλέον, κατά τη διάρκεια της έρευνας αντιµετωπίστηκαν κάποιες δυσκολίες όσον αφορά τη συµπλήρωση των ερωτηματολογίων, γι αυτό κατά την ερμηνεία των αποτελεσμάτων πρέπει να ληφθούν υπόψιν οι παρακάτω περιορισµοί: Επειδή ήταν αδύνατον να συµπληρωθεί ένα ερωτηματολόγιο από όλους τους πιθανούς ερωτώµενους που κρίθηκαν κατάλληλοι για το σκοπό της έρευνάς µας, βασιστήκαµε σε ένα δείγµα 364 ασθενών και 95 επαγγελματιών υγείας, που εθελοντικά συμμετείχαν, ώστε να υπάρχουν όσο το δυνατόν γίνεται πιο αξιόπιστα αποτελέσµατα. Επειδή όµως η επιλογή του δείγµατος ήταν µη τυχαία, δεν µπορούµε να ξέρουµε κατά πόσο το δείγµα είναι αντιπροσωπευτικό ή όχι αφού δεν υπάρχει τρόπος να υπολογιστεί η πιθανότητα που έχει κάθε στοιχείο του πληθυσμού να συμπεριληφθεί στο δείγµα. Ο λόγος που επιλέχθηκε αυτό το δείγµα οφείλεται στους οικονομικούς και χρονικούς περιορισµούς. Σε προηγούμενα κεφάλαια (ενότητα 4.2 και ενότητα 5.2), γίνεται περιγραφή του δείγµατος µε σκοπό τη διερεύνηση αν και κατά πόσο είναι αντιπροσωπευτικό του πληθυσμού. Το δείγμα των ασθενών και επαγγελματιών υγείας (ιατροί και φαρμακοποιοί) είναι σχετικά μικρό σε σχέση με το μέγεθος του πληθυσμού στο οποίο απευθυνόταν η έρευνα. Οπότε είναι και δύσκολη η γενίκευση των συμπερασμάτων. Η μελέτη διεξήχθη στην πόλη της Πάτρας, καθώς και σε άλλες περιοχές της Ελλάδας. Επειδή τα ποσοστά συμμετοχών από άλλες περιοχές είναι μικρά, δεν μπορούμε να εξάγουμε συμπεράσματα για τις άλλες περιοχές. Καθώς το δείγμα του πληθυσμού δεν ήταν τυχαίο, δεν γνωρίζουμε το κατά πόσο οι συμμετέχοντες ασθενείς είναι και χρήστες φαρμάκων ή το βαθμό χρήσης φαρμάκων που κάνουν. Ασθενείς με χρόνια νοσήματα είναι πιο εξοικειωμένοι με τα φάρμακα απ ό,τι άτομα χωρίς ιδιαίτερα προβλήματα υγείας. Ίσως ένας µικρός αριθµός ερωτωμένων προτίµησε να µας δώσει κοινωνικά αποδεκτές απαντήσεις προκειμένου να αποφύγει να απαντήσει σε ευαίσθητες ερωτήσεις, όπως είναι οι προσωπικές, οι απόρρητες, καθώς και αυτές που µπορεί να τον φέρνουν σε αμηχανία. Οπότε, δεν γνωρίζουμε με ακρίβεια το βαθμό αξιοπιστίας των απαντήσεων. Εάν όµως αυτό έχει συµβεί, θα έχει ως αποτέλεσµα οι απαντήσεις των ερωτωμένων να µας οδηγήσουν σε λάθος συμπεράσματα. Πανεπιστήμιο Πατρών Τμήμα Φαρμακευτικής, ΜΔΕ Φαρμακευτικού Marketing 149

151 Στο δείγμα μας, είναι δύσκολο να συμπεριλάβουμε ηλικιωμένους ανθρώπους με χαμηλό μορφωτικό επίπεδο. Παρ ό,τι είναι οι κύριοι καταναλωτές φαρμάκων, η εκπαίδευσή τους σχετικά με τα γενόσημα είναι πολύ μικρή, με αποτέλεσμα να γίνονται μεροληπτικοί. Πιθανότητα μη απάντησης στις ερωτήσεις ανοικτού τύπου είναι υπαρκτή. Αυτό μπορεί να συμβαίνει λόγω βιασύνης και περιορισμένου χρόνου του ερωτωμένου ή και από φόβο να μην εκτεθεί δίνοντας μία λάθος απάντηση. Πιθανότητα μη απάντησης σε δείγμα των επαγγελματιών υγείας είναι υπαρκτή. Οι επαγγελματίες υγείας φέρουν ευθύνη για την επαγγελματικότητά τους την οποία πρέπει να διατηρήσουν. Από φόβο μην εκτεθούν δίνοντας λάθος απάντηση, πολλοί επαγγελματίες δεν απαντούν σε ορισμένες ερωτήσεις. 6.6 Προτάσεις Στη συνέχεια ακολουθούν οι προτάσεις προς το κράτος, τους επαγγελματίες υγείας, την φαρμακοβιομηχανία και τους ασθενείς-καταναλωτές Προτάσεις προς το κράτος Η αντικατάσταση φαρμάκων με γενόσημα φάρμακα θα μπορούσε να μειώσει τις δαπάνες των ασφαλισμένων, αλλά και τις φαρμακευτικές δαπάνες. Οι κρατικές Αρχές οφείλουν να λάβουν μέτρα προκειμένου να προωθήσουν τα γενόσημα φάρμακα. Παρόλα αυτά, υπάρχουν εμπόδια στην ανάπτυξη της χρήσης γενοσήμων. Το πρώτο απ όλα είναι η ανησυχία των ασθενών-καταναλωτών. Επιπλέον, οι επαγγελματίες υγείας αντιμετωπίζουν την αντικατάσταση με πολύ σκεπτικισμό. Συγκεκριμένες οδηγίες και κανονισμοί που θα μπορούσαν να ενθαρρύνουν φαρμακοποιούς και ιατρούς να χορηγούν γενόσημα δεν έχουν εφαρμοστεί πλήρως. Αυτός είναι και ο λόγος που οι γνώσεις των καταναλωτών σχετικά με τα γενόσημα, καθώς και η επιθυμία τους να αντικαταστήσουν τη φαρμακευτική τους αγωγή με γενόσημα, αποτελούν καθοριστικούς παράγοντες για την επιτυχία μίας στρατηγικής στρεφόμενης προς τα γενόσημα φάρμακα (Sharrad et al, 2011). Θα πρέπει ακόμη να προβληματιστούν όσον αφορά την έρευνα και ανάπτυξη νέων φαρμάκων για την θεραπεία ασθενειών. Οι φαρμακευτικές εταιρείες που ασχολούνται αποκλειστικά με την παρασκευή γενόσημων φαρμάκων δεν έχουν καμία υποχρέωση ή συμφέρον να επενδύσουν στην έρευνα και ανάπτυξη Σχετικά με τους Ασθενείς-καταναλωτές Εκπαίδευση των ασθενών Αρνητική στάση των Ελλήνων ασθενών-καταναλωτών απέναντι στα γενόσημα φάρμακα μπορεί να οφείλεται στις ελλιπείς γνώσεις τους, καθώς και στις αρνητικές απεικονίσεις των Πανεπιστήμιο Πατρών Τμήμα Φαρμακευτικής, ΜΔΕ Φαρμακευτικού Marketing 150

152 γενοσήμων από το φιλικό περιβάλλον τους. Από τους ασθενείς που δεν ήταν σίγουροι αν θα χρησιμοποιούσαν γενόσημα ή όχι φαίνεται πως ο κυριότερος λόγος ήταν η έλλειψη γνώσεων ώστε να πάρουν μια απόφαση. Εθνικές καμπάνιες ενημέρωσης για τα γενόσημα φάρμακα έχουν αναληφθεί σε αρκετές χώρες ώστε να υποστηρίξουν τη χρήση γενοσήμων. Για παράδειγμα, στις Η.Π.Α, ο Food and Drug Administration (FDA) λάνσαρε την καμπάνια «Generic Drugs: Safe. Effective. FDA Approved» προκειμένου να προωθήσει την εμπιστοσύνη των καταναλωτών στα γενόσημα φάρμακα. Ο FDA έχει διαδώσει το μήνυμα για τα γενόσημα φάρμακα μέσα από εφημερίδες, αφίσες, διαφημίσεις κ.α. (Παράρτημα 3). Παρόμοιες καμπάνιες πρέπει να γίνουν και στην Ελλάδα, ώστε όλοι οι ασθενείς-καταναλωτές να γνωρίζουν τί είναι τα γενόσημα φάρμακα, να πεισθούν για τα πλεονεκτήματά τους και να μειωθεί η εθνική φαρμακευτική δαπάνη. Στην Ισπανία, μια μελέτη διενεργήθηκε με σκοπό να μελετήσει τα αποτελέσματα που θα είχε η εκπαίδευση των ασθενών πάνω στα γενόσημα φάρμακα, στην αποδοχή της αντικατάστασης του πρωτοτύπου με ένα γενόσημο φάρμακο (Vallès et al, 2003). Στη μελέτη αυτή βρέθηκε πως το συνολικό ποσοστό της συνταγογράφησης γενοσήμων διπλασιάστηκε σε ασθενείς που είχαν εκπαιδευτεί στα γενόσημα φάρμακα. Το γεγονός αυτό υποδεικνύει πόσο σημαντική είναι η εκπαίδευση. Η σωστή κατανόηση των γενόσημων φαρμάκων μπορεί να οδηγήσει σε μία ευνοϊκή όψη αυτών. Ενημέρωση των ασθενών Βοηθώντας τους ασθενείς να χρησιμοποιούν περισσότερο τα γενόσημα φάρμακα είναι σημαντικό καθώς τα στοιχεία δείχνουν πως οι ασθενείς είναι θετικοί προς αυτά. Στην Ιαπωνία, το Υπουργείο Υγείας, Εργασίας και Πρόνοιας εξέδωσε το «The approved drug products with therapeutic equivalence evaluations ώστε να παρέχουν στους ασθενείςκαταναλωτές πληροφορίες για τα εγκεκριμένα γενόσημα φάρμακα (Kobayashia et al, 2011). Σε μετα-ανάλυση ερευνών το 2007, βρέθηκε πως το χαμηλότερο κόστος φαρμάκων συνδέεται θετικά με την αύξηση σε άλλες ιατρικές υπηρεσίες όπως νοσηλείες (Goldman et al, 2007) Σχετικά με τους Επαγγελματίες υγείας Εκπαίδευση των επαγγελματιών υγείας Στο πλαίσιο της προώθησης χρήσης των γενόσημων φαρμάκων, όλοι οι επαγγελματίες υγείας, ιατροί και φαρμακοποιοί, θα πρέπει να έχουν καλή και ξεκάθαρη γνώση για τα γενόσημα φάρμακα. Οι παρερμηνείες για τα γενόσημα φάρμακα μπορεί να επηρεάσουν το ρόλο τους, αλλά και τη γνώμη του ασθενούς για την επιλογή του φαρμάκου του. Ως εκ τούτου, επεμβάσεις είναι απαραίτητες προκειμένου να βελτιωθεί το επίπεδο των επαγγελματιών υγείας σχετικά με τα γενόσημα φάρμακα. Πανεπιστήμιο Πατρών Τμήμα Φαρμακευτικής, ΜΔΕ Φαρμακευτικού Marketing 151

153 Καθιέρωση συστήματος συλλογής μονάδων, υποχρεωτικά μέσα από την παρακολούθηση σεμιναρίων μετεκπαίδευσης, αποτελεί μια μέθοδο για τη διαρκή ενημέρωση των επαγγελματιών σε θέματα υγείας. Μέσα από διαδραστικά σεμινάρια οι επαγγελματίες θα ενημερώνονται σχετικά με βασικά θέματα υγείας και στρατηγικής που εφαρμόζεται στο χώρο της υγείας, της φαρμακευτικής, αλλά ακόμη και σχετικά με λίστες φαρμάκων και καινοτόμα φάρμακα (Jamshed et al, 2012). Ακόμη, η συνήθεια των ιατρών να συνταγογραφούν βάσει της φαρμακευτικής εταιρείας και η επιρροή αυτής δεν είναι αμελητέα. Φαίνεται πως η εμπιστοσύνη των επαγγελματιών στα γενόσημα βασίζεται στην αξιοπιστία της υποκείμενης φαρμακευτικής εταιρείας. Θα πρέπει να ληφθεί σοβαρά υπόψη να βεβαιωθούν οι επαγγελματίες πως η γραμμή παραγωγής είναι πλήρως συνυφασμένη με τα κριτήρια υψηλής ποιότητας. Κίνητρα προς τους επαγγελματίες Η εμπειρία ευρωπαϊκών χωρών έχει δείξει ότι δεν υπάρχει μία και μοναδική προσέγγιση προς τη δημιουργία αγοράς γενοσήμων (Simoens, De Coster, 2006). Η ανάπτυξη της αγοράς γενοσήμων πρέπει να στηριχθεί γερά από μια στρατηγική γενόσημων φαρμάκων, η οποία θα ενθαρρύνει και θα δημιουργεί κίνητρα για ιατρούς, φαρμακοποιούς αλλά και ασθενείς να συνταγογραφούν, να χορηγούν και να καταναλώνουν γενόσημα φάρμακα αντίστοιχα. Επομένως, για να αναπτυχθεί μια βιώσιμη αγορά γενόσημων φαρμάκων και να προωθηθεί η εξοικονόμηση πόρων, θα πρέπει να υπάρξουν πολιτικές προσφοράς, όπως οι μειώσεις τιμών, οι οποίες θα συμπληρώνονται από παράλληλες πολιτικές ζήτησης, όπως τα κίνητρα προς ιατρούς, φαρμακοποιούς και ασθενείς να χρησιμοποιούν γενόσημα φάρμακα (Simoens & De Coster, 2006, Paraponaris et al, 2004). Μια πρόταση θα ήταν, μερικά από τα κεφάλαια που εξοικονομούνται από τη χορήγηση γενόσημων φαρμάκων αντί των πρωτοτύπων, να διατίθενται στους φαρμακοποιούς, καθώς δαπανούν αρκετό χρόνο να εξηγούν στους ασθενείς την αντικατάσταση με γενόσημο φάρμακο (Babar et al, 2011). Η Γερμανία, οι Η.Π.Α και το Ηνωμένο Βασίλειο έχουν επιτυχώς χρησιμοποιήσει οικονομικά κίνητρα προκειμένου οι φαρμακοποιοί να χορηγούν γενόσημα φάρμακα δίνοντας στο φαρμακοποιό υψηλότερη αμοιβή λόγω χορήγησης γενοσήμων αντί πρωτοτύπων (Caroll and Wolfgang, 1991). Μία παρόμοια στρατηγική θα μπορούσε να εφαρμοστεί και στην Ελλάδα προκειμένου οι φαρμακοποιοί να διατηρούν τα κέρδη τους, καθώς παράλληλα διευκολύνουν την αντικατάσταση με γενόσημα φάρμακα. Ακόμη, στρατηγική ενθάρρυνσης για συνταγογράφηση φαρμάκων από τους ιατρούς θα ήταν και η επιβράβευση των ιατρών που συνταγογραφούν φάρμακα μικρότερου κόστους και η επιβολή ποινής σε αυτούς που συνταγογραφούν μεγάλης αξίας φάρμακα (King and Kanavos, 2002). Φαίνεται πως η διείσδυση των γενόσημων φαρμάκων είναι πιο επιτυχημένη σε χώρες που έχουν εφαρμόσει ελεύθερο σύστημα τιμολόγησης φαρμάκων, (π.χ. Ηνωμένο Βασίλειο, Γερμανία, Πανεπιστήμιο Πατρών Τμήμα Φαρμακευτικής, ΜΔΕ Φαρμακευτικού Marketing 152

154 Ολλανδία) παρά σε χώρες με αυστηρότερους κανονισμούς τιμολόγησης (π.χ. Αυστρία, Βέλγιο, Γαλλία, Ιταλία, Πορτογαλία, Ισπανία) (Perry, 2006). Φαρμακοεπαγρύπνηση Η φαρμακοεπαγρύπνηση έχει σημαντική επίδραση στην αύξηση εμπιστοσύνης προς την βιοϊσοδυναμία των γενόσημων φαρμάκων. Μέσα από την ενεργή χρήση της φαρμακοεπαγρύπνησης, φάρμακα (πρωτότυπα και γενόσημα) τα οποία συνδέονται με ανεπιθύμητες ενέργειες θα μπορούσαν να παρακολουθούνται καλύτερα. Το υπουργείο υγείας της Τζαμάικα στηρίζεται στις αυθόρμητες αναφορές επαγγελματιών υγείας (WHO Drug information, 2007). Το ίδιο συμβαίνει και στην Ελλάδα. Ίσως θα πρέπει να ληφθούν υπόψη προγράμματα που θα ενθαρρύνουν ιατρούς, φαρμακοποιούς και άλλους επαγγελματίες υγείας καθώς και ασθενείς να αναφέρουν οποιοδήποτε σύμπτωμα προκαλεί εντύπωση. Η εμπιστοσύνη στο πρόγραμμα και ο σεβασμός που απαιτείται προς αυτόν μπορεί να ενισχυθεί με την εξασφάλιση ότι όλες οι αναφορές θα λαμβάνονται σοβαρά υπόψη και θα παίρνονται τα κατάλληλα μέτρα Σχετικά με τους φοιτητές ιατρικής και φαρμακευτικής Μια πολύ σημαντική ευθύνη του κράτους είναι να διαμορφωθεί το εκπαιδευτικό πρόγραμμα των μελλοντικών επαγγελματιών υγείας έτσι ώστε να διδάσκονται τη σημασία της σχέσης κόστους-αποτελεσματικότητας στα πλαίσια της φαρμακοοικονομίας. Έρευνα μεταξύ φοιτητών φαρμακευτικής σε χώρες της Ευρώπης έδειξε πως το επίπεδο γνώσεων φαρμακοοικονομίας είναι χαμηλό και δεν εντάσσεται σαν μάθημα στο οδηγό σπουδών στις περισσότερες των περιπτώσεων (Gafa et al, 2002). Οι φοιτητές φαίνεται να αναγνωρίζουν τη σπουδαιότητα της φαρμακοοικονομίας. Επίσης, το πρόγραμμα σπουδών σε ιατρικές και φαρμακευτικές σχολές ίσως χρειαστεί αναπροσαρμογή στα θέματα που αφορούν τα γενόσημα φάρμακα, ειδικότερα σε θέματα σχετικά με τον ποιοτικό έλεγχο, τις απαιτήσεις βιοϊσοδυναμίας που χρειάζονται κατά την παραγωγή γενοσήμων (Hassali et al, 2012) Προτάσεις προς τους επαγγελματίες υγείας Σχετικά με τους ίδιους Πιθανότατα, καθώς τα γενόσημα φάρμακα γίνονται όλο και πιο ευρέως χρησιμοποιούμενα, οι επαγγελματίες υγείας θα πρέπει να αναπτύξουν επιπλέον κριτήρια αξιολόγησης για τη συνταγογράφηση και χορήγηση των φαρμάκων. Το μηχανογραφικό σύστημα που χρησιμοποιούν μπορεί να παίξει σημαντικό ρόλο στη συνταγογράφηση και τη χορήγηση φαρμάκων. Μια ηλεκτρονική βάση δεδομένων μπορεί να χρησιμοποιηθεί ως ένα γρήγορος, εύκολος οδηγός για αποτελεσματική συνταγογράφηση και να διευκολύνει την ακριβή και ενημερωμένη πληροφόρηση Πανεπιστήμιο Πατρών Τμήμα Φαρμακευτικής, ΜΔΕ Φαρμακευτικού Marketing 153

155 για τα γενόσημα φάρμακα (King and Kanavos, 2002). Σε χώρες όπως η Ολλανδία και η Αυστραλία, η εισαγωγή ηλεκτρονικών βάσεων δεδομένων έχει δώσει τη δυνατότητα σε ιατρούς να συγκρίνουν τιμές των φαρμακευτικών προϊόντων και να πληροφορούνται για τη δυνατότητα αντικατάστασης με άλλα φαρμακευτικά προϊόντα (NERA, 1998), ενώ στο Ηνωμένο Βασίλειο, όταν ο ιατρός εισάγει το όνομα ενός φαρμάκου στο έντυπο της συνταγογράφησης, το σύστημα αυτόματα συμπληρώνει το γενόσημο (Ragett, 1994) Σχετικά με τους ασθενείς τους Περισσότερη πληροφόρηση και ενημέρωση θα πρέπει να δοθεί προς τους ασθενείς. Οι πηγές ενημέρωσης δεν θα πρέπει να συγκεντρώνονται στα ΜΜΕ. Απεναντίας, θα πρέπει ιατροί και φαρμακοποιοί να ενθαρρύνουν τη συζήτηση και το διάλογο με τους ασθενείς τους σχετικά με τα γενόσημα φάρμακα (Quintal and Mendes, 2012). Οι ασθενείς γνωρίζουν ήδη τον όρο γενόσημα φάρμακα και γνωρίζουν πως είναι φθηνότερα από τα πρωτότυπα φάρμακα. Θα πρέπει να καθησυχαστούν πως τα γενόσημα είναι εξίσου ασφαλή και αποτελεσματικά. Θα πρέπει επίσης να ενημερωθούν πως τα γενόσημα φάρμακα εξοικονομούν στους ίδιους, αλλά και στο Εθνικό Σύστημα Υγείας (Ε.Σ.Υ.), χρήματα. Οι ασθενείς δικαιούνται να διαλέξουν την επωνυμία, αλλά και το κόστος του φαρμάκου που επιθυμούν χωρίς να αναρωτιούνται για την ασφάλεια και ποιότητα των φαρμάκων. Θα πρέπει να είναι γνώστες της δυνατότητας να επιλέξουν φθηνότερα φάρμακα και να έχουν την ευκαιρία να συζητήσουν τις επιλογές τους με τον ιατρό ή/και το φαρμακοποιό τους. Η αντικατάσταση θα πρέπει να εφαρμόζεται μόνο μετά από συζήτηση και συμφωνία του ασθενούς. Οι επαγγελματίες υγείας κατά την αντικατάσταση του φαρμάκου θα πρέπει να λαμβάνουν υπόψη τους α) την ικανότητα του ασθενούς να κατανοήσει και να διαχειριστεί την αλλαγή του φαρμάκου του, β) την επιρροή που μπορεί να έχει η παρουσία διαφόρων εκδόχων (π.χ λακτόζη) στον ασθενή και γ) εάν διαφορές στη συσκευασία ή τη γεύση μπορούν να δημιουργήσουν πρόβλημα στον ασθενή (NPS, 2006). Έρευνες δείχνουν πως πολλοί ασθενείς συγχύζονται με την αλλαγή των φαρμάκων τους και δηλώνουν αρνητικές εμπειρίες, όπως μικρότερη αποτελεσματικότητα ή περισσότερες παρενέργειες. Σαν αποτέλεσμα, οι ασθενείς μπορεί να χρησιμοποιούν εσφαλμένα τα φάρμακα τους ή και να μην τα λαμβάνουν καθόλου (Håkonsen and Toverud, 2012). Οι στρατηγικοί σχεδιασμοί δεν θα πρέπει να εφησυχάζονται στην πρόθεση του ασθενούς να ζητήσει αντικατάσταση με γενόσημο, αφού ο κυριότερος λόγος για αντικατάσταση είναι η σύσταση του ιατρού και του φαρμακοποιού τους. Είναι πολύ σημαντικό, λοιπόν, να συστήνουν και να συνταγογραφούν/χορηγούν γενόσημα φάρμακα προκειμένου να προάγουν την εμπειρία με τα γενόσημα. Ασθενείς άλλωστε, με προηγούμενη εμπειρία σε γενόσημα φάρμακα είναι πιο δεκτικοί στην αντικατάσταση. Πανεπιστήμιο Πατρών Τμήμα Φαρμακευτικής, ΜΔΕ Φαρμακευτικού Marketing 154

156 6.6.3 Προτάσεις προς τις φαρμακευτικές βιομηχανίες Οι φαρμακευτικές βιομηχανίες μέσα στον αναπτυσσόμενο κλοιό των γενόσημων φαρμάκων καλό θα είναι να παρέχουν συγκριτική αλλά και ουσιαστική πληροφόρηση για τα φαρμακευτικά προϊόντα τους. Θετικό θα ήταν να διατηρήσει το ρόλο της ως πολύτιμη πηγή πληροφόρησης και στις δύο ομάδες των επαγγελματιών υγείας. Επίσης, θετική θα ήταν και μία στροφή ενημέρωσης προς τους φαρμακοποιούς με τη βοήθεια των ιατρικών επισκεπτών. Μια τέτοια κίνηση μπορεί να επηρεάσει τους φαρμακοποιούς, έτσι ώστε και οι ίδιοι να παρέχουν μεγαλύτερη ενημέρωση προς τους ασθενείς-καταναλωτές τους (Mason, Bearden, 1980). Ένα διευρυμένο κανάλι επικοινωνίας φαρμακευτικής εταιρείας και ασθενούς-καταναλωτή θα οδηγήσει μόνο σε πλεονεκτήματα του καταναλωτή. Τέτοιου είδους ενημέρωση μπορεί να παρέχει χρήσιμες οδηγίες προς τους ασθενείς, ώστε να τους βοηθήσει να αποφασίσουν αν θα πρέπει να ζητήσουν μια αντικατάσταση με γενόσημο φάρμακο ή όχι. Προκειμένου να προαχθεί επιτυχημένα η χρήση γενόσημων φαρμάκων είναι σημαντικό οι φαρμακοποιοί να αποζημιώνονται με τέτοιο τρόπο ώστε να μην τους αποθαρρύνει η χορήγηση γενοσήμων. Οι εκπτώσεις και οι απαλλαγές γενικότερα αποτελούν κίνητρα προς τους φαρμακοποιούς ώστε να χορηγήσουν ένα φάρμακο αντί άλλου (King and Kanavos, 2002). Μια ακόμη πρόταση προς τις φαρμακευτικές βιομηχανίες είναι η ύπαρξη συμφωνιών για προστασία των ιατρών και φαρμακοποιών αλλά και υποστήριξης σε περιπτώσεις λάθους συνταγογράφησης ή χορήγησης (Mason, Bearden, 1980) Προτάσεις προς τον ΕΟΦ Οι επαγγελματίες υγείας φαίνεται να έχουν χάσει την εμπιστοσύνη προς το πρόσωπο του Εθνικού Οργανισμού Φαρμάκων. Λύση στην απώλεια των αξιών αυτών θα είναι η καλή λειτουργία του οργανισμού έτσι ώστε να εκπέμπει εμπιστοσύνη και αξιοπιστία. Οι μελέτες βιοδιαθεσιμότητας και βιοϊσοδυναμίας είναι ένας τρόπος να ελέγχονται τα νέα φάρμακα που κυκλοφορούν. Είναι, βέβαια, απαραίτητο να γίνονται πριν εγκριθεί η κυκλοφορία ενός νέου φαρμάκου, αλλά και παλαιών, για να έχουν το πιστοποιητικό ποιότητας. Μπορεί, όμως, αν γίνει σωστά, να αποκλείσει απ' την αρχή αναποτελεσματικά "νέα" φάρμακα, τα οποία πωλούνται σε υπέρογκες τιμές. Σύμφωνα με μια τέτοια μελέτη του FDA από 348 νέα φάρμακα μόνο τα 12 (δηλαδή 3%) μπορεί να θεωρηθεί ότι αποτελούν σημαντική συμβολή στη θεραπευτική. Για να γίνουν αυτά χρειάζεται ένας Εθνικός Οργανισμός Φαρμάκου (ΕΟΦ) κατάλληλα στελεχωμένος σε στενή συνεργασία με τα πανεπιστήμια, τα ερευνητικά κέντρα και τα νοσοκομεία Προτάσεις προς τους ασθενείς-καταναλωτές Οι ασθενείς-καταναλωτές θα πρέπει να ασκήσουν πίεση ώστε να εφαρμοστεί η αντικατάσταση με γενόσημα όταν αυτά είναι διαθέσιμα. Θα πρέπει να γίνουν πιο κατηγορηματικοί στην απαίτηση για αντικατάσταση. Πανεπιστήμιο Πατρών Τμήμα Φαρμακευτικής, ΜΔΕ Φαρμακευτικού Marketing 155

157 6.7 Προτάσεις για μελλοντικές έρευνες Με το πέρας της μελέτης αυτής, προτείνουμε παρόμοια μελέτη να διεξαχθεί σε μεγαλύτερο και πιο αντιπροσωπευτικό δείγμα. Ακόμη, σύμφωνα με τα αποτελέσματα της μελέτης μας, αλλά και ανασκόπησης της υπάρχουσας βιβλιογραφίας, κρίνεται σκόπιμο οι μελλοντικές έρευνες που θα διεξαχθούν σχετικά με τα γενόσημα φάρμακα να είναι περισσότερο προσανατολισμένες στους παράγοντες που επηρεάζουν τις αποφάσεις των ασθενών-καταναλωτών αλλά και των επαγγελματιών υγείας στη χρήση και συνταγογράφηση/χορήγηση γενοσήμων. Ακόμη, καλό θα είναι να διεξαχθούν περισσότερες μελέτες για τις απόψεις των ασθενώνκαταναλωτών στις αναπτυσσόμενες χώρες, όπου οι εξοικονομήσεις είναι πιο απαραίτητες απ ότι στις ανεπτυγμένες χώρες. Θα μπορούσε σε μελλοντική μελέτη να εξεταστεί πιο ενδελεχώς ο βαθμός της αντικατάστασης των φαρμάκων με γενόσημα. Πιο συγκεκριμένα, αν το ιατρικό ιστορικό του ασθενούς, αλλά και διάφοροι κοινωνικοοικονομικοί συντελεστές (ύπαρξη κοινωνικής ασφάλισης, ετήσιο εισόδημα) επηρεάζουν ή όχι στην αντικατάσταση τους επαγγελματίες υγείας. Επίσης, μπορούν να μελετηθούν και άλλοι παράγοντες που επηρεάζουν τους επαγγελματίες υγείας κατά την αντικατάσταση με γενόσημα (π.χ. φήμη της φαρμακοβιομηχανίας) Ακόμη, χρήσιμη θα ήταν και η στάση των ιατρών και φαρμακοποιών που εργάζονται σε νοσοκομειακό περιβάλλον σχετικά με τα γενόσημα φάρμακα. Πανεπιστήμιο Πατρών Τμήμα Φαρμακευτικής, ΜΔΕ Φαρμακευτικού Marketing 156

158 ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ Ελληνική 1. Βίτσου Ε. (2009), Η Αγορά Φαρµάκου στην Ελλάδα-Ετήσια Έκθεση 2009, Παρατηρητήριο Οικονοµικών της Υγείας, Ίδρυμα Οικονομικών και Βιομηχανικών Ερευνών, Αθήνα 2. Γιαννακός Φιλόπουλος, (2005), Βιοδιαθεσιμότητα και Βιοϊσοδυναμία, ΙΦΕΤ, Διαθέσιμο από: Last Accessed 23 Nov Εφημερίδα της Κυβέρνησης της Ελληνικής Δημοκρατίας, Φύλλο 380, Τεύχος Β / , ΑΔ 2/2010, σ Εθνικός Οργανισμός Φαρμάκων - ΕΟΦ (2001), Εγκύκλιος Οδηγία για διε αγωγή μελετών βιοδιαθεσιμότητας/βιοϊσοδυναμίας τρόπος υποβολής του πρωτοκόλλου και της έκθεσης των αποτελεσμάτων), αρ. Πρωτ Εθνικός Οργανισμός Φαρμάκων ΕΟΦ (1995), Εγκύκλιος, αρ.πρωτ Εθνικός Οργανισμός Φαρμάκων ΕΟΦ (2012), Γενόσημα Προϊόντα, Δελτίο Τύπου Προϊόντων Ανθρώπινης Χρήσης 21/02/2012, Διαθέσιμο από: maximized&p_p_mode=view&_62_instance_cu81_struts_action=%2fjournal_articles%2fvie w&_62_instance_cu81_groupid=12225&_62_instance_cu81_articleid=88476&_62_instan CE_Cu81_version=1.0 Last Accessed 9 Nov Ερευνητική Μονάδα Urenio, (2005), Οδηγός Έρευνας Αγοράς 8. Κουρεμένος, Α. (2008), Marketing II-Έρευνα Αγοράς, Πάτρα 9. Μπαμπινιώτης Γ. (2012). Γενόσημα: ένας ατυχής - ακατάληπτος γλωσσικός όρος. Διαθέσιμο από : Last Accessed 18 Aug Οδηγία 2001/83/ΕΚ του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου και του Συμβουλίου της 6ης Νοεμβρίου 2001 περί κοινοτικού κώδικος για τα φάρμακα που προορίζονται για ανθρώπινη χρήση, Επίσημη Εφημερίδα των Ευρωπαϊκών Κοινοτήτων, Ι. 311/67, 28 Νοεμβρίου, Διαθέσιμο από: :311:0067:0067:EL:PDF. Last accessed 30 Sept Πετροπούλου Ε. (2012), Στροφή στη χρήση γενόσημων φαρμάκων τους τελευταίους μήνες, «Ημερησία», 28 Ιουλίου, Διαθέσιμο από: catid=26510&subid=2&pubid= Last Accessed 17 Sept ΠΕΦ, Ουσιωδώς Όμοια Φάρμακα, Διαθέσιμο από: php?option=com_content&task=view&id=24&itemid=68. Last Accessed 02 Dec Σίωμκος Γ., Πολυμερίδου A. (2005), Εφαρμογή μεθόδων ανάλυσης στην έρευνα αγοράς, Αθήνα: Εκδόσεις Σταμούλη 14. Σιώμκος Γ., (2002), Συμπεριφορά καταναλωτή και Στρατηγική Μάρκετινγκ, Αθήνα: Εκδόσεις Σταμούλη 15. Σιώμκος Γ., (2004), Στρατηγικό Μάρκετινγκ, Αθήνα: Εκδόσεις Σταμούλη, 16. Σταθακόπουλος Β., (2005), Μέθοδοι Έρευνας Αγοράς, Αθήνα, Εκδόσεις Σταμούλης, 17. Στέφος Ε., Τραντάς Π., Αθανασιάδης Η. (2005), Η κατανομή του επιπέδου εκπαίδευσης στους νομούς της Ελλάδας σύμφωνα με την απογραφή του 2001, Ελληνικό Στατιστικό Ινστιτούτο, Πρακτικά 18ου Πανελληνίου Συνεδρίου Στατιστικής, σελ Τζίνης Δ. (2012), Γενόσημα φάρμακα: μύθοι και αλήθειες, «Το Βήμα», 12 Ιουλίου, Διαθέσιμο από: Last Accessed 3 Nov Τελική Έκθεση της Ευρωπαϊκής Επιτροπής σχετικά με τον ανταγωνισμό στο φαρμακευτικό τομέα, Ιούλιος Harvey Richard A., Champe Pamela C. (2003), Φαρμακολογία, 2η έκδοση, Αθήνα, Εκδόσεις Παρισιάνου 21. TNS ICAP, BaaS (2012), Γενόσημα Φάρμακα, Αθήνα, Διαθέσιμο από: Last Accessed 15 Dec 2012 Πανεπιστήμιο Πατρών Τμήμα Φαρμακευτικής, ΜΔΕ Φαρμακευτικού Marketing 157

159 Διεθνής 1. Al-Gedadi NA., Hassali MA. (2008) Pharmacists views on generic medicines: A review of the literature, Journal of Generic Medicines, 5 (3), pp Al-Gedadi NA, Hassali MA, Shafie AA. (2008), A pilot survey on perceptions and knowledge of generic medicines among consumers in Penang, Malaysia, Pharm Pract., 6 (2), pp Allenet B., Barry H. (2003), Opinion and behaviour of pharmacists towards the substitution of branded drugs by generic drugs: survey of 1,000 French community pharmacists, Pharmacy World and Science, 25 (5), pp American Druggist (1977), Battle over Florida Mandatory Substitution Law May have National Repercussions, 176, pp American Druggist (1978), Νew York Substitution Law Has Wider Significance, 177, pp Andersson K., Bergstrom G., Petzold, M.G., Carlsten, A. (2007) Impact of a generic substitution reform on patients' and society's expenditure for pharmaceuticals, Health Policy, 81, pp Andersson K, Sonesson C, Petzold M, Carlsten A, Lönnroth K. (2005), What are the obstacles to generic substitution? An assessment of the behaviour of prescribers, patients and pharmacies during the first year of generic substitution in Sweden, Pharmacoepidemiol Drug Safe, 14, pp ASPE Issue Brief (2010), Expanding the Use of Generic Drugs, Διαθέσιμο στην ιστοσελίδα: Last Accessed 27 Sept Babar Z-U-D, Grover P., Stewart J., Hogg M., Short L., Seo H.G, Rew A., (2011) Evaluating pharmacists views, knowledge, and perception regarding generic medicines in New Zealand, Research in Social and Administrative Pharmacy, 7, pp Banahan III BF, Kolassa EM. (1997), A physician survey on generic drugs and substitution of critical dose medications, Arch Intern Med, 157, pp Banahan B., Kolassa E. (1994), Generic substitution and Narrow Therapeutic Index Drugs: A National Survey of retail and Hospital pharmacies, University of Mississippi. 12. Bearden W.O, Mason J.B., (1979) Physician and Pharmacist Perceptions of Generic Drugs, Industrial Marketing Management, 8, pp Bearden W.O, Mason J.B., (1978), Consumer-perceived risk and attitudes toward generically prescribed drugs, J Appl Psychol, 63 (6), pp Besag F.M. (2000), Is generic prescribing acceptable in epilepsy?, Drug Safety, 23, pp Berg M.J, Gross R.A, Haskins L.S, Zingaro W.M, Tomaszewski K.J, (2008), Generic substitution in the treatment of epilepsy: Patient and physician perceptions, Epilepsy & Behavior, 13 pp Bourne D. (2012), Basic Pharmacokinetics 17. Burns, A.C., Bush R.F., (2004), Basic Marketing Research: Using Microsoft Excel Data Analysis, Prentice-Hall 18. Canadian Health Services Research Foundation (2008), Myth: Generic drugs are lower quality and less safe than brand name drugs, Eurohealth, 14 (4), pp Carroll N.V, Siridhara C., Fincham J.E, (1986), Perceived Risks and Pharmacists Generic Substitution Behavior, The Journal Of Consumer Affairs, 20 (1), pp Carroll N.V, Wolfgang A.P (1991), Risks, Benefits, and Generic Substitution, The Journal of Consumer Affairs, 25 (1), pp Chong CP., March G., Clark A., Gilbert A., Hassali MA., Bahari MB, (2010), A web-based survey on Australian community pharmacists perceptions and practices of generic substitution, Journal of Generic Medicines, 7 (4), pp Chua G.N, Hassali M.A, Shafie A.A, Awaisu A. (2010), A survey exploring knowledge and perceptions of general practitioners towards the use of generic medicines in the northern state of Malaysia, Health Policy, 95 (2-3), pp Πανεπιστήμιο Πατρών Τμήμα Φαρμακευτικής, ΜΔΕ Φαρμακευτικού Marketing 158

160 23. Coscelli A, (2000), The importance of doctors' and patients' preferences in the prescription decision, The Journal of Industrial Economics, 48, pp Committee for Medicinal Products fo Human use (CHMP), (2010), Guideline on the investigation of Bioequivalence, London 25. Committee for Medicinal Products fo Human use (CHMP), (2000), Note for Guideline on the investigation of Bioavailability and Bioequivalence, pp. 3-11, London 26. Davit B.M., Nwakama P.E., Buehler G.J., Conner D.P., Haidar S.H., Patel D.T., Yang Y., Yu L.X., Woodcock J. (2009), Comparing generic and innovator drugs: a review of 12 years of bioequivalence data from the United States Food and Drug Administration, Ann Pharmacother, 43 (10), pp Decollogny A., Eggli Y., Halfon P., Lufkin T.M. (2011), Determinants of generic drug substitution in Switzerland, BMC Health Services Research, 11 (17) 28. Dighe S.V. (1999), A review of the safety of generic drugs, Transplantation Proceedings, 31, (3), pp. 23S 24S. 29. EFPIA-European Federation of Pharmaceutical Industries and Associations (2010), The Pharmaceutical Industry in Figures, 30. EFPIA-European Federation of Pharmaceutical Industries and Associations (2012), The Pharmaceutical Industry in Figures, Διαθέσιμο από: /sites/ Last Accessed 20 Nov Ess S.M., Schneeweiss S, Szucs T.D. (2003), European Healthcare Policies for Controlling Drug Expenditure, PharmacoEconomics, 21 (2), pp FDA U.S Food and Drug Administration (2011), Generic Drugs: Questions and Answers, Διαθέσιμο από: Answers/ucm htm. Last Accessed 11 Nov FDA U.S Food and Drug Administration (2006), Greater access to generic drugs: New FDA initiatives to improve the drug review process and reduce legal loopholes, FDA Consumer Magazine, Διαθέσιμο από: htm. Last Accessed 5 Nov Gafa M, Bilbija S, Martinova A, Bates I. (2002), Pharmacoeconomics. A view of EPSA member countries on issues related to awareness of the topic and the undergraduate curriculum, Pharmacy Education, 2 (4), pp Gaither CA, Kirking DM, Ascione FJ, Welage LS. (2001), Consumers views on generic medications, J Am Pharm Assoc., 41 (5), pp Geitona M., Kyriopoulos J., Zavras D., Karamouzis J. (2003), Market share and characteristics of Generic Drugs in Greece, Value in Health, ISPOR (Eds), 6(6): Geitona M., Zavras D., Hatzikou M., Kyriopoulos J. (2006), Generics market in Greece: The pharmaceutical industry s beliefs, Health Policy, 79 (1), pp Generic Medicines: Dealing with Mutliple Brands. National Prescribing Service Newsletter. NPS News Διαθέσιμο από: data/assets/pdf_file/0008/238 67/news55.pdf. Last Accessed 15 Sept Generic Pharmaceutical Association-GPhA (2011) SAVINGS-An Economic Analysis of Generic Drug Usage in the U.S., September, pp Generic Pharmaceutical Association-GPhA (2012) SAVINGS-Generic Drug Savings in the US 4 th annual edition, Διαθέσιμο από: Last accessed 29 Sept Goldman D.P, Joyce G.F, Zheng Y. (2007), Associations with Medication and Medical Utilization and Spending and Health, Journal of American Medical Association, 298 (1), pp Greek Market Prognosis Report, October Håkonsen H. and Toverud E-L. (2012), A review of patient perspectives on generics substitution: what are the challenges for optimal drug use, Genetics and Biosimilars Initiative Journal, 1 (1), pp Hassali M.A, Kong D.C.M, Stewart K. (2005), Generic medicines: Perceptions of consumers in Πανεπιστήμιο Πατρών Τμήμα Φαρμακευτικής, ΜΔΕ Φαρμακευτικού Marketing 159

161 Melbourne, Australia, International Journal of Pharmacy Practice, 13, pp Hassali M.A, Kong D.C.M, Stewart K. (2006), Generic medicines: Perceptions of general practitioners in Melbourne, Australia, Journal of Generic medicine, 3 (3), pp Hassali Μ.Α., Kong D.C.M., Stewart K., (2007), A comparison between senior medical students and pharmacy pre-registrants knowledge and perceptions of generic medicines, Medical Education, 41, pp Haas, J.S. Phillips, K.A. Gerstenberger, E.P. and Seger, A.S. (2005), Potential Savings from Substituting Generic Drugs for Brand-Name Drugs: Medical Expenditure Panel Survey, , Ann intern Med., 142, pp Hassali M.A., Shafie A.A., Chong C.P., Saleem F., Atif M., Chua G., Haq N.U., (2012), Community pharmacist s perceptions towards the quality of locally manufactured generic medicines: A descriptive study from Malaysia, Journal of Applied Pharmaceutical Science, 2 (1), pp Hassali M.A. Shafie AA, Jamshed S., Ibrahim M.I.M., Awaisu A. (2009), Consumers views on generic medicines: a review of the literature, Ιnternational Journal of Pharmacy Practice, 17, pp Health Update (2010), Reference pricing and Generic substitution of medicines Parliamentary Question 51. Heikkila R, Mantyselka P, Hartikainen-Herranen K, Ahonen R (2007), Customers and physicians opinions of the experiences with generic substitution during the first year in Finland, Health Policy, 82, pp Himmel W, Simmenroth-Nayda A, Niebling W, Ledig T, Jansen RD, Kochen MM, Gleiter CH, Hummers-Pradier E. (2005), What do primary care patients think about generic drugs?, Int J Clin Pharmacol Ther., 43 (10), pp Igbinovia M.E. (2007), The perceived benefits of generic versus branded medicines, University of Pretoria 54. Iosifescu A., Halm E.A., McGinn T., Siu A.L., Federman A.D., (2008) Beliefs about generic drugs among elderly adults in hospital-based primary care practices, Patient Education and Counseling, 73, pp IMS-Institute for Healthcare Informatics (2012), The Global Use of Medicines: Outlook Through Jamshed S.Q., Hassali M.A., Ibrahim M.I.M., Babar Z-U-D (2011), Knowledge attitude and perception of dispensing doctors regarding generic medicines in Karachi, Pakistan: A qualitative study, J Pak Med Assoc, 61 (1), pp Jamshed S.Q., Ibrahim M.I.M, Hassali M.A, Masood I., Low B.Y., Shafie A.A, Babar Z-U-D (2012), Perception and attitude of general practitioners regarding generic medicines in Karachi, Pakistan: A questionnaire based study, Southern Med Review, 5 (1), pp Kaiser Family Foundation (2001), Prescription Drug trends: a chartbook update 59. Kanavos P,. Vandoros S., Irwin R., Nicode E., Casson M., et al. Medical Technology Research Group (2011), Differences in costs of and access to pharmaceutical products in the EU, Brussels: Policy Department Economic and Scientific Policy European Parliament 60. Kaplan W.A, Ritz L.S, Vitello M., Wirtz V.J (2012), Policies to promote use of generic medicines in low and middle income countries: A review of published literature, , Health Policy, 106, pp Karayanni, D. A, Chymas E., Karatza A., Tsivilis T., Vardamidis N. (2005), Perceived Pharmacist Expertise and Empathy, Patient Trust and Satisfaction, Academy of Marketing Science, International Retailing Conference, July 1-2, Reims, France, Cd edition, Διαθέσιμο από: Last Accessed 12 Nov Kesselheim A.S., Misono A.S., Lee J.L, Stedman M.R., Brookhart M.A., Choudhry N.K., Shrank W.H., (2008), Clinical Equivalence of Generic and Brand-Name Drugs Used in Cardiovascular Disease. A Systematic Review and Meta-analysis, JAMA, 300 (21), pp King, D.R. and Kanavos P. (2002), Encouraging the Use of Generic Medicines: Implications for Transition Economies, Croatian Medical Journal, 43 (4), pp Kirking D.M., Gaither C.A., Ascione F.J., Welage L.S. (2001), Phycisians Individual and Organizational Views on Generic Medications, Journal of the American Pharmacists Πανεπιστήμιο Πατρών Τμήμα Φαρμακευτικής, ΜΔΕ Φαρμακευτικού Marketing 160

162 Association, 41 (5), pp Kirking D.M., Gaither C.A., Ascione F.J.,Welage L.S. (2001), Pharmacists' Individual and Organizational Views on Generic Medications, Journal of the American Pharmacists Association, 41 (5), pp Kjoenniksen I., Lindbaek M., Granas A., (2006), Patients' attitudes towards and experiences of generic drug substitution in Norway, Pharmacy World and Science, 28 (5), pp Kobayashia E., Karigome H., Sakurada T., Satoh N., Ued S., (2011) Patients attitudes towards generic drug substitution In Japan, Health Policy, 99, pp Krämer G, Biraben A, Carreno M, Guekht A, de Haan GJ, Jedrzejczak J, Josephs D, van Rijckevorsel K, Zaccara G (2007), Current approaches to the use of generic antiepileptic drugs, Epilepsy Behav, 11, pp Lamy PP. (1986), Generic equivalents: issues and concerns, The Journal of Clinical Pharmacology, 26 (5), pp Mason J.B., Bearden W.O., (1980), Generic Drugs: Consumer, Pharmacist and Physician Perceptions of the Issues, The Journal Of Consumer Affairs, 14 (1), pp Mehrotra N., Gupta M., Kovar A., Meibohm B (2007), The role of pharmacokinetics and pharmacodynamics in phosphodiesterase-5 inhibitor therapy, International Journal of Impotence Research, 19, pp Meredith PA. (1996), Generic drugs Therapeutic equivalence, Drug Safety, 15 (4), pp Meredith PA. (2003), Bioequivalence and other unresolved issues in generic drug substitution, Clin Ther, 25 (11), pp Minutes of the PHARMAC Consumer Advisory Committee (CAC) Meeting, Friday 13 July Wellington, New Zealand: PHARMAC. Διαθέσιμο από: pharmac.govt.nz/pdf/021007a.pdf. Last Accessed 18 Sept National Economic Research Associates NERA (1998), Policy relating to generic medicines in the OECD. London, Contract No.: ETF/97/ Sponsored by European Commission. 76. NIHCM (2002), A Primer: Generic Drugs, Patents and the Pharmaceutical Marketplace 77. NPS News (2006), Generic medicines: same difference?, National Prescribing Service Newsletter, 44, Διαθέσιμο από : data/assets/pdf_file/0020/15842/ news44_generic_medicines_0206.pdf, Accessed 13 Oct OECD, Αverage annual wages, Διαθέσιμο από: Last Accessed 28 Dec Oxford Dictionaries (2010) Generic, Oxford University Press. Διαθέσιμο από : Last Accessed 22 Sept Padisson A., Olsen K., (2008), Painkiller purchasing in the UK: an exploratory study of information search and product evaluation, International Journal οf Pharmaceutical and Healthcare Marketing, 2 (4), pp Palagyi M., lassanova M. (2008), Patients attitudes towards experiences with use of generics in Slovakia, performance of generic substitution, Bratisl Lek Listy, 109 (7), pp Paraponaris A., Verger P., Desquins B, Villani P., Bouvenot G., L. Rochaix L., Gourheux J.C, J.P. Moatti J.P, & the Panel MG Paca (2004), Delivering generics without regulatory incentives? Εmpirical evidence from French general practitioners about willingness to prescribe international non-proprietary names, Health Policy, 70, pp Pereira JA, Holbrook AM, Dolovich L, Goldsmith C, Thabane L, Douketis JD, Crowther M, Bates SM, Ginsberg JS. (2005), Are brand-name and generic warfarin interchangeable? A survey of Ontario patients and physicians, Can J Clin Pharmacol, 12, pp Lee S.H., (2006), Constructing Effective Questionnaires, In: Pershing J.A., Handbook of Human Performance Technology, Chapter 32, 3rd edition, San Fransisco: Pfeiffer, pp Perry G. (2006), The European pharmaceutical market in review: 2006 and beyond, Journal of Generics Medicines, 4, pp Peterson, R.A. (2000), Constructing effective questionnaires, USA: Sage 87. Pharmaceutical Sector Inquiry Preliminary Report Fact Sheet (2009), Prices, time to generic entry and consumer savings, Διαθέσιμο από: Πανεπιστήμιο Πατρών Τμήμα Φαρμακευτικής, ΜΔΕ Φαρμακευτικού Marketing 161

163 pharmaceuticals/inquiry/staff_working_paper_part1.pdf. Last accessed 28 Dec Primer A. (2002), Generic Drugs, Patents and the Pharmaceutical Marketplace, National Institute for Health Care Management Research and Educational Foundation 89. Quintal C., Mendes P., (2012), Underuse of generic medicines in Portugal: An empirical study on the perceptions and attitudes of patients and pharmacists, HealthPolicy, 104, pp Raggett T. (1994), Generic pharmaceuticals implications for the global pharmaceutical industry, Financial Times Management Report. London: FT Business Enterprises Ltd. 91. Rizzo, Zeckhauser (2009), Generic script share and the price of brand-name drugs: the role of consumer choice, Int J Health Care Finance Econ., 9, pp Schuman H., Presser S., (1977), Question wording as an independent variable in survey analysis, Sociological methods and research, 6 (2), pp Sharrad A.K, Hassali M.A., (2011) Consumer perception on generic medicines in Basrah, Iraq: Preliminary findings from a qualitative study, Research in Social and Administrative Pharmacy, 7, pp Sharrad A.K, Hassali M.A, Shafie A.A. (2009), Generic medicines: Perceptions of Physicians in Basrah, Iraq, Australasian Medical Journal, 1 (8), pp Shrank W.H, Cox E.R, Fischer M.A, Mehta J., Choudhry N.K (2009), Patients Perceptions Of Generic Medications, Health Affairs, 28 (2), pp Shrank, WH, Choudhry, NK, Agnew-Blais, J, Federman, AD, Libermand, JN, Liu, J, Kesselheim, AS, Brookhart, MA, and Fischer, MA. (2010), State generic substitution laws can lower drug outlays under Medicaid, Health Affairs, 29 (7), pp Shrank W.H, Hoang T, Ettner SL, Glassman PA, Nair K, DeLapp D, Dirstine J, Avorn J, Asch SM, (2006), The implications of choice: prescribing generic or preferred pharmaceuticals improves medication adherence for chronic conditions, Arch Intern Med, 166, pp Shrank W.H, Liberman J.N, Fischer M.A, Girdish C, Brennan T.A, Choudhry N.K (2011), Physician Perceptions About Generic Drugs, The Annals of Pharmacotherapy, 45, pp Simoens S., De Coster S. (2006), Sustaining Generic Medicines Markets in Europe, Leuven: Research Centre for Pharmaceutical Care and Pharmacoeconomics, Katholeke Universiteit, Belgium 100. Steinman M.A, Chren M.M, Lendefeld C.S (2007), What s in a name? Use of brand-name versus generic drug names in United States outpatient practice, J Gen Intern Med, 22 (5), pp Tatley M. (2009), Monitoring of generic medicines and brand changes, Best Practice Journal Special Edition Generics, pp Taylor L. (2010), Ireland s generics, reference pricing plans draw concerns, UK News / World News 103. Thomas R, Vitry A. (2009), Consumers perception of generic medicines in community pharmacies in Malaysia, Southern Med Review, 2 (2), pp Tsiantou V., Zavras D., Kousoulakouà H., Geitona M., Kyriopoulos J. (2009), Generic medicines: Greek physicians perceptions and prescribing practices, Journal of Clinical Pharmacy and Therapeutics, 34, pp UK Essays, Understanding of issue involving genetic medicine, Διαθέσιμο από: Last accessed 29 Nov Rosen M. (2003), The Generic Drug Industry in Illinois. Διαθέσιμο από: Last Accessed 02 Dec Vallès J.A, Barreiro M., Cereza G., Ferro J.J, Martínez M.J, Escribà J.M, Iglesias B., Cucurull E., Barceló E., (2003), A prospective multicenter study of the effect of patient education on acceptability of generic prescribing in general practice, Health Policy, 65, pp Van Wijk BL, Klungel OH, Heerdink ER, de Boer A. (2006), Generic substitution of antihypertensive drugs: does it affect adherence?, Ann Pharmacother, 40, pp WHO (2007), Generic substitution in Jamaica: challenges to improving effectiveness, WHO Drug Information, 21 (4), pp WHO (1997), Quality assurance of pharmaceuticals: A compendium of guidelines and Πανεπιστήμιο Πατρών Τμήμα Φαρμακευτικής, ΜΔΕ Φαρμακευτικού Marketing 162

164 related materials, 1, Geneva: World Health Organization 111. WHO (1996), Multi-source pharmaceutical products: WHO guideline on registration requirements to establish interchangeability, WHO Expert Commitee on Specifications for Pharmaceutical Prepartions, Annex 9, WHO Technical Support Series 863, 34th report, Geneva, Switzerland 112. Zarrel V.L., Paul L.D., Eric G., William C.M. (1980), Predisposition toward Generic Drug Acceptance, Journal of Consumer Research, 7 Πανεπιστήμιο Πατρών Τμήμα Φαρμακευτικής, ΜΔΕ Φαρμακευτικού Marketing 163

165 Παράρτημα 1 Ερωτηματολόγιο Ασθενών- Καταναλωτών Πανεπιστήμιο Πατρών Τμήμα Φαρμακευτικής, ΜΔΕ Φαρμακευτικού Marketing 164

166 ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΠΑΤΡΩΝ Σχολή Επιστημών Υγείας Τμήμα Φαρμακευτικής Μεταπτυχιακό Τμήμα Φαρμακευτικού Μάρκετινγκ ΕΡΩΤΗΜΑΤΟΛΟΓΙΟ Το ερωτηματολόγιο αυτό δημιουργήθηκε στα πλαίσια διπλωματικής μελέτης που διεξάγεται στο τμήμα Φαρμακευτικής του Πανεπιστημίου Πατρών, με θέμα : «Οι παράγοντες που επηρεάζουν τη στάση των ασθενών-καταναλωτών και των επαγγελματιών υγείας στην Ελλάδα σχετικά με τα γενόσημα φάρμακα». Θα μας ήταν ιδιαίτερα χρήσιμο αν αφιερώνατε λίγα λεπτά για να το συμπληρώσετε. Για να είναι αξιόπιστα τα αποτελέσματα της έρευνας, είναι σημαντικό να απαντήσετε σε ΟΛΕΣ τις ερωτήσεις. Οι απαντήσεις σας είναι απολύτως εμπιστευτικές και θα χρησιμοποιηθούν μόνο για ακαδημαϊκούς σκοπούς. ΕΝΟΤΗΤΑ 1η ΓΕΝΙΚΑ ΠΕΡΙ ΓΕΝΟΣΗΜΩΝ Παρακαλώ συμπληρώστε με τις παρακάτω ερωτήσεις. 1.1 Γνωρίζετε τι είναι τα γενόσημα φάρμακα ; 1. Έχω ακούσει γι αυτά αλλά δεν γνωρίζω τι ακριβώς είναι 2. Ναι, γνωρίζω 3. Δεν γνωρίζω κάτι 1.2 Προσδιορίστε τι είναι γενόσημο φάρμακο κατά την άποψη σας. 1.3 Θα λέγατε ότι το γενόσημο φάρμακο είναι : (Επιλέξτε αυτό που σας εκφράζει περισσότερο) 1. Εξίσου αποτελεσματικό με το πρωτότυπο 2. Πιο φθηνό από το πρωτότυπο 3. Πιο φθηνό από το πρωτότυπο και εξίσου αποτελεσματικό με αυτό 4. Πιο φθηνό από το πρωτότυπο αλλά λιγότερο αποτελεσματικό από αυτό 5. Λιγότερο αποτελεσματικό από το πρωτότυπο 6. Φτιαγμένο από φυσικά συστατικά 7. Υποκατάστατο του πρωτότυπου φαρμάκου 8. Αντίγραφο/Φασόν/Όχι γνήσιο φάρμακο 9. Εναλλακτικό του πρωτότυπου 10. Δεν ξέρω/δεν απαντώ Πανεπιστήμιο Πατρών Τμήμα Φαρμακευτικής, ΜΔΕ Φαρμακευτικού Marketing 165

167 1.4 Από που έχετε ενημερωθεί για τα γενόσημα φάρμακα; (Μπορείτε να σημειώσετε παραπάνω από ένα) 1. Από τον ΕΟΦ 2. Από το Υπουργείο Υγείας 3. Από το γιατρό μου 4. Από το φαρμακοποιό μου 5. Από φίλους 6. Από τα ΜΜΕ (τηλεόραση, περιοδικά, έντυπα κτλ) 7. Από το διαδίκτυο 8. Άλλο (διευκρινίστε).... ΕΝΟΤΗΤΑ 2η ΓΝΩΜΗ ΣΧΕΤΙΚΑ ΜΕ ΤΑ ΓΕΝΟΣΗΜΑ Παρακαλώ κυκλώστε το βαθμό που συμφωνείτε ή διαφωνείτε με τις παρακάτω προτάσεις, για να υποδηλώσετε την γνώμη σας σχετικά με τα γενόσημα φάρμακα. 2.1 Τα γενόσημα φάρμακα είναι ασφαλή, χωρίς παρενέργειες ΔΞ/ΔΑ Διαφωνώ απόλυτα Μάλλον διαφωνώ Ούτε συμφωνώ ούτε διαφωνώ Μάλλον συμφωνώ Συμφωνώ απόλυτα Δεν ξέρω/ Δεν απαντώ 2.2 Τα γενόσημα φάρμακα είναι αποτελεσματικά όσο και τα πρωτότυπα φάρμακα ΔΞ/ΔΑ 2.3 Η χρήση γενοσήμων φαρμάκων μπορεί να επιφέρει παρενέργειες ΔΞ/ΔΑ 2.4 Τα γενόσημα φάρμακα είναι πιο φθηνά από τα πρωτότυπα φάρμακα ΔΞ/ΔΑ 2.5 Τα γενόσημα φάρμακα προέρχονται από τριτοκοσμικές χώρες ΔΞ/ΔΑ ΕΝΟΤΗΤΑ 3η ΚΡΙΤΗΡΙΑ ΕΠΙΛΟΓΗΣ ΓΕΝΟΣΗΜΩΝ ΦΑΡΜΑΚΩΝ Παρακαλώ συμπληρώστε με τις παρακάτω ερωτήσεις. Πανεπιστήμιο Πατρών Τμήμα Φαρμακευτικής, ΜΔΕ Φαρμακευτικού Marketing 166

168 3.1 Έχετε χρησιμοποίησει στο παρελθόν γενόσημα φάρμακα ; 1.Ναι 2.Όχι 3.Δεν γνωρίζω 3.2 α. Θα χρησιμοποιούσατε σήμερα γενόσημα φάρμακα; 1.Ναι 2.Όχι β. Αν όχι, για ποιους λόγους δεν θα χρησιμοποιούσατε γενόσημα φάρμακα; (Μπορείτε να σημειώσετε παραπάνω από ένα) 1. Δεν τα γνωρίζω 2. Δεν τα γνωρίζει ο γιατρός μου 3. Δεν τα γνωρίζει ο φαρμακοποιός μου 4. Δεν τα εμπιστεύομαι 5. Είχα άσχημη εμπειρία στο παρελθόν 6. Δεν τα βρίσκω εύκολα στο φαρμακείο μου Παρακαλώ κυκλώστε τον βαθμό με τον οποίο συμφωνείτε ή διαφωνείτε με τις παρακάτω προτάσεις. 3.3 Επιλέγω το φάρμακο που μου συστήνει ο φαρμακοποιός ΔΞ/ΔΑ Διαφωνώ απόλυτα Μάλλον διαφωνώ Ούτε συμφωνώ ούτε διαφωνώ Μάλλον συμφωνώ Συμφωνώ απόλυτα Δεν ξέρω/ Δεν απαντώ 3.4 Επιλέγω το φάρμακο που μου συστήνει ο γιατρός ΔΞ/ΔΑ 3.5 Επιλέγω το φάρμακο που μου συστήνουν οι φίλοι/συγγενείς μου ΔΞ/ΔΑ 3.6 Συνηθίζω να αγοράζω ένα φάρμακο που το έχω δοκιμάσει ξανά ΔΞ/ΔΑ 3.7 Προτιμώ να αγοράζω ένα φάρμακο με γνωστό όνομα ΔΞ/ΔΑ 3.8 Αγοράζω ένα φάρμακο που γνωρίζω ότι είναι αποτελεσματικό ΔΞ/ΔΑ 3.9 Αγοράζω ένα φάρμακο που γνωρίζω ότι είναι ασφαλές, χωρίς παρενέργειες ΔΞ/ΔΑ Πανεπιστήμιο Πατρών Τμήμα Φαρμακευτικής, ΜΔΕ Φαρμακευτικού Marketing 167

169 3.10 Προτιμώ να αγοράζω ένα φθηνότερο φάρμακο ΔΞ/ΔΑ ΕΝΟΤΗΤΑ 4η ΑΝΤΙΚΑΤΑΣΤΑΣΗ ΑΠΟ ΠΡΩΤΟΤΥΠΟ ΣΕ ΓΕΝΟΣΗΜΟ ΦΑΡΜΑΚΟ Παρακαλώ συμπληρώστε με τις παρακάτω ερωτήσεις. 4.1 α) Σας έχει προτείνει/συστήσει ο γιατρός ή ο φαρμακοποιός σας να αντικαταστήσετε ένα φάρμακο σας με ένα γενόσημο; 1.Ναι 2.Όχι 3.Δεν γνωρίζω β) Αν ναι, ακολουθήσατε αυτή την προτροπή/σύσταση; 1.Ναι 2.Όχι 3.Δεν γνωρίζω 4.2 α) Έχετε χρησιμοποιήσει ποτέ γενόσημο φαρμάκο αφού έχετε πρώτα χρησιμοποιήσει το αντίστοιχο πρωτότυπο φάρμακο ; 1.Ναι 2.Όχι 3.Δεν γνωρίζω β) Αν ναι, μείνατε ευχαριστημένος/η από το γενόσημο φάρμακο; 1.Ναι 2.Όχι 3.Δεν γνωρίζω Παρακαλώ κυκλώστε το βαθμό που συμφωνείτε ή διαφωνείτε με τις παρακάτω προτάσεις, ώστε να προσδιορίσετε ποιος παράγοντας διαδραματίζει το μεγαλύτερο ρόλο στην απόφασή σας να αλλάξετε το φάρμακο σας με ένα γενόσημο φάρμακο. 4.3 Θα άλλαζα το φάρμακο μου από πρωτότυπο σε γενόσημο επειδή : α) Μου το σύστησε ο γιατρός μου ΔΞ/ΔΑ Διαφωνώ απόλυτα Μάλλον διαφωνώ Ούτε συμφωνώ ούτε διαφωνώ Μάλλον συμφωνώ Συμφωνώ απόλυτα Δεν ξέρω/ Δεν απαντώ β) Μου το σύστησε ο φαρμακοποιός μου ΔΞ/ΔΑ γ) Μου το σύστησε ένας γνωστός μου ΔΞ/ΔΑ δ) Το γενόσημο κοστίζει λιγότερο και έτσι εξοικονομώ χρήματα ΔΞ/ΔΑ Πανεπιστήμιο Πατρών Τμήμα Φαρμακευτικής, ΜΔΕ Φαρμακευτικού Marketing 168

170 ΕΝΟΤΗΤΑ 5η ΔΗΜΟΓΡΑΦΙΚΑ ΣΤΟΙΧΕΙΑ Παρακαλώ συμπληρώστε με τις παρακάτω ερωτήσεις. 5.1 Είστε: 1. Άνδρας 2. Γυναίκα 5.2 Πόσων ετών είστε ; 1. Κάτω από Άνω των Ποιο είναι το επίπεδο της εκπαίδευσης σας ; (Σημειώστε το ανώτερο) 1. Δημοτικού 1. Ανωτάτης Σχολής (ΑΕΙ, ΤΕΙ) 2. Γυμνασίου 2. Μεταπτυχιακού/Διδακτορικού 3. Λυκείου 3. Άλλο (διευκρινίστε) Ποια είναι η κύρια απασχόληση σας ; 1. Αγρότης 6. Άνεργος 2. Ελεύθερος επαγγελματίας 7. Οικιακά 3. Μισθωτός δημοσίου τομέα 8. Συνταξιούχος 4. Μισθωτός ιδιωτικού τομέα 9. Άλλο (διευκρινίστε) Φοιτητής 5.5 Το ετήσιο εισόδημα σας είναι: 5.6 Εχετε παιδιά ; 1. Μέχρι Ο και άνω 1. Όχι, δεν έχω 3. Ναι, έχω παιδιά > 18 ετών 2. Ναι, έχω παιδιά < 18 ετών 5.7 Είστε ασφαλισμένος/η σε κάποιο ασφαλιστικό φορέα (π.χ ΕΟΠΠΥ) ; 1.Ναι 2.Όχι 5.8 Ποιος είναι ο τόπος διαμονής σας; (Αναφέρατε π.χ Πάτρα, Αχαία) Σας ευχαριστώ πολύ για τη συμμετοχή σας! Πανεπιστήμιο Πατρών Τμήμα Φαρμακευτικής, ΜΔΕ Φαρμακευτικού Marketing 169

171 Παράρτημα 2 Ερωτηματολόγιο Επαγγελματιών Υγείας Πανεπιστήμιο Πατρών Τμήμα Φαρμακευτικής, ΜΔΕ Φαρμακευτικού Marketing 170

172 ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΠΑΤΡΩΝ Σχολή Επιστημών Υγείας Τμήμα Φαρμακευτικής Μεταπτυχιακό Τμήμα Φαρμακευτικού Μάρκετινγκ ΕΡΩΤΗΜΑΤΟΛΟΓΙΟ Το ερωτηματολόγιο αυτό δημιουργήθηκε στα πλαίσια διπλωματικής μελέτης που διεξάγεται στο τμήμα Φαρμακευτικής του Πανεπιστημίου Πατρών, με θέμα «Οι παράγοντες που επηρεάζουν τη στάση των ασθενών-καταναλωτών και των επαγγελματιών υγείας στην Ελλάδα σχετικά με τα γενόσημα φάρμακα». Θα μας ήταν ιδιαίτερα χρήσιμο αν αφιερώνατε λίγα λεπτά για να το συμπληρώσετε. Για να είναι αξιόπιστα τα αποτελέσματα της έρευνας, είναι σημαντικό να απαντήσετε σε ΟΛΕΣ τις ερωτήσεις. Οι απαντήσεις σας είναι απολύτως εμπιστευτικές και θα χρησιμοποιηθούν μόνο για ακαδημαϊκούς σκοπούς. ΕΝΟΤΗΤΑ 1η ΓΝΩΣΕΙΣ ΠΕΡΙ ΓΕΝΟΣΗΜΩΝ 1.1 Προσδιορίστε τί είναι γενόσημο φάρμακο κατά την άποψη σας. Παρακαλώ συμπληρώστε με τις παρακάτω ερωτήσεις. 1.2 Το γενόσημο φάρμακο είναι: (Επιλέξτε αυτό που σας εκφράζει καλύτερα) 1. Βιοϊσοδύναμο με το πρωτότυπο φάρμακο 2. Μια πιο οικονομική εκδοχή του πρωτοτύπου φαρμάκου 3. Ισοδύναμο σε ποιότητα και δραστικότητα με το πρωτότυπο φάρμακο 4. Λιγότερο ακριβό από το πρωτότυπο φάρμακο 1.3 Ποιος πιστεύετε πως είναι ο πιο σωστός ετυμολογικά όρος για τα γενόσημα φάρμακα; 1. Ο όρος γενόσημα με καλύπτει 2. Ομοιοδραστικά φάρμακα 3. Παράγωγα φάρμακα 4. Αντιτυπικά φάρμακα 5. Άλλο (διευκρινίστε) Ποια είναι τα επιτρεπτά όρια για να θεωρηθεί βιοϊσοδύναμο ένα γενόσημο φάρμακο; % % % % % 6. Δεν ξέρω/δεν απαντώ Πανεπιστήμιο Πατρών Τμήμα Φαρμακευτικής, ΜΔΕ Φαρμακευτικού Marketing 171

173 1.5 Από που έχετε ενημερωθεί για τα γενόσημα φάρμακα ; (Μπορείτε να σημειώσετε παραπάνω από ένα) 1. Από τον ΕΟΦ 2. Από το Υπουργείο Υγείας 3. Από τη Φαρμακευτική/Ιατρική Σχολή 4. Από τον Φαρμακευτικό/Ιατρικό Σύλλογο 5. Από συναδέλφους ιατρούς/φαρμακοποιούς 6. Από τα ΜΜΕ (τηλεόραση, περιοδικά, έντυπα κτλ) 7. Από τον διαδίκτυο 8. Άλλο (διευκρινίστε).... ΕΝΟΤΗΤΑ 2η ΓΝΩΜΗ ΣΧΕΤΙΚΑ ΜΕ ΤΑ ΓΕΝΟΣΗΜΑ Παρακαλώ κυκλώστε το βαθμό που συμφωνείτε ή διαφωνείτε με τις παρακάτω προτάσεις, για να υποδηλώσετε την γνώμη σας σχετικά με τα γενόσημα φάρμακα. 2.1 Τα γενόσημα φάρμακα είναι ασφαλή, χωρίς παρενέργειες ΔΞ/ΔΑ Διαφωνώ απόλυτα Μάλλον διαφωνώ Ούτε συμφωνώ ούτε διαφωνώ Μάλλον συμφωνώ Συμφωνώ απόλυτα Δεν ξέρω/ Δεν απαντώ 2.2 Τα γενόσημα φάρμακα είναι αποτελεσματικά όσο και τα πρωτότυπα φάρμακα ΔΞ/ΔΑ 2.3 Η συνεχής χρήση γενοσήμων φαρμάκων μπορεί να επιφέρει παρενέργειες ΔΞ/ΔΑ 2.4 Τα γενόσημα φάρμακα είναι πιο φθηνά από τα πρωτότυπα φάρμακα ΔΞ/ΔΑ 2.5 Τα γενόσημα φάρμακα προέρχονται από τριτοκοσμικές χώρες ΔΞ/ΔΑ 2.6 Τα γενόσημα φάρμακα περιέχουν τα ίδια έκδοχα με τα πρωτότυπα φάρμακα ΔΞ/ΔΑ 2.7 Ο ΕΟΦ είναι ικανός να εξασφαλίσει ότι τα γενόσημα φάρμακα παρασκευάζονται κάτω από συνθήκες υψηλής ποιότητας ΔΞ/ΔΑ 2.8 Ευρεία χρήση των γενοσήμων φαρμάκων θα οδηγήσει σε μικρότερους οικονομικούς πόρους για έρευνα και ανάπτυξη νέων φαρμάκων ΔΞ/ΔΑ Πανεπιστήμιο Πατρών Τμήμα Φαρμακευτικής, ΜΔΕ Φαρμακευτικού Marketing 172

174 2.9 Ποιος είναι ο καταλληλότερος να ενημερώσει τον ασθενή για τα γενόσημα φάρμακα; ΕΝΟΤΗΤΑ 3η 1. Ο ιατρός του 2. Ο φαρμακοποιός του ΛΟΓΟΙ ΣΥΝΤΑΓΟΓΡΑΦΗΣΗΣ ΓΕΝΟΣΗΜΩΝ ΦΑΡΜΑΚΩΝ Παρακαλώ συμπληρώστε με τις παρακάτω ερωτήσεις. 3.1 Προτείνετε τη χρήση γενοσήμων φαρμάκων στους ασθενείς σας; 1.Ναι 2.Όχι 3.2 Προτιμάτε να χορηγείτε/συνταγογραφείτε πρωτότυπα φάρμακα ; 1.Ναι 2.Όχι Παρακαλώ κυκλώστε το βαθμό που συμφωνείτε ή διαφωνείτε με τις παρακάτω προτάσεις, για να υποδηλώσετε τους λόγους για τους οποίους συστήνετε γενόσημα φάρμακα στους ασθενείς σας. 3.3 Συστήνω τη χρήση γενοσήμων φαρμάκων στους ασθενείς μου γιατί : α) Τα θεωρώ εξίσου ασφαλή και αποτελσματικά με τα πρωτότυπα ΔΞ/ΔΑ Διαφωνώ απόλυτα Μάλλον διαφωνώ β) Είναι πιο φθηνά σε σχέση με τα πρωτότυπα γ) Κερδίζω περισσότερο με αυτά δ) Μου το επιβάλλουν οι αρχές Ούτε συμφωνώ ούτε διαφωνώ Μάλλον συμφωνώ Συμφωνώ απόλυτα 3.4. Επηρεάζει το γενόσημο φάρμακο ανοδικά την κερδοφορία της επιχείρησης σας; Δεν ξέρω/ Δεν απαντώ ΔΞ/ΔΑ ΔΞ/ΔΑ ΔΞ/ΔΑ ΔΞ/ΔΑ ΕΝΟΤΗΤΑ 4η ΑΝΤΙΚΑΤΑΣΤΑΣΗ ΑΠΟ ΠΡΩΤΟΤΥΠΟ ΣΕ ΓΕΝΟΣΗΜΟ ΦΑΡΜΑΚΟ Παρακαλώ κυκλώστε το βαθμό που συμφωνείτε ή διαφωνείτε με τις παρακάτω προτάσεις, ώστε να προσδιορίσετε τον παράγοντα που διαδραματίζει το μεγαλύτερο ρόλο στην απόφασή σας να αντικαταστήσετε ένα πρωτότυπο φάρμακο με γενόσημο φάρμακο. 4.1 Θα άλλαζα το φάρμακο του ασθενούς μου από πρωτότυπο σε γενόσημο επειδή : Πανεπιστήμιο Πατρών Τμήμα Φαρμακευτικής, ΜΔΕ Φαρμακευτικού Marketing 173

175 α) Μου το ζήτησε ο ασθενής μου ΔΞ/ΔΑ β) Μου το σύστησε ο ιατρικός επισκέπτης ΔΞ/ΔΑ γ) Διάβασα και ενημερώθηκα για την ισοδύναμη ή καλύτερη αποτελεσματικότητα του σε σχέση με το πρωτότυπο ΔΞ/ΔΑ δ) Με υποχρεώνει το ιατροφαρμακευτικό σύστημα ΔΞ/ΔΑ ε) Έχω μεγάλη διαθεσιμότητα του φαρμάκου σε στοκ ΔΞ/ΔΑ στ) Έχω μεγαλύτερο κέρδος αλλάζοντας το φάρμακο και ταυτόχρονα βελτιώνω την εικόνα της επιχείρησης μου ΔΞ/ΔΑ 4.2 Θα άλλαζα το φάρμακο του ασθενούς από πρωτότυπο σε γενόσημο επειδή το γενόσημο κοστίζει λιγότερο ΔΞ/ΔΑ 4.3 Οι ιατροί θα πρέπει να συνεχίσουν να έχουν τη ευθύνη επιλογής φαρμάκου και της παρασκευάστριας εταιρείας για τον ασθενή ΔΞ/ΔΑ 4.4 Είναι σημαντικό ο φαρμακοποιός να χορηγεί μόνο φάρμακα εδραιωμένα για την ποιότητα τους ΔΞ/ΔΑ 4.5 Απαιτείται περισσότερος χρόνος για να εξηγήσεις την αντικατάσταση του φαρμάκου στον ασθενή ΔΞ/ΔΑ 4.6 Υπάρχει αντίκτυπο στη σχέση μου με τον ασθενή όταν το γενόσημο φάρμακο δεν έχει την αναμενόμενη αποτελεσματικότητα ΔΞ/ΔΑ 4.7 Με την καθολική εφαρμογή της αντικατάστασης του πρωτότυπου φαρμάκου με γενόσημο φάρμακο, οι φαρμακοποιοί θα χρειαστούν μεγαλύτερα αποθέματα φαρμάκων ΔΞ/ΔΑ Πανεπιστήμιο Πατρών Τμήμα Φαρμακευτικής, ΜΔΕ Φαρμακευτικού Marketing 174

176 4.8 Το κέρδος από τα γενόσημα φάρμακα είναι μικρότερο σε σχέση με τα πρωτότυπα και για αυτό είναι απαραίτητο να αυξήσω τον όγκο των πωλήσεων/συνταγογραφήσεων ώστε να διατηρήσω το κέρδος μου ΔΞ/ΔΑ 4.9 Οι φαρμακοποιοί θα πρέπει να έχουν το δικαίωμα να αντικαταστήσουν το φάρμακο μιας εταιρείας με άλλης, κάτω από ορισμένες συνθήκες, χωρίς να συμβουλεύονται το συνταγογράφο ιατρό ΔΞ/ΔΑ 4.10 Η αντικατάσταση με γενόσημα φάρμακα δεν θα πρέπει να επιτρέπεται σε ορισμένες περιπτώσεις όπου μικρές διαφορές στα επίπεδα του φαρμάκου μπορεί να έχουν επιπτώσεις στην αντίδραση του οργανισμού του ασθενούς ΔΞ/ΔΑ 4.11 Πόσο σημαντικοί είναι οι παρακάτω παράγοντες για να βελτιώσουμε την αντικατάσταση ενός πρωτότυπου φαρμάκου με κάποιο γενόσημο; α) Η καλύτερη ενημέρωση των επαγγελματιών υγείας για τις επερχόμενες αλλαγές ΔΞ/ΔΑ Καθόλου σημαντικό Λίγο σημαντικό Σημαντικό Αρκετά σημαντικό β) Φυλλάδια ενημέρωσης ασθενών σχετικά με τα γενόσημα φάρμακα γ) Διαφημιστικές καμπάνιες σχετικά με τα γενόσημα δ) Βελτιωμένες μέθοδοι ενημέρωσης ασθενών Πολύ σημαντικό Δεν ξέρω/ Δεν απαντώ ΔΞ/ΔΑ Καθόλου σημαντικό Λίγο σημαντικό Σημαντικό Αρκετά σημαντικό Πολύ σημαντικό Δεν ξέρω/ Δεν απαντώ ΔΞ/ΔΑ Καθόλου σημαντικό Λίγο σημαντικό Σημαντικό Αρκετά σημαντικό Πολύ σημαντικό Δεν ξέρω/ Δεν απαντώ ΔΞ/ΔΑ Καθόλου σημαντικό Λίγο σημαντικό Σημαντικό Αρκετά σημαντικό Πολύ σημαντικό Δεν ξέρω/ Δεν απαντώ ε) Χρηματική επιδότηση για εκπαίδευση και παρακολούθηση των ασθενών μετά από αντικατάσταση με γενόσημο ΔΞ/ΔΑ Καθόλου σημαντικό Λίγο σημαντικό Σημαντικό Αρκετά σημαντικό Πολύ σημαντικό Δεν ξέρω/ Δεν απαντώ στ) Πιστοποίηση από ΕΟΦ για 100% βιοϊσοδυναμία πρωτοτύπου και γενοσήμου φαρμάκου ΔΞ/ΔΑ Πανεπιστήμιο Πατρών Τμήμα Φαρμακευτικής, ΜΔΕ Φαρμακευτικού Marketing 175

177 ΕΝΟΤΗΤΑ 5η ΔΗΜΟΓΡΑΦΙΚΑ ΣΤΟΙΧΕΙΑ Παρακαλώ συμπληρώστε με τις παρακάτω ερωτήσεις. 5.1 Είστε: 1. Άνδρας 2. Γυναίκα 5.2 Πόσων ετών είστε ; 4. Κάτω από Άνω των Ποια είναι το επίπεδο της μόρφωσής σας; (Μπορείτε να σημειώσετε παραπάνω από ένα) 1. Απόφοιτος Φαρμακευτικής Σχολής 2. Απόφοιτος Ιατρικής Σχολής 3. Κατοχος μεταπτυχιακού τίτλου 4. Κάτοχος διδακτορικού τίτλου 5. Άλλο (διευκρινίστε) Πόσα έτη ασκείτε το επάγγελμα σας; έτη έτη έτη 4. >21 έτη 5.5 Το ετήσιο εισόδημα σας είναι: 4. Μέχρι Ο και άνω 5.6 Ποιος είναι ο τόπος εργασίας σας; (Αναφέρατε π.χ Πάτρα, Αχαία) Για οποιαδήποτε απορία παρακαλώ επικοινωνήστε μαζί μου με petrotopharmacy@otenet.gr Σας ευχαριστώ πολύ για τη συμμετοχή σας! Πανεπιστήμιο Πατρών Τμήμα Φαρμακευτικής, ΜΔΕ Φαρμακευτικού Marketing 176

178 Παράρτημα 3 Εκπαιδευτικό υλικό του FDA για ασθενείς σχετικά με τα γενόσημα φάρμακα Πανεπιστήμιο Πατρών Τμήμα Φαρμακευτικής, ΜΔΕ Φαρμακευτικού Marketing 177

179 Πανεπιστήμιο Πατρών Τμήμα Φαρμακευτικής, ΜΔΕ Φαρμακευτικού Marketing 178

180 Πανεπιστήμιο Πατρών Τμήμα Φαρμακευτικής, ΜΔΕ Φαρμακευτικού Marketing 179

181 Πανεπιστήμιο Πατρών Τμήμα Φαρμακευτικής, ΜΔΕ Φαρμακευτικού Marketing 180