Επιδημιολογική μελέτη για την εκτίμηση των επιπτώσεων έκθεσης παιδιών σε υψηλές συγκεντρώσεις βαρέων μετάλλων

Transcript

1 Επιδημιολογική μελέτη για την εκτίμηση των επιπτώσεων έκθεσης παιδιών σε υψηλές συγκεντρώσεις βαρέων μετάλλων Επιστημονικό Εγχειρίδιο Επιδημιολογικής Εκτίμησης Θεμελίωση οριακών τιμών βαρέων μετάλλων και τοξικών ουσιών σε σχολικές και αθλητικές εγκαταστάσεις και επιβεβαίωση με τη διενέργεια επιδημιολογικής εκτίμησης των επιπτώσεων στην υγεία των παιδιών», Ε.Π. «Ανάπτυξη Ανθρώπινου Δυναμικού »

2 Επιστημονικό Εγχειρίδιο Επιδημιολογικής Εκτίμησης Θ εμελίωση οριακών τ ι μών βαρέων μετάλλων και τ οξι κ ώ ν ουσ ιώ ν σε σχολικ ές και αθλητικ ές εγκαταστάσεις και επιβεβαίω ση μ ε τη διενέργεια επιδ η μιολογικ ής εκτίμηση ς των επιπτώσεων στην υγεία των παιδιώ ν», Ε.Π. «Ανά πτυξ η Ανθρώπινου Δυ ναμ ικ ού »

3 ΕΠΙΔΗΜΙΟΛΟΓΙΚΗ ΜΕΛΕΤΗ ΓΙΑ ΤΗΝ ΕΚΤΙΜΗΣΗ ΤΩΝ ΕΠΙΠΤΩΣΕΩΝ ΈΚΘΕΣΗΣ ΠΑΙΔΙΩΝ ΣΕ ΥΨΗΛΕΣ ΣΥΓΚΕΝΤΡΩΣΕΙΣ ΒΑΡΕΩΝ ΜΕΤΑΛΛΩΝ Επιστημονικό Εγχειρίδιο Επιδημιολογικής Εκτίμησης στο πλαίσιο του έργου: «Θεμελίωση οριακών τιμών βαρέων μετάλλων και τοξικών ουσιών σε σχολικές και αθλητικές εγκαταστάσεις και επιβεβαίωση με τη διενέργεια επιδημιολογικής εκτίμησης των επιπτώσεων στην υγεία των παιδιών» και Κωδ. ΟΠΣ του Ε.Π. «Ανάπτυξη Ανθρώπινου Δυναμικού ». Επιστημονικός Υπεύθυνος Έκδοσης Βασίλειος Μακρόπουλος Ομότιμος Καθηγητής Τομέα Επαγγελματικής και Βιομηχανικής Υγιεινής ΕΣΔΥ Επιστημονικός Υπεύθυνος Προγράμματος Συγγραφική Ομάδα Κικεμένη-Ξυδέα Αναστασία Μακρόπουλος Βασίλειος Την με Α.Π. 1985/ Απόφαση Ένταξης της Πράξης «Θεμελίωση οριακών τιμών βαρέων μετάλλων και τοξικών ουσιών σε σχολικές και αθλητικές εγκαταστάσεις και επιβεβαίωση με τη διενέργεια επιδημιολογικής εκτίμησης των επιπτώσεων στην υγεία των παιδιών» με κωδ. ΟΠΣ του Ε.Π. «Ανάπτυξη Ανθρώπινου Δυναμικού». Επιδημιολογική μελέτη για την εκτίμηση των επιπτώσεων της έκθεσης παιδιών σε υψηλές συγκεντρώσεις βαρέων μετάλλων 2

4 Ευχαριστίες Από τον Τομέα Επαγγελματικής & Βιομηχανικής Υγιεινής της ΕΣΔΥ, στην γραμματέα Γιάννα Γιαννάκη, στην επιστημονική συνεργάτη Νατάσα Κικεμένη και στον επιμελητή Γιώργο Ντουνιά. Από την ΕΣΔΥ στο Δημήτρη Λάγγα, επιστημονικό συνεργάτη. Στους ειδικούς Ιατρούς Εργασίας Ευθύμιο Θανασιάς και Θεόδωρο Κωνσταντινίδη. Ιδιαίτερα στο Νίκο Βλαχογιάννη, ειδικό παθολόγο. Επίσης στις κ.κ. Ελευθερία Ανδρομιδά, νοσηλεύτρια, Ειρήνη Ζερβάκη, παιδίατρο και Ελεονώρα Χατζηπασχάλη, διευθύντρια, στον Δημήτρη Τριαντάφυλλο, στέλεχος διοίκησης & οικονομίας και τον Παύλο Νησιανάκη χημικό. Επίσης στο σύλλογο γονέων και κηδεμόνων Λαυρίου και ιδιαίτερα στην κ. Μιχαηλίδου. Τέλος, ευχαριστίες στην Διαχειριστική Αρχή του Υπουργείου Υγείας, τον Ειδικό Λογαριασμό Κονδυλίων της Εθνικής Σχολής Δημόσιας Υγείας και την εταιρία CMT Προοπτική. Μακρόπουλος Βασίλειος Ομότιμος Καθηγητής Τομέα Επαγγελματικής και Βιομηχανικής Υγιεινής ΕΣΔΥ Επιστημονικός Υπεύθυνος Προγράμματος Επιδημιολογική μελέτη για την εκτίμηση των επιπτώσεων της έκθεσης παιδιών σε υψηλές συγκεντρώσεις βαρέων μετάλλων 3

5 Περίληψη Η περιβαλλοντική επιβάρυνση στη Λαυρεωτική χερσόνησο και στην αστική περιοχή του Λαυρίου από τα μεταλλευτικά και μεταλλουργικά απορρίμματα των βαρέων μετάλλων αποτέλεσε έως τώρα αντικείμενο πολλών μελετών με αποτέλεσμα την ενοχοποίηση μετάλλων όπως ο μόλυβδος, το αρσενικό, το αντιμόνιο, το κάδμιο, το χαλκό, τον υδράργυρο, τον ψευδάργυρο, κ.ά. στη ρύπανση του εδάφους. Ο Παγκόσμιος Οργανισμός Υγείας έχει συμπεριλάβει 4 βαρέα μέταλλα στη λίστα με τις 10 χημικές ουσίες που είναι επικίνδυνες για τη δημόσια υγεία και αυτά είναι το αρσενικό, το κάδμιο, ο μόλυβδος και ο υδράργυρος. Πραγματοποιήθηκε δειγματοληψία σε 322 παιδιά Δημοτικού, ηλικίας 5-12 ετών, από τα οποία τα 241 κατοικούσαν στην περιοχή Λαυρίου, ενώ τα υπόλοιπα 81 σε άλλες περιοχές της Αττικής όπου δεν έχουν καταγραφεί υψηλά επίπεδα βαρέων μετάλλων. Ελέγχθηκαν εργαστηριακά μεταξύ άλλων οι συγκεντρώσεις στο αίμα των As, Cd, Cr, Co, Pb, Hg, Ni, Se, καθώς και Albumin και Creatine. Στο επιδημιολογικό ερωτηματολόγιο καταγράφηκαν δημογραφικά στοιχεία, καθώς επίσης και βάρος και ύψος των μαθητών (ακολούθως υπολογίσθηκε ο δείκτης μάζας σώματος - BMI). Στη στατιστική ανάλυση μετά από έλεγχο κανονικότητας κατανομής με χρήση της μεθόδου Kolmogorov - Smirnov για τις ποσοτικές μεταβλητές, φάνηκε ότι δεν ακολουθείται η κωδωνοειδής κατανομή του Gauss και για τον λόγο αυτό προκρίθηκαν για τους στατιστικούς ελέγχους μη παραμετρικές μέθοδοι. Ακολούθως υπολογίσθηκαν οι συντελεστές συσχέτισης μεταξύ των ποσοτικών μεταβλητών (Kendall's tau b). Η εφαρμογή της απαραμετρικής δοκιμασίας Mann-Whitney U για τον στατιστικό έλεγχο των διαφορών μεταξύ των δύο υποομάδων, έδειξε ότι ηλικία, βάρος, ύψος και δείκτης μάζας σώματος των μαθητών δεν διέφεραν στατιστικά σημαντικά μεταξύ των δύο ομάδων, καθώς επίσης δεν διέφεραν στατιστικά σημαντικά οι μεταβλητές που αφορούσαν τα χρόνια διαμονής στις δύο περιοχές, όπως επίσης και τα επίπεδα Albumin και Creatine που μετρήθηκαν. Εντοπίσθηκε στατιστικά σημαντικές διαφορές για τις συγκεντρώσεις στο αίμα των As, Cr, Pb και Ni, ενώ δεν βρέθηκε στατιστικά σημαντική διαφορά για τα Cd, Co, Hg και Se. Οι υπολογισμοί των συντελεστών συσχέτισης (Kendall's tau b) μεταξύ των ποσοτικών μεταβλητών για τους κατοίκους της περιοχής του Λαυρίου έδειξαν ότι υπάρχει στατιστικά σημαντική σχέτιση της ηλικίας με τις συγκεντρώσεις Co και Se, ενώ το ΒΜΙ με καμία μεταβλητή. Αντίστοιχοι υπολογισμοί για τους μάρτυρες δεν έδειξαν στατιστικά σημαντική σχέτιση της ηλικίας με καμία μεταβλητή, ενώ το ΒΜΙ και πάλι δεν σχετίζονταν με καμία μεταβλητή. Όσον αφορά στις μετρήσεις βαρέων μετάλλων στα δείγματα του εδάφους των σχολικών και αθλητικών εγκαταστάσεων της περιοχής του Λαυρίου συνοψίζονται στα εξής: το αρσενικό, το κάδμιο και ο ψευδάργυρος βρίσκονται σε σημαντικά χαμηλότερα επίπεδα από τις μετρήσεις της μελέτης του 1998 στο αστικό κέντρο του Λαυρίου, εξακολουθούν όμως να είναι αυξημένες σε σύγκριση με τις τιμές της Λαυρεωτικής στην ίδια μελέτη ο μόλυβδος και ο χαλκός παρουσιάζουν μειωμένες τιμές ακόμα και σε σύγκριση με τις τιμές της Λαυρεωτικής σε 10 σημεία ο μόλυβδος και ο ψευδάργυρος δε μετρήθηκαν σε ανιχνεύσιμες τιμές Επιδημιολογική μελέτη για την εκτίμηση των επιπτώσεων της έκθεσης παιδιών σε υψηλές συγκεντρώσεις βαρέων μετάλλων 4

6 Abstract The environmental burden in Laureotiki peninsula and in the residential area of Lavrio by the mining and metallurgical waste of heavy metals was up to now the subject of many studies resulting in the inculpation of metals such as lead, arsenic, antimony, cadmium, copper, mercury, zinc, etc. in soil pollution. The World Health Organization has included four heavy metals in the list of 10 chemicals that are dangerous to public health and are arsenic, cadmium, lead and mercury. Sampling in 322 primary schoolchildren, aged 5-12 years, of which 241 lived in Lavrion area, while the remaining 81 in other regions of Attica, where they have recorded high levels of heavy metals. Laboratory tested include blood concentrations of As, Cd, Cr, Co, Pb, Hg, Ni, Se, and Albumin and Creatine. In epidemiological questionnaire recorded demographic data, as well as height and weight of students (below the body mass index was calculated - BMI). The statistical analysis after checking normality of distribution using the Kolmogorov method - Smirnov for quantitative variables, it seemed that the bell-shaped distribution of Gauss is not followed and therefore qualified for this statistical tests nonparametric methods. Then calculated the correlation coefficients between the quantitative variables (Kendall's tau b). Application of nonparametric test Mann-Whitney U for statistical checking of the differences between the two subgroups, showed that age, weight, height and body mass index of children did not differ significantly between the two groups and also not statistically differ variables involving years of residence in the two regions, as well as Albumin and Creatine levels measured. Identified statistically significant differences in blood concentrations of As, Cr, Pb and Ni, while no significant difference was found for Cd, Co, Hg and Se. The calculations of correlation coefficients (Kendall's tau b) between the quantitative variables for the inhabitants of Lavrion area showed a statistically significant good correlation of age with the concentrations of Co and Se, and BMI with any variable. Corresponding calculations for witnesses did not show statistically significant good correlation of age with any variable, while BMI again not related to any variable. Regarding the heavy metal measurements in samples of the ground school and sports facilities of the Lavrion area are summarized as follows: arsenic, cadmium and zinc are significantly lower than the measurements of the study from 1998 in the urban center of Lavrion, but still increased compared to the concentrations of Lavrion in the same study lead and copper have discounted rates even in comparison with the prices of Lavreotiki 10-point lead and zinc are not measured in detectable values Επιδημιολογική μελέτη για την εκτίμηση των επιπτώσεων της έκθεσης παιδιών σε υψηλές συγκεντρώσεις βαρέων μετάλλων 5

7 Πίνακας περιεχομένων Περίληψη...4 Abstract...5 Γ Ε Ν Ι Κ Ο Μ Ε Ρ Ο Σ Εισαγωγή Βαρέα μέταλλα Αρσενικό (As) Κάδμιο (Cd) Μαγγάνιο (Mn) Μόλυβδος (Pb) Μόλυβδος στο χώμα: εξέταση, ερμηνεία & συστάσεις Ε Ι Δ Ι Κ Ο Μ Ε Ρ Ο Σ Σκοπός Υλικό & Μέθοδος Μεθοδολογία ερωτηματολογίου, δείγματος ούρων και κλινικής εξέτασης Μεθοδολογία μέτρησης βαρέων μετάλλων από το έδαφος Στατιστική επεξεργασία Αποτελέσματα Περιγραφή του δείγματος Ανάλυση Αποτελέσματα εδάφους Συζήτηση Συμπεράσματα Βιβλιογραφία ΠΑΡΑΡΤΗΜΑΤΑ Επιδημιολογική μελέτη για την εκτίμηση των επιπτώσεων της έκθεσης παιδιών σε υψηλές συγκεντρώσεις βαρέων μετάλλων 6

8 Γ Ε Ν Ι Κ Ο Μ Ε Ρ Ο Σ 1. Εισαγωγή Το περιβάλλον αποτελεί το φυσικό και βιολογικό πλαίσιο του ανθρώπου από το οποίο εξαρτάται άμεσα με πολλούς και πολύπλοκους τρόπους. Η σχέση μεταξύ του ανθρώπου και του περιβάλλοντος είναι τόσο στενή που η διάκριση μεταξύ τους γίνεται πολλές φορές ασαφής. Ωστόσο, παρατηρούνται σημαντικές μεταβολές στο περιβάλλον από ανθρωπογενείς επεμβάσεις, πολλές από τις οποίες είναι ωφέλιμες, ενώ άλλες είναι καταστρεπτικές, όπως π.χ. η ρύπανση του περιβάλλοντος Ως ρύπανση του περιβάλλοντος αναφέρεται η άμεση και έμμεση εκπομπή ουσιών, θορύβου ή άλλης μορφής ενέργειας σε ποσότητες, συγκέντρωση ή διάρκεια, που μπορεί να προκαλέσει βλάβη στην υγεία του ανθρώπου, υλικές ζημιές, δυσμενή επίδραση σε άλλους ζωντανούς οργανισμούς και γενικότερα στα οικοσυστήματα. Τα βαρέα μέταλλα είναι σημαντικός παράγοντας ρύπανσης των εδαφών. Η παρουσία των βαρέων μετάλλων στο περιβάλλον έχει ανησυχητικό χαρακτήρα, λόγω της έντονης τοξικότητάς τους. Πολλές βιομηχανίες και εργοστάσια αποδίδουν υγρά απόβλητα στο περιβάλλον, τα οποία εμπεριέχουν βαρέα μέταλλα. Άλλες πηγές που είναι υπεύθυνες για την παραγωγή και απόδοση βαρέων μετάλλων στο περιβάλλον είναι η φυσική αποσάρθρωση, η εκπομπή αεριών ρύπων, ατμοσφαιρικές αποθέσεις και οι ανθρώπινες δραστηριότητες. Περαιτέρω η χρήση τους στη χημική βιομηχανία είναι ο κανόνας: βιομηχανίες παραγωγής χρωμάτων, φωτογραφικών υλικών, ηλεκτρονικού υλικού, παρασιτοκτόνων, συσσωρευτών, πυρομαχικών, μεταλλουργεία, χρησιμοποιούν σε διάφορες ποσότητες ενώσεις που περιέχουν βαρέα μέταλλα είτε σαν πρώτη ύλη, είτε σαν καταλύτες. Ο όρος βαρέα μέταλλα περιλαμβάνει μία μεγάλη ομάδα μεταλλικών και μεταλλοειδών κατιόντων που παρουσιάζουν βιολογικό και βιομηχανικό ενδιαφέρον. Ένας όρος, ο οποίος χρησιμοποιείται για τα βαρέα μέταλλα και αναφέρεται στις επιβλαβείς ιδιότητες των μετάλλων αυτών είναι ο «εν δυνάμει τοξικά στοιχεία» (potentially toxic elements, PTE). Τα βαρέα (τοξικά) μέταλλα θεωρούνται από τους πλέον επικίνδυνους ρύπους του περιβάλλοντος, επειδή αυτά και οι ενώσεις τους, σε αντίθεση με τις οργανικές τοξικές ουσίες, δεν αποδομούνται, αλλά παραμένουν ή συσσωρεύονται στο περιβάλλον για μεγάλο χρονικό διάστημα. Ειδικότερα, στη χώρα μας, διάφορες μελέτες έχουν αναδείξει το πρόβλημα της ύπαρξης βαρέων μετάλλων τόσο στο έδαφος, όσο και στο νερό. Αναλυτικότερα σε έρευνα του Εργαστηρίου Εδαφολογίας και Γεωργικής Χημείας του Γεωπονικού Πανεπιστημίου Αθηνών ανιχνεύτηκαν τοξικές και ιδιαίτερα επικίνδυνες ουσίες στο έδαφος του Εθνικού Κήπου. Συγκεκριμένα, στο χώμα της παιδικής χαράς, στα μονοπάτια, στο γκαζόν, κάτω από τη σκιά των δέντρων εντοπίστηκε μόλυβδος, κάδμιο και ψευδάργυρος, επικίνδυνα βαρέα μέταλλα δηλαδή και μάλιστα σε συγκεντρώσεις πάνω από τα όρια ασφαλείας. Σε έρευνα του Εθνικού Μετσόβιου Πολυτεχνείου στο Λαύριο, μετρήθηκαν επικίνδυνα αυξημένες συγκεντρώσεις τοξικών βαρέων μετάλλων στο έδαφος νηπιαγωγείων. Είναι προφανές ότι οι συγκεντρώσεις των τοξικών βαρέων μετάλλων που μετρήθηκαν, αποτελούν ένα σημαντικό κίνδυνο για την υγεία των παιδιών και γενικότερα ένα σημαντικό πρόβλημα δημόσιας υγείας. Η εκτίμηση και αντιμετώπιση του κινδύνου αυτού απαιτούν την επείγουσα λήψη μέτρων, για την αποτροπή μη αναστρέψιμων βλαβών της υγείας των παιδιών και των εργαζομένων στον παιδικό σταθμό. Τέλος σε πόρισμά του το παράρτημα της Ανατολικής Στερεάς Ελλάδας του ΓΕΩΤ..Ε.Ε αναφέρει: «Είναι πλέον γνωστό το μεγάλο πρόβλημα της ρύπανσης των επιφανειακών και υπόγειων νερών της υδρολογικής λεκάνης του Ασωπού από την ανεξέλεγκτη διάθεση βιομηχανικών και άλλων αποβλήτων. Αρχίζει να αναδύεται και το πρόβλημα της ρύπανσης των εδαφών και αρχίζουν να βλέπουν το φως της δημοσιότητας Επιδημιολογική μελέτη για την εκτίμηση των επιπτώσεων της έκθεσης παιδιών σε υψηλές συγκεντρώσεις βαρέων μετάλλων 7

9 όλο και πιο συχνά, παρατηρήσεις και αποτελέσματα σχετικά με τη σύνδεση των ρυπασμένων εδαφών με την ποιότητα και την καταλληλότητα για κατανάλωση, κάποιων αγροτικών προϊόντων που παράγονται στην περιοχή. Ανησυχίες αρχίζουν να εκδηλώνονται για το θαλάσσιο και παράκτιο περιβάλλον στην εκβολή του Ασωπού Ποταμού». Τα βαρέα μέταλλα στο Λεκανοπέδιο συναντώνται σε μεγάλες συγκεντρώσεις στην ατμόσφαιρα τα τελευταία χρόνια. Πηγές αυτών είναι τα κακοσυντηρημένα καταλυτικά αυτοκίνητα και γενικά ο μεγάλος αριθμός οχημάτων που κυκλοφορούν στην πόλη. Οι ρύποι αυτοί αιωρούνται και στη συνέχεια καταλήγουν στο έδαφος. Η χώρα μας δεν διαθέτει οριακές τιμές σε σχέση με την χρήση των εδαφών. Η θέσπιση αυτών των οριακών τιμών είναι απαραίτητη για να υπάρξει μια κατευθυντήριος γραμμή για την χρήση των εδαφών της χώρας μας. Η αποδοχή οριακών τιμών άλλων χωρών (π.χ. Αγγλίας, Ολλανδίας, Γερμανίας) είναι προβληματική λόγω ουσιαστικών κλιματολογικών και εδαφικών διαφορών που οδηγούν σε διαφορετική πρόσληψη τοξικών ουσιών στον ανθρώπινο οργανισμό. Μέσω διαφόρων μετρήσεων και σε συνάρτηση με την αξιοποίηση διεθνών και ευρωπαϊκών δεδομένων θα θεσπιστούν τοξικολογικά τεκμηριωμένες οριακές τιμές βαρέων μετάλλων για την χρήση εδαφών. Οι συγκεκριμένες τιμές θα αποτελέσουν επιστημονικά αποδεκτό και έγκυρο εργαλείο, το οποίο δύναται να χρησιμοποιηθεί από τις αιρετές περιφέρεις και από τους δήμους για την χρήση επιστημονικής τεκμηρίωσης στην ενιαία αντιμετώπιση προβλημάτων που σχετίζονται με την παρουσία μετάλλων σε εδάφη. Σε αυτό ακριβώς το πλαίσιο στοχεύει το προτεινόμενο έργο. Συγκεκριμένα μέσω αυτού προτίθεται να θεσπιστούν, μέσω αξιόπιστων μετρήσεων και σε συνδυασμό με τα διεθνή δεδομένα, τοξικολογικά τεκμηριωμένες οριακές τιμές βαρέων μετάλλων για τη χρήση των εδαφών, να διενεργηθεί επιδημιολογική μελέτη σε παιδικό πληθυσμό σε συγκεκριμένη επιβαρυμένη από την ύπαρξη βαρέων μετάλλων στο έδαφος περιοχή και να εκτιμηθεί η επιβάρυνση του οργανισμού των παιδιών από περιοχή με έκθεση από βαρέα μέταλλα, σε σύγκριση με δείγμα μαρτύρων από περιοχή χωρίς έκθεση. Επιδημιολογική μελέτη για την εκτίμηση των επιπτώσεων της έκθεσης παιδιών σε υψηλές συγκεντρώσεις βαρέων μετάλλων 8

10 2. Βαρέα μέταλλα 2.1 Αρσενικό Εισαγωγή Το As είναι μεταλλοειδές σε πολλές αλλοτροπικές μορφές, από τις οποίες η πιο συνηθισμένη είναι η γκρίζα μεταλλική α-μορφή. Το αρσενικό αναφέρεται στην ιστορία κυρίως από τις ενώσεις του και ιδιαίτερα τις θειούχες, για τις οποίες γίνεται μνεία από τον 4ο αιώνα π.χ. όπου ο Αριστοτέλης αναφέρει μία ουσία με το όνομα "σανδαράχη. Η απομόνωσή του σε στοιχειακή μορφή αποδίδεται στον αλχημιστή Albertus Magnus το Η ονομασία του προέρχεται από το "αρσενικόν" των αρχαίων Ελλήνων (κίτρινη σανδαράχη, As 2S 3), που χρησίμευε ως χρώμα. Το μεγαλύτερο μέρος του είναι ενωμένο με διάφορα ορυκτά. Σπουδαιότερα εξ αυτών είναι ο αρσενοπυρίτης (FeAsS), η κίτρινη σανδαράχη (As 2S), η σπανιότερη ερυθρά σανδαράχη (As 4S 4) και o αρσενιοσιδηρίτης. Το αρσενικό παράγεται κυρίως από τον αρσενοπυρίτη, που όταν θερμανθεί περίπου στους 670 C, σε απουσία αέρα σχηματίζει το μεταλλικό αρσενικό. Το αρσενικό σχηματίζει σύμπλοκα με άλλα στοιχεία, και υπάρχει σε ανόργανες και οργανικές μορφές. Οι τρεις κυριότερες μορφές του ανόργανου αρσενικού είναι το τρισουλφίδιο του αρσενικού (As 2S 3, κίτρινο αρσενικό), το δισουλφίδιο του αρσενικού (As 2S 2, κόκκινο αρσενικό), και το τριοξείδιο του αρσενικού (As 2O 3, λευκό αρσενικό). Υπάρχουν δύο διαφορετικές οξειδωτικές (τρισθενές και πεντασθενές) καταστάσεις του αρσενικού που σχετίζονται άμεσα με την τοξικότητά του. Μεταξύ αυτών, η τρισθενής είναι η πιο δραστική μορφή και κατά κύριο λόγο ευθύνεται για τις προ - αποπτωτικών επιδράσεις στα κύτταρα στόχους και τους αντίστοιχους ιστούς Φυσικοχημικές ιδιότητες Το αρσενικό στην ελεύθερη κατάσταση είναι χαλυβδόφαιο, στερεό με χαμηλή θερμική και χημική αγωγιμότητα. Ανήκει στην ομάδα 15 του περιοδικού πίνακα. Ο ατομικός αριθμός του είναι 33, το ατομικό βάρος 74,9216 g.mol -1. Η πυκνότητα του αρσενικού είναι 5,7 g.cm -3 στους 14 C. Το Σημείο τήξης είναι 814 C στις 36 atm, ενώ το σημείο βρασμού είναι 617 C. Το ειδικό βάρος του είναι 5,70 g/cm 3. Το αρσενικό είναι το 52ο πιο κοινό στοιχείο στο φλοιό της γης και ανευρίσκεται κατά μέσο όρο 1,5-3 mg/kg. Στη θάλασσα συνήθως κυμαίνεται σε 0,0026 ppm. Ο ατμός του αποτελείται από μόρια As 4 που διατηρούνται μέχρι τους 800 C πέραν των οποίων αποσυντίθενται σε As 2, η δε αποσύνθεσή του ολοκληρώνεται στους 1700 C. Το ελεύθερο αρσενικό δεν επηρεάζεται από το νερό ή τις βάσεις, αλλά μπορεί να οξειδωθεί από το νιτρικό οξύ. Στο αρσενικό επιδρούν τα αλογόνα όπως το θείο με συνέπεια να μπορεί να ενωθεί με πολλά άλλα μέταλλα σχηματίζοντας αρσενικούχες ενώσεις. To As στις ενώσεις του εμφανίζεται με δύο εξίσου σταθερές οξειδωτικές καταστάσεις: ως As(III) και ως As(V). Η πλέον συνηθισμένη μορφή του As(III) είναι το ασθενέστατο αρσενικώδες οξύ H 3AsO 3. Τα διαλύματα του H 3AsO 3 και των αλάτων του είναι σταθερά σε όξινα και ουδέτερα διαλύματα, ενώ σε ισχυρώς αλκαλικά διαλύματα. Η πλέον συνηθισμένη μορφή του As(V) είναι το κατά πολύ ισχυρότερο αρσενικικό οξύ, H 3AsO 4. Τα διαλύματα του H 3AsO 4 και των αλάτων του είναι σταθερά σε οποιαδήποτε οξύτητα, αν δεν υπάρχουν Επιδημιολογική μελέτη για την εκτίμηση των επιπτώσεων της έκθεσης παιδιών σε υψηλές συγκεντρώσεις βαρέων μετάλλων 9

11 αναγωγικές ουσίες. Σε όξινα διαλύματα, ευνοείται η αναγωγή του H 3AsO 4 προς H 3AsO 3, ενώ σε αλκαλικά διαλύματα ευνοείται η οξείδωση του H 3AsO 3 προς H 3AsO 4. Το As διαλυτοποιείται μόνο σε οξειδωτικά οξέα (HNO 3, πυκνό-θερμό H 2SO 4). Το As προσβάλλεται από πυκνά-θερμά διαλύματα ισχυρών βάσεων και διαλύεται σε διάλυμα υποχλωριώδους άλατος. Τόσο το As(III), όσο και το As(V) σχηματίζουν χλωριοσύμπλοκα όπως τα [AsCl 4] - και [AsCl 4] +, που είναι σταθερά μόνο σε πυκνά διαλύματα HCl, ενώ σχηματίζουν σειρά σχετικώς σταθερών θειοσυμπλόκων. 'Ολες οι ενώσεις του As(III) σε όξινο ή αλκαλικό διάλυμα ανάγονται προς το αέριο AsH 3 (αρσίνη) με υδρογόνο "εν τω γεννάσθαι" Παραγωγή και εφαρμογές Παγκοσμίως παράγονται περίπου τόνοι αρσενικού το χρόνο (κυρίως στη μορφή As 2O 3) ως παραπροϊόν επεξεργασίας θειούχων ορυκτών άλλων μετάλλων, όπως σιδήρου, μολύβδου και χαλκού (στοιχεία 2007). Κυριότερες παραγωγοί χώρες: Κίνα, Χιλή, Μαρόκο, Περού, Μεξικό και Ρωσία. Λόγω των ιδιοτήτων του χρησιμοποιείται σε κράμα 1% στη παραγωγή μολύβδινων σφαιρών, 3% σε μολύβδινους τριβείς καθώς και σε μπαταρίες και περικαλύμματα καλωδίων, ενώ σε υψηλότερη καθαρότητα χρησιμοποιείται μαζί με το πυρίτιο και το γερμάνιο σε κατασκευές ημιαγωγών, καθώς και ως αρσενικούχο γάλλιο σε διόδους εκπομπής φωτός και σε κρυσταλλοτριόδους. Άλλες χρήσεις είναι στη γεωργία, στην υαλουργία, ως εντομοκτόνα, ζιζανιοκτόνα, μυοκτόνα, κόλλες μετάλλων, ξηραντικά αλλά και απολυμαντικά προϊόντα. Η τοξικότητα του αρσενικού σε έντομα, βακτήρια και μύκητες οδήγησε στην χρήση του ως συντηρητικό ξύλου. Χρησιμοποιείται ως πρόσθετο ζωοτροφών πουλερικών και χοίρων παραγωγής, ιδίως στις ΗΠΑ για την αύξηση σωματικού βάρους και τη βελτίωση της αποτελεσματικότητας των ζωοτροφών Παθοφυσιολογία Το αρσενικό ανευρίσκεται υπό διαφορετικές μορφές, στο περιβάλλον και στις τροφές, από τις οποίες ορισμένες είναι τοξικές. Τοξικές μορφές είναι εκτός από το ανόργανο τρισθενές (Αs+3) και το πεντασθενές αρσενικό (Αs+5) επίσης και οι μεταβολίτες τους μονομεθυλοαρσίνιο (ΜΜΑ) και διμεθυλοαρσίνιο (DMA). Το τρισθενές αρσενικό είναι τοξικότερο του πεντασθενούς. Αποτοξίνωση συμβαίνει καθώς το τρισθενές αρσενικό οξειδώνεται σε πεντασθενές και στη συνέχεια μεθυλιώνεται από το ήπαρ σε ΜΜΑ και DMA. Το τρισθενές και πεντασθενές αρσενικό ανιχνεύονται στα ούρα αμέσως μετά την πρόσληψη, ενώ οι μεταβολίτες τους εμφανίζονται μετά από 24 ώρες. Οι τιμές στα ούρα του τρισθενούς και πεντασθενούς αρσενικού κορυφώνονται μετά από 10 ώρες και επανέρχονται στα φυσιολογικά επίπεδα μετά από ώρες. Οι τιμές ούρων των μεταβολιτών MMA και DMA κορυφώνονται μετά από ώρες και επανέρχονται στα φυσιολογικά επίπεδα 6-20 ημέρες μετά την πρόσληψη. Παθολογικά επίπεδα αρσενικού στον ορό ανιχνεύονται μόνο κατά τις πρώτες 4 ώρες μετά την πρόσληψη. Η μέτρηση αρσενικού στον ορό συνεπώς μπορεί να χρησιμοποιηθεί μόνο για να προσδιορίσει το χρόνο και το επίπεδο της οξείας έκθεσης σε αρσενικό. Το οργανικό αρσενικό απεκκρίνεται πλήρως εντός 1-2 ημερών μετά την πρόσληψη. Μετά από κατανάλωση θαλασσινών η απέκκριση αρσενικού στα ούρα μπορεί να φτάσει τα 300 μg/24h την πρώτη ημέρα, στη συνέχεια όμως δεν ξεπερνά τα 25 μg/24h. Η έκθεση σε ανόργανο αρσενικό, προκαλεί παρατεταμένη Επιδημιολογική μελέτη για την εκτίμηση των επιπτώσεων της έκθεσης παιδιών σε υψηλές συγκεντρώσεις βαρέων μετάλλων 10

12 απέκκριση αρσενικού στα ούρα για πολλές ημέρες. Ρυθμός απέκκρισης στα ούρα >1000μg/24h υποδηλώνει σημαντική έκθεση σε αρσενικό Πρόσληψη από τον οργανισμό Το ανόργανο αρσενικό απορροφάται καλά από το γαστρεντερικό σωλήνα και σε μικρότερο βαθμό μέσω της εισπνοής. Απορροφάται ελάχιστα δερματικώς. Μετά την απορρόφηση, ακολουθεί ευρεία κατανομή μέσα στο σώμα. Μολυσμένο νερό με αρσενικό που χρησιμοποιείται για πόση, παρασκευή τροφίμων και άρδευση των καλλιεργειών τροφίμων αποτελεί τη μεγαλύτερη απειλή για τη δημόσια υγεία. Μη τοξικές μορφές οργανικού αρσενικού ανευρίσκονται στις τροφές και είναι η αρσενοβηταΐνη και η αρσενοχολίνη. Σημαντικές συγκεντρώσεις οργανικού αρσενικού βρίσκονται στα οστρακοειδή και σε ορισμένα ψάρια. Τα θαλασσινά εμφανίζουν σχετικά υψηλή περιεκτικότητα σε αρσενικό, μέχρι και 200 mg/kg. Η ημερήσια πρόσληψη αρσενικού σε τυπική δίαιτα ανέρχεται σε 10 μg. Οι διάφορες μορφές του αρσενικού υπάρχουν στη φύση κυρίως σε σύμπλοκα με σιδηροπυρίτη αν και υπό ορισμένες συνθήκες, το αρσενικό μπορεί να διαχωριστεί από το έδαφος και να μολύνει τον υδροφόρο ορίζοντα και τα φυσικά ύδατα και συνεπώς να καταστεί μια δυνητική πηγή μόλυνσης για τον άνθρωπο και τα ζώα που καταναλώνουν τα ύδατα αυτά. Η ρύπανση του αέρα με αρσενικό είναι επίσης δυνατή όπως συνέβη για παράδειγμα στην Κίνα, όπου παρατηρήθηκαν εκπομπές μετά από βιομηχανική καύση άνθρακα. Ο μεταβολισμός του αρσενικού στον άνθρωπο περιλαμβάνει την οξειδωτική μεθυλίωση του. Θα πρέπει να σημειωθεί επίσης ότι το αρσενικό έχει την ικανότητα να συνδέεται με θειόλες, συμπεριλαμβανομένων των ομάδων σουλφυδρυλίου σε ορισμένες πρωτεΐνες. Η μεγαλύτερη απειλή για τη δημόσια υγεία από το αρσενικό προέρχεται από μολυσμένα υπόγεια ύδατα. Τα ψάρια, τα οστρακοειδή, το κρέας, τα πουλερικά, τα γαλακτοκομικά προϊόντα και τα δημητριακά μπορεί επίσης να είναι διατροφικές πηγές αρσενικού. Οι ανόργανες ενώσεις αρσενικού είναι ιδιαίτερα τοξικές, ενώ οι οργανικές ενώσεις είναι λιγότερο επιβλαβείς για την υγεία. Το αρσενικό απορροφάται από όλα τα φυτά, αλλά είναι πιο συγκεντρωμένο σε φυλλώδη λαχανικά, στο ρύζι, στα μήλα και το χυμό σταφυλιού. Οι καπνιστές διατρέχουν σημαντικό κίνδυνο καθώς το αρσενικό υπάρχει στα φύλλα καπνού. Η τιμή του Παγκόσμιου Οργανισμού Υγείας (ΠΟΥ) για τη μέγιστη συγκέντρωση του αρσενικού στο πόσιμο νερό είναι 10 μg/l. Το αρσενικό ευρίσκεται στο περιβάλλον σε διαφορετικές συγκεντρώσεις και σε διαφορετικές χημικές ενώσεις στην ατμόσφαιρα, στα νερά και στο έδαφος. Η παρουσία του είναι αποτέλεσμα φυσικών διεργασιών και ανθρωπογενών δραστηριοτήτων. Φυσικές διεργασίες που συμβάλλουν στην αύξηση της συγκέντρωσης του αρσενικού στο περιβάλλον είναι η διάβρωση των εδαφών και οι εκρήξεις των ηφαιστείων, ενώ οι ανθρώπινες δραστηριότητες αφορούν σε βιομηχανικές εγκαταστάσεις, Μεταλλεία, Μεταλλουργία, κατά την καύση Άνθρακα, στη γεωργία ως ζιζανιοκτόνο, την Υαλουργία, τα Βιομηχανικά Απόβλητα και τη Λυματολάσπη Την τελευταία εικοσαετία χρησιμοποιούνται ενώσεις αρσενικού με αρσενούχο γάλλιο και αρσενούχο ίνδιο στη βιομηχανία υπολογιστών. Οι συνήθεις συγκεντρώσεις αρσενικού στο έδαφος, την ατμόσφαιρα και το νερό έχουν ως ακολούθως. Στο έδαφος Το αρσενικό στο έδαφος βρίσκεται σε τρισθενείς και πεντασθενείς ανόργανες ενώσεις. Ανευρίσκεται συνήθως σε μεταλλεύματα που περιέχουν κάδμιο, χαλκό και μόλυβδο. Η μέση συγκέντρωση στο έδαφος είναι από 0,1 έως 20 mg/kg εδάφους. Σε επιβαρυμένα εδάφη έχουν μετρηθεί έως 80 mg/kg. Στην ατμόσφαιρα Οι συγκεντρώσεις αρσενικού στην ατμόσφαιρα μη επιβαρυμένων περιοχών είναι περίπου 1ng/m 3. Στην ατμόσφαιρα των πόλεων κυμαίνεται από 1 έως 20 ng/m 3. Σε πόλεις που γειτνιάζουν σε εργοστάσια καύσης Επιδημιολογική μελέτη για την εκτίμηση των επιπτώσεων της έκθεσης παιδιών σε υψηλές συγκεντρώσεις βαρέων μετάλλων 11

13 άνθρακα, οι συγκεντρώσεις ανεβαίνουν έως και 0,5 μg/m 3 ενώ πλησίον μεταλλουργικών βιομηχανιών χαλκού και μολύβδου οι συγκεντρώσεις φτάνουν από 0,5 έως 5 μg/m 3. Στο νερό Οι συγκεντρώσεις στο πόσιμο νερό δεν πρέπει να υπερβαίνουν τα 10 μg/l. Το αρσενικό εισέρχεται στους πνεύμονες μέσω εισπνοής σκόνης με διάμετρο σωματιδίων <10μm που περιέχει αρσενικό και στο γαστρεντερικό σύστημα μέσω κατάποσης, με κατανάλωση προϊόντων που περιέχουν αρσενικό. Η δερματική απορρόφηση είναι αμελητέα. Κατά συνέπεια η επιβάρυνση του γενικού πληθυσμού προέρχεται: κατά 92,8% από τη διατροφή (σχεδόν 90% από κατανάλωση ψαριών και οστρακοειδών), κατά 7% από το νερό, κατά 0,2 % από την ατμόσφαιρα, κατά 0,01% από το έδαφος. Η μέση επιβάρυνση παιδιών χωρίς θαλασσινά στη διατροφή, ανέρχεται στη Γερμανία στα 112 ng/kg βάρους την ημέρα. Τα παιδιά μπορεί να έχουν και πρόσθετες εκθέσεις από την κατανάλωση μολυσμένου χώματος (π.χ. σωρούς απορριμμάτων) και σκόνη. Η μέση απορρόφηση από μια συγκέντρωση αρσενικού στο έδαφος 10 μg/g και μια κατάποση εδάφους από 0,25 g/ημέρα, η επιβάρυνση μπορεί να φτάσει 170 ng/kg βάρους την ημέρα. Σε συγκεντρώσεις εδάφους που είναι 50 μg/g μπορεί να φτάσει στα 830 ng/kg βάρους την ημέρα. Η καθαρή απορρόφηση του αρσενικού από τον οργανισμό μέσω της εισπνοής είναι 30%, η απορρόφηση από το γαστρεντερικό σύστημα ανέρχεται από 60 έως 90%, ενώ η δερματική απορρόφηση είναι κάτω του 2%. Η απομάκρυνση του αρσενικού από το αίμα γίνεται μέσω των νεφρών. Από εκεί οι οργανικές ενώσεις του αρσενικού απομακρύνονται χωρίς άλλα βήματα μεταβολισμού, ενώ η απομάκρυνση των ανόργανων και τοξικών ενώσεων είναι μια πιο σύνθετη διαδικασία. Το πεντασθενές αρσενικό μετατρέπεται γρήγορα σε τρισθενές, κυρίως στο αίμα και στο ήπαρ. Σε αντίθεση με το ανόργανο αρσενικό, οι οργανικές ενώσεις του (MMAV και DMAV) μεταβολίζονται μόνο σε μικρή έκταση στον άνθρωπο (περίπου 10%), ενώ το μεγαλύτερο μέρος του αποβάλλεται αμετάβλητο Επιπτώσεις στην υγεία Οι δυσμενείς επιπτώσεις στην υγεία του As εξαρτώνται σε μεγάλο βαθμό από τη δόση, η διάρκεια της έκθεσης, καθώς και τις διατροφικές συνήθειες του εκτιθέμενου πληθυσμού. Τα άμεσα συμπτώματα οξείας δηλητηρίασης με αρσενικό περιλαμβάνει έμετο, κοιλιακό άλγος, μεταλλική γεύση, δυσφαγία, αναπνευστική παράλυση διάρροια, μούδιασμα των άκρων, καρδιακή αρρυθμία, σπασμοί, κράμπες των μυών και θάνατο, σε ακραίες περιπτώσεις. Τα συμπτώματα της μακροχρόνιας έκθεσης σε υψηλά επίπεδα ανόργανου αρσενικού (π.χ. μέσω πόσιμου νερού και τροφίμων) παρατηρείται συνήθως στο δέρμα και περιλαμβάνουν αλλαγές στη χρώση, δερματικές βλάβες και υπερκεράτωση. Η μακροχρόνια έκθεση στο αρσενικό από το πόσιμο νερό και τα τρόφιμα μπορεί επίσης να προκαλέσει καρκίνο του δέρματος, καρκίνους της ουροδόχου κύστης και των πνευμόνων, καρδιαγγειακές παθήσεις, νεφρική ανεπάρκεια, νευροτοξικότητα, υπέρταση, περιφερειακή αγγειοπάθεια και σακχαρώδη διαβήτη τύπου ΙΙ. Η χρόνια τοξικότητα από αρσενικό προκαλεί επίσης αναιμία, λευκοπενία, θρομβοκυτοπενία. Επιδημιολογική μελέτη για την εκτίμηση των επιπτώσεων της έκθεσης παιδιών σε υψηλές συγκεντρώσεις βαρέων μετάλλων 12

14 Τα κύρια δερματολογικά συμπτώματα που παρατηρούνται είναι μελάνωση, κεράτωση (δερμα τραχύ και ξηρό, βλατιδώδης βλάβες του δέρματος), νόσο του Bowen και καρκίνο δέρματος. ΟΙ κυριότερες βλάβες του αναπνευστικού συστήματος είναι άσθμα, βρογχίτιδα, βήχας, συριγμός, και καρκίνος του πνεύμονα. Η συσχέτιση με καρκίνο του πνεύμονα είναι ισχυρότερη σε ηλικιωμένους πότες και καπνιστές. Ο κίνδυνος καρκίνου του πνεύμονα είναι μεγαλύτερος όταν η περιβαλλοντική έκθεση έχει αρχίσει από την παιδική ηλικία. Εξάλλου παρατηρήθηκε αυξημένη επίπτωση αδενοκαρκινομάτων πνεύμονα σε πειραματόζωα που είχαν δια μέσου του πλακούντα εκτεθεί σε ενώσεις του αρσενικού που περιέχονταν σε πόσιμο νερό. Ο Διεθνής Οργανισμός Έρευνας για τον Καρκίνο (IARC) κατέταξε το αρσενικό και ενώσεις αρσενικού ως καρκινογόνες για τον άνθρωπο. Εξάλλου έχει συνδεθεί με επιγενετικές μεταβολές και κληρονομικές αλλαγές στη γονιδιακή έκφραση που συμβαίνουν χωρίς αλλαγές στην αλληλουχία του DNA. Αυτές περιλαμβάνουν μεθυλίωση του DNA και τροποποίηση των ιστονών. Τοξικά επίπεδα αρσενικού προκαλούν σημαντική υπερμεθυλίωση του DNA των ογκοκατασταλτικών γονιδίων ρ16 και ρ53, αυξάνοντας έτσι τον κίνδυνο της καρκινογένεσης. Άλλες μελέτες σε ανθρώπους δείχνουν ότι τα διαλυτά άλατα ανόργανου αρσενικού είναι ταχέως και σχεδόν πλήρως (περίπου 95 %) απορροφήσιμα από τον οργανισμό μετά από την κατάποση, ενώ η απορρόφηση των αδιάλυτων αλάτων είναι πολύ χαμηλότερη. Έχει παρατηρηθεί ότι η γεωγραφική θέση, οι γενετικοί παράγοντες, και τα επίπεδα έκθεσης παίζουν σημαντικό ρόλο στην καρκινογένεση από έκθεση σε αρσενικό. Το αρσενικό συσσωρεύεται στο δέρμα, στα μαλλιά και τα νύχια. Μπορεί επίσης να περάσει στον εγκέφαλο, τον πλακούντα και το μητρικό γάλα κατά τον θηλασμό. Υπάρχουν βάσιμες ενδείξεις ότι η προγεννητική έκθεση σε αρσενικό οδηγεί σε σοβαρά βραχυπρόθεσμα και μακροπρόθεσμα αποτελέσματα καθώς τόσο οι ανόργανες ενώσεις του αρσενικού καθώς και οι μεθυλιωμένοι μεταβολίτες τους μπορεί να διαπεράσουν τον πλακούντα και να οδηγήσουν τελικά σε μειωμένη ανάπτυξη του εμβρύου ή ακόμη και αποβολή. Μετά τον τοκετό παρατηρείται αυξημένη νεογνική και βρεφική θνησιμότητα, λιποβαρή νεογνά και ανάπτυξη νεοπλασιών. Αν και δεν υπάρχουν επαρκή στοιχεία για την άμεση αλληλεπίδραση του αρσενικού με το DNA, σε ανθρώπους που εκτίθενται σε ενώσεις ανόργανου αρσενικού (μέσω του πόσιμου νερού ή μέσω επαγγελματικής έκθεσης) είχαν παρατηρηθεί αυξημένος αριθμός μικροπυρήνων, χρωμοσωμικές ανωμαλίες, και ανταλλαγή αδελφών χρωματίδων. Σύγχρονες μελέτες έχουν προτείνει τους ακόλουθους μηχανισμούς επαγωγής όγκων: 1. Γενοτοξικότητα Η συχνότητα των μικροπυρήνων σε διαφορετικούς τύπους κυττάρων (λεμφοκύτταρα, κύτταρα στοματικού βλεννογόνου) και η συχνότητα εμφάνισης ανώμαλων λεμφοκυττάρων και χρωμοσωματικών βλαβών σε κύτταρα του ουροποιητικού συστήματος ήταν σημαντικά αυξημένες σε εκτεθειμένα άτομα σε αρσενικό (με και χωρίς βλάβες του δέρματος) σε σύγκριση με τους μάρτυρες. Μία σαφής σχέση δόσης απόκρισης παρατηρήθηκε για τις επιδράσεις με αρσενικό σε άτομα με βλάβες του δέρματος σε ορισμένες μελέτες. 2. Οξειδωτική βλάβη Υπάρχουν αυξανόμενες ενδείξεις ότι η επίδραση οξειδωτικών παραγόντων όπως η επαγωγή του ανιόντος υπεροξειδίου και του υπεροξειδίου του υδρογόνου καθώς και το οξειδωτικό στρες παίζουν κρίσιμο ρόλο στην τοξικότητα του αρσενικού όσον αφορά την κυτταροτοξική και γενοτοξική δράση του. Η δράση του αρσενικού in vitro καταστέλλεται με την προσθήκη αναστολέων του οξειδωτικού στρες, όπως η καταλάση, η δισμουτάση υπεροξειδίου, η υπεροξειδάση της γλουταθειόνης και αντιοξειδωτικές ουσίες, όπως η γλουταθειόνη και η βιταμίνη Ε. Επιδημιολογική μελέτη για την εκτίμηση των επιπτώσεων της έκθεσης παιδιών σε υψηλές συγκεντρώσεις βαρέων μετάλλων 13

15 Εξάλλου το αρσενικό μπορεί να διαταράξει την κυτταρική ισορροπία οξειδοαναγωγής και να προκαλέσει οξειδωτικό στρες μέσω εξάντλησης της γλουταθειόνης, καθώς το αρσενικό δεσμεύεται με ελεύθερες σουλφυδρύλιο-ομάδες. Η γλουταθειόνη (η παραγωγή της οποίας είναι δοσοεξαρτώμενη) είναι απαραίτητη για τη μείωση της συγκέντρωση του τρισθενούς και πεντασθενούς αρσενικού και επιπλέον εμπλέκεται στην αδρανοποίηση των ελεύθερων ριζών. Χημικές ουσίες που μπορούν να μειώνουν την γλουταμιλοκυστειν-συνθετάση και συνεπώς μείωση της γλουταθειόνης στα κύτταρα οδηγούν σε αύξηση του As στα κύτταρα καθώς το αρσενικό δημιουργεί ένα σύμπλοκο As-γλουταθειόνης. 3. Τροποποίηση της κυτταρικής σηματοδότησης Πολλά σημαντικά κυτταρικά γεγονότα, όπως ο πολλαπλασιασμός, η διαφοροποίηση και η απόπτωση ελέγχονται και συντονίζονται από πολύπλοκα μοριακά μονοπάτια. Το αρσενικό μπορεί να διαταράξει αυτά τα μονοπάτια κυτταρικής σηματοδότησης σε πολλαπλά επίπεδα όπως το σύστημα φωσφορυλίωσης τυροσίνης, τις πρωτεϊνικές κινάσες και τους μεταγραφικούς παράγοντες ΝΡκΒ και ΑΡ-1. Έχει αποδειχθεί ότι το αρσενικό αυξάνει το επίπεδο της συνολικής κυτταρικής φωσφορυλίωσης της τυροσίνης, η οποία συνδέεται με ανώμαλη κυτταρική σηματοδότηση, ανεξέλεγκτη κυτταρική ανάπτυξη και καρκινογένεση. 4. Επίδραση στην επιδιόρθωση του DNA Αναστολή της επιδιόρθωσης του DNA φαίνεται να είναι ένας μηχανισμός με τον το οποίο το αρσενικό μπορεί να οδηγήσει σε γενοτοξική δράση. Το αρσενικό ενισχύει τα μεταλλαξιογόνα αποτελέσματα μέσω αποκοπής των νουκλεοτιδίων που είναι υπεύθυνα για την επιδιόρθωση του DNA. 5. Αλλαγές στον κυτταρικό πολλαπλασιασμό Αυξημένος κυτταρικός πολλαπλασιασμός έχει παρατηρηθεί σε διάφορα συστήματα μετά από έκθεση σε αρσενικό που ενισχύουν την ανάπτυξη όγκων λόγω της αυξημένης μιτογόνου και κυτταροτοξικής δράσης που επάγεται. 6. Επίδραση στη μεθυλίωση του DNA Ο μεταβολισμός του αρσενικού και η μεθυλίωση του DNA μοιράζονται ένα κοινό συμπαράγοντα, την S- αδενοσυλμεθειονίνη. Υπό την παρουσία του αρσενικού, η κανονική μεθυλίωση του DNA μπορεί να διαταραχθεί. 7. Μη καρκινογόνες επιδράσεις Διαλυτές ανόργανες ενώσεις αρσενικού είναι έντονα τοξικές μετά τη λήψη τους μέσω της πεπτικής οδού και μπορεί να προκαλέσουν συμπτώματα από το γαστρεντερικό σύστημα (έμετο, διάρροια, γαστρεντερική αιμορραγία), καρδιαγγειακές και νευρολογικές διαταραχές και τελικά θάνατο. Η οξεία θανατηφόρα δόση για τον άνθρωπο έχει εκτιμηθεί σε περίπου 1mg/kg. Περαιτέρω επιπτώσεις οξείας δηλητηρίασης μπορεί να περιλαμβάνουν αιμόλυση, ηπατομεγαλία, πολυνευροπάθεια, και εγκεφαλοπάθεια. Η χρόνια έκθεση αρσενικού έχει συσχετιστεί επίσης με σύνδρομο Raynaud (στένωση των μικρών αρτηριών στα δάχτυλα των χεριών και των ποδιών) και με περιφερική αγγειοπάθεια (Black Foot), που είναι μια σοβαρή μορφή περιφερικής αγγειακής νόσου, η οποία καταλήγει σε γάγγραινα. Εξάλλου η χρόνια έκθεση σε αρσενικό μπορεί να επηρεάσει τη μακροπρόθεσμη μνήμη. Άλλες βλαπτικές επιδράσεις περιλαμβάνουν νευρολογικές ασθένειες, παθήσεις της αναπνευστικής οδού, παθήσεις του ήπατος και του σπλήνα καθώς και σακχαρώδη διαβήτη. 8. Γνωστικές ικανότητες και νευρολογικές επιπτώσεις Η έκθεση στο αρσενικό έχει συνδεθεί με μείωση της διανοητικής λειτουργίας σε παιδιά. Σε μια μελέτη που πραγματοποιήθηκε σε δείγμα 720 παιδιών ηλικίας μεταξύ 8 και 12 ετών σε αγροτικές περιοχές στην Κίνα, Επιδημιολογική μελέτη για την εκτίμηση των επιπτώσεων της έκθεσης παιδιών σε υψηλές συγκεντρώσεις βαρέων μετάλλων 14

16 οι μέσες βαθμολογίες IQ συσχετίζονταν αντίστροφα με την αύξηση της περιεκτικότητας σε αρσενικό του πόσιμου νερού. Τα παιδιά ήταν εκτεθειμένα σε αρσενικό σε μέσες συγκεντρώσεις 142 μg/l, και 190 μg/l στο πόσιμο νερό, σε σύγκριση με την ομάδα ελέγχου, η οποία ήταν εκτεθειμένη σε χαμηλές συγκεντρώσεις αρσενικού (περίπου 2 μg/l) Αντιμετώπιση Η ενδεδειγμένη αντιμετώπιση σε εργασιακό και περιβαλλοντικό επίπεδο είναι η ακόλουθη: Πρέπει να γίνουν προσπάθειες απομάκρυνσης του αρσενικού από το έδαφος σε παιδικούς σταθμούς και σχολεία ή εναλλακτικά κάλυψη του εδάφους με στόχο τη μείωση της έκθεσης των παιδιών σε ανόργανες μορφές αρσενικού, εξαιτίας της κατάποσης εδάφους ή της εισπνεόμενης σκόνης. Απαιτείται βιολογική παρακολούθηση σε τακτά διαστήματα των συγκεντρώσεων αρσενικού στα ούρα, καθώς εδώ μπορούν να χρησιμοποιηθούν και νέες μέθοδοι βιοπαρακολούθησης με μετρήσεις στα ούρα των μεταβολιτών των ανόργανων ενώσεων του αρσενικού και όχι του συνολικού αρσενικού, με στόχο την επιβεβαίωση της αποτελεσματικότητας των μέτρων μείωσης της έκθεσης Βιοδείκτες Υπάρχουν αρκετοί πιθανοί βιοδείκτες για το αρσενικό και τις διάφορες μορφές του σε μια ποικιλία βιολογικών υλικών. Οι προτιμώμενοι βιοδείκτες είναι αυτοί που μετρώνται στα ούρα λόγω της σχετικής ευκολίας της συλλογής τους (μη επεμβατική μέθοδος) και επιπλέον διότι η πλειοψηφία των απορροφούμενων μορφών αρσενικού και των μεταβολιτών του αποβάλλεται τελικά μέσω των ούρων. Αρκετές μελέτες έχουν δείξει ότι τα επίπεδα του αρσενικού στα ούρα δεν συσχετίζονται με χαμηλά επίπεδα αρσενικού που μετράται στη σκόνη του σπιτιού ή σε εκπλύματα που λαμβάνονται από τα χέρια. Επίσης οι αναλυτικές τεχνικές που σήμερα είναι διαθέσιμες επιτρέπουν τον διαχωρισμό των διάφορων ενώσεων του αρσενικού στα ούρα. To συνολικό αρσενικό που μετράται στα ούρα περιλαμβάνει όλα τα είδη των ανόργανων και οργανικών μορφών του. Τέτοιες μέθοδοι είναι η STPFAAS (Determination by Stabilized Temperature Platform Furnace Atomization- Atomic Absorption Spectrometry) και η GFAAS (Determination by Graphite Furnace Atomization- Atomic Absorption Spectrometry) με χρήση κατάλληλων σωληνίσκων γραφίτη με επένδυση μολύβδου (Pb coated graphite tubes). Επιδημιολογική μελέτη για την εκτίμηση των επιπτώσεων της έκθεσης παιδιών σε υψηλές συγκεντρώσεις βαρέων μετάλλων 15

17 Σχήμα 1. Βιοπαρακολούθηση και αρσενικό στα ούρα Ο μέσος όρος συγκεντρώσεων που έχουν μετρηθεί στα ούρα ενηλίκων ετών ήταν 7,1 μg/l ή 4,9 μg/g κρεατινίνης. Για το 95% όσων μετρήθηκαν, οι συγκεντρώσεις ήταν κάτω από 30 μg/l. Οι συγκεντρώσεις σε παιδιά ηλικίας 6 έως 14 ετών, ήταν 7 μg/l ή 4,9 μg/g κρεατινίνης και στο 95% των περιστατικών, μετρήθηκε 27,6 μg/l. Συνοπτικά μπορεί να αναφερθεί ότι για τον υπολογισμό του ανόργανου αρσενικού στα ούρα οι προτιμώμενοι βιοδείκτες είναι οι: ias III, ias V, MMA (methylarsonic acid), και DMA (dimethylarsinic acid). Λόγω του ότι έχει αποδειχθεί, ότι ορισμένα είδη θαλασσινών μπορεί να περιέχουν μικρές ποσότητες DMA, συστήνεται οι εθελοντές εξεταζόμενοι που θα δώσουν δείγμα ούρων, να απέχουν από την κατανάλωση θαλασσινών για 3-4 ημέρες πριν από τη συλλογή των ούρων. Οι μελέτες βιοπαρακολούθησης του αρσενικού στα ούρα μπορούν να παρέχουν χρήσιμες πληροφορίες στους λειτουργούς της δημόσιας υγείας και τους κρατικούς φορείς, έτσι ώστε να μπορεί να προσδιορίσει αν μια συγκεκριμένη ομάδα ατόμων έχει εκτεθεί σε υψηλότερα επίπεδα αρσενικού από ότι ο γενικός πληθυσμός Μέθοδοι εξυγίανσης Αποκατάσταση μολυσμένων εδαφών με αρσενικό επιτυγχάνεται μέχρι στιγμής μέσω χημικής εξυγίανσης με τη χρήση οξυ-υδροξειδίων (oxyhydroxides) που προσροφούν το αρσενικό υπό οξυγονωμένες συνθήκες. Σύγχρονες μελέτες έδειξαν ότι η προσθήκη θειικού σιδήρου (FeSO 4), ήταν ικανοποιητικά αποτελεσματική καθώς η οξείδωση δισθενούς σιδήρου σε τρισθενές με το ατμοσφαιρικό οξυγόνο (και τη διατήρηση του ph του εδάφους πάνω από 5), οδηγούσε σε αντίδραση του τρισθενούς σιδήρου με το As V, προς σχηματισμό FeAs V O 4: Fe III + As VO 4-3 = Fe III As V O 4 Άλλα χημικά πρόσθετα που ενισχύουν την σταθεροποίηση μέσω της διαδικασίας τσιμεντοποίησης έχουν επίσης ερευνηθεί. Για παράδειγμα, έχει προταθεί προσθήκη H 2SO 4, Ca(OH) 2 και FeSO 4 στον πολτό μολυσμένου με αρσενικό εδάφους, ώστε να καθιζάνει τελικά το FeAsO 4 σε ένα συνθετικό τσιμέντο. Επιδημιολογική μελέτη για την εκτίμηση των επιπτώσεων της έκθεσης παιδιών σε υψηλές συγκεντρώσεις βαρέων μετάλλων 16

18 Άλλες μέθοδοι αποκατάστασης μολυσμένου με αρσενικό εδάφους περιλαμβάνουν τεχνικές βιοαποκατάστασης και βιομετατροπής μέσω διέγερσης της μικροβιακής οξείδωσης αρσενίτη, ώστε να καθίσταται το αρσενικό λιγότερο κινητικό. Μια άλλη κοινή μέθοδος είναι η βιομεθυλίωση, η οποία μετατρέπει το ανόργανο αρσενικό προς μια πτητική φάση. Η φυτοθεραπεία είναι μια άλλη τεχνική αποκατάστασης εδαφών μολυσμένων με αρσενικό κατά την οποία ορισμένα φυτά που μπορούν να απορροφούν αρσενικό σε μεγάλες ποσότητες, χρησιμοποιούνται για να καθαρίσουν το χώμα. 2.2 Κάδμιο Εισαγωγή Το κάδμιο δεν εμφανίζεται σε μεγάλη έκταση στη φύση με μέση συγκέντρωση στο στερεό φλοιό της γης μεταξύ 0,1 και 0,5 ppm. Είναι όμως ευρέως διαδεδομένο σε μεταλλεύματα ψευδαργύρου (σε συγκεντρώσεις 0,2-0,4%), με τον οποίο έχει πολλές ομοιότητες. Σε αντίθεση με άλλα μέταλλα είναι ανθεκτικό στη διάβρωση και για αυτό το λόγο χρησιμοποιείται και στην προστατευτική επίστρωση τους. Γενικά το κάδμιο δε διαλύεται στο νερό και δεν είναι εύφλεκτο, παρόλο που υπό μορφή σκόνης μπορεί να απελευθερώσει καπνούς υψηλής τοξικότητας. Το κάδμιο ανακαλύφθηκε το 1817 ταυτόχρονα από τους Γερμανούς Friedrich Strohmeyer και Karl Samuel Leberecht Herman ως πρόσμιξη στον ανθρακικό ψευδάργυρο. Μετά από επίπονες προσπάθειες το κάδμιο απομονώθηκε από τον ψευδάργυρο και επί 100 χρόνια η Γερμανία παρέμεινε ο κυρίαρχος παραγωγός του μετάλλου, που αργότερα ονομάστηκε σύμφωνα με τη λατινική λέξη cadmia για την καλαμίνα (ένωση ψευδαργύρου). Η δυνατότητα του να χρησιμοποιηθεί ως χρωστική ουσία αναγνωρίστηκε το 1840, δεν αξιοποιήθηκε όμως αμέσως εξαιτίας της περιορισμένης διαθέσιμης ποσότητας καδμίου. Ο βρετανικός φαρμακευτικός κώδικας από το 1907 υποδείκνυε το ιωδιούχο κάδμιο ως φάρμακο στη θεραπεία αρθρώσεων, αδένων και χείμετλων Φυσικοχημικές ιδιότητες Το κάδμιο είναι ένα στιλπνό μέταλλο κυανόλευκης απόχρωσης, σχετικά μαλακό, καθώς σε καθαρή μορφή μπορεί να κοπεί με λεπίδα. Στον περιοδικό πίνακα των στοιχείων έχει ατομικό αριθμό 48, ατομικό βάρος 112,41 και σημείο τήξης 320 ο C. Εμφανίζεται με 2 σθένη (+2 και +1), στις περισσότερες ενώσεις του εμφανίζεται ως δισθενές. Τα διαλύματα του είναι σταθερά, καθώς τα ιόντα Cd 2+ δεν υδρολύονται εύκολα και παραμένουν διαυγή κατά την αραίωση, είναι απαραίτητη ωστόσο η οξίνιση των διαλυμάτων τους για να περιοριστεί η έστω και σε μικρό βαθμό υδρόλυσή τους. Το Cd(II) σχηματίζει σύμπλοκα με την αμμωνία (NH 3), τα ιόντα κυανίου (CN - ), όπως και με τα αλογονοϊόντα (Cl, Br, I). Οι κυριότερες ενώσεις του είναι το οξείδιο καδμίου (CdO) σε κρυσταλλική μορφή, το θειούχο κάδμιο (CdS), το χλωριούχο κάδμιο (CdCl 2), το θειικό κάδμιο (CdSO 4) και το νιτρικό κάδμιο (Cd(ΝO 3) 2) από την αντίδραση του με υδροχλωρικό, θειικό και νιτρικό οξύ. Επιδημιολογική μελέτη για την εκτίμηση των επιπτώσεων της έκθεσης παιδιών σε υψηλές συγκεντρώσεις βαρέων μετάλλων 17

19 Στον πίνακα 1 αποτυπώνονται ο αριθμός CAS, τα σύμβολα επικινδυνότητας & φράσεις R&S, καθώς και οι επιτρεπόμενες τιμές έκθεσης για το εν λόγω μέταλλο και τις ενώσεις του Πίνακας 1. Αριθμός CAS, σύμβολα R&S, TLVs (Πηγή: Οριακές τιμές ΕΛΙΝΥΑΕ, 2013) Αριθμός CAS ( ) Σύμβολο επικινδυνότητας & Φράσεις R Σύμβολο επικινδυνότητας & Φράσεις R&S Για την πυροφορική σκόνη Cd: R45, R68 R62-63 T; R48/23/25 T+; R26 F; R17 N; R50-53 Για την πυροφορική σκόνη Cd: F, T+, N R: /23/ /53 S: / Για τη σταθεροποιημένη σκόνη Cd: R45, R68 R62-63 T; R48/23/25 T+; R26 N; R50-53 Για τη σταθεροποιημένη σκόνη Cd: T+, N R: /23/ /53 S: Για τις ενώσεις Cd: XnR20/21/22 N; R Για τις ενώσεις Cd: Xn, N R: 20/21/22-50/53 S: (2) TLV-PEL 0,025 mg/m 3 0,1 mg/m 3 TLV-STEL 0,1 mg/m 3 TLV-TWA 0,01 mg/m 3 0,002 R mg/m Παραγωγή και εφαρμογές Στις ΗΠΑ η παραγωγή του καδμίου ξεκίνησε το 1907 με σταθερή αύξηση και με μεγάλη συμμετοχή στην παγκόσμια παραγωγή. Τις δεκαετίες 30 και 40 ξεκίνησε στην Κεντρική Ευρώπη η παραγωγή στη βιομηχανία με σημαντικότερη εφαρμογή στην αντιδιαβρωτική επίστρωση σιδήρου και χάλυβα (το % και το %). Στην συνέχεια το κάδμιο βρήκε τη χρήση του σε ηλεκτροεπιμεταλλώσεις και επισμαλτώσεις, στο γαλβανισμό, ως σταθεροποιητικό στα πλαστικά, ως συστατικό μπαταριών και στην παραγωγή ανθεκτικών κραμάτων. Η χρήση του καδμίου στις προαναφερόμενες εφαρμογές μειώθηκε δραστικά στις δεκαετίες του '80 και του '90 λόγω της περιβαλλοντικής ρύπανσης, των κανονισμών για την προστασίας της υγείας του πληθυσμού, αλλά και λόγω της αυξημένης ζήτησης του στην κατασκευή μπαταριών. Έτσι το 2006, το 81% της παραγωγής καδμίου στις ΗΠΑ χρησιμοποιήθηκε στην κατασκευή μπαταριών νικελίου-καδμίου. Κυριότερη παραγωγός καδμίου έως το 2001 ήταν οι ΗΠΑ, ενώ από τότε η βρετανική γεωλογική επιτήρηση αναφέρει την Κίνα ως κορυφαία καδμιο-παραγωγό χώρα με 1/6 της παγκόσμιας παραγωγής ακολουθούμενη από τη Νότια Κορέα, την Ιαπωνία και τις ΗΠΑ. Επίσης ως θειούχο κάδμιο συναντάται στη Γροιλανδία, την Σκωτία και την Πενσυλβανία των ΗΠΑ. Το κάδμιο απαντάται συνηθέστερα στα μεταλλεύματα ψευδάργυρου (τα θειούχα μεταλλεύματα του περιέχουν μέχρι και 1,4% καδμίου). Από εκεί το κάδμιο απομονώνεται είτε κατά την τήξη είτε από την ηλεκτρόλυση του ψευδαργύρου, από όπου σχηματίζεται το οξείδιο του καδμίου. Στο πλαίσιο των βιομηχανικών εφαρμογών 86% του συνολικού καδμίου το 2009 χρησιμοποιήθηκε κυρίως στις επαναφορτιζόμενες μπαταρίες νικελίου-καδμίου, 1.2 V. Το υδροξείδιο καδμίου αξιοποιήθηκε στα ηλεκτρόδια των μπαταριών Νι-Cd με ευρεία χρήση στη βιομηχανία μέσων σταθερής τροχιάς και αεροσκαφών και σε καταναλωτικά προϊόντα (π.χ. ασύρματα εργαλεία, τηλέφωνα, φορητούς Η/Υ, φορητές Επιδημιολογική μελέτη για την εκτίμηση των επιπτώσεων της έκθεσης παιδιών σε υψηλές συγκεντρώσεις βαρέων μετάλλων 18

20 οικιακές συσκευές και παιχνίδια) και λόγω των χαρακτηριστικών απόδοσής τους (π.χ. υψηλό κύκλο ζωής, άριστη απόδοση σε χαμηλή και υψηλή θερμοκρασία). Η ηλεκτροεπικαδμίωση ανέρχεται στο 6% της παγκόσμιας παραγωγής και απαντάται στη βιομηχανία αεροσκαφών (στην αντιδιαβρωτική προστασία του χάλυβα). Αντίστοιχα και οι ενώσεις του καδμίου χρησιμοποιούνται σε πλείστα βιομηχανικά προϊόντα. Το οξείδιο του καδμίου χρησιμοποιήθηκε στις ασπρόμαυρες τηλεοράσεις αλλά επίσης και στους καθοδικούς σωλήνες των έγχρωμων τηλεοράσεων. Το σουλφίδιο καδμίου χρησιμοποιείται ως φωτοαγώγιμο επίστρωμα επιφάνειας για τα τύμπανα φωτοτυπικών μηχανημάτων. Το θειούχο κάδμιο αποτέλεσε τη βάση χρωμάτων (κίτρινων & πορτοκαλοχρόων) και αξιοποιήθηκε από τους ζωγράφους καθώς δίνουν λαμπρότερα και μακράς διαρκείας χρώματα, ακόμα και αν αυτά μετριάζονται με την πρόσμιξη λαδιών και σταθεροποιητών ή όταν συνδυάζονται με γκουας, ακρυλικά κλπ. Δεδομένης όμως της τοξικότητας αυτών των χρωστικών, σήμερα έχει μειωθεί η χρήση τους. Συστήνεται ωστόσο η χρήση προστατευτικών κρεμών που εμποδίζουν τη λύση του δέρματος και την απορρόφηση του καδμίου, ακόμα κι αν το ποσοστό που απορροφάται μέσω του δέρματος αναφέρεται σε λιγότερο από 1% Επαγγελματική και περιβαλλοντική έκθεση Όσον αφορά στην επαγγελματική έκθεση και την περιβαλλοντική επιβάρυνση, ο ακόλουθος πίνακας αποτυπώνει χώρους εργασίας με χρήση καδμίου και ενώσεων του και κυρίαρχες οδούς πρόσληψης, όπως είναι η διατροφή, το κάπνισμα και το πόσιμο νερό, αλλά και άλλα μέσα της καθημερινότητας. Πίνακας 2. Χώροι εργασίας με έκθεση σε κάδμιο και ενώσεις του ( ILO, 2013) και περιβαλλοντική έκθεση σε κάδμιο και ενώσεις του(niosh, 2013) Χώροι εργασίας με έκθεση σε κάδμιο και ενώσεις του 1. Χώροι επεξεργασίας αποβλήτων λυμάτων 2. Βιομηχανία πλαστικών 3. Κατασκευή μπαταριών 4. Κατασκευή και χρήση χρωστικών για πλαστικά, υφάσματα, χαρτί, βιομηχανία καουτσούκ, μελάνια, σμάλτο και στιλβωτικά 5. Βιομηχανία αλουμινίου στα κράματα συγκόλλησης 6. Παρασκευή μυκητοκτόνων 7. Κατασκευή ψυγείων, κλιματιστικών, ημιαγωγών, φωτοκύτταρων, λαμπτήρων φθορίου, σε πυρηνικούς αντιδραστήρες 8. Κατασκευή κοσμημάτων 9. Βιομηχανία αυτοκινήτων και αεροσκαφών 10. Συγκολλήσεις 11. Επεξεργασία ανακυκλώσιμών υλικών 12. Ζωγραφική 13. Κατασκευή ηλιακών συλλεκτών Περιβαλλοντική έκθεση σε κάδμιο / ενώσεις 1. Διατροφή 2. Κάπνισμα 3. Πόσιμο νερό 4. Κεραμικά & γυάλινα σμάλτα 5. Κοσμήματα 6. Υφάσματα 7. Μέταλλα Επιδημιολογική μελέτη για την εκτίμηση των επιπτώσεων της έκθεσης παιδιών σε υψηλές συγκεντρώσεις βαρέων μετάλλων 19

21 Το κάδμιο είναι ευρέως κατανεμημένο στον φλοιό της γης με μέση συγκέντρωση περίπου 0,1-0,2 mg/kg συνήθως σε συνδυασμό με τον ψευδάργυρο. Ωστόσο από περιβαλλοντικές πηγές το μοριακό κάδμιο αλλά και το οξείδιο, το θειούχο ή το χλωριούχο κάδμιο εκπέμπονται στην ατμόσφαιρα και από φυσικές και από ανθρωπογενείς πηγές. Υψηλά επίπεδα καδμίου διαπιστώνονται στα ιζηματογενή πετρώματα, αλλά και μέσω διεργασιών όπως είναι η αποσάθρωση, η διάβρωση και η απόθεση, σημαντικές ποσότητες καδμίου μεταφέρονται μέσω των ποταμών στη θάλασσα. Η μεταφορά του από τη χέρσο στη θάλασσα, αποτελεί μια σημαντική ροή στον παγκόσμιο κύκλο του καδμίου. Άλλες σημαντικές φυσικές πηγές καδμίου θεωρούνται οι βιογεωχημικές διεργασίες στο θαλάσσιο πυθμένα, τα ιζήματα και η ηφαιστειακή δραστηριότητα, η ετήσια παγκόσμια ροή καδμίου της οποίας εκτιμάται σε 820 τόνους. Επίσης πηγή εκπομπής καδμίου είναι οι υδροθερμικές πηγές στον Ατλαντικό ωκεανό. Μία μελέτη του 2001 από τον Richardson et al. και αφορούσε στις εκπομπές καδμίου στην ατμόσφαιρα από φυσικές διεργασίες αναφέρει ότι τα αερομεταφερόμενα σωματίδια του εδάφους, το σπρέι της θάλασσας, το βιογενές υλικό και οι δασικές πυρκαγιές ανέρχονται ετησίως κατά μέσο όρο σε τόνους. Στοιχεία μετρήσεων που έγιναν στη βόρεια Ευρώπη για την περίοδο ανέφεραν περίπου 0,1 ng/m3 σε απομακρυσμένες περιοχές, 0,1-0,5 ng/m3 σε αγροτικές περιοχές, 1-10 ng/m3 στις αστικές περιοχές και 1-20 ng/m3 σε βιομηχανικές περιοχές, με τιμές μέχρι 100 ng/m3 στην πηγή εκπομπής. Το κάδμιο στον ατμοσφαιρικό αέρα απαντά κυρίως σε αιωρούμενα σωματίδια μικρής διαμέτρου (PM2,5), ενώ δεν υπάρχουν επαρκή στοιχεία σχετικά με την κατανομή του. Η περιεκτικότητα των εδαφών δε φαίνεται να υπερβαίνει το 1 mg/g καδμίου. Ωστόσο περιεκτικότητες υψηλότερες του προαναφερόμενου μεγέθους αποδίδονται στην επιβάρυνση των εδαφών από τη χρήση φωσφορικών λιπασμάτων, από ατμοσφαιρικές αποθέσεις και από βιομηχανικά και αστικά λύματα. Βεβαίως η συγκέντρωση του καδμίου στο έδαφος εξαρτάται και επηρεάζεται από το ph του εδάφους. Στα όξινα εδάφη η διαλυτότητα του επηρεάζεται από την οργανική ουσία, τα οξείδια και τα υδροξείδια, ενώ σε αλκαλικά εδάφη καθορίζεται από την καταβύθιση των ενώσεων του καδμίου. Οι ανθρωπογενείς πηγές (παραγωγή και επεξεργασία ορυκτού και μετάλλου, διάθεση αποβλήτων) και οι φυσικές διεργασίες αποτυπώνονται ακολούθως. Χαμηλά επίπεδα καδμίου έχουν μετρηθεί στα περισσότερα τρόφιμα (<0,02 μg/g μέση συγκέντρωση). Ωστόσο οι παράγοντες που επηρεάζουν τα επίπεδα καδμίου στα τρόφιμα αφορούν στον τύπο τροφίμων (π.χ. θαλασσινά ή φυλλώδη λαχανικά), τις συνθήκες ανάπτυξης τους (π.χ. έδαφος, νερό), τις πρακτικές καλλιέργειας, τις μετεωρολογικές συνθήκες (ποσοστό ατμοσφαιρικής ρύπανσης) και την ανθρωπογενή ρύπανση του εδάφους ή του υδροφόρου ορίζοντα. Υψηλές συγκεντρώσεις καδμίου βρίσκονται στα φυλλώδη λαχανικά (π.χ. μαρούλι, σπανάκι), τις αμυλούχες ρίζες (π.χ. πατάτες), τα δημητριακά (σιτάρι), τους ξηρούς καρπούς (καρύδια, φιστίκια, ηλιόσποροι) και όσπρια. Οι χαμηλότερες συγκεντρώσεις καδμίου βρίσκονται σε κρέας και ψάρια, με εξαίρεση ορισμένα οστρακοειδή (π.χ. στρείδια) και τα παρεγχυματώδη όργανα ζώων (π.χ. νεφρούς και ήπαρ), στα οποία αποθηκεύεται το κάδμιο. Η εβδομαδιαία εκτίμηση ως προς την πρόσληψη καδμίου μέσω της διατροφής στην ΕΕ είναι μεταξύ 1,9-3,0 μg/kg ανά βάρος σώματος (με μέση τιμή 2,3 μg/kg) για τους μη χορτοφάγους. Χορτοφάγοι, τακτικοί καταναλωτές μαλακίων και καταναλωτές άγριων μανιταριών, υπολογίζεται ότι προσλαμβάνουν εβδομαδιαίως 5,4 μg, 4,6 μg, και 4 μg καδμίου ανά χιλιόγραμμο βάρους σώματος αντίστοιχα. Κατά συνέπεια και με βάση το βάρος του σώματος, η εκτιμώμενη πρόσληψη καδμίου είναι υψηλότερη στα νήπια και τα παιδιά από ότι στους ενηλίκους. Η χρήση του καδμίου έχει περιοριστεί πλέον και οι μπαταρίες Ni-Cd είναι σήμερα το κατεξοχήν προϊόν. Εντούτοις, στις εγκαταστάσεις διαχείρισης απορριμμάτων έχει διατεθεί όλο το κάδμιο και οι ενώσεις του Επιδημιολογική μελέτη για την εκτίμηση των επιπτώσεων της έκθεσης παιδιών σε υψηλές συγκεντρώσεις βαρέων μετάλλων 20

22 που στο παρελθόν χρησιμοποιήθηκαν ως χρωστικές ουσίες, σταθεροποιητές πλαστικών, στην επένδυση χάλυβα και σε δομικά υλικά. Λαμβάνοντας επομένως υπόψη την αναμενόμενη διάρκεια ζωής του γίνεται σαφές ότι η απελευθέρωση του από τους χώρους υγειονομικής ταφής εξακολουθεί και επιβαρύνει το αστικό περιβάλλον και τις γεωργικές καλλιέργειες Πρόσληψη από τον οργανισμό Το κάδμιο έχει μια περίπλοκη τοξικολογία καθώς προσβάλλει πολλά συστήματα. Η παρουσία του καδμίου στο έδαφος αλλά και στον υδροφόρο ορίζοντα, το οδηγεί στην τροφική αλυσίδα και μέσω αυτής στον ανθρώπινο οργανισμό. Κατά συνέπεια οι κάθε είδους ανθρώπινες δραστηριότητες συνηγορούν σε περιβαλλοντική πλέον έκθεση. Σε επαγγελματική έκθεση η απορρόφηση γίνεται κυρίως από το αναπνευστικό (σε έκθεση σε σκόνες και καπνούς ενώσεων του) και σπανιότερα από το γαστρεντερικό (σε περίπτωση κατάποσης εξ ατυχήματος), ενώ σε περιβαλλοντική έκθεση η απορρόφηση γίνεται κατεξοχήν από το γαστρεντερικό, κυρίως μέσω της τροφής. Από το αναπνευστικό σύστημα σημειώνεται κατακράτηση έως 40% της εισπνεόμενης ποσότητας ανάλογα με το μέγεθος και τη διαλυτότητα των σωματιδίων Από το γαστρεντερικό σύστημα η απορρόφηση είναι 5-10%, ο ρυθμός της επηρεάζεται από τα επίπεδα σιδήρου (όσο χαμηλότερα τα αποθέματα σιδήρου του ατόμου, τόσο μεγαλύτερη είναι η απορρόφηση) Μετά την απορρόφηση, το κάδμιο ενώνεται με τη γ-σφαιρίνη του πλάσματος και τη μεταλλοθειονίνη των ερυθρών αιμοσφαιρίων, μία πρωτεΐνη χαμηλού μοριακού βάρους, η οποία ρυθμίζει τη μεταφορά μετάλλων, όπως ο ψευδάργυρος και ο χαλκός στους ιστούς. Εξαιτίας της συγγένειας του μεταβολισμού του με αυτόν του ψευδαργύρου, το κάδμιο συνδέεται με τη μεταλλοθειονίνη (σε ποσοστό 80-90%) με συνέπεια η αποβολή του καδμίου από τον οργανισμό να είναι αργή και ο βιολογικός χρόνος ημιζωής του να φτάνει έως και τα 30 χρόνια. Το σύμπλοκο καδμίου και μεταλλοθειονίνης που δημιουργείται, μεταφέρεται στους νεφρούς, οι οποίοι αποτελούν το όργανο-στόχο. Η συσσώρευση της ουσίας στους νεφρούς οδηγεί σε βλάβες των ουροφόρων σωληναρίων οι οποίες μακροπρόθεσμα είναι μη αναστρέψιμες. Εκτός των νεφρών το κάδμιο συσσωρεύεται σε ήπαρ, πάγκρεας και αλλού. Η υψηλότερη συγκέντρωση καδμίου που έχει βρεθεί στους νεφρούς των ανθρώπων και μέχρι περίπου 30 mg καδμίου αφορούσε στην έκθεση της αναπνοής στην περίοδο της παιδικής και εφηβικής ηλικίας. Το κάδμιο που έχει απορροφηθεί, εκκρίνεται πολύ αργά (στους ανθρώπους ο χρόνος ημιζωής ανέρχεται κατ εκτίμηση σε 7-16 έτη) σε σχετικά ανάλογα ποσοστά από τα ούρα και τα κόπρανα. Η τελευταία εξέταση του καδμίου και των ενώσεων του από το IARC το 1993 κατέληξε στο συμπέρασμα ότι: υπάρχει επαρκής μαρτυρία ως την καρκινογένεση του καδμίου και των ενώσεων του στον άνθρωπο, καθώς προκαλούν καρκίνο του πνεύμονα, θετική διασύνδεση φαίνεται ότι έχει παρατηρηθεί και μεταξύ της έκθεσης σε κάδμιο και ενώσεις του και καρκίνου των νεφρών και του προστάτη, υπάρχει επαρκής μαρτυρία ως την καρκινογένεση των ενώσεων καδμίου σε πειραματόζωα και Περιορισμένη μαρτυρία ως την καρκινογένεση του καδμίου ως μέταλλο σε πειραματόζωα. Εν κατακλείδι η συνολική αξιολόγηση για το κάδμιο και τις ενώσεις αναφέρει ότι είναι καρκινογόνα για τον άνθρωπο και κατατάσσονται στην Ομάδα Ι. Επιδημιολογική μελέτη για την εκτίμηση των επιπτώσεων της έκθεσης παιδιών σε υψηλές συγκεντρώσεις βαρέων μετάλλων 21

23 Το κάδμιο στο αίμα χρησιμοποιείται ως δείκτης πρόσφατης έκθεσης, αλλά και για την αποθηκευμένη συγκέντρωση του καδμίου, ενώ το ουρικό κάδμιο απεικονίζει κυρίως τη συσσωρευμένη ποσότητα καδμίου στους νεφρούς. Το κάπνισμα θεωρείται η σημαντικότερη πηγή έκθεσης του γενικού πληθυσμού σε κάδμιο, καθώς. έχει υπολογιστεί ότι από τον οργανισμό απορροφάται περίπου 10% της περιεκτικότητας του καδμίου ενός τσιγάρου. Κατά μέσον όρο, οι καπνιστές έχουν 4-5 φορές υψηλότερες συγκεντρώσεις καδμίου στο αίμα και 2-3 φορές υψηλότερες συγκεντρώσεις καδμίου στους νεφρούς από τους μη καπνιστές. Παρά την περιεκτικότητα καδμίου στα τσιγάρα, δεν έχει ανιχνευθεί καμία σημαντική επίδραση στις συγκεντρώσεις καδμίου στο αίμα παιδιών που εκτίθενται στον καπνό τσιγάρου. Στο γενικό πληθυσμό, οι φυσιολογικές συγκεντρώσεις καδμίου στο αίμα είναι μεταξύ 0,4-1,0 μg/l για τους μη καπνιστές και 1,4-4 μg/l για τους καπνιστές. Υψηλότερα επίπεδα συγκεντρώσεων καδμίου στο αίμα έχουν αναφερθεί από περιβαλλοντική (>10 μg/l) και από επαγγελματική έκθεση (μέχρι 50 μg/l) (11). Οι γυναίκες εμφανίζουν υψηλότερες συγκεντρώσεις ουρικού καδμίου από τους άνδρες, γεγονός που ενδεχομένως συνδέεται με την έκκριση κρεατινίνης. Σε έρευνα γενικού πληθυσμού περίπου 4700 ενηλίκων στη Γερμανία, ο Becker και συν. βρήκαν γεωμετρικά μέσα επίπεδα καδμίου 0,44 μg/l στο αίμα, και 0,23 μg/l στα ούρα. Οι καπνιστές είχαν αυξημένες μέσες συγκεντρώσεις στο αίμα 1,1 μg/l, ενώ των μη καπνιστών ήταν 0,28 μg/l. Όσον αφορά τώρα το κάδμιο στα ούρα 0,29 μg/l βρέθηκε σε καπνιστές, 0,25 μg/l σε πρώην καπνιστές και 0,18 μg/l σε μη καπνιστές. Μελέτη του CDC των ΗΠΑ, βασισμένη σε στοιχεία τυχαίου πληθυσμιακού δείγματος (εθνική έρευνα για την υγεία και τη διατροφή ), διαπίστωσε μέση συγκέντρωση του καδμίου στο αίμα 0,41 μg/l (Ν= 7970, μέγιστη τιμή 1,3 μg/l σε επίπεδο 95%) και μέση συγκέντρωση καδμίου στα ούρα 0,91 μg/l (Ν= 2257, μέγιστη τιμή 1,2 μg/l σε επίπεδο 95%). Έκθεση παιδιών σε μέταλλα Tα παιδιά εκτίθενται στα μέταλλα μέσω της κατάποσης χώματος σε προσχολική ηλικία και μέσω της σκόνης στα εσωτερικά των κτιρίων, κατοικιών κλπ. Στα πλαίσια της αξιολόγησης της συγκεκριμένης αυτής έκθεσης έγινε στη Γαλλία μία μελέτη σε εθνικό επίπεδο μελέτης και με αντικείμενο την έκθεση των παιδιών προσχολικής ηλικίας σε μία πλειάδα βαρέων μετάλλων. Το δείγμα απετέλεσαν 484 παιδιά 6 μηνών έως 6 ετών, που επιλέγηκαν με αντιπροσωπευτική τυχαιοποίηση. Σε κάθε σπίτι η εσωτερική σκόνη συλλεγόταν με σφουγγάρι από σύνολο του σπιτιού έως και πέντε δωματίων. Στον εξωτερικό χώρο, στις παιδικές χαρές έγινε δειγματοληψία εδάφους (n=315) ή σε σκληρές επιφάνειες συλλογή σκόνης με σκούπισμα (n=53). Τα μέταλλα που συμπεριελήφθησαν ήταν το κάδμιο, το χρώμιο, ο χαλκός, το μαγγάνιο, ο μόλυβδος, το αντιμόνιο, το στρόντιο και το βανάδιο. Τα δείγματα διαλύθηκαν σε υδροχλωρικό οξύ και σε βασιλικό νερό (regia aqua) προκειμένου να καθοριστούν μέσω μαζικής φασματομετρίας οι διηθήσιμες και οι συνολικές συγκεντρώσεις των μετάλλων. Στη σκόνη από τους εσωτερικούς χώρους, οι περισσότερες (συνολικές) συγκεντρώσεις ήταν κάτω από το όριο του προσδιορισμού της ποσότητας (LOQ), εκτός από το μόλυβδο και το αντιμόνιο, των οποίων οι μέσες συγκεντρώσεις ήταν αντίστοιχα 9 και 10 μg/m². Το 95ο εκατοστημόριο των συγκεντρώσεων ήταν συνολικά 2 μg/m² και εξειδικευμένα <0.8 για το κάδμιο, 18 για το χρώμιο, 49 για το χαλκό, <64 για το μαγγάνιο, 63 για το μόλυβδο, 2 για το αντιμόνιο, 56 για το στρόντιο, και <8 για το βανάδιο. Στη σκόνη που συνελέγη από τις υπαίθριες παιδικές χαρές το 95ο εκατοστημόριο των συγκεντρώσεων ήταν συνολικά 2-16 και ειδικότερα <0,8-1,3, 1-/53, , , , 2-13, και μg/m² για τα κάδμιο, χρώμιο, χαλκό, Επιδημιολογική μελέτη για την εκτίμηση των επιπτώσεων της έκθεσης παιδιών σε υψηλές συγκεντρώσεις βαρέων μετάλλων 22

24 μαγγάνιο, μόλυβδο, αντιμόνιο, στρόντιο και βανάδιο αντίστοιχα. Στην υπαίθρια παιδική χαρά το εδαφολογικό μέσο 95ο εκατοστημόριο των συγκεντρώσεων (μg/g) ήταν 8-26 και ειδικότερα <0,65-1, 25-52, <26-53, , , 0,7-4, , για τα κάδμιο, χρώμιο, χαλκό, μαγγάνιο, μόλυβδο, αντιμόνιο, στρόντιο και βανάδιο αντίστοιχα. Αυτά τα αποτελέσματα είναι συγκρίσιμα με εκείνα που παρατηρούνται σε άλλες χώρες. Λόγω της αντιπροσωπευτικής φύσης τους, μπορούμε να αξιολογήσουμε τις εκθέσεις των παιδιών σε αυτά τα μέταλλα μέσω του χώματος και της σκόνης και τους σχετικούς κινδύνους στα αστικά και αγροτικά περιβάλλοντα Επιπτώσεις στην υγεία Για τη διάγνωση οξέων ή χρόνιων νοσημάτων στο γενικό πληθυμό, που συνδέονται αιτιολογικά με το κάδμιο απαιτούνται κλινικές και εργαστηριακές. Οι επιπτώσεις από την έκθεση στο κάδμιο μπορεί να προκύψουν μετά από μικρό χρονικό διάστημα και υψηλές συγκεντρώσεις του μετάλλου, οπότε και γίνεται λόγος για οξεία δηλητηρίαση. Η εισπνοή ατμών καδμίου μπορεί να οδηγήσει αρχικά στο σύνδρομο πυρετού από καπνούς μετάλλων αλλά μεταγενέστερα και σε χημική πνευμονίτιδα, πνευμονικό οίδημα και θάνατο. Άλλα συμπτώματα μπορεί να είναι βήχας, δύσπνοια (επιδεινούμενη με συρρίττουσα αναπνοή) και μυαλγίες στη μέση και τα άκρα. Στις περισσότερες όμως των περιπτώσεων πρόκειται για μακροχρόνια έκθεση, η οποία οδηγεί στη χρόνια δηλητηρίαση, είτε σε χώρους εργασίας είτε από περιβαλλοντική ρύπανση. Στη χρόνια δηλητηρίαση προσβάλλονται δύο συστήματα, το αναπνευστικό και το ουροποιητικό σύστημα. Έχουν υπάρξει περιπτώσεις τοξικότητας στο γενικό πληθυσμό ως αποτέλεσμα της χρόνιας έκθεσης σε κάδμιο από μολυσμένα τρόφιμα και από πόσιμο νερό, όπως η κλασική πλέον περίπτωση της ασθένειας itaiitai στην Ιαπωνία. Οι μεταλλουργικές διεργασίες προξένησαν ρύπανση του ποταμού Jinzū με κάδμιο και ίχνη άλλων μετάλλων, τα οποία με τη σειρά τους συσσωρεύτηκαν σε ορυζώνες κατά μήκος της κοίτης του ποταμού. Μέλη της τοπικής κοινότητας που κατανάλωσαν το ρύζι αυτό, ανέπτυξαν την ασθένεια itai-itai και νεφρικές ανωμαλίες, συμπεριλαμβανομένων πρωτεϊνουρίας και γλυκοζουρίας. Τα θύματα αυτής της δηλητηρίασης ήταν σχεδόν αποκλειστικά μετεμμηνοπαυσικές γυναίκες με χαμηλά επίπεδα σιδήρου. Αντίστοιχες εκθέσεις γενικών πληθυσμών σε κάδμιο δεν οδήγησαν σε ανάλογα προβλήματα υγείας, ακριβώς επειδή τα επίπεδα σιδήρου τους διατηρήθηκαν σε φυσιολογικά επίπεδα. Κατά συνέπεια οι περισσότεροι ερευνητές έχουν καταλήξει στο συμπέρασμα ότι το κάδμιο ήταν ένας από τους παράγοντες στην ασθένεια itai-itai. Η χρόνια δηλητηρίαση περιγράφηκε από τον Friberg (1948) μετά από μελέτη εργαζομένων σε αλκαλικές μπαταρίες. Παρατηρήθηκαν μεταξύ άλλων αναιμία, εμφύσημα, καταστροφή των νεφρών, ηπατοπάθεια, ανοσμία δύσπνοια και μεγάλη καταβολή, ευρήματα που επιβεβαιώθηκαν και από άλλες μελέτες. Η καταστροφή των νεφρών ξεκινά με τη δυσλειτουργία των εσπειραμένων σωληναρίων και αυξημένα επίπεδα πρωτεϊνουρίας. Ιδιαίτερη σημασία αποκτά η συγκέντρωση του καδμίου στο αστικό και περιαστικό περιβάλλον, στο έδαφος και τον υδροφόρο ορίζοντα, καθώς με αυτές τις οδούς καταλήγει στην τροφική αλυσίδα και προσβάλλει το γενικό πληθυσμό. Υπολογίζεται ότι στο 1% όλων των καπνιστριών γυναικών στη Σουηδία με χαμηλά επίπεδα σιδήρου μπορεί να διαπιστωθούν δυσμενή νεφρικά συμπτώματα. Επίσης στη Σουηδία διάφορες μελέτες σε ανθρώπους και ζώα ενοχοποιούν την επίδραση του καδμίου στην εμφάνιση της οστεοπόρωσης, σε μεταβολικές διαταραχές και σε νεφρολιθιάσεις. Η έκθεση και συσσώρευση καδμίου ξεκινά από τη νεαρή ηλικία. Οι οδοί έκθεσης στα παιδιά εστιάζεται κυρίως μέσω της τροφής, του καπνού του τσιγάρου και της σκόνης των σπιτιών. Η συσσώρευση του καδμίου στους νεφρούς είναι αρμόδια για τα αποτελέσματα της νεφροτοξικότητας και της οστεοπόρωσης που Επιδημιολογική μελέτη για την εκτίμηση των επιπτώσεων της έκθεσης παιδιών σε υψηλές συγκεντρώσεις βαρέων μετάλλων 23

25 παρατηρούνται στην ώριμη ηλικία. Παρόλο που σε παιδιά σχολικής ηλικίας, τα επίπεδα καδμίου στα ούρα συνδέθηκαν με κατασταλμένο ανοσοποιητικό σύστημα, απαιτούνται περισσότερες μελέτες, ώστε να επιβεβαιωθούν αυτά τα αποτελέσματα. Η έκθεση καδμίου στη νεαρή ηλικία πρέπει όσο το δυνατόν να περιοριστεί για να αποτραπούν σοβαρές επιπτώσεις στην υγεία που εκδηλώνονται σε προχωρημένη ηλικία. Σε μία μελέτη του 2001 καθορίστηκε ο βαθμός μολύβδου και η έκθεση καδμίου σε πληθυσμό που κατοικούσε σε περιοχή με μολυσμένο χώμα και μετρήθηκαν οι συγκεντρώσεις μολύβδου και καδμίου στο αίμα των παιδιών και των ενηλίκων και η συγκέντρωση καδμίου στα ούρα των ενηλίκων κατοίκων. Χρησιμοποιήθηκε και μια ομάδα ελέγχου από περιοχή μη εκτεθειμένη στα προαναφερόμενα βαρέα μέταλλα. Το μέσο επίπεδο μολύβδου αίματος στους ενήλικες κατοίκους ανήλθε σε 9,8 μg/dl έναντι 68 μg/dl της ομάδας μαρτύρων (p = 0,004). Τo επίπεδo καδμίου στα ούρα διαφοροποιήθηκε μεταξύ των κατοίκων της μολυσμένης περιοχής (0,54 μg/g κρεατινίνης) και της ομάδας μαρτύρων (0,37 μg/g κρεατινίνης) με τιμή p = 0,086. Τέλος τα υψηλά επίπεδα μολύβδου στο αίμα συνδέθηκαν με την προέλευση του μετάλλου από το χώμα, ενώ, τα επίπεδα καδμίου στο αίμα δεν συνδέθηκαν με το κάδμιο του εδάφους αλλά με την κατανάλωση λαχανικών από οικογενειακούς λαχανόκηπους. Σε άλλη μελέτη του 2009 εξετάστηκε η συνολική συγκέντρωση του καδμίου σε προσχολικά παιδιά. Η ομάδα μελέτης περιέλαβε 275 παιδιά ηλικίας 1 έως 6 ετών. Η μέση καθημερινή πρόσληψη καδμίου (συμπεριλαμβανομένων όλων των οδών) τόσο στα παιδιά 1 έως 3 ετών, όσο και στα παιδιά ηλικίας 4 έως 6 ετών ήταν 1,06 μg/kg και οι μετρήσεις έγιναν με βιολογική παρακολούθηση. Το υψηλότερο ποσοστό καδμίου προήλθε από τα τρόφιμα και υπολογίστηκε ότι έως 3 ετών τα παιδιά έχουν συσσωρεύσει 1,31 mg καδμίου, ενώ εκείνα ηλικίας 4-6 ετών έως 8,80 mg. Στα πλαίσια της διερεύνησης ενός εκτεθειμένου ατόμου στο κάδμιο, η βιολογική παρακολούθηση είναι ιδιαίτερα σημαντική και απαιτείται, όταν υπάρχει ιστορικό πιθανής έκθεσης ή όταν συμπτώματα υποδηλώνουν πιθανή δηλητηρίαση, αλλά ακόμα και για προληπτικούς λόγους ή για τη λήψη μέτρων αντιμετώπισης της έκθεσης στα πλαίσια μιας περιβαλλοντικής παρακολούθησης. Οι εργαστηριακές αυτές εξετάσεις περιλαμβάνουν τον προσδιορισμό του καδμίου στο αίμα και στα ούρα. Τα επίπεδα καδμίου στο αίμα μειώνονται με δύο χρόνους ημιζωής, εκ των οποίων ο πρώτος χρόνος (διάστημα λίγων μηνών) αντικατοπτρίζει το ρυθμό ανανέωσης του δεσμευμένου καδμίου στα ερυθρά αιμοσφαίρια και ο δεύτερος χρόνος κατά πολύ μακροχρόνιος αντανακλά το αποθηκευμένο φορτίο σε παρεγχυματώδη όργανα και το μυϊκό σύστημα. Όσον αφορά στον προσδιορισμό του καδμίου στα ούρα στο γενικό πληθυσμό, παρατηρούνται χαμηλά και σταθερά επίπεδα. Αυτό βέβαια σημαίνει χαμηλή έως μέτρια έκθεση, ωστόσο η συγκέντρωση του καδμίου μειώνεται πολύ αργά λόγω της υψηλής ημιζωής του μετάλλου στους νεφρούς (10-30 έτη). Τα άτομα που εκτίθενται μεγάλο χρονικό διάστημα σε χαμηλές συγκεντρώσεις καδμίου, ενδεχομένως να οδηγηθούν σε κορεσμό των νεφρικών θέσεων δέσμευσης, οπότε το επίπεδο καδμίου στα ούρα αντανακλά τόσο την πρόσφατη έκθεση όσο και το φορτίο του οργανισμού. Η ύπαρξη της βήτα-2- μικροσφαιρίνης στα ούρα είναι ένδειξη της βλάβης των εγγύς σωληναρίων. Η Β 2 -Μ φιλτράρεται από το αίμα στα σπειράματα του νεφρού και απορροφάται από τα νεφρικά σωληνάρια. Όταν αποτυγχάνει λοιπόν αυτή η απορρόφηση, παρατηρείται αυξημένο επίπεδο Β 2 -Μ στα ούρα, το οποίο σε συνδυασμό με αυξημένο φορτίο του οργανισμού σε κάδμιο σε αίμα και ούρα, τεκμηριώνει νεφρική νόσο σχετική με το συγκεκριμένο βαρύ μέταλλο. Η ΕΕ και οι χώρες μέλη της έχουν ασχοληθεί πολλές φορές με διάφορες χημικές ουσίες μεταξύ των οποίων και με το κάδμιο. Έτσι το Βέλγιο και η Γερμανία έχουν θεσπίσει τα 40 ng/m³ ως ετήσιο μέσο όρο για την ποιότητα του αέρα του περιβάλλοντος. Επίσης η Αυστρία και η Γερμανία έχουν ορίσει ως ανώτατες τιμές απόθεσης τα 2 μg ανά m και ανά ημέρα και 5 μg ανά m και ανά ημέρα αντιστοίχως. Στη Σουηδία, το ανώτατο όριο συγκέντρωσης στον ατμοσφαιρικό αέρα είναι 1,5 ng/m³ και το ανώτατο όριο απόθεσης 2 μg ανά m και ανά ημέρα. Οι τιμές στόχοι όσον αφορά την απόθεση του καδμίου ποικίλουν μεταξύ των κρατών μελών και Επιδημιολογική μελέτη για την εκτίμηση των επιπτώσεων της έκθεσης παιδιών σε υψηλές συγκεντρώσεις βαρέων μετάλλων 24

26 κυμαίνονται μεταξύ 0,27 έως 20 μg ανά m ανά ημέρα. Στις ΗΠΑ δεν υπάρχει προς το παρόν ανώτατο όριο συγκέντρωσης στον αέρα και απόθεσης για το κάδμιο. Στη συγκεκριμένη οδηγία προσδιορίζεται και η ενημέρωση του κοινού καθώς τα κράτη μέλη διασφαλίζουν σαφείς και κατανοητές πληροφορίες σε τακτική βάση στο κοινό καθώς και στους αρμόδιους φορείς, όπως περιβαλλοντικές οργανώσεις, ενώσεις καταναλωτών, οργανώσεις που εκπροσωπούν τα συμφέροντα ευαίσθητων πληθυσμιακών ομάδων και λοιπών συναφών φορέων του τομέα της υγείας, σχετικά με τις συγκεντρώσεις αρσενικού, καδμίου, υδραργύρου, νικελίου και πολυκυκλικών αρωματικών υδρογονανθράκων. Οι πληροφορίες τίθενται στη διάθεση του κοινού μέσω του Τύπου, υπηρεσιών δικτύων Η/Υ ή teletext. Επίσης προβλέπεται η παρακολούθηση του θέματος με έκθεση που να βασίζεται στην πείρα που αποκτήθηκε από την εφαρμογή της οδηγίας στα αποτελέσματα των πρόσφατων επιστημονικών ερευνών, όσον αφορά στις επιπτώσεις στην ανθρώπινη υγεία, με έμφαση στις ευαίσθητες ομάδες του πληθυσμού από την έκθεση στις προαναφερθείσες ουσίες, καθώς και στις τεχνολογικές εξελίξεις, εντάσσοντας την επιτευχθείσα πρόοδο στις μεθόδους μέτρησης και τους τρόπους εκτίμησης των συγκεντρώσεων των ρυπογόνων ουσιών στον ατμοσφαιρικό αέρα καθώς και της απόθεσής τους. Κατά συνέπεια η έκθεση λαμβάνει υπόψη τις ακόλουθες σημαντικές πληροφορίες: (α) τρέχουσα ποιότητα του αέρα, τάσεις και προβλέψεις έως και μετά το (β) δυνατότητα περαιτέρω μειώσεων των ρυπογόνων εκπομπών από όλες τις συναφείς πηγές, λαμβάνοντας υπόψη την τεχνική σκοπιμότητα και την ικανοποιητική σχέση κόστουςαποτελεσματικότητας. (γ) τις σχέσεις μεταξύ ρύπων και δυνατοτήτων εφαρμογής συνδυασμένων στρατηγικών για τη βελτίωση της ποιότητας του αέρα στην Κοινότητα και των συναφών στόχων. (δ) τρέχουσες και μελλοντικές απαιτήσεις όσον αφορά την ενημέρωση του κοινού και την ανταλλαγή πληροφοριών μεταξύ των κρατών μελών και της Επιτροπής. (ε) την πείρα που έχει αποκτηθεί στα κράτη μέλη κατά την εφαρμογή της παρούσας οδηγίας και ιδίως τις συνθήκες υπό τις οποίες διενεργήθηκαν μετρήσεις των συγκεντρώσεων. Το κάδμιο είναι μια από έξι ουσίες που το 2004 στην οδηγία επικίνδυνων ουσιών (RoHS) απαγορεύτηκαν από την ΕΕ. Η συγκεκριμένη οδηγία αποκλείει τις ουσίες αυτές από τον ηλεκτρικό και ηλεκτρονικό εξοπλισμό με κάποιες μικρές εξαιρέσεις, που δεν υπερβαίνουν το 0,002%. Εν κατακλείδι, σε διεθνές επίπεδο πολλοί είναι οι φορείς και οι οργανώσεις που έχουν ασχοληθεί και ασχολούνται με τις επιπτώσεις των βαρέων μετάλλων γενικά και του καδμίου ειδικότερα, στην υγεία του ανθρώπου μετά από επαγγελματική έκθεση κατά την εξόρυξη, την επεξεργασία ή την κατεργασία ή για έκθεση προερχόμενη από το αστικό και περιαστικό περιβάλλον, οπότε και αφορά στο γενικό πληθυσμό και σε ειδικές ευπαθείς ομάδες, όπως τα παιδιά, τους ηλικιωμένους και τους χρόνια ασθενείς. Επιδημιολογική μελέτη για την εκτίμηση των επιπτώσεων της έκθεσης παιδιών σε υψηλές συγκεντρώσεις βαρέων μετάλλων 25

27 2.3. ΜΑΓΓΑΝΙΟ (Mn) Εισαγωγή Το μαγγάνιο είναι το 12 ο συχνότερο στοιχείο στην επιφάνεια της γης με συμμετοχή 0,1% (περίπου 1000 ppm). Το χώμα περιέχει ppm, το θαλασσινό νερό περιέχει 10 ppm και η ατμόσφαιρα 0,01 μg/m 3. Πρόκειται για ένα μέταλλο τεφρού χρώματος, το οποίο απαντάται στη φύση και ελεύθερο ως εύθραυστο ορυκτό. Συχνότερα όμως απαντάται σε συνδυασμό με το σίδηρο, αλλά και σε μορφή οξειδίων του, όπως το αρχαιότερο ορυκτό της ανθρωπότητας ο πυρολουσίτης (MnO 2), ο φιλομέλας μελανής όψεως (MnO 2), ο μελανόφαιος (MnO 3), ο σκοτεινού φαιού χρώματος μαγγανίτης (Mn 2O 2) κ.α. Η περιεκτικότητα των παραπάνω ορυκτών σε μαγγάνιο ανέρχεται σε 60%. Μεγάλες ποσότητες ορυκτών μαγγανίου (24% σε μαγγάνιο ως οξείδια και υδροξείδια) βρίσκονται στον πυθμένα των ωκεανών υπό τη μορφή σφαιριδίων, που είναι γνωστά ως κόνδυλοι μαγγανίου (manganese nodules). Ενώσεις του στοιχείου ήταν γνωστές από την αρχαιότητα αλλά από λάθος θεωρούνταν ότι ήταν σίδηρος ή άλλο μέταλλο στο κύριο ορυκτό του οποίου εντοπίζονταν οι ενώσεις του. Στη Ρωμαϊκή περίοδο, οι λευκές κατά κανόνα ενώσεις του ανθρακικού μαγνησίου χαρακτηρίστηκαν ως λευκή μαγνησία και οι αντίστοιχες του σιδήρου, που είχαν προσμίξεις μαγγανίου, ως μαύρη μαγνησία (magnesia alba και magnesia nigra αντίστοιχα). Μόνο στα 1740 αποδείχθηκε ότι επρόκειτο για το οξείδιο ενός άγνωστου στοιχείου, το οποίο ανακάλυψε το 1774 ο Σουηδός χημικός Carl Wilhem Scheele και απομόνωσε τελικά το ίδιο έτος ο συνεργάτης του Johan Gottlieb Gahn μετά από αναγωγή του πυρολουσίτη με άνθρακα. Από τον πυρολουσίτη οι πρόγονοί μας της Παλαιολιθικής Εποχής έβγαζαν ένα μαύρο χρώμα με το οποίο είναι ζωγραφισμένες μερικές από τις περίφημες φιγούρες ζώων των σπηλαίων Λασκό στη Νοτιοδυτική Γαλλία και περίπου έτη πριν από σήμερα. Ο Πλίνιος, περί το 79 μ.χ. στις πληροφορίες που άφησε από την καταστροφή της Πομπηίας, ήταν ότι οι υαλουργοί της εποχής χρησιμοποιούσαν μια μαύρη σκόνη (πυρολουσίτη) για να καθαρίζουν το γυαλί. Με τη βοήθεια του μαγγανίου αφαιρούσαν από το λιωμένο γυαλί τα ιόντα του δισθενούς σιδήρου που του δίνουν εκείνη την κλασική πρασινωπή απόχρωση. Γι αυτό ο πυρολουσίτης ονομαζόταν «σαπούνι του γυαλιού» και αυτό υπονοεί το όνομά του: πυρο+λούω. Παρόλο που οι πρώτες επιπτώσεις στην υγεία των ανθρώπων από την εισπνοή σκόνης του ορυκτού μαγγανίου αναφέρθηκαν στην Σκωτία το 1837, στο τέλος του 19 ου αιώνα, ο γερμανός ιατρός Schlockow παρατήρησε στην άνω Σιλεσία το ιδιόρρυθμο βάδισμα εργατών σε χυτήρια ψευδαργύρου, που απέδωσε λανθασμένα στον ψευδάργυρο και σε προσμίξεις μολύβδου, ενώ με τις σημερινές γνώσεις επρόκειτο αναμφίβολα για δηλητηρίαση από μαγγάνιο. Από τις αρχές του 20 ου αιώνα έρχεται η ιστορία ενός 19χρονου, ο οποίος «φορώντας ξυλοπάπουτσα και δουλεύοντας σε ένα γερμανικό εργοστάσιο παραγωγής μαγγανίου από τον Μάρτιο του 1909 ήταν αναγκασμένος να πατάει επάνω σε κομμάτια μεταλλεύματος που περιείχαν οξείδιο του μαγγανίου και τα οποία έπρεπε να αλεστούν σε πολύ μικρότερα κομμάτια και επάνω σε μεταλλικές πλάκες να θερμανθούν στους 220 βαθμούς Κελσίου. Εργαζόταν μέσα σε ένα περιβάλλον με κυριότερο χαρακτηριστικό τη σκόνη με μεγάλη περιεκτικότητα σε μαγγάνιο. Τα Χριστούγεννα της ίδιας χρονιάς του είχαν παρουσιαστεί ήδη Επιδημιολογική μελέτη για την εκτίμηση των επιπτώσεων της έκθεσης παιδιών σε υψηλές συγκεντρώσεις βαρέων μετάλλων 26

28 προβλήματα στο βάδισμα και τα χέρια του έτρεμαν ανεξέλεγκτα. Ήταν τα πρώτα σημάδια ότι είχε προσβληθεί από την ασθένεια που έφερε το όνομα του Πάρκινσον». Ο ιατρός Τζέιμς Πάρκινσον από το 1817 είχε περιγράψει τα συμπτώματα της ασθένειας χωρίς όμως να μπορεί να καταλάβει την αιτία της, παρατηρώντας εκτός από τους ασθενείς του και άλλους ανθρώπους που βάδιζαν με δυσκολία, κρατώντας το κεφάλι τους αφύσικα πιο μπροστά από το υπόλοιπο σώμα χωρίς να ελέγχουν τους μύες του προσώπου, ενώ ταυτόχρονα σκόνταφταν συνεχώς. Αρκετά χρόνια αργότερα το 1922, ο McHargue ανακάλυψε ότι το μαγγάνιο αποτελεί απαραίτητο θρεπτικό στοιχείο για την αύξηση και ανάπτυξη των φυτών, ενώ σήμερα γνωρίζουμε επίσης ότι είναι απαραίτητο στον άνθρωπο και στα ζώα Φυσικοχημικές ιδιότητες Στον περιοδικό πίνακα των στοιχείων έχει ατομικό αριθμό 25, ατομικό βάρος 54,938. Έχει σημείο τήξης 1245 ο C και θερμοκρασία βρασμού 1962 ο C. Είναι αρκετά δραστικό μέταλλο, αντιδρά με θερμό νερό και εκλύει υδρογόνο και καίγεται εύκολα στο αέρα. Ανήκει στην 1 η κύρια σειρά των στοιχείων μετάπτωσης, δηλαδή τα άτομα του μαγγανίου διαθέτουν ηλεκτρόνια σθένους σε περισσότερες από μία ενεργειακές στοιβάδες. Εμφανίζεται με περισσότερα σθένη, ενώ τα συνηθέστερα είναι +2, +3, και +7. Ως ελεύθερο στοιχείο το Mn 2+ συνήθως «συναγωνίζεται» το Mg 2+ (μαγνήσιο) στα βιολογικά συστήματα. Οι ενώσεις του μαγγανίου με αριθμό οξείδωσης +7 περιορίζονται στο οξείδιο του μαγγανίου (VII) (Mn 2O 7) και ενώσεις του έντονα μωβ υπερμαγγανικού ανιόντος MnO 4-. Η σταθερότερη οξειδωτική κατάσταση του μαγγανίου σε υδατικά διαλύματα είναι αυτή του Mn(II) και σχετικά σταθερή σε υδατικά διαλύματα είναι και η οξειδωτική κατάσταση Mn(VIΙ). Αντίθετα η κατάσταση Mn(III) σταθεροποιείται μόνο υπό τη μορφή συμπλόκων (π.χ. με φωσφορικά ιόντα), ενώ η κατάσταση Mn(VI) με τη μορφή MnO 4 2-, υφίσταται μόνο σε ισχυρώς αλκαλικά διαλύματα χωρίς να είναι ιδιαίτερα σταθερή. 'Άλλες οξειδωτικές καταστάσεις, ως π.χ. η Mn(IV) είναι σταθερές στη μορφή στερεών ενώσεων, όπως π.χ. το MnO Παραγωγή και εφαρμογές Η χρήση του μαγγανίου ξεκινά από την αρχαιότητα, αν και χρησιμοποιήθηκε στη μεταλλουργία χωρίς να είναι γνωστή η ύπαρξη του. Αυτό είναι εμφανές από μαγγανιούχες σκωρίες (απορρίμματα καύσης σιδηρομεταλλεύματος) που βρίσκονται διάσπαρτες στην Αρχάμπολη της Ν. Ευβοίας και στο Λαύριο (από ευρήματα του 3000 π.χ.). Επίσης χρησιμοποιήθηκε από την αρχαιότητα, μαζί με οξείδια του σιδήρου, ως χρωστική ύλη (ώχρες). Με στοιχεία του 2007 παράγονται παγκοσμίως περισσότεροι από 12 εκατομμύρια τόνοι μαγγανίου ετησίως. Κυριότερες παραγωγοί χώρες είναι οι Κίνα, Νότια Αφρική, Αυστραλία, Γκαμπόν, Βραζιλία, Ουκρανία και Ινδία. Τα κυριότερα κοιτάσματα μεταλλεύματος μαγγανίου στην Ελλάδα απαντώνται στη ΝΔ. Πελοπόννησο, τη Δ. Στερεά Ελλάδα, την Α. Μακεδονία, τη Χαλκιδική, την Άνδρο, την Πάρο, την Εύβοια και τη Μήλο. Επιδημιολογική μελέτη για την εκτίμηση των επιπτώσεων της έκθεσης παιδιών σε υψηλές συγκεντρώσεις βαρέων μετάλλων 27

29 Με τη λήξη του A Παγκοσμίου Πολέμου, η ζήτηση για μαγγάνιο περιορίστηκε με αποτέλεσμα τα ορυχεία στο ακρωτήριο Βάνι στη Μήλο να κλείσουν το H εκμετάλλευση του πυρολουσίτη στην Ελλάδα σταμάτησε οριστικά στα μέσα της δεκαετίας του Το μεγαλύτερο ποσοστό του παραγόμενου μαγγανίου διεθνώς χρησιμοποιείται στην παραγωγή χάλυβα (περιεκτικότητα σε μαγγάνιο 12-14%), ενός πολύ σκληρού και ανθεκτικού κράματος. 'Άλλα κράματα είναι ο μαγγανιούχος μπρούντζος (Cu-Mn-Zn), κράμα ιδιαίτερα ανθεκτικό ενάντια στη διάβρωση από το θαλασσινό νερό και η μαγγανίνη (84%Cu - 12%Mn - 4%Ni) κράμα που χρησιμοποιείται στην κατασκευή ηλεκτρικών αντιστάσεων εξαιτίας του μηδενικού θερμικού συντελεστή ωμικής αντίστασης. Άλλες χρήσεις είναι στην επένδυση ηλεκτροδίων συγκόλλησης, στην παραγωγή ξηρών στοιχείων (μπαταρίες), στη βιομηχανία χρωμάτων για την υαλουργία και την κεραμική και στην παραγωγή υπερμαγγανικού καλίου σε εργαστήρια ως οξειδωτικό και καταλύτης χημικών αντιδράσεων. Επίσης το μαγγάνιο είναι συστατικό χαμηλού κόστους ανοξείδωτων κραμάτων και ορισμένων ευρέως χρησιμοποιημένων κραμάτων αλουμινίου. Οι ενώσεις του βρίσκουν ποικίλες εφαρμογές, όπως π.χ. το οξείδιο μαγγάνιου (MnO) στα λιπάσματα και το ανθρακικό άλας μαγγανίου (MnCO3) ως πρώτη ύλη παραγωγής άλλων ενώσεων Περιβαλλοντικά δεδομένα Η ύπαρξη του μαγγανίου εκτός του εργασιακού χώρου, στο υπέδαφος και τον αέρα και η πρόσληψη του με τις τροφές παρουσιάζει ιδιαίτερο ενδιαφέρον και απαιτεί μέριμνα για ευάλωτες πληθυσμιακές ομάδες, όπως οι ηλικιωμένοι και τα παιδιά. Ο ακόλουθος πίνακας απεικονίζει συνοπτικά την περιβαλλοντική προέλευση του μαγγανίου. Τρόφιμα Εργασιακός χώρος Πίνακας 3. Περιβαλλοντική έκθεση σε μαγγάνιο και ενώσεις του (NIOSH, 2013) Η πρωτεύουσα οδός έκθεσης σε μαγγάνιο με την λήψη τροφής ή συμπληρωμάτων που περιέχουν μαγγάνιο. Ιδιαίτερα ευάλωτοι είναι: χορτοφάγοι που καταναλώνουν τρόφιμα πλούσια σε μαγγάνιο όπως σιτάρια, φασόλια και καρύδια και οι βαρείς καταναλωτές τσαγιού Ορισμένα επαγγέλματα όπως εκείνοι που ασχολούνται στις συγκολλήσεις ή στην επεξεργασία χάλυβα σε εργοστάσιο ενδέχεται να αυξήσουν τις πιθανότητες έκθεσης σε υψηλά επίπεδα μαγγανίου. Νερό και έδαφος Αέρας Ως φυσικό συστατικό του περιβάλλοντος, το μαγγάνιο βρίσκεται πάντα σε χαμηλά επίπεδα σε νερό, αέρα, χώμα και τρόφιμα (υπόγεια νερά, πόσιμο νερό, υπέδαφος) Το μη διαυγές χρώμα και η δυσάρεστη γεύση του νερού μπορεί να οφείλονται σε ορυκτά σιδήρου ή μαγγανίου ή σε ενώσεις μετάλλων. Ο αέρας περιέχει επίσης χαμηλά επίπεδα μαγγανίου, που προέρχονται από: βιομηχανίες που χρησιμοποιούν ή κατασκευάζουν προϊόντα με περιεκτικότητα σε μαγγάνιο, μεταλλευτικές δραστηριότητες και αυτοκίνητα. Το κάπνισμα μπορεί επίσης να εκθέσει κάποιον σε έκθεση στο μαγγάνιο. Επιδημιολογική μελέτη για την εκτίμηση των επιπτώσεων της έκθεσης παιδιών σε υψηλές συγκεντρώσεις βαρέων μετάλλων 28

30 Οι ενώσεις του μαγγανίου είναι διάσπαρτες στη φύση αλλά το στοιχείο αυτό ευρίσκεται συνήθως σε μικρές συγκεντρώσεις στο νερό, συνήθως σε συνδυασμό με το σίδηρο. Η περιβαλλοντική συμπεριφορά σιδήρου και μαγγανίου είναι παρόμοια και τα δύο σχηματίζουν αδιάλυτα οξείδια σε ουδέτερο και αλκαλικό ph>7, ενώ συγκεντρώσεις μαγγανίου και σιδήρου προκύπτουν σε αναερόβιες συνθήκες όπως σε βαθιές λίμνες και υπόγεια νερά. Ορισμένες φορές η αυξημένη συγκέντρωση του μαγγανίου στο νερό μπορεί να προέρχεται από βιομηχανική ρύπανση. Όσον αφορά στη διεθνή νομοθεσία, η Οδηγία 98/83/EK κατατάσσει το μαγγάνιο στις ενδεικτικές παραμέτρους και ορίζει σαν παραμετρική τιμή 0,05 mg/l. Ο ΠΟΥ έχει υιοθετήσει το όριο των 0,1 mg/l, κατατάσσοντας επίσης το μαγγάνιο στις παραμέτρους με ενδιαφέρον για τους καταναλωτές. Επισημαίνεται ωστόσο ότι θα μπορούσε να ισχύσει προσωρινά το όριο των 0,5 mg/l. Και αυτό γιατί το μαγγάνιο ως βασικό συστατικό της διατροφής, ως συστατικό πολλών συστημάτων ενζύμων και με σημαντικό ρόλο σε διαδικασίες μεταβολισμού, υπολογίζεται με επαρκή ημερήσια δόση των 2-3 mg. Η μέση ημερήσια λήψη μαγγανίου με την τροφή είναι 2-10 mg. Η ημερήσια πρόσληψη μαγγανίου μέσω του πόσιμου νερού είναι μικρότερη από 0,2 mg, ενώ κατανάλωση εμφιαλωμένων «μεταλλικών» νερών μπορεί να αυξήσει την ημερήσια ποσότητα μέχρι και 0,7 mg. Το κρέας και τα γαλακτοκομικά έχουν σχετικά χαμηλές συγκεντρώσεις μαγγανίου, οι φυτικές τροφές αντίστοιχα υψηλότερες. Η απορροφούμενη ποσότητα εξαρτάται από την υπάρχουσα αποθηκευμένη στους ιστούς ποσότητα, καθώς σε υγιείς ανθρώπους απορροφάται μόνο το 3% του προσλαμβανόμενου μαγγανίου με δυνατότητα έως και 7,5%. Δεν υπάρχουν αποδείξεις ότι το μαγγάνιο είναι καρκινογόνο ούτε ότι στο πόσιμο νερό έχει κάποια αρνητική επίδραση στον άνθρωπο, πέραν μίας μελέτης που έχει συσχετίσει υψηλές συγκεντρώσεις μαγγανίου στο νερό με νευρολογικά προβλήματα, ενώ μια μελέτη στην Ιαπωνία το 1941 απέδωσε στο μαγγάνιο συμπτώματα λήθαργου, τρόμου και διανοητικής διαταραχής. Ωστόσο, οι συνθήκες και τα δεδομένα των δύο αυτών μελετών κρίνονται από τους ειδικούς της ΠΟΥ ως ανεπαρκείς για την εξαγωγή ασφαλών συμπερασμάτων. Ωστόσο, η παρουσία διοξειδίου μαγγανίου στο πόσιμο νερό θεωρείται απαράδεκτη, καθώς τείνει να συσσωρεύεται στο δίκτυο. Για το λόγο αυτό οι εταιρίες διαχείρισης τείνουν να κρατήσουν τη συγκέντρωση του μαγγανίου κάτω από 10 μg/l. Διαλυμένα άλατα μαγγανίου προσδίδουν δυσάρεστη μεταλλική γεύση στο νερό, η οποία γίνεται αισθητή από συγκεντρώσεις 0,5 mg/l Πρόσληψη από τον οργανισμό Ο συνηθέστερος τρόπος πρόσληψης μαγγανίου προέρχεται από την εξόρυξη του μετάλλου, την κονιορτοποίηση του και τη χρήση του οξειδίου του, ενώ διαπιστώνεται και ποικιλία στην ατομική ευαισθησία. Κατά τη βιομηχανική του χρήση στην παραγωγή μπαταριών και χρωμάτων, επικίνδυνη είναι η σκόνη του σε περίπτωση ανεπαρκών ή έλλειψης μέσων ατομικής προστασίας. Η απορρόφηση του ανόργανου μαγγανίου από το έντερο είναι πολύ αργή, ενώ αντίθετα μέσω της τροφής απορροφάται ευκολότερα καθώς βρίσκεται με τη μορφή χηλικών παραγόντων. Μέσω του δέρματος απορροφώνται τα τρικαρβονύλια του μαγγανίου. Στη συνέχεια μέσω του αίματος το μαγγάνιο συσσωρεύεται στο ήπαρ, τους νεφρούς και το σκελετό. Ενδοφλέβια έγχυση μαγγανίου προσκρούει στην ομοιοστατική ισορροπία στο ανθρώπινο σώμα και μπορεί να οδηγήσει σε τοξική δράση. Η δυσανεξία στο μαγγάνιο έχει αναφερθεί σε ασθενείς με παρεντερική διατροφή. Επιδημιολογική μελέτη για την εκτίμηση των επιπτώσεων της έκθεσης παιδιών σε υψηλές συγκεντρώσεις βαρέων μετάλλων 29

31 Το μαγγάνιο προσβάλλει το κεντρικό νευρικό σύστημα, τους πνεύμονες, την καρδιά και το ήπαρ, ενώ παρατηρείται και τοξικότητα στο αναπαραγωγικό σύστημα και στο έμβρυο ανάλογα με τη δόση και τη διάρκεια της έκθεσης. Η νευροτοξικότητα του μαγγανίου προκύπτει από συσσώρευση του μετάλλου στον ιστό εγκεφάλου. Για να φτάσει το μαγγάνιο από το αίμα στον ιστό του εγκεφάλου, πρέπει να διαπεράσει το φράγμα είτε του εγκεφάλου (BBB) είτε του εγκεφαλονωτιαίου υγρού (BCB). Αν και η συσσώρευση και η επακολουθούμενη νευροτοξικότητα του μαγγανίου προϋποθέτει διαταραχή του ισοζυγίου εισροής-εκροής, ο μηχανισμός για τη νευρολογική συνδρομή σε συγκεκριμένες περιοχές εγκεφάλου δεν είναι πλήρως κατανοητός. Τέλος οι διαταραχές ομοιόστασης του σιδήρου και το σθένος του μαγγανίου έχουν ενοχοποιηθεί ως παράγοντες κλειδιά στην τοξικότητα του μετάλλου. Το μαγγάνιο είναι ένα από τα απαραίτητα ιχνοστοιχεία, που ο άνθρωπος προσλαμβάνει σε συγκεκριμένη ποσότητα μέσω της διατροφής του. Αποτελεί συστατικό του αντιοξειδωτικού ενζύμου υπεροξειδικής δισμουτάσης (S.O.D) και συμμετέχει στις λειτουργίες: Ανάπτυξης και διατήρησης των οστών Σύνθεσης μυκοπολυσακχαριτών που περιβάλλουν και προστατεύουν τα κύτταρα και λιπαίνουν τις αρθρώσεις Ανάπτυξης και λειτουργίας των νεύρων Σύνθεσης των ορμονών ανάπτυξης Διέγερσης του σχηματισμού γλυκογόνου στο ήπαρ και Ενεργοποίησης μακροφάγων. Η πρόσληψη μαγγανίου από τους ανθρώπους γίνεται κυρίως μέσω τροφών, όπως το σπανάκι, το τσάι και τα βότανα, ενώ τα τρόφιμα με τις υψηλότερες συγκεντρώσεις είναι τα σιτηρά και το ρύζι, η σόγια, τα αυγά, οι ξηροί καρποί, το ελαιόλαδο, τα πράσινα φασόλια και τα στρείδια. Οι επιπτώσεις από την έλλειψη μαγγανίου είναι κυρίως παχυσαρκία, δυσανεξία στη γλυκόζη, θρόμβωση αίματος, δερματικά προβλήματα, σκελετικές και γενετικές ανωμαλίες, αλλοιώσεις του χρώματος των μαλλιών και νευρολογικά συμπτώματα. Με αφορμή τις σημαντικές επιπτώσεις του μαγγανίου στην υγεία του ανθρώπου, πλείστοι διεθνείς οργανισμοί και ερευνητικοί φορείς διερεύνησαν διεξοδικά τη συμπεριφορά του μετάλλου και κατέληξαν στις σημερινές προτεινόμενες τιμές. Ταξινόμηση ως προς την καρκινογένεση: National Toxicology Program (NTP), μη καρκινογόνο, International Agency for Research on Cancer (IARC), μη καρκινογόνο, EPA μη καρκινογόνο για τον άνθρωπο Not classifiable as to human carcinogenicity Ταξινόμηση ως προς την εισπνοή EPA Inhalation Reference Concentration (RfC): 5x10-5 mg/m 3 Agency for Toxic Substances and Disease Registry (ATSDR) Inhalation Minimal Risk Level (MRL): 0.04 μg/m 3 (chronic) NIOSH Immediately Dangerous to Life or Health (IDLH) concentration:500 mg/m 3 (as Mn Επιπτώσεις στην υγεία Η τοξικότητα του μαγγανίου έχει αναφερθεί τόσο σε οξεία όσο και σε χρονία δηλητηρίαση προερχόμενη από επαγγελματική έκθεση (σε επαγγέλματα όπως οι οξυγονοκολλητές) ή από διατροφική υπερέκθεση. Στην οξεία δηλητηρίαση ερεθίζονται οι βλεννογόνοι του αναπνευστικού συστήματος με πρόκληση φαρυγγίτιδας, βρογχίτιδας ή και πνευμονίας, η οποία φαίνεται να έχει βραδεία ανταπόκριση στη θεραπεία. Στη χρονία δηλητηρίαση τα πρώιμα συμπτώματα δεν είναι χαρακτηριστικά. Μεταξύ αυτών συμπεριλαμβάνονται πονοκέφαλοι, καταβολή δυνάμεων, υπνηλία, αρθραλγία και μυαλγία. Η συμπτωματολογία από τη νευρολογική συνδρομή οφείλεται στην καταστροφή βασικών γαγγλίων και οδηγεί σε μια προοδευτική διαταραχή του εξωπυραμιδικού συστήματος παρόμοια με την νόσο του Parkinson. Οι Επιδημιολογική μελέτη για την εκτίμηση των επιπτώσεων της έκθεσης παιδιών σε υψηλές συγκεντρώσεις βαρέων μετάλλων 30

32 ασθενείς έχουν το τυπικό προσωπείο και παρουσιάζουν ένα χαρακτηριστικό βάδισμα, αποκαλούμενο βάδισμα της χήνας. Ο τρόμος είναι εμφανής κύρια στα άνω άκρα, η ομιλία επηρεάζεται σημαντικά και συχνά παρατηρούνται και αισθητικές διαταραχές. Η τοξικότητα και τα συνδεόμενα με αυτήν προβλήματα υγείας εμφανίζονται π.χ. σε άτομα με έκθεση σε μεταλλεύματα μαγγανίου και πρόσληψη σκόνης από τους πνεύμονες. Τα αντικειμενικά συμπτώματα συνδέονται με τη συγκεκριμένη ανασφαλή βάδιση, την αδυναμία εκτέλεσης περιστροφικών κινήσεων, την τάση πτώσης προς τα εμπρός, πίσω ή πλάγια. Άλλα σημεία πέραν του ανέκφραστου προσωπείου είναι ακατανίκητη υπνηλία, αναίτιοι γέλωτες, σιαλόρροια και λοιπά. Το νευρολογικό αυτό σύνδρομο, το οποίο επονομάζεται στα αγγλικά και manganese madness, υποδηλοί βλάβες υποφλοιωδών κέντρων του εγκεφάλου και διαταραχές του νευροφυτικού συστήματος. Η μακροχρόνια έκθεση ανδρών σε μαγγάνιο μπορεί να οδηγήσει σε σεξουαλική ανικανότητα. Ακόμα και η λήψη ποσοτήτων μικρότερων της συνιστώσας ημερήσιας συγκέντρωσης οδηγεί σε διαταραχές. Κατ' εκτίμηση έως 1,5 εκατομμύρια άνθρωποι στις Ηνωμένες Πολιτείες έχουν διάγνωση για Parkinson και οι παθολόγοι εξετάζουν την έκθεση σε μαγγάνιο στη διαφορική διάγνωσή τους. Από το 1837 έχουν υπάρξει εκθέσεις περιπτώσεων και μελέτες περιπτώσεων, που περιγράφουν την τοξικότητα του μαγγανίου. Πρόσφατα, έχουν υπάρξει και επιδημιολογικές μελέτες των δυσμενών αποτελεσμάτων του στην υγεία. Η θεραπεία με EDTA και η συμπλήρωση με το L-dopa είναι οι τρέχουσες επιλογές θεραπείας με ήπια όμως και παροδικά αποτελέσματα. Σύμφωνα με τα νεότερα επιδημιολογικά δεδομέναπου αφορούν την περιβαλλοντική έκθεση ισχύουν τα κάτωθι: Το μαγγάνιο στο πόσιμο νερό είναι μια δυνητική απειλή για την υγεία των παιδιών εξαιτίας της σύνδεσης του με ένα ευρύ φάσμα γνωσιακών, συμπεριφορικών και νευροψυχολογικών επιπτώσεων. Αν και φαίνονται πιθανά τα δυσμενή αποτελέσματα του μαγγανίου στη γνωσιακή λειτουργία των παιδιών, λίγα στοιχεία είναι διαθέσιμα. Εξίσου λίγα στοιχεία είναι γνωστά σχετικά με την πιθανή συνέργεια μεταξύ της έκθεσης σε μαγγάνιο και σε άλλα μέταλλα και ειδικά του αρσενικού. Σε αγροτική περιοχή του Μπανγκλαντές, πραγματοποιήθηκε μια συγχρονική μελέτη με 840 παιδιά, 8-11 ετών και σκοπό τη διερεύνηση της διασύνδεσης μεταξύ του μαγγανίου στο νερό και των σχολικών επιδόσεων σε μαθηματικά και γλώσσες. Τα στοιχεία από την έκθεση σε μαγγάνιο και αρσενικό συλλέχθηκαν από τους συμμετέχοντες στα πλαίσια διαχρονικής μελέτης με θέμα εκπαιδευτικές παρεμβάσεις. Τα ετήσια αποτελέσματα των παιδιών στις γλώσσες (Bangla και αγγλικά) και τα μαθηματικά λήφθηκαν από τα αρχεία των δημοτικών σχολείων. Το μαγγάνιο στο νερό ήταν πάνω από τα όρια των 400 mg/l (οριοθετημένη τιμή από τον ΠΟΥ) και συνδέθηκε με τις κατά 6,4% (95% CI = 12,3-0,5) μειωμένες βαθμολογίες των μαθηματικών με εξομοίωση όλων των άλλων κοινωνικοδημογραφικών μεταβλητών. Συνοπτικά δεν βρέθηκε στατιστικά σημαντική σχέση μεταξύ των συγκεντρώσεων μαγγανίου ή αρσενικού στο νερό και επίδοσης των μαθητών στις γλώσσες, όμως φαίνεται ότι υπάρχει ένδειξη σε σχέση με την επίδοση τους στα μαθηματικά (Khalid Khan et al., 2012). Η έκθεση στο μαγγάνιο μέσω της εισπνοής είναι γνωστή από καιρό για τη νευροτοξική της δράση σε ενηλίκους, αλλά λίγα είναι γνωστά για τις πιθανές συνέπειες της έκθεσης μέσω της κατανάλωσης νερού. Σε μια μελέτη με θέμα τις νοητικές λειτουργίες συμμετείχαν 142 παιδιά, 10 ετών στο Μπανγκλαντές, τα οποία κατανάλωναν νερό της βρύσης με μέση συγκέντρωση μαγγανίου 793 mg/l. Η νοητική λειτουργία των παιδιών αξιολογήθηκε με δοκιμασίες της κλίμακας νοημοσύνης Wechsler για παιδιά, με άθροισμα των σταθμισμένων, μη επεξεργασμένων αποτελεσμάτων σε επίπεδο λεκτικό, απόδοσης και συνόλου. Τα παιδιά έδωσαν δείγμα ούρων για τη μέτρηση μαγγανίου και κρεατινίνης ούρων και δείγμα αίματος για τη μέτρηση συγκεντρώσεων μολύβδου, αρσενικού, μαγγανίου και Επιδημιολογική μελέτη για την εκτίμηση των επιπτώσεων της έκθεσης παιδιών σε υψηλές συγκεντρώσεις βαρέων μετάλλων 31

33 αιμοσφαιρίνης. Μετά τη στάθμιση των κοινωνικοοικονομικών στοιχείων, το μαγγάνιο στο νερό συνδέθηκε με μειωμένα σκορ αποτελεσμάτων στο σύνολο, την απόδοση και τη λεκτική ικανότητα, σε επίπεδο δόσης-απόκρισης, κάτι που δε διαπιστώθηκε για το αρσενικό. Συγκριτικά στις ΗΠΑ, 6% των οικιακών παροχών επιβαρύνονται με συγκεντρώσεις μαγγανίου υψηλότερες των 300 mg/l, γεγονός που ανάγκασε την ΕΡΑ σε συμβουλές υγείας σχετικές με τη νευροτοξικότητα από μαγγάνιο. Συμπερασματικά φαίνεται ότι είναι υπαρκτός ο κίνδυνος από υψηλές συγκεντρώσεις μαγγανίου στο πόσιμο νερό (Wasserman et al. 2006) ΜΟΛΥΒΔΟΣ (Pb) Εισαγωγή Ο μόλυβδος (μόλυβδος και μολύβι, λατινικά: Plumbum) είναι ένα από τα αρχαιότερα μέταλλα, και χρησιμοποιήθηκε από τον άνθρωπο πριν από χρόνια. Αιγύπτιοι, Ισραηλίτες και Ρωμαίοι χρησιμοποιούσαν τον μόλυβδο για την κατασκευή δοχείων και άλλων αντικειμένων. Οι αρχαίοι Έλληνες γνώριζαν τις τοξικές ιδιότητες του μετάλλου. O Ιπποκράτης περιγράφει χαρακτηριστικό τον κοιλιακό κωλικό σε εργάτη μεταλλείου και ο Νίκανδρος, τον 2ο αι. π.χ., παρατήρησε τη σχέση μεταξύ της έκθεσης στο μέταλλο και της παρουσίας ωχρότητας, δυσκοιλιότητας, κωλικών και παράλυσης. Ο μόλυβδος εφόσον έρθει σε επαφή με τον άνθρωπο, μπορεί να προκαλέσει βλάβες σε νεφρά, ήπαρ, αίμα, δερματίτιδες/αλλεργίες, βλάβη σε πνεύμονες /μόνιμα αναπνευστικά προβλήματα και καρκινογενέσεις. Γι' αυτό τα υλικά τα οποία περιέχουν μόλυβδο, όπως οι ηλεκτρικές και ηλεκτρονικές συσκευές, επιβάλλεται να ανακυκλώνονται. Οι ενώσεις του μολύβδου είναι τοξικές και έχουν τάση συσσώρευσης στον οργανισμό Φυσικοχημικές ιδιότητες Ο μόλυβδος είναι μαλακό μέταλλο, σταθερό ως προς το οξυγόνο και το νερό. Όταν κόβεται έχει κυανόλευκο χρώμα, αλλά εξασθενεί σε γκρι όταν βρίσκεται στον αέρα και σε γυαλιστερό ασημί όταν βρίσκεται σε υγρό. To κυριότερo ορυκτό του μολύβδου είναι ο γαληνίτης (PbS), ενώ άλλα ορυκτά του είναι ο κερρουσίτης (PbCO 3), ο αγγλεσίτης (PbSO 4) και o κροκοΐτης (PbCrO 4). Οι κυριότερες ενώσεις του μολύβδου (Pb) είναι το υδροξείδιο του μολύβδου Pb(OΗ)2, το οξείδιο του μολύβδου (PbO) ή λιθάργυρος, το οποίο χρησιμοποιείται στην υαλουργία και την κατασκευή ελαιοχρωμάτων, το επιτεταρτοξείδιο του μολύβδου (ΡΒ3Ο4) ή μίνιο, ο ανθρακικός μόλυβδος ή στουπέτσι (PbCO3), ο οποίος χρησιμοποιείται στην κατασκευή λευκού χρώματος, ο χρωμικός μόλυβδος (PbCrO4), ο οποίος χρησιμοποιείται στη ζωγραφική (κίτρινο του χρωμίου, πορτοκαλί του χρωμίου, ερυθρό, πράσινο) και άλλες ενώσεις. Από τις οργανικές ενώσεις του μολύβδου, ιδιαίτερη σημασία έχουν ο τετρααιθυλιούχος μόλυβδος (TEL) και ο τετραμεθυλιούχος μόλυβδος (TML), οι οποίες προστίθενται στη βενζίνη ως αντικροτικά (antiknocks). Υπάρχουν ακόμη ο οξικός μόλυβδος, ο φθαλικός, ο σαλικυλικός, ο παλμιτικός κ.α. Ο μόλυβδος διαλύεται εύκολα σε αραιωμένο (1:1) νιτρικό οξύ, όπως και σε διαλύματα καυστικών αλκαλίων. Επιδημιολογική μελέτη για την εκτίμηση των επιπτώσεων της έκθεσης παιδιών σε υψηλές συγκεντρώσεις βαρέων μετάλλων 32

34 2.4.3 Παραγωγή και εφαρμογές Κυριότερες παραγωγοί χώρες είναι η Κίνα, η Αυστραλία, οι ΗΠΑ και το Περού. Η παγκόσμια παραγωγή για το 2007 ανήλθε περίπου σε 3,5 εκατομμύρια τόνους, ενώ η παγκόσμια παραγωγή για το 2011 σε 10 εκατομμύρια τόνους μολύβδου. Οι χρήσεις του μολύβδου άλλαξαν στο πέρασμα των χρόνων. Οι συσσωρευτές (μπαταρίες) αποτελούν περίπου το 80% της παγκόσμιας κατανάλωσης. Η πετρελαϊκή βιομηχανία (βενζίνη), η συγκόλληση και τα υδραυλικά αντιπροσωπεύουν πλέον τις πιο σημαντικές χρήσεις του μολύβδου, αλλά η εύπλαστη, πυκνή και αντι-διαβρωτική ιδιότητα του μολύβδου οδηγεί στη συχνή χρήση του στις δεξαμενές αποθήκευσης καυστικών υγρών και ως ασπίδα κατά των ακτίνων Χ και γάμμα. Οι βασικότερες εφαρμογές είναι σε υλικά κατασκευών (σωληνώσεις), σε χρώματα (λευκό μολύβδου, "στουπέτσι": Pb(OH) 2+PbCO 3, κίτρινο μολύβδου: PbCrO 4, ερυθρό μολύβδου, "μίνιο": Pb 3O 4) αν και λόγω της τοξικότητάς τους η χρήση τους έχει πλέον απαγορευθεί ή περιορισθεί, ύαλοι υψηλού δείκτη διάθλασης, καλώδια, κράματα, ακτινοπροστασία. Χρησιμοποιείται επίσης σε μονώσεις, στις μπαταρίες αυτoκινήτων, στον ηλεκτρικό και ηλεκτρονικό εξοπλισμό και σε διάφορα κράματα. Θεωρείται αξιόλογο προστατευτικό απέναντι στην ραδιενέργεια. Λόγω της ανθεκτικότητάς του στη διάβρωση, χρησιμοποιείται εκτενώς στην οικοδόμηση κτιρίων. Ο μόλυβδος χρησιμοποιείται πολύ στη βιομηχανία για την κατασκευή σωλήνων, φύλλων μολύβδου, χρωμάτων και σμάλτων. Στη βιομηχανία αυτοκινήτων χρησιμοποιείται στην κατασκευή των μπαταριών και οι αλκυλ-ενώσεις του προστίθενται στη βενζίνη για τη μείωση των κραδασμών. Η χρησιμοποίηση του μολύβδου σήμερα στην παρασκευή χρωμάτων έχει σημαντικά μειωθεί μετά την εμφάνιση των χρωμάτων που έχουν βάση το Latex. Το ερυθρό όμως του μολύβδου παραμένει αναντικατάστατο ειδικά ως προστατευτικό της επιφάνειας των μετάλλων από τη σκουριά. Η χρήση του μολύβδου ως πρόσθετο της βενζίνης, σήμερα, εγκαταλείπεται προοδευτικά επειδή προκαλεί μόλυνση του περιβάλλοντος. Ενώσεις του μολύβδου, όπως ο διβασικός φθαλικός μόλυβδος, ο χλωροπυριτικός μόλυβδος και ο βασικός ανθρακικός μόλυβδος, συχνά χρησιμοποιούνται στην παρασκευή πλαστικών, χλωριούχου πολυβινυλίου (PVC), όταν απαιτείται θερμική σταθερότητα και υψηλή αντοχή του τελικού προϊόντος. Δεν υπάρχει όμως κίνδυνος από το τελικό προϊόν, παρά μόνο κατά τη διάρκεια της παραγωγής του. Πηγές έκθεσης στο μόλυβδο είναι η πρωτογενής και η δευτερογενής επεξεργασία του μολύβδου: Οι βιομηχανίες και οι βιοτεχνίες κατασκευής μπαταριών, τα διαλυτήρια πλοίων, γιατί τα μέταλλα έχουν πολλαπλά στρώματα χρωμάτων που περιέχουν μόλυβδο, τα ναυπηγεία και τα πλοία που κινούνται με ατομική ενέργεια, στα οποία ο μόλυβδος χρησιμοποιείται ως προστατευτικό κάλυμμα του πυρηνικού αντιδραστήρα. Άλλες πηγές έκθεσης είναι τα μικρά εργαστήρια και βιοτεχνίες, τα οποία δε διαθέτουν τις κατάλληλες προδιαγραφές για την προστασία του εργαζόμενου, όπως είναι τα εργαστήρια επιδιόρθωσης των ψυγείων των αυτοκινήτων, τα φαναρτζίδικα, τα κεραμικά κ.α Κίνδυνοι Ο κύριος κίνδυνος από τον μόλυβδο είναι η τοξικότητά του. Ο κατ' εξοχήν κίνδυνος στη βιομηχανία προέρχεται από την εισπνοή σκόνης ή καπνού του μετάλλου, ενώ η κατάποση του μετάλλου αποτελεί μεγάλο κίνδυνο για το γενικότερο περιβάλλον. Η δηλητηρίαση από μόλυβδο, γνωστή και ως μολυβδίαση, ήταν από πολύ παλιά η πλέον ενδιαφέρουσα από τις επαγγελματικές ασθένειες. Η συστηματική πρόληψη, όμως, από ιατρικής και τεχνικής πλευράς συνετέλεσε ώστε να μειωθούν οι περιπτώσεις δηλητηριάσεως. Τις τελευταίες δεκαετίες έγινε εμφανές ότι νευροφυσιολογικές δυσλειτουργίες, μειωμένη ταχύτητα αγωγής των περιφερικών νεύρων, παρατηρούνται ακόμη σε βαθμούς έκθεσης που μέχρι τώρα θεωρούνταν αποδεκτοί. Επιδημιολογική μελέτη για την εκτίμηση των επιπτώσεων της έκθεσης παιδιών σε υψηλές συγκεντρώσεις βαρέων μετάλλων 33

35 Επίσης, η πιθανή εμβρυοτοξικότητα του μολύβδου οδήγησε στην έκδοση ειδικών οδηγιών για την έκθεση των γυναικών κατά την παραγωγική τους (γόνιμη) ηλικία. Στον ακόλουθο πίνακα αποτυπώνονται η σχέση του επιπέδου τοξικότητας και των αντίστοιχων ευρημάτων Πίνακας 4. Συμπτώματα συνδεόμενα με την τοξικότητα του μολύβδου Τοξικότητα Ήπια Μέτρια Σοβαρή Ευρήματα μέτρια κόπωση ή εξουθένωση; συναισθηματική ευερεθιστότητα ή ευθραστότητα, δυσκολία συγκέντρωσης, διαταραχές ύπνου Κεφαλαλγία, γενική κόπωση ή υπνηλία; μυαλγίες, αρθραλγίες, τρόμος; Ναυτία, ανορεξία, κοιλιακές κράμπες, διάρροια ή δυσκοιλιότητα, μειωμένη libido κωλικοί (διαλείπων, οξεία κοιλία), περιφερική νευροπάθεια, Εγκεφαλοπάθεια Πρόσληψη από τον οργανισμό Ο ανόργανος μόλυβδος απορροφάται από το έντερο κατά ένα ποσοστό περίπου 10% και η απορρόφησή του εξαρτάται από την παρουσία άλλων μετάλλων στο έντερο, όπως είναι το ασβέστιο και ο σίδηρος. Η απορρόφησή του από τον πνεύμονα είναι μεγαλύτερη και εξαρτάται από τη μορφή των χημικών ενώσεών του και το μέγεθος των σωματιδίων. Οι οργανικές ενώσεις του μολύβδου απορροφώνται από το δέρμα. Ο μόλυβδος στον οργανισμό του ανθρώπου μετά την απορρόφησή του ανευρίσκεται σε τρία μέρη "δεξαμενές": 1. Στο αίμα και τους μαλακούς ιστούς, όπου γίνεται ταχεία ανταλλαγή τους. 2. Στο δέρμα και τους μύες, όπου η ανταλλαγή γίνεται με μέση ταχύτητα. 3. Στον σκελετό, όπου είναι περισσότερο σταθερές και ανευρίσκεται σε ποσοστό 90%. Η αποβολή του μολύβδου γίνεται από τους νεφρούς, τη χολή, τον ιδρώτα και το γάλα Βιοχημεία μολύβδου Τα βιοχημικά αποτελέσματα του μολύβδου στον οργανισμό είναι δυνατόν να ταξινομηθούν αδρά σε τρεις ομάδες : 1. Ο μόλυβδος είναι θετικά φορτισμένος και ως εκ τούτου παρουσιάζει μεγάλη συγγένεια με τις αρνητικά φορτισμένες θειοϋδρικές ομάδες. Αυτό σημαίνει ότι εξουδετερώνει τα ένζυμα εκείνα που εξαρτώνται από τις θειοϋδρικές ομάδες, όπως είναι η δεϋδράση του δ - αμινολεβουλινικού οξέος και η σιδηροτσελατάση, σημαντικά ένζυμα για τη βιοσύνθεση της αίμης. 2. Ο δισθενής μόλυβδος συμπεριφέρεται όπως το ασβέστιο και μιμεiται τη δράση του σε διάφορα συστήματα, όπως εiναι η αναπνοή των μιτοχονδρίων, και στη λειτουργiα των νευρικών ινών. Οι ομοιότητες μεταξύ του ασβεστiου και του μολύβδου εξηγούν και το γεγονός γιατί ο μόλυβδος ανευρίσκεται στα οστά σε ποσοστό 90%. 3. Ο μόλυβδος επηρεάζει τα δύο νουκλεϊνικά οξέα DNA και RNA με μηχανισμούς, οι οποiοι αν και δεν είναι πλήρως γνωστοi πρέπει να έχουν σχέση με το δισθενές ιόν του μολύβδου. Η δράση του μετάλλου επί των νουκλεϊνικών οξέων είναι δυνατόν να έχει βιολογικές επιπτώσεις. Είναι γνωστό ότι τόσο ο ανόργανος όσο και ο οργανικός μόλυβδος έχουν καρκινογόνο δράση στα πειραματόζωα, χωρiς όμως αυτό να έχει αποδειχθεi επαρκώς για τον άνθρωπο. Επιδημιολογική μελέτη για την εκτίμηση των επιπτώσεων της έκθεσης παιδιών σε υψηλές συγκεντρώσεις βαρέων μετάλλων 34

36 Μία από τις πλέον ενδιαφέρουσες τοξικές επιδράσεις του μολύβδου είναι εκείνη που αφορά τον σχηματισμό της αiμης. Ο μόλυβδος επεμβαiνει σε δύο ένζυμα στη βιοσύνθεση της αίμης, της δεϋδράσης του δ - αμινολεβουλινικού οξέος και της σιδηροτσελατάσης (πρωτοαιμική σιδηρολυάση κωδ ). Για τον λόγο αυτό το αιμοποιητικό σύστημα θεωρήθηκε ανέκαθεν ως κριτικό όργανο στη δηλητηρίαση από μόλυβδο. Όπως αποδεiχθηκε η ALA-D εiναι ένας ευαίσθητος δεiκτης τόσο για την οξεία όσο και για τη χρονiα δηλητηρίαση από μόλυβδο, εφόσον η δραστηριότητά της μειώνεται, όσο αυξάνουν τα επiπεδα του μολύβδου στο αiμα. Η μέτρηση της αναστολής της ALA-D δεν είναι πρακτική μέθοδος προσδιορισμού της δηλητηρίασης από μόλυβδο, επειδή έχει μεγάλη ευαισθησiα έναντι του μολύβδου. H αναστολή της ALA-D έχει ως αποτέλεσμα την αύξηση του επιπέδου του δ-αμινολεβουλινικού οξέος στο αiμα και τα ούρα. Η αποβολή της ALA από τα ούρα χρησιμοποιεiται για την εκτίμηση της δηλητηρiασης από τον μόλυβδο. Κατά το τέλος της βιοσύνθεσης της αiμης συναντάται το ένζυμο σιδηροτσελατάση, το οποίο εισάγει ένα άτομο σιδήρου στην πρωτοπορφυρίνη. Η παρέμβαση αυτή έχει ως αποτέλεσμα τη συσσώρευση της πρωτοπορφυρίνης στους πρόδρομους του ερυθροκυττάρου στον μυελό των οστών. Η πρωτοπορφυρίνη του ερυθροκυττάρου σε άτομα που έχουν δηλητηριαστεi από μόλυβδο βρiσκεται υπό τη μορφή χημικής ένωσης με ψευδάργυρο (Zinc Protoporphyrin ΖΡΡ). Η ΖΡΡ είναι ενωμένη με τη σφαιρίνη στο μόριο της αιμοσφαιρίνης και κατά τη δηλητηρίαση από μόλυβδο η αιμοσφαιρίνη περιέχει μεγάλη ποσότητα ΖΡΡ. Η συσσώρευση της ΖΡΡ στα ερυθροκύτταρα χρησιμοποιείται ως διαγνωστικό test για τη δηλητηρίαση από μόλυβδο. Εφόσον η ΖΡΡ παραμένει στο ερυθροκύτταρο καθόλο το χρονικό της ζωής του, περίπου 120 ημέρες, η μέτρησή της αποτελεί πολύ καλό δείκτη του βιολογικού αποτελέσματος για μια περίοδο 3 μηνών περίπου. Η αναιμία είναι ένα χαρακτηριστικό κλινικό εύρημα στα άτομα που έχουν δηλητηριαστεί, δεν εξηγείται όμως επαρκώς από τη μειονεκτική σύνθεση της αίμης. Η αναιμία που έχει σχέση με μόλυβδο είναι συνήθως ορθοκυτταρική και ορθοχρωματική και διακρίνεται από τη σιδηροπενική, η οποία είναι μικροκυτταρική και υπόχρωμος. Πιθανώς κάποιος παράγων να μειώνει το χρόνο ζωής των ερυθροκυττάρων και να κάνει αιμόλυση. Η βασεόφιλος στίξη που παρατηρείται στα ερυθροκύτταρα κατά τη δηλητηρίαση με μόλυβδο δεν είναι ειδική, γιατί παρατηρείται επίσης στην έκθεση σε ανιλίνη, βενζόλιο και στη δηλητηρίαση με μονοξείδιο του άνθρακα. Ένα από τα χαρακτηριστικά της χρόνιας δηλητηρίασης με μόλυβδο, το οποίο περιέγραψε ο Tanquerel, είναι η μπλε γραμμή που εμφανίζεται στα ούλα (παρυφή μολύβδου). Αργότερα την περιέγραψε επίσης στο Lancer o Burton και έτσι είναι γνωστή στις αγγλοσαξονικές χώρες ως γραμμή του Burton Εκδηλώσεις χρόνιας δηλητηρίασης κατά σύστημα Νευρικό σύστημα Προσβάλλονται τόσο το κεντρικό όσο και το περιφερικό νευρικό σύστημα. Στις σοβαρές περιπτώσεις δηλητηρίασης κυριαρχούν οι βαριές εκδηλώσεις από το Κ.Ν.Σ. και περιλαμβάνουν σπασμούς, παραλήρημα και κώμα. Στις ελαφρότερες περιπτώσεις τα συμπτώματα είναι πονοκέφαλοι, ζάλη, διαταραχές του ύπνου, της μνήμης και ευερεθιστότητα. Τα νευρολογικά ευρήματα στη δηλητηρίαση από μόλυβδο μπορεί να κυμαίνονται από πολύ ελαφρά μέχρι βαριά εγκεφαλοπάθεια. Η παράλυση των εκτεινόντων της άκρας χειρός που εκδηλώνεται με πτώση των άκρων χειρών (wrist drop) δεν παρατηρείται πλέον σήμερα λόγω των μέτρων προστασίας που παίρνονται. Η οξεία εγκεφαλοπάθεια είναι δυνατόν να παρατηρηθεί ακόμη και σε παιδιά και απαιτείται προσοχή κατά τη διαφορική διάγνωση από άλλες εγκεφαλοπάθειες. Επιδημιολογική μελέτη για την εκτίμηση των επιπτώσεων της έκθεσης παιδιών σε υψηλές συγκεντρώσεις βαρέων μετάλλων 35

37 Ο πιθανός μηχανισμός που προκαλεί τις διαταραχές από το Κ.Ν.Σ. είναι η παρέμβαση στους νευρομεταβιβαστές, σε ουσιώδη μέταλλα στον εγκέφαλο, καθώς και στη λειτουργία των ενζύμων. Τα παιδιά είναι πιο ευαίσθητα από τους μεγάλους ειδικά όσον αφορά το Κ.Ν.Σ., γι αυτό τον λόγο η δηλητηρίαση από μόλυβδο θεωρείται ως σοβαρή αιτία των διαταραχών της συμπεριφοράς στα παιδιά. Έχει παρατηρηθεί επίσης μειωμένη ταχύτητα αγωγής των περιφερικών νεύρων σε διάφορες ομάδες εργατών εκτεθειμένων στον μόλυβδο καθώς και διαταραχές της συμπεριφοράς που παρουσιάζουν εικόνα οργανικού ψυχοσυνδρόμου. Άτομα με αυξημένα επίπεδα μολύβδου στο αίμα και ΖΡΡ εμφανίζουν παθολογικά ψυχολογικά tests. Αποτελέσματα του μολύβδου επί των νεφρών Η προσβολή των νεφρών από τον μόλυβδο, ειδικώς κατά την οξεία φάση, χαρακτηρίζεται από καταστροφή των εγγύς εσπειραμένων σωληναρίων με σχηματισμό ενδοκυτταρικών σωματίων στα επιθηλιακά κύτταρα των σωληναρίων. Η δυσλειτουργία των σωληναρίων είναι αναστρέψιμη σε μικρού βαθμού έκθεση, ενώ η παρατεταμένη έκθεση μπορεί να έχει ως αποτέλεσμα διάχυτο διάμεσο ίνωση και νεφρική ανεπάρκεια. Έχει αναφερθεί συσχέτιση μεταξύ των βιοχημικών ανωμαλιών στη σύνθεση της αίμης και των δοκιμασιών της νεφρικής λειτουργίας αλλά δεν διαπιστώθηκε σχέση δόσης - αποτελέσματος. Οι μελέτες που έγιναν για να επικυρώσουν τις κλινικές παρατηρήσεις, ότι οι εκτεθειμένοι στον μόλυβδο παρουσιάζουν υψηλή αρτηριακή πίεση, δεν απέδειξαν τη σχέση αυτή. Πάντως μια μελέτη θνησιμότητας έδειξε ότι αυξημένη θνησιμότητα από αρτηριακή υπέρταση συνοδευόμενη από ουραιμία και νεφροσκλήρυνση παρατηρήθηκε σε εργάτες χυτηρίων και μπαταριών. Γαστρεντερικό Από τα συνηθέστερα συμπτώματα της δηλητηρίασης με μόλυβδο αφορούν το γαστρεντερικό σύστημα και περιλαμβάνουν ναυτία, ανορεξία, απώλεια βάρους και δυσπεψία. Τα συμπτώματα αυτά συνοδεύονται από οξείς κοιλιακούς πόνους, γνωστούς ως κωλικοί του μολύβδου, που συνοδεύονται από δυσκοιλιότητα η οποία διαρκεί αρκετές μέρες. Ως αιτία των κωλικών μερικοί θεωρούν την κατ' ευθείαν δράση του μολύβδου επί των λείων μυϊκών ινών του εντέρου, ενώ άλλοι την αποδίδουν στον ερεθισμό του πνευμονογαστρικού συνοδευόμενη από εντερική ισχαιμία. Αρθραλγίες Παρατηρούνται κυρίως στη χρόνια δηλητηρίαση, αλλά είναι δυνατό να παρατηρηθούν και σε άτομα που έχουν εκτεθεί για λίγο χρονικό διάστημα. Είναι συνήθως ένα σύμπτωμα που δείχνει ότι η πυκνότητα του μολύβδου στο αίμα ανέρχεται. Ο όρος Saturnine gaut συνδέει συνήθως τον μόλυβδο με την ουρική αρθρίτιδα, έχει δε αποδειχθεί ότι ο μόλυβδος μπορεί να συνοδεύεται από ουρική νεφροπάθεια. Επίδραση του μολύβδου επί του συστήματος της αναπαραγωγής Η τοξική επίδραση του μολύβδου στο αναπαραγωγικό σύστημα πειραματόζωων είναι γνωστή. Στον άνθρωπο δεν έχει διευκρινισθεί ακόμη επαρκώς. Έχουν αναφερθεί περιπτώσεις αποβολών και γεννήσεις νεκρών εμβρύων σε γυναίκες που κατά τη διάρκεια της εγκυμοσύνης τους είχαν εκτεθεί σε μόλυβδο. Ο μόλυβδος διαπερνά τον φραγμό του πλακούντα και η υψηλή περιεκτικότητα σε μόλυβδο των μεμβρανών του εμβρύου έχει ως αποτέλεσμα πρόωρη ρήξη του αμνίου και προώρους τοκετούς. Στην αρχή του αιώνα, η συχνότητα αποβολών και γεννήσεων νεκρών εμβρύων ήταν αυξημένη μεταξύ των γυναικών εκείνων που οι σύζυγοί τους απασχολούνταν σε εργασίες σχετιζόμενες με έκθεση σε μόλυβδο παρά σε γυναίκες που οι σύζυγοί τους δεν είχαν σχέση με εργασίες μολύβδου. Αυτό σημαίνει ότι ο μόλυβδος έχει κάποια επίδραση και στο αναπαραγωγικό σύστημα του ανδρός. Πάντως απαιτούνται Επιδημιολογική μελέτη για την εκτίμηση των επιπτώσεων της έκθεσης παιδιών σε υψηλές συγκεντρώσεις βαρέων μετάλλων 36

38 περαιτέρω επιδημιολογικές και κλινικές μελέτες, οι οποίες να αποδείξουν την σημαντικότητα του αποτελέσματος της έκθεσης στον μόλυβδο στα αναπαραγωγικά όργανα του ανδρός. Καρκινογόνος δράση Μερικά αδιάλυτα άλατα του μολύβδου, ειδικότερα ο υποξεικός μόλυβδος ίσως ευθύνονται για νεφρικό αδένωμα και καρκίνωμα σε πειραματόζωα. Οι παρατηρήσεις στον άνθρωπο δεν απέδειξαν καρκινογόνο ρόλο για τον μόλυβδο. Έρευνα σε εργάτες μολύβδου σε εργοστάσια μπαταριών και χυτήρια βρήκε μια μικρή αύξηση της θνησιμότητας από καρκίνο στους εργάτες χυτηρίου. Επίσης, αυξημένη θνησιμότητα από καρκίνο του πεπτικού και μια μικρή αλλά όχι σημαντική αύξηση του καρκίνου του πνεύμονος Εργαστηριακές δοκιμασίες Το καλύτερο διαγνωστικό τεστ (δοκιμασία) για την έκθεση στο μόλυβδο είναι το επίπεδο του αίματος, (BLL-Blood Lead Level). Αντανακλά την ποσότητα του μολύβδου που βρίσκεται τη συγκεκριμένη στιγμή (τρέχουσα έκθεση) στο αίμα και τους μαλακούς ιστούς (και ως εκ τούτου στα βασικά όργανα-στόχους). Η BLL από μόνη της δεν αποτελεί αξιόπιστη ένδειξη της προηγούμενης ή της τρέχουσας έκθεσης ή συνολικά της επιβάρυνσης του οργανισμού. Τα επίπεδα BLLs αντικατοπτρίζουν την πρόσφατη εξωτερική έκθεση καθώς και την συσχέτιση της με την εσωτερική συσσώρευση του μολύβδου (αποθήκες). Ως εκ τούτου, BLLs αντιπροσωπεύουν ένα μίγμα εξωτερικής έκθεσης και εσωτερικής συσσώρευσης του μολύβδου. Όταν ερμηνεύουμε τα επίπεδα αίματος ενός ατόμου, αντιμετωπίζουμε τρία βασικά ζητήματα που πρέπει να θυμάστε σχετικά με το ιστορικό της έκθεσης : οξεία ή χρόνια πρόσφατη ή παρελθούσα υψηλή ή χαμηλή Ο περιοδικός έλεγχος της BLL ονομάζεται βιολογική παρακολούθηση-έλεγχος [biological monitoring]. Αυτό παρέχει πολύτιμες πληροφορίες για την εκτίμηση της έκθεσης σε μόλυβδο ατόμων καθώς και ομάδων εργαζομένων. Σημειώστε ότι ένα λεπτομερές ιστορικό της έκθεσης είναι ουσιαστικό μέρος της αξιολόγησης και της ερμηνείας των πληροφοριών της βιολογικής παρακολούθησης. Σύμφωνα με το πρότυπο των οδηγιών της OSHA απαιτείται η μέτρηση της ψευδαργυρικής πρωτοπορφυρίνης (ZPP) που αποτελεί έμμεσο βιολογικό δείκτη απορρόφησης του μολύβδου. Μια αυξημένη ZPP μπορεί να υποδεικνύει ότι ο μόλυβδος επηρεάζει την βιοσύνθεση της αίμης. Αυτή η επίδραση μπορεί να ξεκινήσει σε ένα χαμηλό BLL < 20 μg/dl σε ορισμένες ενήλικες, αλλά δεν έχει ευαισθησία μεγαλύτερη από 90 % έως ότου η BLL υπερβαίνει τα 50 μg/dl. Μία αύξηση στην ΖΡΡ συνήθως υστερεί μια αύξηση στην BLL από δύο έως έξι εβδομάδες. Ως εκ τούτου, κανονικές τιμές ΕΡ ή ΖΡΡ παρουσία υψηλών τιμών BLL υποδηλώνει πρόσφατη έκθεση. Συνεπώς συνιστάται μέτρηση ρουτίνας ZPP να πραγματοποιείται μόνο όταν είναι απαραίτητο ώστε να ακολουθούνται οι διεθνείς οδηγίες (OSHA). Ορισμένες ιατρικές καταστάσεις μπορεί να προκαλέσουν αυξημένη ZPP, η πιο συνηθισμένη είναι η σιδηροπενική αναιμία, πορφυρία, και φλεγμονές. Το ανώτερο φυσιολογικό όριο για ZPP ποικίλλει αναλόγως του εργαστηρίου, αλλά συνήθως κυμαίνεται μεταξύ 35 και 40 μg/dl. Οι BLLs πρέπει να γίνονται σε πιστοποιημένα για αυτό εργαστήρια (δημόσια ή ιδιωτικά) που πληρούν τις προϋποθέσεις και τα διεθνή standards [βλ. OSHA requirements, Salt Lake City Technical Center, Division of Quality Control ή Επιδημιολογική μελέτη για την εκτίμηση των επιπτώσεων της έκθεσης παιδιών σε υψηλές συγκεντρώσεις βαρέων μετάλλων 37

39 2.4.9 Θεραπεία Στους ενήλικες, η χρήση της χηλικής θεραπείας εν γένει προορίζεται για εκείνους με συμπτώματα ή σημεία σοβαρής τοξικότητας ή/και πολύ υψηλή BLLs. Ενώ είναι ασυνήθιστο, ενήλικες να έχουν πολύ υψηλή BLL (π.χ., μg/dl) και να μην παρουσιάζουν εμφανή συμπτώματα. Αυτοί οι ασθενείς θα πρέπει να απομακρυνθούν από την έκθεση και να παρακολουθούνται προσεκτικά. Ασθενείς με BLLs από μg/dl, με ή χωρίς συμπτώματα καθώς και ορισμένα άτομα με συμπτώματα και BLLs 50-79, μπορεί να είναι υποψήφιοι για χηλική θεραπεία. Επίπεδα άνω των 100 μg/dl δικαιολογούν συνήθως χηλική θεραπεία αφού συνδέονται συχνά με σημαντικά συμπτώματα όπως αρχόμενο κίνδυνο εγκεφαλοπάθειας ή επιληπτικούς σπασμούς. Η χηλική θεραπεία μειώνει κυρίως τα επίπεδα μολύβδου στο αίμα και στους μαλακούς ιστούς, όπως το ήπαρ και τα νεφρά, και έχει ένα σχετικά μικρότερο αντίκτυπο στο κλάσμα του μολύβδου που είναι αποθηκευμένα στα οστά. Σε ασθενείς με σημαντικές αποθήκες μολύβδου στα οστά που χηλικοποιείται, η εκ νέου εξισορρόπηση του μολύβδου από οστά πίσω στο αίμα και στους μαλακούς ιστούς μπορεί να οδηγήσει σε μια ανατροφοδότηση [feedback] με αύξηση του BLL μετά την αρχική πτώση. Τα συμπτώματα που σχετίζονται με την τοξικότητα του μολύβδου μπορεί να επαναληφθούν. Οι κατευθυντήριες οδηγίες είναι αμφιλεγόμενες και μπορεί να αλλάξουν καθώς εισάγονται νέοι παράγοντες (φάρμακα) και πληροφορίες. Παρά το γεγονός ότι η χηλική θεραπεία έχει συσχετισθεί με τη βελτίωση των συμπτωμάτων και μειωμένη θνησιμότητα, απουσιάζουν ελεγχόμενες κλινικές μελέτες που να καταδεικνύουν την αποτελεσματικότητα και έτσι οι συστάσεις θεραπείας έχουν σε μεγάλο βαθμό εμπειρικό χαρακτήρα. Η χηλική θεραπεία δεν θα πρέπει να αρχίζει παρά μόνο μετά την απομάκρυνση του από την έκθεση που πρέπει να διακοπεί και δεν θα πρέπει να συνεχιστεί, αν το άτομο επιστρέφει στην εργασία του. Η χηλική θεραπεία θα πρέπει να εξετάζεται μόνο σε εξατομικευμένη βάση και σε συνεννόηση με ειδικούς ιατρούς γνώστες της θεραπείας ενηλίκων με μολυβδίαση. Το σκεύασμα Succimer είναι ένας από του στόματος χηλικός παράγοντας που αυξάνει την νεφρική απέκκριση του μολύβδου. Αν και σπάνια, ουδετεροπενία και αυξημένες τρανσαμινάσες έχουν αναφερθεί με τη χρήση και Succimer. Έτσι συνιστάται η παρακολούθηση των γενικών εξετάσεων αίματος και των τρανσαμινασών. Η αρχική δοσολογία είναι 10 mg / kg κάθε οκτώ ωρών για πέντε ημέρες ακολουθούμενη από 10 mg / kg κάθε 12 ώρες για ένα επιπλέον δύο εβδομάδων (19 ημέρες συνολικά). Οι αποφάσεις σχετικά με την επανάληψη εξαρτώνται από την εβδομαδιαία παρακολούθηση BLLs Έκθεση και προστασία Οι ευθύνες των ιατρών πρωτοβάθμιας φροντίδας υγείας (ΠΦΥ) περιλαμβάνουν τα ακόλουθα σημεία: εξοικείωση με τις οδηγίες πληροφόρηση για συνέπειες στην υγεία και κατάλληλης ιατρικής αντιμετώπισης παροχή απαιτούμενου βιολογικού ελέγχου και ιατρικής επαγρύπνησης εκτεθειμένων εκτίμηση καταλληλότητας για εργασία με μόλυβδο ερμηνεία αποτελεσμάτων εργαστηριακών ελέγχων εκτεθειμένων σύνταξη γραπτών οδηγιών γνωμάτευση ιατρικής απομάκρυνσης πληροφόρηση εκτεθειμένων για αναγκαιότητα χηλικής θεραπείας πληροφόρηση για εργασιακούς χώρους και ΜΑΠ Επιδημιολογική μελέτη για την εκτίμηση των επιπτώσεων της έκθεσης παιδιών σε υψηλές συγκεντρώσεις βαρέων μετάλλων 38

40 συνεργασία με ειδικά κέντρα συμπλήρωση αρχείων Μόλυβδος στο χώμα Το κεφάλαιο αυτό καλύπτει μια επισκόπηση του ζητήματος μόλυβδος στο χώμα. Συζητούνται οι οδοί έκθεσης των παιδιών και περιγράφονται τα κοινότερα προβλήματα με το έδαφος και τα υπολείμματα μολύβδου στο χώμα. Αναφέρεται η εθνική στρατηγική εκπαίδευσης των εκτεθειμένων, εκπόνησης των κανονισμών και καθορισμού των ορίων στην εφαρμογή ενός προγράμματος ασφαλούς από μόλυβδο σχολικού αυλόγυρου, των συγκεντρώσεων στο αίμα και στο έδαφος στις ΗΠΑ. Η δηλητηρίαση από μόλυβδο είναι εντελώς προβλέψιμη! Το CDC, εκτιμάει ότι περίπου 1 εκατομμ. παιδιά στις ΗΠΑ από τις αρχές του 1990 είχαν επίπεδα κινδύνου αρκετά υψηλά ώστε να προκαλέσουν μη αναστρέψιμη βλάβη στην υγεία τους. Το 1992, το Κογκρέσο στις ΗΠΑ ψήφισε νόμο για τη μείωση του κινδύνου από τον μόλυβδο [Residential Lead-Based Paint Hazard Reduction Act], όπου απαιτείται η δημοσίευση προτύπων και ορίων για την υγεία από τη σκόνη μολύβδου και μολύβδου στο έδαφος για κατοικίες προκειμένου να αποφευχθεί αδικαιολόγητη έκθεση στο μόλυβδο στα παιδιά. Δυστυχώς, τα επίπεδα του μολύβδου στη σκόνη του σπιτιού και του εδάφους που σχετίζονται με αυξημένα επίπεδα μολύβδου στο αίμα των παιδιών παραμένουν ακαθόριστα. Σύμφωνα με τα αποτελέσματα της πιο ολοκληρωμένης ανάλυσης των υφιστάμενων επιδημιολογικών μελετών για τη παιδική έκθεση στο μόλυβδο, επιβεβαιώνεται ότι η μόλυνση με σκόνη μολύβδου του σπιτιού είναι η κύρια πηγή έκθεσης στα παιδιά. Οι αναλύσεις καταδεικνύουν περαιτέρω μια ισχυρή συσχέτιση μεταξύ εσωτερικής σκόνης μολύβδου και επιπέδων μολύβδου στο αίμα των παιδιών που παραμένει και σε επίπεδα σκόνης μολύβδου σημαντικά κάτω από τα όρια του Αμερικανικού Υπουργείου Οικισμού, τα ισχύοντα πρότυπα Αστικής Ανάπτυξης και τις οδηγίες του Οργανισμού Προστασίας του Περιβάλλοντος. Τέλος, οι αναλύσεις αυτές αποδεικνύουν ότι η ηλικία ενός παιδιού, η φυλή, οι συμπεριφορές (μάσημα) καθώς και ειδικοί παράγοντες επηρεάζουν το προβλεπόμενο επίπεδο μολύβδου στο αίμα σε ένα δεδομένο επίπεδο της έκθεσης. Τα δεδομένα αυτά μπορούν να χρησιμοποιηθούν για την εκτίμηση των δυνητικών επιπτώσεων για την υγεία εναλλακτικών προτύπων έκθεσης στο μόλυβδο από οικιακές πηγές. 1. Μόλυβδος στο χώμα: εξέταση, ερμηνεία & συστάσεις Η ρύπανση με μόλυβδο είναι φυσικά παρούσα σε όλα τα εδάφη. Γενικά συμβαίνει σε 15 έως 40 μέρη ανά εκατομμύριο εδάφους (ppm), ή 15 έως 40 χιλιοστόγραμμα ανά χιλιόγραμμο εδάφους (mg / kg). Η ρύπανση μπορεί να αυξήσει τα επίπεδα μολύβδου στο έδαφος σε αρκετές χιλιάδες ppm. Η κύρια αιτία της μόλυνσης του εδάφους κατοικημένων περιοχών προκύπτει από βιομηχανικές δραστηριότητες, όπως : αποσάθρωση, απόρριψη, ξύσιμο, τρίψιμο και αμμοβολή δομών που φέρουν μολυβδούχα χρώματα. Στο παρελθόν, σημαντικές αιτίες της μόλυνσης του εδάφους με μόλυβδο περιλάμβαναν τη χρήση τετρααιθυλιούχου μολύβδου ως αντικροτικό συστατικό της βενζίνης και αρσενικικούχου μολύβδου (Lead arsenates) ως εντομοκτόνου σε οπωρώνες. Οι εκπομπές μολύβδου από τα αυτοκίνητα έχουν ουσιαστικά πάψει με τη σταδιακή κατάργηση των καυσίμων βενζίνης με μόλυβδο, καθώς και με την ανάπτυξη αποτελεσματικότερων φυτοφαρμάκων αλλά και την ολοκληρωμένη διαχείριση επιβλαβών οργανισμών (Integrated Pest Management, IPM). Ο αρσενικικούχος μόλυβδος επίσης δεν είναι πλέον σε χρήση. Δυστυχώς, ο μόλυβδος παραμένει στο έδαφος για πολλές εκατοντάδες χρόνια και η χρήση αυτών των προϊόντων στο παρελθόν εξακολουθεί να παρουσιάζει προβλήματα σε ορισμένους τομείς. Το έδαφος (χώμα) γίνεται κίνδυνος για την υγεία, όταν συμβεί απευθείας κατάποση ή εισπνοή του ως σκόνη. Επιδημιολογική μελέτη για την εκτίμηση των επιπτώσεων της έκθεσης παιδιών σε υψηλές συγκεντρώσεις βαρέων μετάλλων 39

41 Κηπευτικά, που έχουν συσσωρεύσει μόλυβδο στον ιστό τους ή έχουν σωματίδια χώματος προσκολλημένα σε αυτά, μπορούν επίσης να αποτελέσουν κίνδυνο, εάν φαγωθούν. Η δηλητηρίαση από μόλυβδο είναι ιδιαίτερα ανησυχητική σε μικρά παιδιά (κάτω των 6), διότι τα ταχέως αναπτυσσόμενα σώματά τους είναι πολύ ευαίσθητα στις επιδράσεις του μολύβδου και οι συνήθειες κατά τα παιχνίδια τους τείνουν να αυξήσουν την έκθεση. Επίπεδα μολύβδου στο χώμα, κατανομή και δειγματοληψία Οι διαδικασίες που χρησιμοποιεί το εργαστήριο UMass Soil Testing Lab στην ανίχνευση εδαφών μολυσμένων με μόλυβδο είναι παρόμοιες με αυτές της μέτρησης της θρέψης των φυτών. Το τροποποιημένο διάλυμα [Modified Morgan extracting solution], οξικού οξέος και υδροξειδίου αμμωνίας, απομακρύνει αναπαραγώγιμο ποσοστό του ολικού μολύβδου εδάφους. Ο εξαγώγιμος [ extractable ] μόλυβδος αποτελεί ενδεικτικό μέτρο του αντιδρώντος μολύβδου στο χώμα. Η συσχέτιση του με τον κατ εκτίμηση συνολικό μόλυβδο (estimated total lead) προσδιορίζεται ελέγχοντας ένα μεγάλο αριθμό εδαφών (>300) χρησιμοποιώντας τόσο διαδικασίες ρουτίνας, όσο και πιο αυστηρές ολικής χώνεψης του εδάφους. Τα αποτελέσματα των δοκιμασιών αναφέρουν εκτιμώμενα συνολικά επίπεδα μολύβδου με βάση αυτή τη σχέση. Πληροφορίες που προέρχονται από μία ποικιλία πηγών οδήγησαν στην ταξινόμηση των επιπέδων μολύβδου εδάφους ως ακολούθως. Επίπεδο μολύβδου Πίνακας 5. Ταξινόμηση των επιπέδων μολύβδου εδάφους Υπολογισμένος μόλυβδος mg/kg ή ppm *Κατ εκτίμηση συνολικός μόλυβδος mg/kg ή ppm Χαμηλό < 22 < 299 Μέτριο Υψηλό Πολύ Υψηλό > 293 > 2000 *εάν τα κατ εκτίμηση επίπεδα μολύβδου είναι άνω των 300 ppm, τα παιδιά και οι έγκυες θα πρέπει να αποφεύγουν την επαφή με το χώμα. Τα εκτιμώμενα συνολικά επίπεδα μολύβδου άνω των 2000 ppm θεωρούνται ανησυχητικά για όλους τους χρήστες και μπορεί να αντιπροσωπεύουν μια επικίνδυνη κατάσταση. Η δοκιμασία διαλογής που προσφέρεται από το UMass Soil Testing Lab έχει ως στόχο να εντοπιστούν οι τομείς, όπου η μόλυνση μολύβδου μπορεί να είναι μια ανησυχία. Τα εδάφη που είναι γνωστό ότι έχουν μολυνθεί με υψηλά επίπεδα μολύβδου, θα πρέπει να ελέγχονται για την συνολική απορροφημένη ποσότητα μολύβδου (σύμφωνα με τη μέθοδο EPA 3050 ή 3051) με τις κατάλληλες ενέργειες. Λόγω της φύσης της διαδικασίας μόλυνσης, ο μόλυβδος στο έδαφος μπορεί να μην είναι ομοιογενώς κατανεμημένος. Ο μόλυβδος στο χρώμα που αφαιρείται, γενικά συγκεντρώνεται κοντά στην πηγή, αλλά τα επίπεδα μπορεί να ποικίλλουν σε μεγάλο βαθμό αναλόγως των αποστάσεων. Υπολείμματα αρσενικούχου μολύβδου σε παλιά περιβόλια αντικατοπτρίζουν πιστά τις θέσεις που ψεκάζονται τα δέντρα, οπότε εξετάζονται προσεκτικά κατά τη δειγματοληψία. Επιδημιολογική μελέτη για την εκτίμηση των επιπτώσεων της έκθεσης παιδιών σε υψηλές συγκεντρώσεις βαρέων μετάλλων 40

42 Εάν ο σκοπός των δοκιμασιών είναι να καθοριστεί η έκταση της μόλυνσης στο χώρο που παίζουν τα παιδιά, πρέπει να συνδυαστούν αρκετά, μικρά, τυχαία δείγματα από την επιφάνεια για να δημιουργηθεί το κατάλληλο δείγμα για τον έλεγχο. Εάν η ανησυχία για την πρόσληψη μολύβδου προέρχεται από λαχανικά κήπου, πρέπει να συλλεχθούν αρκετές κάθετες φέτες του εδάφους. Καλές πρακτικές μείωσης της έκθεσης στο μόλυβδο 1. Εντοπίστε κήπους μακριά από ξαναβαμμένες δομές και επιβαρυμένους από την κίνηση δρόμους. 2. Προτιμήστε φύλλα φυτών αντί καλλιέργειες καρποφορίας (ντομάτες, κολοκύθια, αρακά, ηλίανθο, καλαμπόκι, κ.λπ.). 3. Ενσωματώστε οργανικά υλικά, όπως υψηλής ποιότητας κομπόστ, τύρφη, κ.ά. 4. Σε εσπεριδοειδή, συνιστάται ανάλυση εδάφους (ph του εδάφους από 6,5 έως 7,0 θα ελαχιστοποιήσει τη διαθεσιμότητα μολύβδου). 5. Πλύνετε τα χέρια σας αμέσως μετά την κηπουρική και πριν από την κατανάλωση 6. Απορρίψτε τα εξωτερικά των φυλλωδών λαχανικών, ριζών πριν από την κατανάλωση, πλύντε τα καλά. 7. Προστατέψτε τον κήπο από αερομεταφερόμενα σωματίδια χρησιμοποιώντας ένα φράχτη (η λεπτή σκόνη έχει την υψηλότερη συγκέντρωση μολύβδου). 8. Κρατήστε τη σκόνη στον κήπο στο ελάχιστο, διατηρώντας καλά ύγρανση, βλάστηση ή / και υγρή επιφάνεια του εδάφους. Συστάσεις αναλόγως της έκθεσης Χαμηλή: Ακολουθήστε τις ορθές πρακτικές κηπουρικής που αναφέρονται παρακάτω. Μέτρια: Επιπρόσθετα της τήρησης καλών πρακτικών κηπουρικής: Περιορίστε την πρόσβαση των παιδιών σε αυτά τα εδάφη, διατηρώντας πυκνό φράχτη. Να μην αυξηθούν τα πράσινα φυλλώδη λαχανικά ή καλλιέργειες ριζών σε αυτό το έδαφος. Αντ 'αυτού, να μεγαλώνουν σε χώρους με μη μολυσμένο έδαφος και οργανικές τροποποιήσεις. Υψηλή: Επιπρόσθετα της τήρησης καλών πρακτικών κηπουρικής: Περιορίστε την πρόσβαση των παιδιών σε αυτά τα εδάφη, διατηρώντας πυκνό φράχτη. Μην αναπτύσσετε καλλιέργειες τροφίμων σε αυτό το έδαφος και μην επιτρέπεται στα παιδιά την πρόσβαση σε αυτό. Κρατήστε το έδαφος καλύπτεται και να λάβει μέτρα που περιγράφονται παραπάνω για να μειώσει τη διαθεσιμότητα μολύβδου. Πολύ Υψηλή: Επικοινωνήστε με τους τοπικούς αρμοδίους φορείς [Τμήμα Προστασίας Περιβάλλοντος, Δημόσιας Υγείας] για συμβουλές σχετικά με μέτρα μείωσης της έκθεσης σε μόλυβδο. Επιδημιολογική μελέτη για την εκτίμηση των επιπτώσεων της έκθεσης παιδιών σε υψηλές συγκεντρώσεις βαρέων μετάλλων 41

43 Ε Ι Δ Ι Κ Ο Μ Ε Ρ Ο Σ 3. Σκοπός Το προτεινόμενο έργο έχει ως στόχο να θεσπιστούν αξιόπιστες μετρήσεις και σε συνδυασμό με τα διεθνή δεδομένα οι τοξικολογικές τεκμηριωμένες οριακές τιμές βαρέων μετάλλων για την χρήση των εδαφών, να διενεργηθεί επιδημιολογική μελέτη σε παιδικό πληθυσμό σε συγκεκριμένη επιβαρυμένη από την ύπαρξη βαρέων μετάλλων στο έδαφος περιοχή και να εκτιμηθεί η επιβάρυνση του οργανισμού των παιδιών από περιοχή με έκθεση από βαρέα μέταλλα, σε σύγκριση με δείγμα μαρτύρων από περιοχή χωρίς έκθεση. Η πράξη αναφέρεται στον καθορισμό και την τεκμηρίωση οριακών τιμών βαρέων μετάλλων για την χρήση των εδαφών και στην διενέργεια επιδημιολογικής μελέτης σε παιδικό πληθυσμό σε συγκεκριμένη επιβαρυμένη από την ύπαρξη βαρέων μετάλλων στο έδαφος περιοχή καθώς και η εκτίμηση της επιβάρυνσης του οργανισμού των παιδιών από περιοχή με έκθεση από βαρέα μέταλλα, σε σύγκριση με δείγμα μαρτύρων από περιοχή χωρίς έκθεση. Τα αποτελέσματα της πράξης θα συμβάλλουν στην παροχή βέλτιστων υπηρεσιών προς όφελος της ποιότητας και ποσότητας των υπηρεσιών δημόσιας υγείας και επομένως και του κοινωνικού συνόλου. Η προτεινόμενη πράξη αναμένεται να αποτελέσει βασικό εργαλείο στήριξης της παρέμβασης που επιχειρείται από την πολιτεία για την επαγρύπνηση και επιτήρηση της Δημόσιας Υγείας από κάθε κίνδυνο και απειλή και την υπεύθυνη πληροφόρηση της πολιτείας με απώτερο στόχο την προάσπιση και προαγωγή της ποιότητας ζωής των πολιτών. Επομένως προκύπτει συνάφεια του προγράμματος με τον γενικό στόχο που αφορά την «Προάσπιση της Δημόσιας Υγείας του πληθυσμού» και με τον ειδικό στόχο «Αναμόρφωση και εκσυγχρονισμός των φορέων και των υπηρεσιών δημόσιας υγείας» και τις αναμενόμενες δράσεις αυτού 2.1 «Θεματικά προγράμματα και εφαρμογή Σχεδίων Δράσης για την πρόληψη και προαγωγή της Δημόσιας Υγείας του πληθυσμού της χώρας, καθώς και ειδικών κατηγοριών πληθυσμού» και 2.2 «Δικτύωση και διασύνδεση υπηρεσιών Δ.Υ. με υπηρεσίες ΟΤΑ. Ειδικές δράσεις ανάπτυξης και ευαισθητοποίησης ανθρωπίνου δυναμικού φορέων και υπηρεσιών ΔΥ. Δράσεις προώθησης ερευνητικής δραστηριότητας και διεπιστημονικής συνεργασίας. Παρακολούθηση - προτυποποίηση, αξιολόγηση και πιστοποίηση υπηρεσιών δημόσιας υγείας». Η μέριμνα του κράτους για τη λήψη μέτρων προστασίας της υγείας των πολιτών περιλαμβάνεται ως κοινωνικό δικαίωμα στο σύνταγμα και προβάλλεται και σε Διεθνής συμβάσεις και διακηρύξεις. Συγκεκριμένα, ο Ευρωπαϊκός Καταστατικός Χάρτης του Συμβουλίου της Ευρώπης, υπό τον τίτλο «Δικαίωμα για προστασία της υγείας» ορίζει ότι: «για την εξασφάλιση της αποτελεσματικής άσκησης του δικαιώματος για προστασία της υγείας, τα συμβαλλόμενα μέρη αναλαμβάνουν την υποχρέωση να λαμβάνουν είτε απευθείας, είτε με τη συνεργασία δημόσιων και ιδιωτικών οργανώσεων, κατάλληλα μέτρα που θα αποσκοπούν ιδίως: 1. Να εξαφανίζουν κατά το δυνατό τα αίτια μη ικανοποιητικής υγείας. 2. Να προβλέπουν συμβουλευτικές υπηρεσίες και υπηρεσίες διαφώτισης σε ότι αφορά τη βελτίωση της υγείας και την ανάπτυξη της συναισθηματικής και ατομικής ευθύνης στον τομέα της υγείας. 3. Να προλαβαίνουν, κατά το δυνατό, τις επιδημικές και άλλες ασθένειες». Η Δημόσια Υγεία στηρίζεται σε διάφορες επιστήμες και τεχνικές όπως η ιατρική, η επιδημιολογία και η βιο-στατιστική, η δημογραφία και οι κοινωνικές επιστήμες, οι οποίες συντελούν στο να διερευνηθεί το επίπεδο υγείας και νοσηρότητας του πληθυσμού και να παραχθούν και να αξιολογηθούν μέτρα που προτείνονται από τους ειδικούς, με σκοπό την προάσπιση και προαγωγή της υγείας του πληθυσμού και τη βελτίωση της ποιότητας ζωής του. Επιδημιολογική μελέτη για την εκτίμηση των επιπτώσεων της έκθεσης παιδιών σε υψηλές συγκεντρώσεις βαρέων μετάλλων 42

44 Η καλή υγεία του πληθυσμού αποτελεί βασική προϋπόθεση για την ευημερία του, αλλά και τη διαθεσιμότητα του παραγωγικού-εργατικού δυναμικού και αντίστροφα. Η αλληλεξάρτηση μεταξύ οικονομικής ανάπτυξης και υγείας έχει ιστορικά διαπιστωθεί. Για το λόγο αυτό, κρίνεται αναγκαίος ο προσανατολισμός των συστημάτων Δημόσιας Υγείας στην πραγματική έννοια της πρόληψης και της προαγωγής της υγείας και της ποιότητας ζωής. Με βάση λοιπόν όλα τα παραπάνω και με βασικό στόχο την διατήρηση της καλής υγείας του γενικού πληθυσμού, η προτεινομένη πράξη έρχεται να καλύψει το κενό που υπάρχει σε επίπεδο επιδημιολογικής μελέτης για τα συγκεκριμένα επιβλαβή για τον άνθρωπο στοιχεία. Κατ επέκταση και με βάση τα αποτελέσματα της συγκεκριμένη μελέτης, αποτελεί σκοπό η δημιουργία και η καθιέρωση του θεσμικού πλαισίου που θα προστατεύει τις ομάδες του πληθυσμού που πιθανά εκτίθενται σε μόλυνση του περιβάλλοντος από βαρέα μέταλλα. 4. Υλικό & Μέθοδος 4.1 Μεθοδολογία ερωτηματολογίου, δείγματος ούρων και κλινικής εξέτασης Το πρόγραμμα εκπονήθηκε μετά από θετική ανταπόκριση από το Υπουργείο Υγείας και υποστήριξη από τα Κέντρα Υγείας Λαυρίου και Περιστερίου και αφού χορηγήθηκε στην ομάδα έργου άδεια από την Αρχή Προστασίας Δεδομένων Προσωπικού Χαρακτήρα. Για την προώθηση της μελέτης στον τοπικό πληθυσμό καθώς και για την ευαισθητοποίησή του και εκτός των προσωπικών επαφών με φορείς και υπεύθυνους, πραγματοποιήθηκε ενημερωτική ημερίδα στις 20 Μαΐου στο Δήμο Λαυρίου (ΕΠΑΛ Λαυρίου), ανοιχτή για το κοινό.μετά την ενημέρωση τα Κέντρα Υγείας των δύο οπεριοχών εξοπλίστηκαν με το έντυπο υλικό (ενημερωτική επιστολή προς τους γονείς των μαθητών, έντυπη δήλωσης συγκατάθεση τους, ερωτηματολόγιο και έντυπο κλινικής εξέτασης) αλλά και το λοιπό απαιτούμενο υλικό για την διεξαγωγή της έρευνας και των εξετάσεων (ουροσυλλέκτες, δοχεία συντήρησης και μεταφοράς βιολογικών υλικών, μάσκες, γάντια Λατέξ και γλωσσοπίεστρα). Ακολούθως έγινε η εκπαίδευση της ομάδας των Κέντρων Υγείας από τον επιστημονικό Υπεύθυνο του Έργου. Η εκπαίδευση έγινε στους χώρους εξέτασης των Κέντρων Υγείας, με την χρήση παραδειγμάτων φωτογραφιών καθώς επίσης και υπόδειξης του ενδεδειγμένου τρόπου εξέτασης των νυχιών, των ούλων και των δοντιών (ύπαρξη γραμμών Mees σε νύχια και υπερκερατώσεις στα χέρια, γραμμή Burton στα ούλα, κίτρινων κύκλων στα δόντια και υποσμίας ή ανοσμίας). Η ομάδα στο Κέντρο Υγείας Λαυρίου περιλάμβανε έναν ιατρό και μία νοσηλεύτρια και στο Κέντρο Υγείας Περιστερίου μία γιατρό και μία νοσηλεύτρια καθώς και από ένα άτομο του Γραφείου Συντονισμού και Υποστήριξης του Έργου. Οι ομάδες αυτές ήταν υπεύθυνες για: Παραλαβή των απαιτούμενων εντύπων και υλικών για την διεξαγωγή της έρευνας. Επιλογή και προετοιμασία συγκεκριμένων χώρων για την διεξαγωγή του σωματομετρικού ελέγχου. Συμπλήρωση εντύπου σωματομετρικού ελέγχου και συλλογή ερωτηματολογίων γονέων / συγκατάθεσης συμμετοχής στην μελέτη. Συλλογή δειγμάτων ούρων και ταυτοποίηση του με συγκεκριμένο κωδικό με το έντυπο σωματομετρικού ελέγχου και το ερωτηματολόγιο των γονέων. Αποθήκευση σε κατάλληλο περιβάλλον των δειγμάτων ούρων και προετοιμασία για αποστολή τους κατόπιν συνεννόησης με το εργαστήριο. Αποστολή συμπληρωμένων επιδημιολογικών εντύπων και ερωτηματολογίων στο Γραφείο Συντονισμού για εισαγωγή των στοιχείων και κωδικοποίησή τους. Επιδημιολογική μελέτη για την εκτίμηση των επιπτώσεων της έκθεσης παιδιών σε υψηλές συγκεντρώσεις βαρέων μετάλλων 43

45 Ενημέρωση του κοινού για την χρησιμότητα και πραγματοποίηση της μελέτης, τη δυνατότητα συμμετοχής σε αυτή. Παροχή εντύπων και δοχείων συλλογής ούρων σε ενδιαφερόμενους για συμμετοχή στη μελέτη καθώς και οδηγίες για την συλλογή και των ούρων και την συμπλήρωση των ερωτηματολογίων. Στη συνέχεια τα δείγματα των ούρων παραδόθηκαν στο συμβεβλημένο εργαστήριο, όπου και προσδιορίστηκαν οι τιμές κρεατινίνης και αλβουμίνης και οι συγκεντρώσεις των βαρέων μετάλλων καδμίου, αρσενικού, μολύβδου, υδραργύρου, κοβαλτίου, νικελίου, χρωμίου και σεληνίου. Συνολικά, η έρευνα διεξήχθη σε δείγμα παιδιών 6 έως 12 ετών, μαθητών από όλες τις τάξεις τoυ Δημοτικού, από τις 4/5/2015 έως τις 30/6/2015. Η δειγματοληψία ήταν πολυσταδιακή με χρήση quota ως προς τη γεωγραφική κατανομή του παιδικού πληθυσμού στόχου, την ηλικία και το φύλο. Οι γονείς παρέδιδαν το συμπληρωμένο ερωτηματολόγιο και το δείγμα ούρων των παιδιών τους, ενώ ταυτόχρονα γινόταν η διενέργεια του σωματομετρικού ελέγχου και κλινικής εξέτασης του παιδιού Το συνολικό δείγμα ήταν 322 παιδιά, 241 από την περιοχή του Λαυρίου και 81 από την περιοχή του Περιστερίου (δείγμα μαρτύρων). Από το συνολικό δείγμα, τα 175 άτομα ήταν αγόρια και τα 147 ήταν κορίτσια. Βασική προϋπόθεση από τον αρχικό ήδη σχεδιασμό της μελέτης, ήταν η διασφάλιση της ανωνυμίας των συμμετεχόντων παιδιών. Για το λόγο αυτό τα ερωτηματολόγια, τα δείγματα ούρων και τα έντυπα σωματομετρικού ελέγχου κωδικοποιήθηκαν με τέτοιο τρόπο, ώστε τα Κέντρα Υγείας να διατηρήσουν λίστα με την αντιστοιχία των ονομάτων με τους αντίστοιχους κωδικούς και η επιστημονική ομάδα της ΕΣΔΥ να διατηρήσει λίστα με τους κωδικούς και τα αντίστοιχα αποτελέσματα. Επίσης, σε κανένα στάδιο της διαδικασίας δεν προβλεπόταν τα αποτελέσματα με τους κωδικούς να κοινοποιηθούν στους γιατρούς ή στο προσωπικό των Κέντρων Υγείας. 4.2 Μεθοδολογία μέτρησης βαρέων μετάλλων από το έδαφος Δειγματοληψία Στο πλαίσιο της μελέτης, πραγματοποιήθηκε όπως έχει λεχθεί και δειγματοληψία εδάφους από 50 συγκεκριμένα σημεία της ευρύτερης περιοχής του Λαυρίου, στα οποία έγινε ανάλυση για να εντοπιστούν οι συγκεντρώσεις των παρακάτω μετάλλων: Λίθιο Σίδηρο Μολυβδαίνιο Βηρύλλιο Κοβάλτιο Άργυρο Βόριο Νικέλιο Κάδμιο Φώσφορο Χαλκό Αντιμόνιο Τιτάνιο Ψευδάργυρο Κασσίτερο Χρώμιο Αρσενικό Βάριο Βανάδιο Σελήνιο Υδράργυρο Μαγγάνιο Στρόντιο Μόλυβδο Θάλλιο Ουράνιο Τα δείγματα χώματος λήφθηκαν επιφανειακά, και αφορούσαν δοκίμια 15x15x15 εκατοστά (μήκος x πλάτος x βάθος), σε κατάλληλους περιέκτες. Τα δείγματα μεταφέρθηκαν αυθημερόν στο εργαστήριο, όπου πραγματοποιήθηκε η διαδικασία που περιγράφεται ακολούθως. Εξοπλισμός Όλοι οι προσδιορισμοί πραγματοποιήθηκαν με φασματοφωτόμετρο μάζας με επαγωγικά συζευγμένο πλάσμα (ICP-MS) και δειγματολήπτη (Thermo icap Qc με τον δειγματολήπτη ESI 4 Q). Για τον προσδιορισμό Επιδημιολογική μελέτη για την εκτίμηση των επιπτώσεων της έκθεσης παιδιών σε υψηλές συγκεντρώσεις βαρέων μετάλλων 44

46 του ανόργανου αρσενικού στα ούρα, χρησιμοποιήθηκε αντλία υγρής χρωματογραφίας (Agilent 1200 LC) που συνδέθηκε στο ICP-MS (LC-ICP-MS). Για την χώνευση των χωμάτων χρησιμοποιήθηκε ειδικός φούρνος μικροκυμάτων, υψηλής πίεσης (Milestone START D) με δοχεία χώνευσης χωρητικότητας 100 ml. Κατεργασία δειγμάτων α. Για τον προσδιορισμό των μετάλλων στα ούρα, το δείγμα αραιώθηκε σε αναλογία 1:10 με διάλυμα 2% HNO 3. β. Για τον προσδιορισμό των μετάλλων στα χώματα, ακολουθήθηκε η παρακάτω διαδικασία: Ποσότητα δείγματος περίπου 100 γρ., μεταφέρεται σε κλίβανο ξήρανσης (102 ο C) για 4 5 ώρες, ώστε να απομακρυνθεί πλήρως η υγρασία του. Μετά την ξήρανση περνάμε το δείγμα από κόσκινο 2 mm, ζυγίζουμε 0,2 γρ. από το κοσκινισμένο δείγμα στο δοχείο χώνευσης του φούρνου μικροκυμάτων. Προσθέτουμε 4 ml ΗΝΟ 3, 1 ml υπεροξειδίου του υδρογόνου, 2 ml ΗCl και 2 ml νερού, και μετά από 30 λεπτά σφραγίζουμε τα δοχεία και τα τοποθετούμε στον φούρνο μικροκυμάτων. Η χώνευση πραγματοποιείται με ειδικό πρόγραμμα (20 min στους 200 o C). Μετά τη χώνευση τα δείγματα αραιώνονται στα 500ml και είναι έτοιμα για μέτρηση. γ. Για τον προσδιορισμό του ανόργανου αρσενικού στα ούρα, το δείγμα αραιώθηκε σε αναλογία 1:10 με διάλυμα κινητής φάσης ph / Προσδιορισμός Οι συνθήκες tuning που δίνονται από τον κατασκευαστή (STD MODE) και χρησιμοποιήθηκαν σε όλους τους προσδιορισμούς, είναι: ι. Θερμοκρασία θαλάμου εκνέφωσης: 2,7 ο C ιι. Sample depth: 5,0 mm ιιι. Λόγος CeO + /Ce + :< 2,0 % ιv. Λόγος Ba 2+ /Ba + :< 3,0 % v. RF power: 1550 watt Πριν από την έναρξη των αναλύσεων, ελέγχεται η ορθή λειτουργία του οργάνου στο KED MODE, σύμφωνα με τα παρακάτω κριτήρια: Mass Response Max. Min. Max. RSD % Ratio (cps) error (u) peakwidth (u) peakwidth (u) 59Co > <3 0,1 0,65 0,85 115In > <3 0,1 0,65 0,85 238U > <3 0,1 0,65 0,85 59Co/35Cl.16O >18 140Ce.16O/140Ce (oxides) <0,01 Bkg4.5 <0,5 Bkg220.7 <2 Για τον προσδιορισμό των μετάλλων στα ούρα και στα χώματα, πραγματοποιήθηκε βαθμονόμηση του οργάνου με τα αντίστοιχα πρότυπα. Η ποσοτικοποίηση για τα δείγματα γίνεται με το λογισμικό του οργάνου (Thermo QTEGRA), με την τεχνική του εσωτερικού προτύπου, και εφόσον το R 2 της καμπύλης βαθμονόμησης είναι μεγαλύτερο από 0,999. Για τον προσδιορισμό του ανόργανου αρσενικού στα ούρα, πραγματοποιήθηκε αρχικά διαχωρισμός όλων των μορφών του αρσενικού με χρωματογραφία και στην συνέχεια ποσοτικός προσδιορισμός των μορφών αρσενικού. Η στήλη που χρησιμοποιήθηκε ήταν η CF-As-01 της ESI, η ροή ήταν 0,19 ml/min, ο όγκος δείγματος 25 μl και η κινητή φάση αμμωνία-φωσφορικό οξύ σε ph 9,7. Τυπικό χρωματογράφημα, συγκεντρώσεων 0,5 μg/l για όλα τα είδη του αρσενικού, είναι το: Επιδημιολογική μελέτη για την εκτίμηση των επιπτώσεων της έκθεσης παιδιών σε υψηλές συγκεντρώσεις βαρέων μετάλλων 45

47 4.3 Στατιστική επεξεργασία Για την στατιστική επεξεργασία τα δεδομένα κωδικοποιήθηκαν και καταχωρήθηκαν στο στατιστικό πρόγραμμα STATA Για την περιγραφή των ποιοτικών χαρακτηριστικών της παρούσας μελέτης χρησιμοποιήθηκαν απόλυτες (αριθμός παρατηρήσεων) και σχετικές (εκατοστιαίες αναλογίες) συχνότητες. Η περιγραφή των ποσοτικών χαρακτηριστικών βασίστηκε στον υπολογισμό της διαμέσου (median) και του ενδοτεταρτημοριακού εύρους ΕΤΕ (interquartile range - IQR). Η στατιστική αξιολόγηση της σχέσης μεταξύ των ποιοτικών χαρακτηριστικών και της περιοχής (Λαύριο- Περιστέρι) βασίστηκε στην δοκιμασία Χ 2 του Pearson. Η κατανομή της συγκέντρωσης των βαρέων μετάλλων είναι ασύμμετρη και συνεπώς όλες οι αναλύσεις βασίστηκαν σε μη παραμετρικές δοκιμασίες. Η στατιστική αξιολόγηση της διαφοροποίησης των ποσοτικών χαρακτηριστικών ανάλογα με την περιοχή (Λαύριο- Περιστέρι) πραγματοποιήθηκε εφαρμόζοντας τον μη παραμετρικό έλεγχο Mann-Whitney. Τέλος, η αντίστοιχη αξιολόγηση για τη διερεύνηση της συσχέτισης παραμέτρων όπως η ηλικία και ο δείκτης μάζας σώματος με τις συγκεντρώσεις των βαρέων μετάλλων βασίστηκε στον υπολογισμό του μη παραμετρικoύ συντελεστή συσχέτισης Spearman. Επιδημιολογική μελέτη για την εκτίμηση των επιπτώσεων της έκθεσης παιδιών σε υψηλές συγκεντρώσεις βαρέων μετάλλων 46

48 5. Αποτελέσματα 5.1 Περιγραφή του δείγματος Ερωτηματολόγιο συνολικού δείγματος Το συνολικό δείγμα της μελέτης ανήλθε σε 322 παιδιά, εκ των οποίων 241 (74,8%) από το Λαύριο και 81 (25,2%) οι μάρτυρες από το Περιστέρι (πίνακας 1). Στις συγκεκριμένες περιοχές η μέση διάρκεια διαβίωσης των γονέων είναι 20,4 έτη (SD 14,3), κατά συνέπεια η μέση διαμονή των παιδιών είναι από τη γέννηση τους στις αντίστοιχες περιοχές. Πίνακας 1. Κατανομή δείγματος ανά περιοχή Δείγμα Ν % Λαυρίου ,8 Περιστερίου 81 25,2 Σύνολο Ως προς το φύλο συμμετείχαν 175 αγόρια (54,35) και 147 κορίτσια (45,7%), μέσης ηλικίας 8,3 ετών (SD 2,4), που κατανέμονται στις τάξεις του Δημοτικού όπως παρουσιάζεται στον πίνακα 2. Πίνακας 2. Κατανομή δείγματος ανά τάξη Τάξη Ν % Α Δημοτικού 75 23,3 Β Δημοτικού 47 14,6 Γ Δημοτικού 49 15,2 Δ Δημοτικού 42 13,0 Ε Δημοτικού 36 11,2 ΣΤ Δημοτικού 40 12,4 ΔΓ/ΔΑ 33 10,2 Σύνολο Ως προς τη χώρα γέννησης των συμμετεχόντων παιδιών, 95% (306) γεννήθηκαν στην Ελλάδα, 2 παιδιά στην αλλοδαπή και 14 ερωτηματολόγια δεν είχαν απάντηση. Στις απαντήσεις για το μορφωτικό επίπεδο των γονέων, τόσο για τον πατέρα όσο και για τη μητέρα αναφέρεται ο ακόλουθος πίνακας 3. Πίνακας 3. Κατανομή γονέων του δείγματος κατά μορφωτικό επίπεδο Επίπεδο εκπαίδευσης Υποχρεωτική Δευτεροβάθμια Τριτοβάθμια ΔΓ/ΔΑ Σ πατέρα 59 (18,3%) 137 (42,5%) 89 (27,6%) 37 (11,5%) 322 μητέρας 46 (14,3%) 144 (44,7%) 111 (34,5%) 21 (6,5%) 322 Σύνολο 105 (16,3%) 281 (43,6%) 200 (31%) 58 (9%) 644 Οι γονείς περιέγραψαν την υγεία του παιδιού τους ως άριστη (174 γονείς/54%), πολύ καλή (124/38,5%) και καλή (24/7,5%), ενώ στο ερώτημα αν το παιδί πάσχει από χρόνιο νόσημα 42 άτομα (13%) απάντησαν καταφατικά, 258 (80,1%) αρνητικά και 22 γονείς (6,8%) δεν απάντησαν. (Πίνακας 4). Στα χρόνια νοσήματα αναφέρονται και 10 περιπτώσεις με νοσήματα που δεν καλύπτονται από τα προαναφερόμενα και αφορούν σε αλλεργίες, νόσους γαστρεντερικού και νευρικού συστήματος. Επιδημιολογική μελέτη για την εκτίμηση των επιπτώσεων της έκθεσης παιδιών σε υψηλές συγκεντρώσεις βαρέων μετάλλων 47

49 Πίνακας 4. Κατανομή δείγματος ανά χρόνιο νόσημα Χρόνιο νόσημα Ν % 1. Χρόνια βρογχίτιδα 7 14,90 2. Υπέρταση 1 2,13 3. Σακχαρώδη διαβήτης τύπου ΙΙ Ορμονικά / Ενδοκρινολογικά 4 8,51 5. Ημικρανία (κεφαλαλγία) 1 2,13 6. Χρόνια νοσήματα δέρματος (ψωρίαση, έκζεμα, αλλαγές 8 17,03 στη χρώση, υπερκεράτωση) 7. Χρόνια νοσήματα αίματος (αναιμία, λευκοπενία, 3 6,38 θρομβοκυτταροπενία) 8. Κατάθλιψη ή/και συναισθηματικές διαταραχές 1 2,13 9. Αγχώδης διαταραχή ή/και διαταραχές πανικού Άσθµα 4 8, Διαταραχές στην ομιλία 1 2, Καρδιαγγειακές παθήσεις 2 4, Αυτισμός 1 2, Νεφρολογικά προβλήματα 3 6, Κράμπες Μυϊκή ατονία, ενοχλήσεις σε μύες και αρθρώσεις 1 2, Άλλο χρόνιο πρόβλημα 10 21,30 Εκτός από τα χρόνια νοσήματα προκύπτει από το ερωτηματολόγιο ότι 138 παιδιά (42,9%) αρρώστησαν ή αντιμετώπισαν πρόβλημα υγείας τον τελευταίο χρόνο, δεν αρρώστησαν το 50,9% (164 παιδιά) και 6,2% (20 παιδιά) δεν απάντησαν. Οι 9 άλλες απαντήσεις συμπεριλάμβαναν μεταξύ άλλων εποχιακές λοιμώξεις, παιδικές ασθένειες και εγχείρηση αμυγδαλών/πολύποδα (πίνακας 5) Πίνακας 5. Κατανομή δείγματος ανά κοινό νόσημα του τελευταίου έτους Πρόβλημα υγείας τον τελευταίο χρόνο Συχνότητα % απαντήσεων 1. Γρίπη Ίωση ,07 2. Πονοκέφαλος Ημικρανίες 18 6,64 3. Βήχας 53 19,56 4. Δύσπνοια, δυσκολία στην αναπνοή 4 1,48 5. Μελαγχολία Κατάθλιψη Προβλήματα στομάχου 6 2,21 7. Προβλήματα εντέρου ( + δυσκοιλιότητας και 10 3,69 διάρροιας 8. Προβλήματα ύπνου 2 0,74 9. Πνευμονία 2 0, Έμετοι, ναυτία 9 3, Ενόχληση σε μύτη/στόμα/μάτια 18 6, Δερματολογικά προβλήματα 21 7, Αιματολογικά προβλήματα 1 0, Δυσκολία στη συγκέντρωση 4 1, Άλλο πρόβλημα 9 3,32 Σύνολο Ως προς την ιατρική παρακολούθηση τα τελευταία 2 έτη, 187 παιδιά (58,1%) έχουν κάνει διάφορες ειδικές διαγνωστικές εξετάσεις, 125 (38,8%) δεν έχουν εξετασθεί και σε 10 ερωτηματολόγια (3,1%) δεν υπήρχε απάντηση (πίνακας 6). Από τις 16 περιπτώσεις ειδικών εξετάσεων αίματος οι 10 αφορούσαν σε ενδοκρινολογικές εξετάσεις θυρεοειδούς. Επιδημιολογική μελέτη για την εκτίμηση των επιπτώσεων της έκθεσης παιδιών σε υψηλές συγκεντρώσεις βαρέων μετάλλων 48

50 Πίνακας 6. Κατανομή δείγματος με το αν έκανε διαγνωστικές εξετάσεις Διαγνωστικές εξετάσεις Ν % Γενική αίματος ,6 Γενική ούρων ,74 Ακτινογραφία 22 6,55 Υπέρηχος 18 5,36 Ειδικές εξετάσεις αίματος 16 4,76 Σύνολο Τον τελευταίο χρόνο 240 παιδιά (74,5%) έχουν επισκεφτεί οδοντίατρο, 80 (24,8%) δεν έχουν πάει σε οδοντίατρο και 2 (0,6%) δεν απάντησαν. Στο ερώτημα αν έχουν γίνει ειδικές εξετάσεις ούρων ή αίματος ώστε να ελεγχθεί ο οργανισμός του παιδιού σε βαρέα μέταλλα, 318 (98,8%) έδωσαν αρνητική απάντηση και 4δεν απάντησαν (1,2%). Στον πίνακα 7 αποτυπώνονται τα αποτελέσματα για τις διατροφικές συνήθειες των παιδιών στο σύνολο του δείγματος. Πίνακας 7. Κατανομή του δείγματος σύμφωνα με τις διατροφικές συνήθειες Διατροφικές συνήθειες Κάθε μέρα Σχεδόν κάθε 1-2 φορές Λιγότερο Ποτέ ΔΓ/ΔΑ του παιδιού μέρα εβδομαδιαίως συχνά Φρούτα και λαχανικά 84 (26,1%) 148 (46%) 57 (17,7%) 25 (7,8%) 3 (0,9%) 5 (1,6%) Κόκκινο κρέας (μοσχάρι, 9 (2,8%) 57 (17,7%) 211 (65,5%) 32 (9,9%) 8 (2,5%) 5 (1,6%) αρνί, χοιρινό) Όσπρια 3 (0,9%) 24 (7,5%) 201 (62,4%) 69 (21,4%) 20 (6,2%) 5 (1,6%) Γαλακτοκομικά προϊόντα 165 (51,2%) 128 (39,8%) 9 (2,8%) 11 (3,4%) 3 (0,9%) 6 (1,9%) Ψάρια 4 (1,2%) 6 (1,9%) 129 (40,1%) 156 (48,4%) 22 (6,8%) 5 (1,6%) Φυσικοί χυμοί 38 (11,8%) 105 (32,6%) 80 (24,8%) 76 (23,6%) 16 (5,0%) 7 (2,2%) Ροφήματα με ζάχαρη 20 (6,2%) 45 (14,0%) 58 (18,0%) 96 (29,8%) 97 (30,1%) 6 (1,9%) Κονσερβοποιημένα 1 (0,3%) 2 (0,6%) 7 (2,2%) 56 (17,4%) (2,8%) τρόφιμα (76,7%) Τροφές πλούσιες σε Vit. C 60 (18,6%) 129 (40,2%) 94 (29,2%) 27 (8,4%) 7 (2,2%) 5 (1,6%) (φρούτα) Τροφές πλούσιες σε Se (ξηροί καρποί, θαλασσινά) 9 (2,8%) 17 (5,3%) 88 (27,3%) 144 (44,7%) 55 (17,1%) 9 (2,8%) Από ερωτήσεις σχετικές με την προστασία της υγείας φαίνεται στον πίνακα 8, ότι το 82,6% των οικογενειών δε χρησιμοποιεί φίλτρο νερού ούτε μαγειρικά σκεύη από αλουμίνιο ή χαλκό (85,1%). Πίνακας 8. Κατανομή απαντήσεων ως προς τη χρήση προϊόντων προστασίας της υγείας Χρήση Ναι % Όχι % ΔΓ/ΔΑ % φίλτρο νερού 55 17, ,6 1 0,3 μαγειρικών σκευών Al-Cu 40 12, ,1 8 2,5 Οι απαντήσεις στο ερώτημα, αν τις τελευταίες 3 μέρες κατανάλωσε το παιδί ψάρι/θαλασσινά, ήταν κατά 21,4% καταφατικές (69 παιδιά) και 78,6% αρνητικές (253 παιδιά). Σε 66 ερωτηματολόγια αναφέρεται αναλυτικά το είδος του ψαριού που καταναλώθηκε. Επιδημιολογική μελέτη για την εκτίμηση των επιπτώσεων της έκθεσης παιδιών σε υψηλές συγκεντρώσεις βαρέων μετάλλων 49

51 5.1.1 Σωματομετρικές και κλινικές εξετάσεις & εξετάσεις ούρων συνολικού δείγματος Οι σωματομετρικές και κλινικές εξετάσεις καθώς και οι εξετάσεις των ούρων ως προς τις συγκεντρώσεις σε βαρέα μέταλλα απέδωσαν τα ακόλουθα αποτελέσματα (πίνακας 9). Όσον αφορά στην εξέταση νυχιών και ούλων για το σύνολο των παιδιών του δείγματος ήταν φυσιολογική. Πίνακας 9. Μέσος όρος και διάμεσος σωματομετρικών χαρακτηριστικών και συγκέντρωσης μετάλλων στα ούρα για το σύνολο του δείγματος (Ν=322) Παράμετρος Median (IQR) Βάρος (kg) 31.0 (24.5, 40.0) Ύψος (cm) (129.0, 146.0) Δείκτης μάζας σώματος (kg/m2) 16.6 (14.8, 19.2) As (μg/l) 9.3 (5.1, 24.4) Cd (μg/l) 0.1 (0.1, 0.1) Cr (μg/l) 1.0 (0.5, 1.6) Co (μg/l) 1.2 (0.7, 1.9) Pb (μg/l) 4.5 (2.2, 7.4) Hg (μg/l) 0.2 (0.1, 0.5) Ni (μg/l) 2.7 (1.7, 4.3) Se (μg/l) 32.2 (22.1, 44.3) Αλβουμίνη (mg/l) 8.0 (5.0, 13.0) Κρεατινίνη (mg/dl) (72.0, 139.5) μg As / g κρεατινίνης 10.6 (5.2, 24.4) 5.2 Ανάλυση Συνολικό δείγμα Στους ακόλουθους πίνακες (10-12) παρουσιάζονται τα αποτελέσματα της ανάλυσης που έγινε με συντελεστή συσχέτισης κατά Spearman εξαιτίας ασύμμετρης κατανομής των παραμετρικών δεδομένων. Από τον πίνακα 10 για το σύνολο του δείγματος φαίνεται ότι υπάρχει στατιστικά σημαντική σχέση μεταξύ της ηλικίας και της συγκέντρωσης καδμίου, κοβαλτίου και σεληνίου (p=0,002, p=0,0048, p=0,02 αντίστοιχα) της κρεατινίνης και της ηλικίας, του ύψους, του βάρους και του ΔΜΣ (p<0,001, p<0,001, p<0,001, p=0,0082 αντίστοιχα) και της αλβουμίνης σε σχέση με όλα τα μέταλλα (p<0,001 όλα) Επίσης φαίνεται ότι υπάρχει αρνητική σημαντική σχέση μεταξύ του ΔΜΣ και της αλβουμίνης (p=0,0171) και θετική σημαντική σχέση μεταξύ. Επιδημιολογική μελέτη για την εκτίμηση των επιπτώσεων της έκθεσης παιδιών σε υψηλές συγκεντρώσεις βαρέων μετάλλων 50

52 Πίνακας 10. Συντελεστής συσχέτισης του Spearman σωματομετρικών χαρακτηριστικών και συγκέντρωσης μετάλλων στα ούρα για το σύνολο του δείγματος (Ν=322) Ηλικία 1 Ηλικία Βάρος Ύψος ΔΜΣ As Cd Cr Co Pb Hg Ni Se Αλβουμίνη Κρεατινίνη Βάρος * 1 <0.001 Ύψος * * 1 <0.001 <0.001 ΔΜΣ * * * 1 <0.001 <0.001 <0.001 As Cd * * Cr * * <0.001 Co * * * * < Pb * * * * <0.001 <0.001 <0.001 Hg * * * * < Ni * * * * * * <0.001 <0.001 <0.001 < Se * * * * * * * * <0.001 <0.001 <0.001 <0.001 <0.001 <0.001 <0.001 Αλβουμίνη * * * * * * * * * <0.001 <0.001 <0.001 <0.001 <0.001 <0.001 Κρεατινίνη * * * * * * * * * * * * * 1 <0.001 <0.001 < <0.001 <0.001 <0.001 <0.001 <0.001 <0.001 <0.001 <0.001 <0.001 μg As / g κρεατινίνης -0,1252* 0,0281-0,1535* 0,0070-0,1392* 0,0145-0,1321* 0,0204 0,8579* <0,001 *Στατιστικά σημαντικά σε α=5% -0,0037 0,9486-0,0339 0,5539-0,0490 0,3917 0,0249 0,6630 0,1783* 0,0017-0,0746 0,1917-0,0040 0,9439-0,1058 0,0636-0,1310* 0,0214 Από τον πίνακα 11 για το δείγμα των μαρτύρων του Περιστερίου φαίνεται ότι υπάρχει στατιστικά σημαντική σχέση μεταξύ της αλβουμίνης και των μετάλλων καδμίου, χρωμίου, κοβαλτίου, μολύβδου, υδράργυρου, νικελίου και σεληνίου (p=0,008, p<0,001, p=0,0022, p<0,001, p<0,001, p=0,0003 και p<0,001 αντίστοιχα) και της κρεατινίνης και όλων των υπό έλεγχο παραμέτρων, δηλαδή της ηλικίας (p=0,0031), του ύψους (p=0,0085), του βάρους (p=0,0132)και του ΔΜΣ (p=0,047) και αρσενικού (p=0,0092), καδμίου (p=0,0002) χρωμίου (p=0,0002), κοβαλτίου (p<0,001), μολύβδου (p<0,0001), υδραργύρου (p<0,001), νικελίου (p=0), σεληνίου (p<0,001) και αλβουμίνης (p<0,001). Επιδημιολογική μελέτη για την εκτίμηση των επιπτώσεων της έκθεσης παιδιών σε υψηλές συγκεντρώσεις βαρέων μετάλλων 51

53 Πίνακας 11. Συντελεστής συσχέτισης του Spearman σωματομετρικών χαρακτηριστικών και συγκέντρωσης μετάλλων στα ούρα στο Περιστέρι (Ν=81) Ηλικία 1 Ηλικία Βάρος Ύψος ΔΜΣ As Cd Cr Co Pb Hg Ni Se Αλβουμ. Κρεατιν. Βάρος * 1 <0.001 Ύψος * * 1 <0.001 <0.001 ΔΜΣ * * * <0.001 <0.001 As Cd Cr * Co * Pb * * * < Hg * * * * Ni * * * * * < Se * * * * * * * <0.001 <0.001 <0.001 <0.001 <0.001 <0.001 Αλβουμίνη * * * * * * * < <0.001 < <0.001 Κρεατινίνη * * * * * * * * * * * * * < < <0.001 < ,3537* μg As / g κρεατινίνης -0,1695 0,1353-0,1356 0,2334-0,1456 0,2005-0,1048 0,3581 0,7531* <0,001-0,1754 0,1220-0,2021 0,0740-0,1626 0,1522-0,2328* 0,0390-0,0971 0,3948 0,0014-0,2253* 0,0459-0,2235* 0,0477-0,3320* 0,0028 *Στατιστικά σημαντικά σε α=5% Από τον πίνακα 12 για το δείγμα των παιδιών του Λαυρίου φαίνεται ότι υπάρχει στατιστικά σημαντική σχέση μεταξύ της ηλικίας και της συγκέντρωσης καδμίου, κοβαλτίου και σεληνίου (p=0,0025, p=0,0106 και p=0,0447 αντίστοιχα) του ύψους των παιδιών και της συγκέντρωσης καδμίου (p=0,0336) της αλβουμίνης και των μετάλλων αρσενικού, καδμίου, χρωμίου, κοβαλτίου, μολύβδου, υδράργυρου, νικελίου και σεληνίου (p=0,0144, p=0,0118, p=0,0002, p<0,001, p<0,001, p=0,00383, p<0,001 και p<0,001 αντίστοιχα). της κρεατινίνης και όλων των υπό έλεγχο παραμέτρων εκτός του ΔΜΣ, δηλαδή της ηλικίας (p<0,001), του βάρους (p=0,0014), του ύψους (p=0,0001) και αρσενικού (p<0,001), καδμίου (p<0,001) χρωμίου (p<0,001), κοβαλτίου (p<0,001), μολύβδου (p<0,001), υδραργύρου (p<0,001), νικελίου (p<0,001), σεληνίου (p<0,001) και αλβουμίνης (p<0,001). Επιδημιολογική μελέτη για την εκτίμηση των επιπτώσεων της έκθεσης παιδιών σε υψηλές συγκεντρώσεις βαρέων μετάλλων 52

54 Πίνακας 12. Συντελεστής συσχέτισης του Spearman σωματομετρικών χαρακτηριστικών και συγκέντρωσης μετάλλων στα ούρα στο Λαύριο (Ν=241) Ηλικία 1 Ηλικία Βάρος Ύψος ΔΜΣ As Cd Cr Co Pb Hg Ni Se Αλβουμίνη Κρεατινίνη Βάρος * 1 <0.001 Ύψος * * 1 <0.001 <0.001 ΔΜΣ * * * 1 <0.001 <0.001 <0.001 As Cd * * * Cr * Co * * * * < Pb * * * * <0.001 <0.001 <0.001 Hg * * < Ni * * * * * < <0.001 < Se * * * * * * * * <0.001 <0.001 <0.001 <0.001 <0.001 <0.001 <0.001 Αλβουμίνη * * * * * * * * <0.001 < <0.001 <0.001 Κρεατινίνη * * * * * * * * * * * * 1 < <0.001 <0.001 <0.001 <0.001 <0.001 <0.001 <0.001 <0.001 <0.001 μg As / g κρεατινίνης -0,1037 0,1175-0,1509* 0,0223-0,1328* 0,0446-0,1356* 0,0403 0,8866* <0,001 *Στατιστικά σημαντικά σε α=5% 0,0501 0,4502-0,0236 0,7228-0,0139 0,8341 0,0471 0,4779 0,2745* <0,001 0,0006 0,9930 0,0819 0,2167-0,0555 0,4033-0,0628 0, Συγκρίσεις μεταβλητών μεταξύ Λαυρίου & Περιστερίου Στον ακόλουθο πίνακα 13 παρουσιάζονται ο έλεγχος χ2 της ποσοστιαίας κατανομής και το t-test για τη σύγκριση των μέσων όρων δημογραφικών παραμέτρων σε Λαύριο και Περιστέρι, τις 2 περιοχές του δείγματος με τις αντίστοιχες τιμές p. Στατιστικά σημαντικά αποτελέσματα προκύπτουν σε σχέση με το εκπαιδευτικό επίπεδο των γονέων (πατέρα και μητέρας) και την τάξη που πηγαίνει το παιδί. Επιδημιολογική μελέτη για την εκτίμηση των επιπτώσεων της έκθεσης παιδιών σε υψηλές συγκεντρώσεις βαρέων μετάλλων 53

55 Πίνακας 13. Έλεγχος χ2 της ποσοστιαίας κατανομής και t-test για τη σύγκριση των μέσων όρων βασικών δημογραφικών παραμέτρων σε Λαύριο και Περιστέρι (Ν=322) Περιστέρι Λαύριο Overall N (%) N (%) N (%) p-value Χώρα Γέννησης παιδιού Ελλάδα 79 (97.5) 227 (94.2) 306 (95.0) Αίγυπτος 0 (0.0) 1 (0.4) 1 (0.3) Αλβανία 1 (1.2) 0 (0.0) 1 (0.3) ΔΓ/ΔΑ 1 (1.2) 13 (5.4) 14 (4.3) Επίπεδο εκπαίδευσης πατέρα <0.001 Υποχρεωτική 12 (14.8) 47 (19.5) 59 (18.3) Δευτεροβάθμια 47 (58.0) 90 (37.3) 137 (42.5) Τριτοβάθμια 22 (27.2) 67 (27.8) 89 (27.6) ΔΓ/ΔΑ 0 (0.0) 37 (15.4) 37 (11.5) Επίπεδο εκπαίδευσης μητέρας Υποχρεωτική 14 (17.3) 32 (13.3) 46 (14.3) Δευτεροβάθμια 47 (58.0) 97 (40.2) 144 (44.7) Τριτοβάθμια 20 (24.7) 91 (37.8) 111 (34.5) ΔΓ/ΔΑ 0 (0.0) 21 (8.7) 21 (6.5) Φύλο παιδιού Άρρεν 51 (63.0) 124 (51.5) 175 (54.3) Θήλυ 30 (37.0) 117 (48.5) 147 (45.7) Σε ποια τάξη του Δημοτικού πηγαίνει το παιδί σας; A Δημοτικού 18 (22.2) 57 (23.7) 75 (23.3) B Δημοτικού 15 (18.5) 32 (13.3) 47 (14.6) Γ Δημοτικού 10 (12.3) 39 (16.2) 49 (15.2) Δ Δημοτικού 14 (17.3) 28 (11.6) 42 (13.0) Ε Δημοτικού 12 (14.8) 24 (10.0) 36 (11.2) ΣΤ Δημοτικού 11 (13.6) 29 (12.0) 40 (12.4) ΔΓ/ΔΑ 1 (1.2) 32 (13.3) 33 (10.2) Mean (SD) Mean (SD) Mean (SD) p-value Ηλικία 8.6 (1.8) 8.3 (2.6) 8.3 (2.4) Πόσα χρόνια μένετε στην περιοχή; 19.6 (15.0) 20.7 (14.1) 20.4 (14.3) Από τον έλεγχο χ2 της κατανομής της κατάστασης της υγείας των παιδιών σε Λαύριο & Περιστέρι προκύπτουν στατιστικά σημαντικά αποτελέσματα ως προς τη νοσηρότητα των παιδιών (περιγραφή της υγείας του παιδιού, ύπαρξη χρόνιων νοσημάτων και εμφάνιση κοινών νοσημάτων το τελευταίο έτος). Επίσης διαφοροποιούνται τα παιδιά των δύο περιοχών σε στατιστικά σημαντικό επίπεδο ως προς την επίσκεψη σε οδοντίατρο (πίνακας 14). Επιδημιολογική μελέτη για την εκτίμηση των επιπτώσεων της έκθεσης παιδιών σε υψηλές συγκεντρώσεις βαρέων μετάλλων 54

56 Πίνακας 14. Έλεγχος χ2 της ποσοστιαίας κατανομής της κατάστασης της υγείας σε Λαύριο και Περιστέρι (Ν=322) Περιστέρι Λαύριο Overall N (%) N (%) N (%) p-value Πως θα περιγράφατε την υγεία του παιδιού σας; <0.001 Άριστη 31 (38.3) 143 (59.3) 174 (54.0) πολύ καλή 47 (58.0) 77 (32.0) 124 (38.5) Καλή 3 (3.7) 21 (8.7) 24 (7.5) Πάσχει το παιδί σας από κάποιο χρόνιο νόσημα; Ναι 5 (6.2) 37 (15.4) 42 (13.0) Όχι 76 (93.8) 182 (75.5) 258 (80.1) ΔΓ/ΔΑ 0 (0.0) 22 (9.1) 22 (6.8) Ποιό χρόνιο πρόβλημα Χρόνια βρογχίτιδα Υπέρταση Σακχαρώδη διαβήτης τύπου ΙΙ Ορμονικά Ενδοκρινολογικά Ημικρανία (κεφαλαλγία) Χρόνια νοσήματα δέρματος (ψωρίαση, έκζεμα, αλλαγές στη χρώση, υπερκεράτωση) Χρόνια νοσήματα αίματος (αναιμία, λευκοπενία, θρομβοκυτταροπενία) Κατάθλιψη ή/και συναισθηματικές διαταραχές Αγχώδη διαταραχή ή/και διαταραχές πανικού Άσθμα Διαταραχές στην ομιλία Καρδιαγγειακές παθήσεις Αυτισμός Πρόβλημα στα νεφρά Κράμπες Μυϊκή ατονία, ενοχλήσεις σε μύες και αρθρώσεις Άλλο χρόνιο πρόβλημα Σύνολο χρονίων νοσημάτων/αριθμός παιδιών 6/5 41/37 47/42 Πρόβλημα υγείας το τελευταίο έτος (εκτός χρόνιων νοσημάτων) <0,001 Ναι 2 (2.5) 136 (56.4) 138 (42.9) Όχι 79 (97.5) 85 (35.3) 164 (50.9) ΔΓ/ΔΑ 0 (0.0) 20 (8.3) 20 (6.2) Άλλο πρόβλημα. Γρίπη-Ίωση Πονοκέφαλος ημικρανίες Βήχας Δύσπνοια, δυσκολία στην αναπνοή Μελαγχολία-Κατάθλιψη Προβλήματα στομάχου Προβλήματα εντέρου (+ δυσκοιλιότητας & διάρροιας) Προβλήματα ύπνου Πνευμονία Έμετοι, ναυτία Ενόχληση σε μύτη/στόμα/μάτια Δερματολογικά προβλήματα Αιματολογικά προβλήματα Δυσκολία στη συγκέντρωση Άλλο πρόβλημα Επιδημιολογική μελέτη για την εκτίμηση των επιπτώσεων της έκθεσης παιδιών σε υψηλές συγκεντρώσεις βαρέων μετάλλων 55

57 Σύνολο νοσημάτων τελευταίου έτους/αριθμός παιδιών 3/2 268/ /138 Τα τελευταία 2 έτη έχει κάνει το παιδί σας διαγνωστικές εξετάσεις; Ναι 61 (75.3) 126 (52.3) 187 (58.1) Όχι 20 (24.7) 105 (43.6) 125 (38.8) ΔΓ/ΔΑ 0 (0.0) 10 (4.1) 10 (3.1) Διαγνωστικές εξετάσεις Γενική αίματος Γενική ούρων Ακτινογραφία Υπέρηχος Ειδικές εξετάσεις αίματος Σύνολο εξετάσεων/αριθμός παιδιών 107/61 229/ /187 Έχει επισκεφτεί το παιδί σας οδοντίατρο τον τελευταίο χρόνο; Ναι 70 (86.4) 170 (70.5) 240 (74.5) Όχι 10 (12.3) 70 (29.0) 80 (24.8) ΔΓ/ΔΑ 1 (1.2) 1 (0.4) 2 (0.6) Στην εφαρμογή του έλεγχου χ2 της κατανομής των διατροφικών συνηθειών σε Λαύριο και Περιστέρι διαπιστώθηκαν στατιστικά σημαντικά αποτελέσματα στην κατανάλωση φρούτων και λαχανικών, σε γαλακτοκομικά προϊόντα, φυσικούς χυμούς, σακχαρούχα ροφήματα, κονσερβοποιημένα προϊόντα και κατανάλωση τροφών πλούσιων σε σελήνιο (πίνακας 15). Πίνακας 15. Έλεγχος χ2 της ποσοστιαίας κατανομής διατροφικών συνηθειών σε Λαύριο και Περιστέρι (Ν=322) Περιστέρι Λαύριο Overall N (%) N (%) N (%) p-value Πόσες φορές την εβδομάδα το παιδί σας τρώει/πίνει: φρούτα και λαχανικά; <0.001 Κάθε μέρα 0 (0.0) 84 (34.9) 84 (26.1) Σχεδόν κάθε μέρα 50 (61.7) 98 (40.7) 148 (46.0) 1-2 φορές την εβδομάδα 23 (28.4) 34 (14.1) 57 (17.7) Λιγότερο συχνά 6 (7.4) 19 (7.9) 25 (7.8) Ποτέ 1 (1.2) 2 (0.8) 3 (0.9) ΔΓ/ΔΑ 1 (1.2) 4 (1.7) 5 (1.6) κόκκινο κρέας (μοσχάρι, αρνί, χοιρινό) Κάθε μέρα 0 (0.0) 9 (3.7) 9 (2.8) Σχεδόν κάθε μέρα 8 (9.9) 49 (20.3) 57 (17.7) 1-2 φορές την εβδομάδα 64 (79.0) 147 (61.0) 211 (65.5) Λιγότερο συχνά 6 (7.4) 26 (10.8) 32 (9.9) Ποτέ 2 (2.5) 6 (2.5) 8 (2.5) ΔΓ/ΔΑ 1 (1.2) 4 (1.7) 5 (1.6) όσπρια; Κάθε μέρα 0 (0.0) 3 (1.2) 3 (0.9) Σχεδόν κάθε μέρα 6 (7.4) 18 (7.5) 24 (7.5) 1-2 φορές την εβδομάδα 55 (67.9) 146 (60.6) 201 (62.4) Λιγότερο συχνά 11 (13.6) 58 (24.1) 69 (21.4) Ποτέ 8 (9.9) 12 (5.0) 20 (6.2) ΔΓ/ΔΑ 1 (1.2) 4 (1.7) 5 (1.6) γαλακτοκομικά προϊόντα <0.001 Κάθε μέρα 0 (0.0) 165 (68.5) 165 (51.2) Σχεδόν κάθε μέρα 77 (95.1) 51 (21.2) 128 (39.8) Επιδημιολογική μελέτη για την εκτίμηση των επιπτώσεων της έκθεσης παιδιών σε υψηλές συγκεντρώσεις βαρέων μετάλλων 56

58 1-2 φορές την εβδομάδα 1 (1.2) 8 (3.3) 9 (2.8) Λιγότερο συχνά 1 (1.2) 10 (4.1) 11 (3.4) Ποτέ 1 (1.2) 2 (0.8) 3 (0.9) ΔΓ/ΔΑ 1 (1.2) 5 (2.1) 6 (1.9) Ψάρια Κάθε μέρα 0 (0.0) 4 (1.7) 4 (1.2) Σχεδόν κάθε μέρα 1 (1.2) 5 (2.1) 6 (1.9) 1-2 φορές την εβδομάδα 35 (43.2) 94 (39.0) 129 (40.1) Λιγότερο συχνά 35 (43.2) 121 (50.2) 156 (48.4) Ποτέ 9 (11.1) 13 (5.4) 22 (6.8) ΔΓ/ΔΑ 1 (1.2) 4 (1.7) 5 (1.6) φυσικούς χυμούς <0.001 Κάθε μέρα 0 (0.0) 38 (15.8) 38 (11.8) Σχεδόν κάθε μέρα 44 (54.3) 61 (25.3) 105 (32.6) 1-2 φορές την εβδομάδα 17 (21.0) 63 (26.1) 80 (24.8) Λιγότερο συχνά 12 (14.8) 64 (26.6) 76 (23.6) Ποτέ 7 (8.6) 9 (3.7) 16 (5.0) ΔΓ/ΔΑ 1 (1.2) 6 (2.5) 7 (2.2) ροφήματα με ζάχαρη <0.001 Κάθε μέρα 0 (0.0) 20 (8.3) 20 (6.2) Σχεδόν κάθε μέρα 3 (3.7) 42 (17.4) 45 (14.0) 1-2 φορές την εβδομάδα 14 (17.3) 44 (18.3) 58 (18.0) Λιγότερο συχνά 17 (21.0) 79 (32.8) 96 (29.8) Ποτέ 46 (56.8) 51 (21.2) 97 (30.1) ΔΓ/ΔΑ 1 (1.2) 5 (2.1) 6 (1.9) κονσερβοποιημένα τρόφιμα Κάθε μέρα 0 (0.0) 1 (0.4) 1 (0.3) Σχεδόν κάθε μέρα 0 (0.0) 2 (0.8) 2 (0.6) 1-2 φορές την εβδομάδα 1 (1.2) 6 (2.5) 7 (2.2) Λιγότερο συχνά 5 (6.2) 51 (21.2) 56 (17.4) Ποτέ 74 (91.4) 173 (71.8) 247 (76.7) ΔΓ/ΔΑ 1 (1.2) 8 (3.3) 9 (2.8) τροφές πλούσιες σε βιταμίνη c (φρούτα) <0.001 Κάθε μέρα 0 (0.0) 60 (24.9) 60 (18.6) Σχεδόν κάθε μέρα 46 (56.8) 83 (34.4) 129 (40.1) 1-2 φορές την εβδομάδα 26 (32.1) 68 (28.2) 94 (29.2) Λιγότερο συχνά 7 (8.6) 20 (8.3) 27 (8.4) Ποτέ 1 (1.2) 6 (2.5) 7 (2.2) ΔΓ/ΔΑ 1 (1.2) 4 (1.7) 5 (1.6) τροφές πλούσιες σε σελήνιο (ξηροί καρποί, θαλασσινά) <0.001 Κάθε μέρα 0 (0.0) 9 (3.7) 9 (2.8) Σχεδόν κάθε μέρα 1 (1.2) 16 (6.6) 17 (5.3) 1-2 φορές την εβδομάδα 20 (24.7) 68 (28.2) 88 (27.3) Λιγότερο συχνά 29 (35.8) 115 (47.7) 144 (44.7) Ποτέ 30 (37.0) 25 (10.4) 55 (17.1) ΔΓ/ΔΑ 1 (1.2) 8 (3.3) 9 (2.8) Ο έλεγχος χ2 της ποσοστιαίας κατανομής χρήσης φίλτρου νερού ή σκευών από αλουμίνιο ή χαλκό σε Λαύριο και Περιστέρι και κατανάλωση φρούτων-λαχανικών, καλλιεργημένων στο Λαύριο έδειξε σημαντική διαφορά στη χρήση μαγειρικών σκευών και όπως αναμενόταν στην κατανάλωση φρούτων και λαχανικών από την περιοχή του Λαυρίου (πίνακας 16). Επιδημιολογική μελέτη για την εκτίμηση των επιπτώσεων της έκθεσης παιδιών σε υψηλές συγκεντρώσεις βαρέων μετάλλων 57

59 Πίνακας 16. Έλεγχος χ2 της ποσοστιαίας κατανομής χρήσης ειδών σε Λαύριο και Περιστέρι και κατανάλωση φρούτων-λαχανικών καλλιεργημένων στο Λαύριο (Ν=322) Περιστέρι Λαύριο Overall N (%) N (%) N (%) p-value Χρησιμοποιείτε φίλτρο νερού; Ναι 9 (11.1) 46 (19.1) 55 (17.1) Όχι 71 (87.7) 195 (80.9) 266 (82.6) ΔΓ/ΔΑ 1 (1.2) 0 (0.0) 1 (0.3) Χρησιμοποιείτε μαγειρικά σκεύη από αλουμίνιο ή χαλκό; <0.001 Ναι 0 (0.0) 40 (16.6) 40 (12.4) Όχι 79 (97.5) 195 (80.9) 274 (85.1) ΔΓ/ΔΑ 2 (2.5) 6 (2.5) 8 (2.5) Συχνότητα αγοράς φρούτων & λαχανικών καλλιεργούμενων στην ευρύτερη Λαυρεωτική; <0.001 Πάντα 0 (0.0) 1 (0.4) 1 (0.3) Πολύ συχνά 0 (0.0) 23 (9.5) 23 (7.1) Αρκετά Συχνά 0 (0.0) 47 (19.5) 47 (14.6) Σπάνια 3 (3.7) 119 (49.4) 122 (37.9) Ποτέ 78 (96.3) 51 (21.2) 129 (40.1) Τα αποτελέσματα του ελέγχου Mann-Whitney για τη σύγκριση των ποσοτικών διαμέσων σωματομετρικών χαρακτηριστικών και συγκέντρωσης μετάλλων στα ούρα σε Λαύριο και Περιστέρι φαίνονται στον πίνακα 17 [αρσενικό (p=0,005), χρώμιο & μόλυβδο (p<0,001) και νικέλιο (p=0,006)]. Η συγκέντρωση αρσενικού σε μg ανά γραμμάριο κρεατινίνης μεταξύ των παιδιών Περιστερίου και Λαυρίου φαίνεται επίσης σημαντικά αυξημένη στα παιδιά της 2 ης περιοχής. Πίνακας 17. Έλεγχος Mann-Whitney για τη σύγκριση διαμέσων σωματομετρικών χαρακτηριστικών και συγκέντρωσης μετάλλων στα ούρα σε Λαύριο και Περιστέρι (Ν=322) Περιστέρι Λαύριο Overall Median (IQR) Median (IQR) Median (IQR) p-value Βάρος (kg) 31.8 (23.8, 39.0) 31.0 (24.5, 40.6) 31.0 (24.5, 40.0) Ύψος (cm) (128.0, 147.0) (129.0, 146.0) (129.0, 146.0) ΔΜΣ (kg/m2) 16.5 (15.0, 19.1) 16.8 (14.7, 19.4) 16.6 (14.8, 19.2) As (μg/l) 7.0 (4.3, 18.7) 10.6 (6.0, 30.3) 9.3 (5.1, 24.4) Cd (μg/l) 0.1 (0.1, 0.1) 0.1 (0.1, 0.1) 0.1 (0.1, 0.1) Cr (μg/l) 0.7 (0.4, 1.1) 1.1 (0.6, 1.7) 1.0 (0.5, 1.6) <0.001 Co (μg/l) 1.1 (0.6, 1.8) 1.2 (0.7, 1.9) 1.2 (0.7, 1.9) Pb (μg/l) 2.7 (1.6, 4.5) 5.6 (2.7, 8.4) 4.5 (2.2, 7.4) <0.001 Hg (μg/l) 0.2 (0.1, 0.5) 0.2 (0.1, 0.5) 0.2 (0.1, 0.5) Ni (μg/l) 2.4 (1.5, 3.7) 2.8 (1.9, 4.5) 2.7 (1.7, 4.3) Se (μg/l) 34.1 (21.6, 44.4) 32.1 (22.4, 44.0) 32.2 (22.1, 44.3) Αλβουμίνη (mg/l) 8.0 (5.0, 16.0) 8.0 (5.0, 13.0) 8.0 (5.0, 13.0) 0.27 Κρεατινίνη (mg/dl) 94.7 (64.6, 139.1) (73.1, 140.2) (72.0, 139.5) μg As/g κρεατινίνης 7.9 (4.5, 19.3) 11.2 (5.5, 26.5) 10.6 (5.2, 24.4) Επιδημιολογική μελέτη για την εκτίμηση των επιπτώσεων της έκθεσης παιδιών σε υψηλές συγκεντρώσεις βαρέων μετάλλων 58

60 5.2.3 Συγκρίσεις μεταβλητών δείγματος Λαυρίου Στον ακόλουθο πίνακα 18 παρουσιάζεται η ανάλυση που έγινε και οι συσχετίσεις μεταξύ του φύλου του παιδιού και διαφόρων ερωτημάτων του ερωτηματολογίου. Πίνακας 18. Έλεγχος χ2 της ποσοστιαίας κατανομής της κατάστασης της υγείας και των διατροφικών συνηθειών ανάλογα με το φύλο του παιδιού στο Λαύριο (Ν=241) Φύλο παιδιού Άρρεν Θήλυ Overall N (%) N (%) N (%) p-value Περιγραφή της υγείας του παιδιού από τους γονείς Άριστη 73 (58.9) 70 (59.8) 143 (59.3) πολύ καλή 43 (34.7) 34 (29.1) 77 (32.0) Καλή 8 (6.5) 13 (11.1) 21 (8.7) Πάσχει το παιδί από κάποιο χρόνιο νόσημα Ναι 23 (18.5) 14 (12.0) 37 (15.4) Όχι 93 (75.0) 89 (76.1) 182 (75.5) ΔΓ/ΔΑ 8 (6.5) 14 (12.0) 22 (9.1) Το τελευταίο έτος αρρώστησε από κάτι ή αντιμετώπισε κάποιο πρόβλημα υγείας Ναι 70 (56.5) 66 (56.4) 136 (56.4) Όχι 46 (37.1) 39 (33.3) 85 (35.3) ΔΓ/ΔΑ 8 (6.5) 12 (10.3) 20 (8.3) Τα τελευταία 2 έτη έχει κάνει το παιδί διαγνωστικές εξετάσεις; 0.7 Ναι 67 (54.0) 59 (50.4) 126 (52.3) Όχι 53 (42.7) 52 (44.4) 105 (43.6) ΔΓ/ΔΑ 4 (3.2) 6 (5.1) 10 (4.1) Έχει επισκεφτεί το παιδί οδοντίατρο τον τελευταίο χρόνο; Ναι 88 (71.0) 82 (70.1) 170 (70.5) Όχι 35 (28.2) 35 (29.9) 70 (29.0) ΔΓ/ΔΑ 1 (0.8) 0 (0.0) 1 (0.4) Έχει κάνει το παιδί κάποιες ειδικές εξετάσεις ούρων ή αίματος σχετικές με βαρέα μέταλλα 0.05 Όχι 120 (96.8) 117 (100.0) 237 (98.3) ΔΓ/ΔΑ 4 (3.2) 0 (0.0) 4 (1.7) Πόσες φορές την εβδομάδα το παιδί σας τρώει/πίνει: φρούτα και λαχανικά Κάθε μέρα 44 (35.5) 40 (34.2) 84 (34.9) Σχεδόν κάθε μέρα 49 (39.5) 49 (41.9) 98 (40.7) 1-2 φορές την εβδομάδα 16 (12.9) 18 (15.4) 34 (14.1) Λιγότερο συχνά 11 (8.9) 8 (6.8) 19 (7.9) Ποτέ 2 (1.6) 0 (0.0) 2 (0.8) ΔΓ/ΔΑ 2 (1.6) 2 (1.7) 4 (1.7) κόκκινο κρέας (μοσχάρι, αρνί, χοιρινό) Κάθε μέρα 6 (4.8) 3 (2.6) 9 (3.7) Σχεδόν κάθε μέρα 27 (21.8) 22 (18.8) 49 (20.3) 1-2 φορές την εβδομάδα 70 (56.5) 77 (65.8) 147 (61.0) Λιγότερο συχνά 15 (12.1) 11 (9.4) 26 (10.8) Ποτέ 4 (3.2) 2 (1.7) 6 (2.5) ΔΓ/ΔΑ 2 (1.6) 2 (1.7) 4 (1.7) Όσπρια Κάθε μέρα 1 (0.8) 2 (1.7) 3 (1.2) Σχεδόν κάθε μέρα 9 (7.3) 9 (7.7) 18 (7.5) Επιδημιολογική μελέτη για την εκτίμηση των επιπτώσεων της έκθεσης παιδιών σε υψηλές συγκεντρώσεις βαρέων μετάλλων 59

61 1-2 φορές την εβδομάδα 73 (58.9) 73 (62.4) 146 (60.6) Λιγότερο συχνά 31 (25.0) 27 (23.1) 58 (24.1) Ποτέ 8 (6.5) 4 (3.4) 12 (5.0) ΔΓ/ΔΑ 2 (1.6) 2 (1.7) 4 (1.7) γαλακτοκομικά προϊόντα Κάθε μέρα 83 (66.9) 82 (70.1) 165 (68.5) Σχεδόν κάθε μέρα 28 (22.6) 23 (19.7) 51 (21.2) 1-2 φορές την εβδομάδα 3 (2.4) 5 (4.3) 8 (3.3) Λιγότερο συχνά 6 (4.8) 4 (3.4) 10 (4.1) Ποτέ 1 (0.8) 1 (0.9) 2 (0.8) ΔΓ/ΔΑ 3 (2.4) 2 (1.7) 5 (2.1) Ψάρια Κάθε μέρα 3 (2.4) 1 (0.9) 4 (1.7) Σχεδόν κάθε μέρα 3 (2.4) 2 (1.7) 5 (2.1) 1-2 φορές την εβδομάδα 38 (30.6) 56 (47.9) 94 (39.0) Λιγότερο συχνά 70 (56.5) 51 (43.6) 121 (50.2) Ποτέ 8 (6.5) 5 (4.3) 13 (5.4) ΔΓ/ΔΑ 2 (1.6) 2 (1.7) 4 (1.7) φυσικούς χυμούς Κάθε μέρα 23 (18.5) 15 (12.8) 38 (15.8) Σχεδόν κάθε μέρα 29 (23.4) 32 (27.4) 61 (25.3) 1-2 φορές την εβδομάδα 38 (30.6) 25 (21.4) 63 (26.1) Λιγότερο συχνά 26 (21.0) 38 (32.5) 64 (26.6) Ποτέ 4 (3.2) 5 (4.3) 9 (3.7) ΔΓ/ΔΑ 4 (3.2) 2 (1.7) 6 (2.5) ροφήματα με ζάχαρη Κάθε μέρα 13 (10.5) 7 (6.0) 20 (8.3) Σχεδόν κάθε μέρα 19 (15.3) 23 (19.7) 42 (17.4) 1-2 φορές την εβδομάδα 17 (13.7) 27 (23.1) 44 (18.3) Λιγότερο συχνά 41 (33.1) 38 (32.5) 79 (32.8) Ποτέ 31 (25.0) 20 (17.1) 51 (21.2) ΔΓ/ΔΑ 3 (2.4) 2 (1.7) 5 (2.1) κονσερβοποιημένα τρόφιμα Κάθε μέρα 0 (0.0) 1 (0.9) 1 (0.4) Σχεδόν κάθε μέρα 2 (1.6) 0 (0.0) 2 (0.8) 1-2 φορές την εβδομάδα 5 (4.0) 1 (0.9) 6 (2.5) Λιγότερο συχνά 21 (16.9) 30 (25.6) 51 (21.2) Ποτέ 91 (73.4) 82 (70.1) 173 (71.8) ΔΓ/ΔΑ 5 (4.0) 3 (2.6) 8 (3.3) τροφές πλούσιες σε βιταμίνη C (φρούτα) Κάθε μέρα 26 (21.0) 34 (29.1) 60 (24.9) Σχεδόν κάθε μέρα 48 (38.7) 35 (29.9) 83 (34.4) 1-2 φορές την εβδομάδα 33 (26.6) 35 (29.9) 68 (28.2) Λιγότερο συχνά 10 (8.1) 10 (8.5) 20 (8.3) Ποτέ 5 (4.0) 1 (0.9) 6 (2.5) ΔΓ/ΔΑ 2 (1.6) 2 (1.7) 4 (1.7) τροφές πλούσιες σε σελήνιο (ξηροί καρποί, θαλασσινά) Κάθε μέρα 5 (4.0) 4 (3.4) 9 (3.7) Σχεδόν κάθε μέρα 7 (5.6) 9 (7.7) 16 (6.6) 1-2 φορές την εβδομάδα 34 (27.4) 34 (29.1) 68 (28.2) Λιγότερο συχνά 57 (46.0) 58 (49.6) 115 (47.7) Ποτέ 15 (12.1) 10 (8.5) 25 (10.4) ΔΓ/ΔΑ 6 (4.8) 2 (1.7) 8 (3.3) Επιδημιολογική μελέτη για την εκτίμηση των επιπτώσεων της έκθεσης παιδιών σε υψηλές συγκεντρώσεις βαρέων μετάλλων 60

62 Πόσο συχνά καταναλώνονται φρούτα και λαχανικά από την ευρύτερη περιοχή Λαυρίου 0.89 Πάντα 1 (0.8) 0 (0.0) 1 (0.4) Πολύ συχνά 11 (8.9) 12 (10.3) 23 (9.5) Αρκετά Συχνά 25 (20.2) 22 (18.8) 47 (19.5) Σπάνια 61 (49.2) 58 (49.6) 119 (49.4) Ποτέ 26 (21.0) 25 (21.4) 51 (21.2) Τις τελευταίες τρεις (3) ημέρες, κατανάλωσε το παιδί σας ψάρι / ψαρικά 0.59 Ναι 29 (23.4) 24 (20.5) 53 (22.0) Όχι 95 (76.6) 93 (79.5) 188 (78.0) Στον πίνακα 19 παρουσιάζονται οι συσχετίσεις που διαπιστώθηκαν μεταξύ του επιπέδου μόρφωσης της μητέρας και διαφόρων ερωτημάτων του ερωτηματολογίου ως προς την κατάσταση υγείας του παιδιού, τις διατροφικές του συνήθειες κλπ. Πίνακας 19. Έλεγχος χ2 της ποσοστιαίας κατανομής της κατάστασης της υγείας και των διατροφικών συνηθειών ανάλογα με το επίπεδο εκπαίδευσης της μητέρας στο Λαύριο (Ν=241) Επίπεδο εκπαίδευσης μητέρας Β βάθμι A βάθμια α Γ βάθμια ΔΓ/ΔΑ Overall N (%) N (%) N (%) N (%) N (%) p- value Πως θα περιγράφατε την υγεία του παιδιού σας; Άριστη 20 (62.5) 59 (60.8) 52 (57.1) 12 (57.1) (59.3) πολύ καλή 8 (25.0) 30 (30.9) 32 (35.2) 7 (33.3) 77 (32.0) Καλή 4 (12.5) 8 (8.2) 7 (7.7) 2 (9.5) 21 (8.7) Πάσχει το παιδί σας από κάποιο χρόνιο νόσημα; Ναι 6 (18.8) 15 (15.5) 13 (14.3) 3 (14.3) 37 (15.4) Όχι 19 (59.4) 75 (77.3) 70 (76.9) 18 (85.7) 182 (75.5) ΔΓ/ΔΑ 7 (21.9) 7 (7.2) 8 (8.8) 0 (0.0) 22 (9.1) Το τελευταίο έτος αρρώστησε από κάτι ή αντιμετωπίσατε κάποιο πρόβλημα υγείας; (εκτός από χρόνια νοσήματα) Ναι 19 (59.4) 48 (49.5) 58 (63.7) 11 (52.4) 136 (56.4) Όχι 6 (18.8) 39 (40.2) 31 (34.1) 9 (42.9) 85 (35.3) ΔΓ/ΔΑ 7 (21.9) 10 (10.3) 2 (2.2) 1 (4.8) 20 (8.3) Τα τελευταία 2 έτη έχει κάνει το παιδί σας διαγνωστικές εξετάσεις; Ναι 20 (62.5) 50 (51.5) 45 (49.5) 11 (52.4) 126 (52.3) Όχι 8 (25.0) 46 (47.4) 41 (45.1) 10 (47.6) 105 (43.6) ΔΓ/ΔΑ 4 (12.5) 1 (1.0) 5 (5.5) 0 (0.0) 10 (4.1) Έχει επισκεφτεί το παιδί σας οδοντίατρο τον τελευταίο χρόνο Ναι 21 (65.6) 71 (73.2) 61 (67.0) 17 (81.0) 170 (70.5) Όχι 11 (34.4) 26 (26.8) 30 (33.0) 3 (14.3) 70 (29.0) ΔΓ/ΔΑ 0 (0.0) 0 (0.0) 0 (0.0) 1 (4.8) 1 (0.4) Έχετε κάνει κάποιες ειδικές εξετάσεις ούρων ή αίματος στο παιδί σας σχετικές με βαρέα μέταλλα; 0.18 Επιδημιολογική μελέτη για την εκτίμηση των επιπτώσεων της έκθεσης παιδιών σε υψηλές συγκεντρώσεις βαρέων μετάλλων 61

63 Όχι 30 (93.8) 96 (99.0) 90 (98.9) 21 (100.0) 237 (98.3) ΔΓ/ΔΑ 2 (6.3) 1 (1.0) 1 (1.1) 0 (0.0) 4 (1.7) Πόσες φορές την εβδομάδα το παιδί σας τρώει/πίνει: φρούτα και λαχανικά; Κάθε μέρα 6 (18.8) 33 (34.0) 40 (44.0) 5 (23.8) 84 (34.9) Σχεδόν κάθε μέρα 17 (53.1) 39 (40.2) 31 (34.1) 11 (52.4) 98 (40.7) 1-2 φορές την εβδομάδα 5 (15.6) 15 (15.5) 11 (12.1) 3 (14.3) 34 (14.1) Λιγότερο συχνά 3 (9.4) 7 (7.2) 8 (8.8) 1 (4.8) 19 (7.9) Ποτέ 0 (0.0) 2 (2.1) 0 (0.0) 0 (0.0) 2 (0.8) ΔΓ/ΔΑ 1 (3.1) 1 (1.0) 1 (1.1) 1 (4.8) 4 (1.7) κόκκινο κρέας (μοσχάρι, αρνί, χοιρινό) Κάθε μέρα 1 (3.1) 2 (2.1) 5 (5.5) 1 (4.8) 9 (3.7) Σχεδόν κάθε μέρα 9 (28.1) 6 (6.2) 26 (28.6) 8 (38.1) 49 (20.3) 1-2 φορές την εβδομάδα 15 (46.9) 78 (80.4) 47 (51.6) 7 (33.3) 147 (61.0) Λιγότερο συχνά 6 (18.8) 6 (6.2) 10 (11.0) 4 (19.0) 26 (10.8) Ποτέ 0 (0.0) 3 (3.1) 3 (3.3) 0 (0.0) 6 (2.5) ΔΓ/ΔΑ 1 (3.1) 2 (2.1) 0 (0.0) 1 (4.8) 4 (1.7) Όσπρια Κάθε μέρα 1 (3.1) 2 (2.1) 0 (0.0) 0 (0.0) 3 (1.2) Σχεδόν κάθε μέρα 5 (15.6) 4 (4.1) 8 (8.8) 1 (4.8) 18 (7.5) 1-2 φορές την εβδομάδα 13 (40.6) 63 (64.9) 58 (63.7) 12 (57.1) 146 (60.6) Λιγότερο συχνά 11 (34.4) 18 (18.6) 22 (24.2) 7 (33.3) 58 (24.1) Ποτέ 1 (3.1) 8 (8.2) 3 (3.3) 0 (0.0) 12 (5.0) ΔΓ/ΔΑ 1 (3.1) 2 (2.1) 0 (0.0) 1 (4.8) 4 (1.7) γαλακτοκομικά προϊόντα Κάθε μέρα 20 (62.5) 69 (71.1) 67 (73.6) 9 (42.9) 165 (68.5) Σχεδόν κάθε μέρα 7 (21.9) 20 (20.6) 15 (16.5) 9 (42.9) 51 (21.2) 1-2 φορές την εβδομάδα 2 (6.3) 5 (5.2) 0 (0.0) 1 (4.8) 8 (3.3) Λιγότερο συχνά 2 (6.3) 1 (1.0) 7 (7.7) 0 (0.0) 10 (4.1) Ποτέ 0 (0.0) 1 (1.0) 0 (0.0) 1 (4.8) 2 (0.8) ΔΓ/ΔΑ 1 (3.1) 1 (1.0) 2 (2.2) 1 (4.8) 5 (2.1) Ψάρια Κάθε μέρα 0 (0.0) 1 (1.0) 2 (2.2) 1 (4.8) 4 (1.7) Σχεδόν κάθε μέρα 1 (3.1) 4 (4.1) 0 (0.0) 0 (0.0) 5 (2.1) 1-2 φορές την εβδομάδα 12 (37.5) 29 (29.9) 45 (49.5) 8 (38.1) 94 (39.0) Λιγότερο συχνά 14 (43.8) 56 (57.7) 40 (44.0) 11 (52.4) 121 (50.2) Ποτέ 4 (12.5) 5 (5.2) 4 (4.4) 0 (0.0) 13 (5.4) ΔΓ/ΔΑ 1 (3.1) 2 (2.1) 0 (0.0) 1 (4.8) 4 (1.7) φυσικούς χυμούς Κάθε μέρα 5 (15.6) 17 (17.5) 15 (16.5) 1 (4.8) 38 (15.8) Σχεδόν κάθε μέρα 5 (15.6) 25 (25.8) 23 (25.3) 8 (38.1) 61 (25.3) 1-2 φορές την εβδομάδα 9 (28.1) 20 (20.6) 29 (31.9) 5 (23.8) 63 (26.1) Λιγότερο συχνά 10 (31.3) 30 (30.9) 19 (20.9) 5 (23.8) 64 (26.6) Ποτέ 2 (6.3) 2 (2.1) 4 (4.4) 1 (4.8) 9 (3.7) ΔΓ/ΔΑ 1 (3.1) 3 (3.1) 1 (1.1) 1 (4.8) 6 (2.5) ροφήματα με ζάχαρη Κάθε μέρα 8 (25.0) 6 (6.2) 5 (5.5) 1 (4.8) 20 (8.3) Σχεδόν κάθε μέρα 4 (12.5) 17 (17.5) 14 (15.4) 7 (33.3) 42 (17.4) 1-2 φορές την εβδομάδα 5 (15.6) 18 (18.6) 18 (19.8) 3 (14.3) 44 (18.3) Επιδημιολογική μελέτη για την εκτίμηση των επιπτώσεων της έκθεσης παιδιών σε υψηλές συγκεντρώσεις βαρέων μετάλλων 62

64 Λιγότερο συχνά 5 (15.6) 34 (35.1) 36 (39.6) 4 (19.0) 79 (32.8) Ποτέ 9 (28.1) 20 (20.6) 17 (18.7) 5 (23.8) 51 (21.2) ΔΓ/ΔΑ 1 (3.1) 2 (2.1) 1 (1.1) 1 (4.8) 5 (2.1) κονσερβοποιημένα τρόφιμα Κάθε μέρα 0 (0.0) 0 (0.0) 0 (0.0) 1 (4.8) 1 (0.4) Σχεδόν κάθε μέρα 0 (0.0) 0 (0.0) 2 (2.2) 0 (0.0) 2 (0.8) 1-2 φορές την εβδομάδα 0 (0.0) 5 (5.2) 1 (1.1) 0 (0.0) 6 (2.5) Λιγότερο συχνά 3 (9.4) 25 (25.8) 18 (19.8) 5 (23.8) 51 (21.2) Ποτέ 27 (84.4) 63 (64.9) 69 (75.8) 14 (66.7) 173 (71.8) ΔΓ/ΔΑ 2 (6.3) 4 (4.1) 1 (1.1) 1 (4.8) 8 (3.3) τροφές πλούσιες σε βιταμίνη c (φρούτα) Κάθε μέρα 4 (12.5) 18 (18.6) 32 (35.2) 6 (28.6) 60 (24.9) Σχεδόν κάθε μέρα 11 (34.4) 38 (39.2) 25 (27.5) 9 (42.9) 83 (34.4) 1-2 φορές την εβδομάδα 12 (37.5) 26 (26.8) 26 (28.6) 4 (19.0) 68 (28.2) Λιγότερο συχνά 4 (12.5) 10 (10.3) 5 (5.5) 1 (4.8) 20 (8.3) Ποτέ 0 (0.0) 3 (3.1) 3 (3.3) 0 (0.0) 6 (2.5) ΔΓ/ΔΑ 1 (3.1) 2 (2.1) 0 (0.0) 1 (4.8) 4 (1.7) τροφές πλούσιες σε σελήνιο (ξηροί καρποί, θαλασσινά) Κάθε μέρα 0 (0.0) 2 (2.1) 6 (6.6) 1 (4.8) 9 (3.7) Σχεδόν κάθε μέρα 4 (12.5) 5 (5.2) 5 (5.5) 2 (9.5) 16 (6.6) 1-2 φορές την εβδομάδα 8 (25.0) 27 (27.8) 25 (27.5) 8 (38.1) 68 (28.2) Λιγότερο συχνά 14 (43.8) 52 (53.6) 41 (45.1) 8 (38.1) 115 (47.7) Ποτέ 5 (15.6) 8 (8.2) 11 (12.1) 1 (4.8) 25 (10.4) ΔΓ/ΔΑ 1 (3.1) 3 (3.1) 3 (3.3) 1 (4.8) 8 (3.3) Χρησιμοποιείτε φίλτρο νερού Ναι 3 (9.4) 18 (18.6) 21 (23.1) 4 (19.0) 46 (19.1) Όχι 29 (90.6) 79 (81.4) 70 (76.9) 17 (81.0) 195 (80.9) Χρησιμοποιείτε μαγειρικά σκεύη από αλουμίνιο ή χαλκό Ναι 8 (25.0) 19 (19.6) 12 (13.2) 1 (4.8) 40 (16.6) Όχι 24 (75.0) 76 (78.4) 75 (82.4) 20 (95.2) 195 (80.9) ΔΓ/ΔΑ 0 (0.0) 2 (2.1) 4 (4.4) 0 (0.0) 6 (2.5) Πόσο συχνά αγοράζετε φρούτα και λαχανικά που καλλιεργούνται στην ευρύτερη περιοχή του Λαυρίου Πάντα 0 (0.0) 0 (0.0) 0 (0.0) 1 (4.8) 1 (0.4) Πολύ συχνά 1 (3.1) 7 (7.2) 8 (8.8) 7 (33.3) 23 (9.5) Αρκετά Συχνά 6 (18.8) 18 (18.6) 20 (22.0) 3 (14.3) 47 (19.5) Σπάνια 16 (50.0) 52 (53.6) 45 (49.5) 6 (28.6) 119 (49.4) Ποτέ 9 (28.1) 20 (20.6) 18 (19.8) 4 (19.0) 51 (21.2) Τις τελευταίες τρεις (3) ημέρες, κατανάλωσε το παιδί σας ψάρι / ψαρικά Ναι 10 (31.3) 21 (21.6) 17 (18.7) 5 (23.8) 53 (22.0) 188 Όχι 22 (68.8) 76 (78.4) 74 (81.3) 16 (76.2) (78.0) Επιδημιολογική μελέτη για την εκτίμηση των επιπτώσεων της έκθεσης παιδιών σε υψηλές συγκεντρώσεις βαρέων μετάλλων 63

65 Στον ακόλουθο πίνακα 20 χρησιμοποιήθηκε ο έλεγχος Mann-Whitney για τη σύγκριση διαμέσων σωματομετρικών χαρακτηριστικών και συγκέντρωσης μετάλλων στα ούρα των παιδιών του Λαυρίου ανάλογα με το φύλο, όπου τα κορίτσια εμφανίζουν υψηλότερες τιμές αρσενικού από τα αγόρια. Πίνακας 20. Έλεγχος Mann-Whitney για τη σύγκριση διαμέσων σωματομετρικών χαρακτηριστικών και συγκέντρωσης μετάλλων στα ούρα ανάλογα με το φύλο στο Λαύριο (Ν=241) Φύλο παιδιού Άρρεν Θήλυ Overall Median (IQR) Median (IQR) Median (IQR) p-value Βάρος (kg) 31.8 (25.0, 41.0) 30.0 (24.0, 39.0) 31.0 (24.5, 40.6) Ύψος (cm) (130.0, 147.0) (126.0, 145.0) (129.0, 146.0) Δείκτης μάζας σώματος (kg/m2) 16.9 (14.8, 19.5) 16.5 (14.5, 19.2) 16.8 (14.7, 19.4) As (μg/l) 8.8 (4.8, 23.9) 12.3 (7.4, 35.0) 10.6 (6.0, 30.3) Cd (μg/l) 0.1 (0.0, 0.1) 0.1 (0.1, 0.1) 0.1 (0.1, 0.1) Cr (μg/l) 1.1 (0.6, 1.7) 1.2 (0.6, 1.7) 1.1 (0.6, 1.7) Co (μg/l) 1.2 (0.6, 1.9) 1.1 (0.7, 1.8) 1.2 (0.7, 1.9) Pb (μg/l) 4.6 (2.5, 8.4) 6.2 (3.1, 8.5) 5.6 (2.7, 8.4) Hg (μg/l) 0.2 (0.1, 0.5) 0.3 (0.1, 0.4) 0.2 (0.1, 0.5) Ni (μg/l) 2.7 (1.8, 4.3) 3.1 (2.0, 4.5) 2.8 (1.9, 4.5) Se (μg/l) 31.8 (22.4, 44.4) 32.4 (22.6, 43.5) 32.1 (22.4, 44.0) Αλβουμίνη (mg/l) 7.0 (5.0, 11.5) 9.0 (6.0, 14.0) 8.0 (5.0, 13.0) Κρεατινίνη (mg/dl) 99.9 (72.9, 139.4) (74.9, 140.2) (73.1, 140.2) μg As / g κρεατινίνης 9.7 (4.9, 21.6) 12.6 (6.4, 30.5) 11.2 (5.5, 26.5) Στον ακόλουθο πίνακα 21 χρησιμοποιήθηκε ο έλεγχος Mann-Whitney για τη σύγκριση διαμέσων σωματομετρικών χαρακτηριστικών και συγκέντρωσης μετάλλων στα ούρα των παιδιών του Λαυρίου ανάλογα με την τάξη του σχολείου τους, όπου δε διαφοροποιείται σημαντικά η συγκέντρωση των μετάλλων. Επιδημιολογική μελέτη για την εκτίμηση των επιπτώσεων της έκθεσης παιδιών σε υψηλές συγκεντρώσεις βαρέων μετάλλων 64

66 Πίνακας 21. Έλεγχος Mann-Whitney για τη σύγκριση διαμέσων σωματομετρικών χαρακτηριστικών και συγκέντρωσης μετάλλων στα ούρα ανάλογα με την τάξη στο Λαύριο (Ν=241) Σε ποια τάξη του Δημοτικού πηγαίνει το παιδί σας; A Δημοτικού B Δημοτικού Γ Δημοτικού Δ Δημοτικού Ε Δημοτικού ΣΤ Δημοτικού ΔΓ/ΔΑ Overall Median (IQR) Median (IQR) Median (IQR) Median (IQR) Median (IQR) Median (IQR) Median (IQR) Median (IQR) p-value 31.0 (24.5, Βάρος (kg) 24.0 (21.0, 28.0) 27.8 (25.0, 35.0) 31.3 (28.0, 37.8) 36.0 (31.0, 42.0) 43.4 (36.5, 49.5) 48.3 (41.8, 59.3) 20.0 (16.5, 33.0) 40.6) <0.001 Ύψος (cm) (121.0, 130.0) (130.0, 135.0) (131.0, 141.5) (138.0, 147.0) (143.5, 155.0) (153.5, 161.5) (110.0, 141.0) ΔΜΣ(kg/m2) 14.8 (13.3, 17.2) 16.3 (14.4, 18.5) 17.0 (15.4, 19.3) 18.1 (15.2, 19.0) 18.5 (16.2, 22.9) 19.9 (18.0, 22.7) 15.8 (14.6, 17.7) As (μg/l) 16.1 (7.1, 31.7) 7.4 (5.4, 18.1) 9.7 (4.3, 18.3) 10.0 (5.7, 51.6) 11.0 (7.3, 33.0) 13.3 (6.1, 45.0) 8.6 (4.5, 35.0) (129.0, 146.0) < (14.7, 19.4) < (6.0, 30.3) Cd (μg/l) 0.1 (0.1, 0.1) 0.1 (0.0, 0.1) 0.1 (0.0, 0.1) 0.1 (0.1, 0.1) 0.1 (0.0, 0.2) 0.1 (0.1, 0.2) 0.1 (0.0, 0.1) 0.1 (0.1, 0.1) 0.01 Cr (μg/l) 1.0 (0.6, 1.5) 1.3 (0.4, 1.8) 1.1 (0.4, 1.6) 1.2 (0.7, 1.6) 1.0 (0.8, 1.6) 1.5 (0.9, 2.3) 1.3 (0.8, 1.7) 1.1 (0.6, 1.7) 0.37 Co (μg/l) 1.1 (0.7, 1.4) 1.3 (0.7, 2.2) 0.9 (0.5, 1.7) 0.9 (0.7, 2.1) 1.4 (0.9, 2.3) 1.4 (1.0, 2.5) 1.1 (0.4, 1.8) 1.2 (0.7, 1.9) Pb (μg/l) 5.6 (2.8, 7.5) 4.2 (2.1, 9.8) 5.0 (2.3, 8.1) 5.6 (2.9, 9.9) 6.4 (2.9, 9.1) 6.0 (3.5, 8.4) 5.5 (2.8, 9.4) 5.6 (2.7, 8.4) Hg (μg/l) 0.3 (0.1, 0.5) 0.3 (0.1, 0.4) 0.2 (0.1, 0.4) 0.2 (0.1, 0.4) 0.3 (0.1, 0.5) 0.3 (0.1, 0.5) 0.2 (0.1, 0.4) 0.2 (0.1, 0.5) Ni (μg/l) 2.7 (2.0, 4.8) 2.9 (1.9, 4.0) 3.1 (2.0, 4.8) 2.7 (1.7, 3.9) 3.0 (2.0, 3.9) 3.2 (2.2, 4.6) 2.6 (1.3, 4.4) 2.8 (1.9, 4.5) (22.4, Se (μg/l) 32.1 (24.2, 39.1) 34.3 (19.4, 44.4) 30.7 (22.4, 45.9) 28.9 (20.8, 45.8) 32.5 (26.9, 47.9) 35.1 (24.4, 46.8) 32.5 (21.5, 41.0) 44.0) Αλβουμίνη (mg/l) 8.0 (5.0, 13.0) 9.0 (5.0, 16.0) 7.0 (5.0, 10.0) 8.0 (5.0, 12.0) 7.0 (5.0, 14.5) 6.0 (5.0, 11.0) 9.0 (6.0, 16.0) 8.0 (5.0, 13.0) Κρεατινίνη (mg/dl) 94.3 (76.6, 118.2) (60.1, 135.0) 96.3 (74.3, 115.9) (66.1, 154.3) 95.8 (75.8, 160.4) (103.4, 177.4) 87.3 (47.7, 146.3) μg As / g κρεατινίνης 15.4 (8.1, 34.9) 7.8 (5.5, 16.1) 10.1 (4.9, 23.3) 8.1 (5.1, 30.5) 10.3 (5.3, 20) 8.5 (4.8, 43.1) 13.4 (5.3, 25.6) (73.1, 140.2) (5.5, 26.5) 0,649 Στον ακόλουθο πίνακα 22 χρησιμοποιήθηκε ο έλεγχος Mann-Whitney για τη σύγκριση διαμέσων σωματομετρικών χαρακτηριστικών και συγκέντρωσης μετάλλων στα ούρα των παιδιών του Λαυρίου ανάλογα με το είδος των διατροφικών τους συνηθειών. Επιδημιολογική μελέτη για την εκτίμηση των επιπτώσεων της έκθεσης παιδιών σε υψηλές συγκεντρώσεις βαρέων μετάλλων 65

67 Πίνακας 22. Έλεγχος Mann-Whitney για τη σύγκριση διαμέσων σωματομετρικών χαρακτηριστικών και συγκέντρωσης μετάλλων στα ούρα ανάλογα με τη συχνότητα κατανάλωσης τροφών-ποτών στο Λαύριο (Ν=241) φρούτα και λαχανικά Κάθε μέρα Σχεδόν κάθε μέρα 1-2 φορές την εβδομάδα Λιγότερο συχνά Ποτέ ΔΓ/ΔΑ Overall Median (IQR) Median (IQR) Median (IQR) Median (IQR) Median (IQR) Median (IQR) Median (IQR) p-value Βάρος (kg) 31.0 (24.5, 40.6) 31.5 (25.0, 38.5) 35.5 (27.0, 43.5) 30.0 (22.0, 35.0) 46.6 (23.1, 70.0) 25.8 (21.0, 31.3) 31.0 (24.5, 40.6) Ύψος (cm) (130.0, 145.0) (127.0, 148.0) (131.0, 149.5) (124.0, 144.0) (125.0, 162.0) (120.5, 135.5) (129.0, 146.0) ΔΜΣ (kg/m2) 17.0 (14.6, 19.8) 16.9 (15.1, 18.9) 17.1 (14.7, 20.0) 15.1 (13.7, 21.0) 20.7 (14.8, 26.7) 15.5 (14.4, 16.9) 16.8 (14.7, 19.4) As (μg/l) 10.3 (6.8, 24.6) 10.3 (5.1, 28.1) 10.5 (4.9, 40.1) 13.4 (9.8, 90.2) 5.3 (2.0, 8.6) 42.3 (6.7, 99.2) 10.6 (6.0, 30.3) Cd (μg/l) 0.1 (0.0, 0.1) 0.1 (0.1, 0.1) 0.1 (0.0, 0.2) 0.1 (0.1, 0.1) 0.1 (0.0, 0.2) 0.1 (0.1, 0.1) 0.1 (0.1, 0.1) Cr (μg/l) 1.3 (0.7, 1.6) 1.0 (0.5, 1.8) 1.1 (0.8, 1.6) 1.7 (1.0, 2.3) 1.1 (1.0, 1.1) 0.4 (0.2, 0.8) 1.1 (0.6, 1.7) Co (μg/l) 0.9 (0.6, 1.8) 1.2 (0.7, 1.7) 1.3 (0.7, 2.2) 2.0 (1.0, 2.7) 1.7 (1.0, 2.3) 1.7 (1.1, 2.9) 1.2 (0.7, 1.9) Pb (μg/l) 5.5 (2.9, 8.2) 4.9 (2.1, 8.9) 6.3 (3.5, 7.4) 7.9 (4.5, 11.3) 3.1 (1.9, 4.4) 5.0 (2.5, 8.9) 5.6 (2.7, 8.4) Hg (μg/l) 0.2 (0.1, 0.4) 0.2 (0.1, 0.4) 0.3 (0.1, 0.5) 0.2 (0.1, 0.9) 0.0 (0.0, 0.1) 0.4 (0.2, 0.6) 0.2 (0.1, 0.5) Ni (μg/l) 2.8 (1.7, 4.1) 2.7 (1.9, 4.2) 2.5 (1.9, 6.1) 4.0 (3.0, 5.4) 4.6 (2.7, 6.5) 3.2 (2.7, 5.1) 2.8 (1.9, 4.5) Se (μg/l) 30.8 (20.2, 42.1) 31.3 (22.4, 39.7) 33.6 (24.2, 47.1) 42.2 (29.9, 52.5) 32.2 (14.6, 49.8) 29.3 (24.3, 38.9) 32.1 (22.4, 44.0) Αλβουμίνη (mg/l) 6.5 (5.0, 10.5) 8.0 (5.0, 12.0) 10.0 (5.0, 19.0) 10.0 (7.0, 23.0) 7.5 (5.0, 10.0) 8.5 (7.5, 13.5) 8.0 (5.0, 13.0) Κρεατινίνη (mg/dl) 93.6 (66.2, 137.0) (75.4, 132.0) (81.1, 169.9) (90.6, 167.1) (86.4, 173.9) 93.5 (91.8, 105.6) (73.1, 140.2) μg As / g κρεατινίνης 14.3 (6.1, 25) 11.1 (5.6, 26.4) 7.5 (4.9, 34.8) 13.3 (6.4, 54) 3.6 (2.3, 4.9) 36.9 (7.2, 100.1) 11.2 (5.5, 26.5) 0,301 κόκκινο κρέας (μοσχάρι, αρνί, χοιρινό) Βάρος (kg) 33.0 (30.5, 47.0) 28.0 (22.3, 44.8) 31.0 (25.0, 40.0) 33.0 (29.0, 41.5) 25.6 (21.0, 30.0) 28.3 (25.8, 32.0) 31.0 (24.5, 40.6) Ύψος (cm) (139.0, 157.0) (122.0, 148.0) (128.0, 146.0) (131.0, 147.0) (122.0, 144.0) (130.5, 135.5) (129.0, 146.0) ΔΜΣ (kg/m2) 17.1 (15.2, 20.3) 16.4 (14.4, 19.5) 16.9 (14.8, 19.1) 17.3 (15.1, 22.1) 14.6 (14.1, 14.9) 16.6 (15.0, 17.5) 16.8 (14.7, 19.4) As (μg/l) 8.7 (4.2, 11.9) 13.4 (7.5, 50.3) 10.0 (5.3, 25.7) 13.3 (6.3, 84.2) 8.6 (7.3, 13.2) 7.1 (5.6, 65.1) 10.6 (6.0, 30.3) Cd (μg/l) 0.1 (0.1, 0.2) 0.1 (0.0, 0.1) 0.1 (0.1, 0.1) 0.1 (0.1, 0.1) 0.1 (0.1, 0.2) 0.1 (0.1, 0.1) 0.1 (0.1, 0.1) Cr (μg/l) 1.0 (0.9, 1.7) 1.0 (0.3, 1.5) 1.2 (0.6, 1.8) 1.0 (0.6, 1.5) 1.1 (0.8, 3.2) 0.6 (0.2, 1.8) 1.1 (0.6, 1.7) Co (μg/l) 1.8 (0.9, 2.4) 1.1 (0.6, 1.9) 1.1 (0.7, 1.9) 1.1 (0.7, 1.7) 1.8 (1.0, 3.8) 1.4 (1.0, 2.7) 1.2 (0.7, 1.9) Pb (μg/l) 6.6 (3.5, 8.4) 4.3 (2.3, 7.9) 5.8 (2.8, 8.5) 6.1 (2.5, 7.3) 3.9 (3.3, 19.4) 8.9 (5.0, 11.2) 5.6 (2.7, 8.4) Hg (μg/l) 0.3 (0.1, 0.3) 0.3 (0.2, 0.5) 0.2 (0.1, 0.5) 0.3 (0.2, 0.5) 0.1 (0.1, 0.1) 0.2 (0.1, 0.5) 0.2 (0.1, 0.5) 0.06 Ni (μg/l) 2.4 (2.2, 5.4) 2.6 (1.9, 3.5) 2.8 (1.7, 4.5) 3.2 (2.2, 4.8) 5.6 (4.5, 6.5) 3.2 (2.7, 3.8) 2.8 (1.9, 4.5) Se (μg/l) 25.8 (14.6, 35.8) 31.6 (24.2, 39.9) 33.1 (22.7, 44.6) 28.8 (22.0, 45.4) 39.0 (29.9, 49.8) 29.3 (24.3, 31.8) 32.1 (22.4, 44.0) Αλβουμίνη (mg/l) 7.0 (6.0, 9.0) 8.0 (5.0, 12.0) 8.0 (5.0, 13.0) 6.5 (5.0, 11.0) 7.5 (7.0, 10.0) 8.5 (7.5, 13.5) 8.0 (5.0, 13.0) Κρεατινίνη (mg/dl) 99.4 (89.1, 113.9) (84.0, 134.7) (72.7, 141.3) 90.1 (66.1, 130.8) (86.4, 162.5) 93.5 (91.8, 107.7) (73.1, 140.2) Επιδημιολογική μελέτη για την εκτίμηση των επιπτώσεων της έκθεσης παιδιών σε υψηλές συγκεντρώσεις βαρέων μετάλλων 66

68 μg As / g κρεατινίνης 4.7 (4.2, 11.5) 16.1 (5.7, 43.2) 10.1 (5.5, 22.5) 17.3 (7.8, 54) 6.5 (4.5, 9.5) 7.2 (5.3, 72) 11.2 (5.5, 26.5) Όσπρια Βάρος (kg) 33.0 (30.5, 35.0) 36.5 (24.5, 55.0) 30.5 (24.0, 39.0) 31.0 (25.0, 42.0) 36.0 (24.5, 47.0) 31.3 (25.8, 45.5) 31.0 (24.5, 40.6) Ύψος (cm) (135.0, 138.0) (126.0, 155.5) (126.0, 146.0) (130.0, 144.0) (125.0, 159.0) (131.0, 148.0) (129.0, 146.0) ΔΜΣ (kg/m2) 17.3 (16.0, 19.2) 17.3 (15.0, 22.3) 16.9 (14.5, 19.1) 16.2 (14.8, 19.2) 17.4 (14.8, 19.6) 16.9 (15.0, 20.4) 16.8 (14.7, 19.4) As (μg/l) 20.8 (7.2, 111.7) 10.4 (6.3, 50.3) 9.8 (6.2, 20.4) 18.2 (5.9, 52.0) 8.1 (3.2, 181.4) 8.2 (6.7, 65.1) 10.6 (6.0, 30.3) Cd (μg/l) 0.1 (0.1, 0.1) 0.1 (0.1, 0.1) 0.1 (0.1, 0.1) 0.1 (0.0, 0.1) 0.1 (0.0, 0.1) 0.1 (0.1, 0.1) 0.1 (0.1, 0.1) Cr (μg/l) 1.5 (1.2, 3.8) 1.1 (0.6, 1.8) 1.1 (0.6, 1.7) 1.2 (0.6, 1.7) 0.7 (0.5, 1.1) 0.6 (0.2, 1.3) 1.1 (0.6, 1.7) Co (μg/l) 0.6 (0.3, 2.4) 1.3 (0.8, 2.3) 1.2 (0.7, 1.9) 1.2 (0.7, 1.9) 1.1 (0.6, 2.0) 1.7 (1.1, 3.0) 1.2 (0.7, 1.9) 0.88 Pb (μg/l) 6.9 (6.4, 15.6) 7.0 (3.0, 11.6) 5.6 (2.7, 8.4) 5.6 (3.3, 8.0) 2.3 (1.9, 3.6) 7.3 (5.0, 9.1) 5.6 (2.7, 8.4) 0.01 Hg (μg/l) 0.2 (0.2, 0.3) 0.3 (0.1, 0.5) 0.2 (0.1, 0.4) 0.3 (0.1, 0.5) 0.2 (0.0, 0.4) 0.2 (0.1, 0.5) 0.2 (0.1, 0.5) Ni (μg/l) 2.1 (2.0, 2.3) 3.2 (2.1, 4.8) 2.8 (1.9, 4.6) 2.9 (2.0, 4.1) 2.3 (1.1, 4.1) 2.8 (2.4, 3.2) 2.8 (1.9, 4.5) Se (μg/l) 30.7 (14.2, 34.3) 36.5 (22.4, 44.6) 32.0 (22.7, 44.2) 32.4 (24.2, 46.1) 32.6 (17.6, 45.6) 29.3 (24.3, 34.3) 32.1 (22.4, 44.0) Αλβουμίνη (mg/l) 9.0 (5.0, 32.0) 8.5 (6.0, 10.0) 7.0 (5.0, 13.0) 9.0 (5.0, 13.0) 6.0 (5.0, 9.0) 13.5 (8.0, 28.0) 8.0 (5.0, 13.0) Κρεατινίνη (mg/dl) 89.1 (51.1, 112.9) (83.2, 140.2) 95.5 (71.8, 136.7) (81.4, 145.4) (61.6, 145.4) 93.5 (91.8, 148.5) (73.1, 140.2) μg As / g κρεατινίνης 23.3 (6.4, 218.5) 8.1 (4.9, 47.6) 11.4 (5.9, 24.1) 13.3 (5.2, 41.1) 7.4 (4.7, 120.3) 7.2 (4.8,72) 11.2 (5.5, 26.5) γαλακτοκομικά προϊόντα Βάρος (kg) 31.0 (24.5, 41.0) 29.3 (23.8, 37.5) 30.0 (20.0, 37.0) 38.0 (30.0, 60.0) 38.8 (30.5, 47.0) 27.5 (24.0, 35.0) 31.0 (24.5, 40.6) Ύψος (cm) (130.0, 146.0) (125.5, 145.5) (110.0, 134.0) (143.0, 166.0) (138.0, 152.0) (131.0, 140.0) (129.0, ) ΔΜΣ (kg/m2) 16.8 (14.6, 19.2) 16.4 (14.8, 18.9) 17.3 (16.5, 28.0) 18.0 (15.1, 23.5) 18.2 (16.0, 20.3) 16.0 (14.9, 17.9) 16.8 (14.7, 19.4) As (μg/l) 10.6 (6.1, 28.4) 10.7 (5.8, 35.0) 6.5 (4.5, 13.2) 15.6 (5.9, 40.1) 14.7 (8.7, 20.8) 76.5 (8.2, 121.9) 10.6 (6.0, 30.3) Cd (μg/l) 0.1 (0.0, 0.1) 0.1 (0.1, 0.2) 0.1 (0.1, 0.1) 0.1 (0.0, 0.2) 0.2 (0.1, 0.2) 0.1 (0.1, 0.1) 0.1 (0.1, 0.1) Cr (μg/l) 1.1 (0.6, 1.7) 1.3 (0.7, 1.6) 1.8 (1.0, 3.5) 0.9 (0.7, 1.6) 2.3 (0.8, 3.8) 0.2 (0.2, 0.6) 1.1 (0.6, 1.7) Co (μg/l) 1.1 (0.7, 1.9) 1.3 (0.8, 2.0) 0.8 (0.4, 1.5) 1.8 (0.8, 3.6) 2.1 (1.8, 2.4) 1.4 (1.0, 1.9) 1.2 (0.7, 1.9) 0.27 Pb (μg/l) 5.1 (2.5, 8.0) 6.4 (3.3, 8.9) 5.1 (2.0, 13.4) 6.0 (3.5, 9.5) 11.1 (6.6, 15.6) 2.7 (2.2, 7.2) 5.6 (2.7, 8.4) Hg (μg/l) 0.3 (0.1, 0.5) 0.2 (0.1, 0.3) 0.4 (0.1, 0.9) 0.4 (0.1, 0.6) 0.2 (0.2, 0.3) 0.5 (0.3, 0.5) 0.2 (0.1, 0.5) Ni (μg/l) 2.8 (1.9, 4.2) 3.5 (1.8, 4.8) 2.7 (2.0, 4.1) 3.1 (1.7, 6.1) 2.3 (2.1, 2.4) 3.1 (2.3, 3.2) 2.8 (1.9, 4.5) Se (μg/l) 32.1 (22.2, 43.4) 33.7 (25.3, 44.2) 26.9 (13.0, 42.8) 46.8 (14.6, 75.0) 33.3 (30.7, 35.8) 29.2 (27.9, 30.6) 32.1 (22.4, 44.0) Αλβουμίνη (mg/l) 7.0 (5.0, 13.0) 8.0 (5.0, 11.0) 6.5 (5.0, 10.5) 14.5 (9.0, 36.0) 7.5 (6.0, 9.0) 8.0 (7.0, 9.0) 8.0 (5.0, 13.0) 0.11 Κρεατινίνη (mg/dl) 97.1 (72.8, 137.4) (77.6, 154.3) (59.5, 118.0) (61.3, 208.6) (89.1, 113.9) 93.5 (90.2, 93.5) (73.1, 140.2) μg As / g κρεατινίνης 11.4 (5.4, 28.9) 11 (5.6, 24) 6.1 (4.2, 23) 10.5 (3.9, 25.1) 15.5 (7.6, 23.3) 65 (8.8, 135.2) 11.2 (5.5, 26.5) Ψάρια Επιδημιολογική μελέτη για την εκτίμηση των επιπτώσεων της έκθεσης παιδιών σε υψηλές συγκεντρώσεις βαρέων μετάλλων 67

69 Βάρος (kg) 38.8 (24.3, 48.5) 32.0 (29.0, 32.5) 28.0 (23.5, 42.0) 32.5 (25.6, 40.6) 30.0 (23.5, 37.5) 25.8 (23.6, 31.3) 31.0 (24.5, 40.6) Ύψος (cm) (124.0, 150.0) (130.0, 138.0) (127.0, 143.0) (130.0, 148.0) (128.0, 143.0) (128.0, 135.5) (129.0, ) ΔΜΣ (kg/m2) 18.2 (15.4, 21.6) 17.2 (15.9, 17.3) 16.5 (14.5, 19.5) 16.9 (14.9, 19.5) 16.4 (14.2, 18.6) 15.4 (14.4, 16.9) 16.8 (14.7, 19.4) 0.63 As (μg/l) 48.6 (14.7, 313.4) 85.4 (24.5, 111.7) 18.0 (9.1, 52.0) 8.0 (4.7, 16.1) 8.5 (7.3, 10.6) 8.4 (6.7, 65.3) 10.6 (6.0, 30.3) <0.001 Cd (μg/l) 0.1 (0.1, 0.2) 0.1 (0.1, 0.1) 0.1 (0.1, 0.1) 0.1 (0.0, 0.1) 0.1 (0.1, 0.1) 0.1 (0.1, 0.2) 0.1 (0.1, 0.1) Cr (μg/l) 0.7 (0.4, 2.3) 1.2 (1.1, 2.0) 1.1 (0.6, 1.6) 1.3 (0.6, 1.7) 1.2 (0.7, 1.7) 0.6 (0.2, 1.0) 1.1 (0.6, 1.7) Co (μg/l) 1.9 (1.4, 2.2) 0.4 (0.4, 0.6) 1.2 (0.7, 1.9) 1.1 (0.7, 1.9) 1.2 (0.7, 2.0) 1.9 (1.1, 3.1) 1.2 (0.7, 1.9) 0.16 Pb (μg/l) 4.4 (1.9, 11.1) 6.3 (4.9, 6.9) 6.1 (2.9, 8.0) 5.3 (2.6, 8.9) 6.3 (3.3, 7.5) 5.8 (3.5, 8.9) 5.6 (2.7, 8.4) Hg (μg/l) 0.4 (0.2, 0.5) 0.6 (0.2, 0.7) 0.3 (0.2, 0.5) 0.2 (0.1, 0.4) 0.1 (0.1, 0.3) 0.2 (0.1, 0.5) 0.2 (0.1, 0.5) Ni (μg/l) 2.3 (2.0, 4.7) 2.0 (2.0, 2.2) 2.8 (1.9, 4.5) 2.8 (1.9, 4.3) 3.3 (2.8, 5.1) 3.2 (2.7, 4.8) 2.8 (1.9, 4.5) Se (μg/l) 33.3 (30.0, 41.5) 30.3 (14.2, 33.0) 33.7 (24.1, 46.1) 30.0 (22.1, 42.7) 36.8 (28.8, 48.5) 29.3 (24.3, 40.2) 32.1 (22.4, 44.0) Αλβουμίνη (mg/l) 7.0 (5.5, 8.5) 5.0 (5.0, 8.0) 7.0 (5.0, 12.0) 9.0 (5.0, 15.0) 7.0 (5.0, 10.0) 9.5 (8.0, 14.0) 8.0 (5.0, 13.0) Κρεατινίνη (mg/dl) (82.9, 115.8) 74.3 (51.1, 114.4) (76.5, 137.3) (67.3, 140.4) (79.1, 167.1) 93.5 (91.8, 133.7) (73.1, 140.2) 0.71 μg As / g κρεατινίνης 44.2 (15.5, 391.1) (21.4, 224.8) 19.3 (9.6, 44.1) 7.5 (4.9, 15.6) 6.4 (4.7, 9.5) 7.2 (5.3, 72) 11.2 (5.5, 26.5) <0.001 φυσικούς χυμούς Βάρος (kg) 29.0 (21.0, 37.0) 31.0 (25.0, 41.0) 30.0 (25.0, 41.0) 32.0 (25.0, 41.0) 33.0 (22.0, 52.0) 25.8 (23.1, 30.5) 31.0 (24.5, 40.6) Ύψος (cm) (121.0, 139.0) (130.0, 147.0) (130.0, 148.0) (130.0, 146.0) (129.0, 152.0) (125.0, 138.0) (129.0, 146.0) ΔΜΣ (kg/m2) 16.1 (14.4, 19.9) 17.0 (15.2, 19.0) 16.8 (14.6, 19.2) 16.9 (14.9, 19.8) 17.3 (13.2, 23.5) 15.4 (14.8, 16.0) 16.8 (14.7, 19.4) As (μg/l) 8.7 (3.6, 14.9) 8.6 (5.1, 28.1) 11.9 (6.2, 35.0) 13.3 (6.7, 37.5) 10.5 (8.5, 95.3) 14.7 (8.2, 76.5) 10.6 (6.0, 30.3) Cd (μg/l) 0.1 (0.0, 0.1) 0.1 (0.0, 0.1) 0.1 (0.0, 0.1) 0.1 (0.1, 0.1) 0.1 (0.0, 0.1) 0.1 (0.1, 0.1) 0.1 (0.1, 0.1) Cr (μg/l) 1.3 (0.7, 1.6) 1.1 (0.4, 1.7) 1.1 (0.6, 1.5) 1.0 (0.5, 1.9) 1.3 (1.2, 1.8) 0.8 (0.2, 1.0) 1.1 (0.6, 1.7) Co (μg/l) 0.9 (0.5, 1.4) 1.1 (0.6, 1.6) 1.3 (0.7, 2.1) 1.4 (0.8, 2.7) 0.6 (0.2, 1.8) 2.1 (1.4, 2.4) 1.2 (0.7, 1.9) Pb (μg/l) 6.3 (3.5, 7.4) 5.4 (2.6, 8.4) 4.7 (3.0, 7.3) 5.7 (2.3, 9.7) 7.4 (6.6, 8.1) 5.8 (2.7, 10.7) 5.6 (2.7, 8.4) Hg (μg/l) 0.3 (0.2, 0.4) 0.2 (0.1, 0.3) 0.3 (0.1, 0.7) 0.2 (0.1, 0.4) 0.3 (0.2, 0.4) 0.2 (0.2, 0.5) 0.2 (0.1, 0.5) Ni (μg/l) 2.5 (1.6, 3.9) 2.6 (1.6, 3.7) 3.2 (2.2, 4.8) 3.3 (2.1, 5.2) 2.0 (1.2, 2.8) 3.2 (2.3, 6.5) 2.8 (1.9, 4.5) Se (μg/l) 33.7 (22.4, 38.6) 30.3 (24.0, 42.7) 32.0 (20.0, 43.2) 33.1 (22.2, 46.1) 35.8 (29.9, 64.8) 30.7 (27.9, 47.3) 32.1 (22.4, 44.0) Αλβουμίνη (mg/l) 7.0 (5.0, 13.0) 8.0 (5.0, 12.0) 7.0 (5.0, 13.0) 8.0 (5.0, 14.0) 8.0 (6.0, 16.0) 9.0 (8.0, 10.0) 8.0 (5.0, 13.0) Κρεατινίνη (mg/dl) 91.7 (74.9, 121.9) (72.7, 116.2) (73.1, 141.6) (63.0, 145.4) (85.7, 153.8) 93.5 (90.2, 117.7) (73.1, 140.2) μg As / g κρεατινίνης 7.3 (4.9, 17.1) 11 (5.4, 28.9) 11.6 (4.9, 25.7) 13.3 (7.5, 40.7) 9.5 (6.4, 99.4) 16.1 (5.6, 65) 11.2 (5.5, 26.5) ροφήματα με ζάχαρη Βάρος (kg) 25.8 (18.3, 36.5) 31.3 (28.0, 44.8) 30.5 (21.0, 40.0) 31.0 (25.0, 40.6) 31.5 (24.5, 39.0) 30.5 (27.5, 35.0) 31.0 (24.5, 40.6) Ύψος (cm) (120.0, 140.0) (130.0, 153.0) (123.0, 146.0) (130.0, 146.0) (130.0, 146.0) (131.0, 140.0) (129.0, 146.0) 0.21 ΔΜΣ (kg/m2) 16.0 (12.6, 19.8) 17.2 (15.2, 20.2) 16.7 (14.6, 19.1) 17.3 (14.8, 19.0) 16.5 (14.4, 18.7) 16.0 (16.0, 17.9) 16.8 (14.7, 19.4) Επιδημιολογική μελέτη για την εκτίμηση των επιπτώσεων της έκθεσης παιδιών σε υψηλές συγκεντρώσεις βαρέων μετάλλων 68

70 As (μg/l) 12.4 (6.1, 56.0) 9.0 (5.4, 17.8) 8.8 (5.0, 24.3) 13.9 (6.3, 42.3) 9.6 (6.2, 24.5) 20.8 (8.2, 121.9) 10.6 (6.0, 30.3) Cd (μg/l) 0.1 (0.1, 0.1) 0.1 (0.0, 0.1) 0.1 (0.1, 0.1) 0.1 (0.1, 0.1) 0.1 (0.0, 0.1) 0.1 (0.1, 0.1) 0.1 (0.1, 0.1) Cr (μg/l) 1.4 (0.9, 1.8) 1.0 (0.4, 1.6) 1.2 (0.9, 2.4) 1.1 (0.6, 1.7) 1.1 (0.6, 1.5) 0.2 (0.2, 1.0) 1.1 (0.6, 1.7) Co (μg/l) 1.0 (0.6, 1.5) 1.3 (0.8, 2.3) 1.2 (0.7, 3.1) 1.2 (0.8, 1.8) 0.8 (0.4, 1.8) 1.4 (1.0, 2.4) 1.2 (0.7, 1.9) Pb (μg/l) 7.5 (4.3, 11.6) 5.9 (2.8, 8.3) 6.4 (2.8, 11.3) 4.9 (2.4, 8.8) 4.7 (2.5, 7.1) 7.2 (2.7, 10.7) 5.6 (2.7, 8.4) Hg (μg/l) 0.2 (0.1, 0.4) 0.2 (0.1, 0.3) 0.2 (0.1, 0.5) 0.3 (0.1, 0.5) 0.3 (0.1, 0.7) 0.3 (0.2, 0.5) 0.2 (0.1, 0.5) Ni (μg/l) 2.9 (2.1, 4.2) 3.4 (2.3, 4.5) 2.7 (1.8, 4.5) 2.9 (1.9, 4.7) 2.7 (1.5, 5.0) 2.3 (2.1, 3.1) 2.8 (1.9, 4.5) Se (μg/l) 36.2 (22.4, 40.1) 30.5 (15.6, 43.2) 32.4 (26.1, 46.4) 30.0 (20.3, 44.4) 34.3 (24.1, 45.4) 29.2 (27.9, 30.6) 32.1 (22.4, 44.0) Αλβουμίνη (mg/l) 7.0 (5.0, 10.0) 8.0 (5.0, 12.0) 10.0 (7.5, 15.0) 6.0 (5.0, 11.0) 7.0 (5.0, 15.0) 9.0 (7.0, 9.0) 8.0 (5.0, 13.0) Κρεατινίνη (mg/dl) (86.4, 164.0) 97.7 (76.5, 140.2) (73.9, 144.4) 99.9 (63.7, 137.3) (71.8, 136.7) 90.2 (89.1, 93.5) (73.1, 140.2) μg As / g κρεατινίνης 14.2 (4.3, 47.6) 8.4 (4.9, 17.2) 7.3 (4.8, 23.2) 15.1 (7.6, 34.8) 10.1 (6.4, 30.4) 23.3 (8.8, 135.2) 11.2 (5.5, 26.5) κονσερβοποιημένα τρόφιμα Βάρος (kg) 47.0 (47.0, 47.0) 78.0 (78.0, 78.0) 48.5 (35.0, 56.0) 30.0 (24.5, 40.4) 31.0 (24.5, 39.0) 23.6 (20.0, 29.0) 31.0 (24.5, 40.6) Ύψος (cm) (152.0, 152.0) (180.0, 182.0) (135.0, 156.0) (130.0, 146.0) (128.0, 147.0) (117.5, 134.5) (129.0, 146.0) ΔΜΣ (kg/m2) 20.3 (20.3, 20.3) 23.8 (23.5, 24.1) 22.6 (19.2, 23.4) 15.8 (14.6, 19.1) 16.9 (14.8, 19.0) 14.8 (14.3, 16.0) 16.8 (14.7, 19.4) As (μg/l) 8.7 (8.7, 8.7) 66.8 (7.3, 126.3) 6.6 (2.7, 8.0) 11.9 (6.1, 40.1) 10.4 (5.9, 28.8) 15.8 (8.4, 48.6) 10.6 (6.0, 30.3) Cd (μg/l) 0.2 (0.2, 0.2) 0.0 (0.0, 0.0) 0.0 (0.0, 0.1) 0.1 (0.1, 0.1) 0.1 (0.1, 0.1) 0.1 (0.1, 0.2) 0.1 (0.1, 0.1) Cr (μg/l) 0.8 (0.8, 0.8) 1.2 (0.7, 1.8) 1.6 (0.6, 1.6) 1.1 (0.7, 1.6) 1.1 (0.6, 1.7) 0.8 (0.2, 1.0) 1.1 (0.6, 1.7) Co (μg/l) 1.8 (1.8, 1.8) 0.2 (0.1, 0.2) 0.6 (0.4, 0.7) 1.2 (0.6, 2.7) 1.2 (0.7, 1.8) 1.7 (0.7, 2.4) 1.2 (0.7, 1.9) Pb (μg/l) 6.6 (6.6, 6.6) 5.2 (2.9, 7.4) 5.4 (3.4, 7.5) 6.4 (2.7, 10.1) 5.4 (2.6, 8.2) 5.8 (2.5, 11.1) 5.6 (2.7, 8.4) Hg (μg/l) 0.3 (0.3, 0.3) 0.6 (0.4, 0.8) 0.2 (0.1, 0.3) 0.2 (0.1, 0.3) 0.3 (0.1, 0.5) 0.2 (0.1, 0.4) 0.2 (0.1, 0.5) Ni (μg/l) 2.4 (2.4, 2.4) 1.2 (1.1, 1.2) 3.1 (2.5, 3.9) 3.5 (1.8, 5.4) 2.7 (1.9, 4.5) 3.1 (2.2, 4.8) 2.8 (1.9, 4.5) 0.32 Se (μg/l) 35.8 (35.8, 35.8) 82.1 (70.8, 93.4) 29.9 (24.4, 38.1) 32.7 (19.9, 49.5) 30.9 (22.4, 42.7) 30.7 (28.6, 42.9) 32.1 (22.4, 44.0) Αλβουμίνη (mg/l) 6.0 (6.0, 6.0) 58.0 (16.0, 100.0) 17.0 (5.0, 32.0) 7.0 (5.0, 10.0) 8.0 (5.0, 13.0) 9.0 (7.5, 10.0) 8.0 (5.0, 13.0) Κρεατινίνη (mg/dl) (113.9, 113.9) (127.0, 232.1) (99.1, 136.7) (68.0, 140.6) (73.1, 140.6) 93.5 (89.6, 114.1) (73.1, 140.2) μg As / g κρεατινίνης 7,6 (7,6, 7,6) 51,3 (3,1, 99,4) 4,5 (2,9, 5,9) 13,9 (5,7, 26,5) 11,2 (5,6, 26,4) 18 (7,2, 46,9) 11,2 (5,5, 26,5) 0,072 τροφές πλούσιες σε βιταμίνη C (φρούτα) Βάρος (kg) 31.0 (22.5, 43.0) 30.5 (24.5, 36.0) 33.0 (25.0, 41.5) 30.0 (24.5, 49.5) 50.3 (27.0, 78.0) 25.8 (23.6, 31.3) 31.0 (24.5, 40.6) Ύψος (cm) (130.0, 146.0) (125.0, 143.0) (130.0, 151.0) (127.0, 151.5) (135.0, 180.0) (128.0, 135.5) (129.0, 146.0) ΔΜΣ (kg/m2) 17.0 (14.6, 20.3) 16.5 (14.6, 18.5) 16.9 (14.8, 19.6) 17.4 (14.6, 21.5) 19.8 (14.8, 24.1) 15.4 (14.4, 16.9) 16.8 (14.7, 19.4) As (μg/l) 10.4 (7.1, 17.9) 8.8 (4.7, 25.7) 11.9 (6.1, 53.4) 31.7 (8.1, 112.5) 16.2 (7.3, 36.6) 8.4 (6.7, 65.3) 10.6 (6.0, 30.3) 0.18 Cd (μg/l) 0.1 (0.0, 0.1) 0.1 (0.1, 0.1) 0.1 (0.1, 0.1) 0.1 (0.1, 0.1) 0.0 (0.0, 0.1) 0.1 (0.1, 0.2) 0.1 (0.1, 0.1) 0.11 Cr (μg/l) 1.1 (0.6, 1.7) 0.9 (0.5, 1.6) 1.4 (0.7, 1.8) 1.1 (1.0, 1.9) 1.1 (0.7, 1.8) 0.6 (0.2, 1.0) 1.1 (0.6, 1.7) Επιδημιολογική μελέτη για την εκτίμηση των επιπτώσεων της έκθεσης παιδιών σε υψηλές συγκεντρώσεις βαρέων μετάλλων 69

71 Co (μg/l) 1.0 (0.6, 1.4) 1.3 (0.7, 1.9) 1.0 (0.7, 1.8) 1.3 (1.0, 2.7) 1.7 (0.2, 2.4) 1.9 (1.1, 3.1) 1.2 (0.7, 1.9) Pb (μg/l) 5.6 (3.1, 8.1) 4.3 (2.2, 7.5) 6.3 (3.5, 9.1) 6.8 (5.6, 10.9) 5.2 (1.9, 7.9) 5.8 (3.5, 8.9) 5.6 (2.7, 8.4) Hg (μg/l) 0.2 (0.1, 0.4) 0.2 (0.1, 0.4) 0.3 (0.1, 0.6) 0.2 (0.1, 0.5) 0.6 (0.2, 1.0) 0.2 (0.1, 0.5) 0.2 (0.1, 0.5) 0.43 Ni (μg/l) 2.7 (1.9, 4.1) 2.8 (2.0, 4.5) 3.2 (1.9, 5.4) 2.8 (1.8, 4.6) 2.4 (1.2, 3.0) 3.2 (2.7, 4.8) 2.8 (1.9, 4.5) Se (μg/l) 29.9 (21.4, 39.0) 30.8 (22.1, 39.9) 32.8 (24.4, 44.1) 42.3 (28.0, 50.2) 61.7 (30.7, 73.8) 29.3 (24.3, 40.2) 32.1 (22.4, 44.0) Αλβουμίνη (mg/l) 6.0 (5.0, 11.5) 8.0 (5.0, 12.0) 7.0 (5.0, 13.0) 9.0 (6.5, 25.5) 13.0 (9.0, 23.0) 9.5 (8.0, 14.0) 8.0 (5.0, 13.0) Κρεατινίνη (mg/dl) 87.1 (67.9, 135.8) (64.4, 120.4) (77.8, 149.1) (85.6, 171.6) (89.1, 144.1) 93.5 (91.8, 133.7) (73.1, 140.2) μg As / g κρεατινίνης 12.7 (6.4, 22.1) 9.7 (5.7, 21.8) 11 (5.1, 47) 14.6 (6.4, 133.4) 17.5 (3.1, 25.4) 7.2 (5.3, 72) 11.2 (5.5, 26.5) τροφές πλούσιες σε σελήνιο (ξηροί καρποί, θαλασσινά) Βάρος (kg) 28.0 (20.5, 32.6) 27.0 (23.3, 31.0) 31.0 (24.0, 42.0) 31.3 (25.0, 39.7) 32.5 (22.0, 36.0) 32.8 (25.8, 64.0) 31.0 (24.5, 40.6) Ύψος (cm) (127.0, 142.0) (129.5, 140.0) (125.0, 147.0) (130.0, 146.0) (123.0, 146.0) (131.0, 164.0) (129.0, 146.0) Δείκτης μάζας σώματος (kg/m2) 15.9 (14.9, 18.2) 15.2 (14.5, 16.7) 17.3 (14.7, 20.0) 16.9 (14.9, 19.2) 16.4 (14.3, 18.6) 16.9 (15.4, 23.2) 16.8 (14.7, 19.4) As (μg/l) 10.7 (8.1, 35.0) 6.2 (3.6, 15.6) 10.7 (6.2, 36.3) 11.9 (6.3, 34.9) 8.0 (3.4, 13.2) 14.7 (7.8, 124.1) 10.6 (6.0, 30.3) Cd (μg/l) 0.1 (0.0, 0.2) 0.1 (0.1, 0.2) 0.1 (0.0, 0.1) 0.1 (0.1, 0.1) 0.1 (0.0, 0.1) 0.1 (0.0, 0.1) 0.1 (0.1, 0.1) Cr (μg/l) 0.8 (0.7, 1.6) 1.0 (0.4, 1.4) 1.0 (0.4, 1.7) 1.3 (0.7, 1.7) 1.2 (0.6, 1.7) 0.8 (0.2, 1.4) 1.1 (0.6, 1.7) Co (μg/l) 1.1 (0.7, 1.8) 1.0 (0.6, 1.5) 1.1 (0.7, 1.6) 1.2 (0.7, 2.2) 1.2 (0.8, 2.1) 1.2 (0.4, 2.4) 1.2 (0.7, 1.9) Pb (μg/l) 6.3 (3.3, 7.2) 4.1 (2.7, 6.6) 5.4 (2.3, 8.9) 6.4 (3.1, 9.2) 4.4 (2.1, 7.5) 5.8 (2.8, 9.0) 5.6 (2.7, 8.4) Hg (μg/l) 0.2 (0.1, 0.4) 0.3 (0.2, 0.6) 0.2 (0.1, 0.4) 0.3 (0.2, 0.5) 0.2 (0.1, 0.4) 0.3 (0.2, 0.6) 0.2 (0.1, 0.5) Ni (μg/l) 2.7 (2.4, 6.1) 3.0 (1.7, 4.2) 2.5 (1.7, 4.1) 3.0 (2.1, 4.8) 2.7 (1.5, 4.5) 2.2 (1.5, 3.2) 2.8 (1.9, 4.5) Se (μg/l) 44.2 (34.2, 47.3) 24.4 (17.1, 30.6) 32.4 (22.8, 39.3) 33.6 (22.4, 46.8) 30.3 (22.1, 42.7) 30.7 (28.6, 60.3) 32.1 (22.4, 44.0) Αλβουμίνη (mg/l) 8.0 (6.0, 11.0) 7.5 (5.0, 11.0) 6.0 (5.0, 10.5) 9.0 (6.0, 15.0) 7.0 (5.0, 13.0) 9.5 (8.0, 17.0) 8.0 (5.0, 13.0) Κρεατινίνη (mg/dl) (114.4, 137.3) 82.5 (60.0, 114.1) (71.8, 121.1) (81.1, 145.4) 89.5 (64.4, 136.7) 93.5 (89.6, 150.4) (73.1, 140.2) 0.24 μg As / g κρεατινίνης 19.3 (7.6, 22.5) 6.8 (5.2, 21) 15.5 (5.6, 40.9) 11.5 (5.7, 25.4) 9.5 (5.8, 13.1) 16.1 (5.3, 117.3) 11.2 (5.5, 26.5) Επιδημιολογική μελέτη για την εκτίμηση των επιπτώσεων της έκθεσης παιδιών σε υψηλές συγκεντρώσεις βαρέων μετάλλων 70

72 Στον ακόλουθο πίνακα 23 χρησιμοποιήθηκε ο έλεγχος Mann-Whitney για τη σύγκριση διαμέσων σωματομετρικών χαρακτηριστικών και συγκέντρωσης μετάλλων στα ούρα των παιδιών του Λαυρίου ανάλογα ανάλογα με τη χρήση μαγειρικών σκευών από αλουμίνιο ή χαλκό. Πίνακας 23. Έλεγχος Mann-Whitney για τη σύγκριση διαμέσων σωματομετρικών χαρακτηριστικών και συγκέντρωσης μετάλλων στα ούρα ανάλογα με τη χρήση μαγειρικών σκευών από αλουμίνιο/χαλκό στο Λαύριο (Ν=241) Ναι Όχι ΔΓ/ΔΑ Overall Median (IQR) Median (IQR) Median (IQR) Median (IQR) p-value Βάρος (kg) 31.5 (24.5, 42.5) 31.0 (25.0, 40.6) 30.8 (21.0, 33.0) 31.0 (24.5, 40.6) Ύψος (cm) (127.5, 148.5) (129.0, 146.0) (122.0, 148.0) (129.0, 146.0) ΔΜΣ (kg/m2) 16.4 (14.8, 19.7) 16.9 (14.6, 19.2) 16.0 (14.5, 17.3) 16.8 (14.7, 19.4) As (μg/l) 11.1 (4.8, 47.2) 10.6 (6.1, 28.1) 66.8 (4.2, 265.6) 10.6 (6.0, 30.3) 0.81 Cd (μg/l) 0.1 (0.0, 0.1) 0.1 (0.1, 0.1) 0.1 (0.1, 0.1) 0.1 (0.1, 0.1) 0.44 Cr (μg/l) 0.9 (0.6, 1.6) 1.1 (0.6, 1.7) 1.0 (0.6, 1.5) 1.1 (0.6, 1.7) Co (μg/l) 0.8 (0.5, 1.6) 1.2 (0.7, 2.0) 1.4 (1.2, 2.1) 1.2 (0.7, 1.9) Pb (μg/l) 5.4 (2.9, 10.2) 5.7 (2.7, 8.3) 4.0 (2.0, 9.2) 5.6 (2.7, 8.4) Hg (μg/l) 0.2 (0.1, 0.5) 0.2 (0.1, 0.4) 0.3 (0.2, 0.5) 0.2 (0.1, 0.5) Ni (μg/l) 2.1 (1.6, 3.0) 3.0 (2.0, 4.6) 4.7 (1.9, 5.3) 2.8 (1.9, 4.5) Se (μg/l) 26.6 (16.6, 34.9) 33.5 (22.9, 46.1) 31.1 (25.3, 35.2) 32.1 (22.4, 44.0) 0.01 Αλβουμίνη (mg/l) 8.0 (5.0, 11.0) 8.0 (5.0, 13.0) 7.5 (7.0, 11.0) 8.0 (5.0, 13.0) Κρεατινίνη (mg/dl) 83.2 (58.7, 106.8) (81.0, 143.6) (76.6, 138.1) (73.1, 140.2) μg As / g κρεατινίνης 11.4 (5.2, 62.9) 11.2 (5.7, 25.4) 47.8 (5, 335.7) 11.2 (5.5, 26.5) Στον πίνακα 24 έγινε σύγκριση διαμέσων σωματομετρικών χαρακτηριστικών και συγκέντρωσης μετάλλων στα ούρα των παιδιών ανάλογα με τη συχνότητα αγοράς φρούτων και λαχανικών που καλλιεργούνται στην ευρύτερη περιοχή του Λαυρίου με τη χρήση ελέγχου Mann-Whitney. Πίνακας 24. Έλεγχος Mann-Whitney για τη σύγκριση διαμέσων σωματομετρικών χαρακτηριστικών και συγκέντρωσης μετάλλων στα ούρα ανάλογα με τη συχνότητα αγοράς φρούτων και λαχανικών που καλλιεργούνται στην ευρύτερη περιοχή του Λαυρίου στο Λαύριο (Ν=241) Αρκετά Πάντα Πολύ συχνά Συχνά Σπάνια Ποτέ Overall Βάρος (kg) Ύψος (cm) ΔΜΣ(kg/m2) Median (IQR) 24.0 (24.0, 24.0) (131.0, 131.0) 14.0 (14.0, 14.0) As (μg/l) 5.2 (5.2, 5.2) Median (IQR) 32.0 (27.5, 38.0) (131.0, 142.0) 17.1 (15.2, 19.2) 10.3 (6.9, 31.7) Median (IQR) 31.5 (24.0, 42.0) (126.0, 142.0) 17.1 (14.7, 19.5) 14.0 (6.1, 38.3) Median (IQR) 31.8 (24.5, 40.8) (127.5, 147.0) 16.9 (14.8, 19.0) 10.1 (5.3, 25.2) Median (IQR) 29.0 (24.0, 38.0) (125.0, 146.0) 16.5 (14.5, 20.3) 10.6 (6.2, 40.1) Median (IQR) p- value 31.0 (24.5, 40.6) (129.0, 146.0) (14.7, 19.4) (6.0, 30.3) 0.71 Cd (μg/l) 0.1 (0.1, 0.1) 0.1 (0.0, 0.2) 0.1 (0.0, 0.1) 0.1 (0.1, 0.1) 0.1 (0.1, 0.1) 0.1 (0.1, 0.1) Cr (μg/l) 0.2 (0.2, 0.2) 1.1 (0.4, 1.5) 1.0 (0.6, 1.6) 1.1 (0.6, 1.7) 1.4 (0.8, 2.0) 1.1 (0.6, 1.7) Co (μg/l) 3.9 (3.9, 3.9) 1.2 (0.6, 2.2) 1.1 (0.5, 1.8) 1.1 (0.7, 1.8) 1.3 (0.7, 2.2) 1.2 (0.7, 1.9) Pb (μg/l) 2.7 (2.7, 2.7) 6.0 (2.9, 7.2) 5.0 (2.4, 8.0) 5.4 (2.6, 9.2) 6.4 (3.9, 8.5) 5.6 (2.7, 8.4) Hg (μg/l) 0.2 (0.2, 0.2) 0.3 (0.1, 0.6) 0.3 (0.1, 0.4) 0.2 (0.1, 0.4) 0.3 (0.2, 0.5) 0.2 (0.1, 0.5) 0.69 Ni (μg/l) 3.2 (3.2, 3.2) 3.2 (2.3, 5.4) 2.8 (2.0, 3.9) 2.9 (1.9, 4.5) 2.6 (1.5, 4.4) 2.8 (1.9, 4.5) Se (μg/l) 20.7 (20.7, 20.7) 34.3 (29.2, 49.2) 28.1 (20.4, 39.8) 32.1 (22.3, 43.6) 33.3 (24.9, 48.5) 32.1 (22.4, 44.0) Αλβουμίνη (mg/l) 7.0 (7.0, 7.0) 7.0 (5.0, 10.0) 8.0 (5.0, 12.0) 8.0 (5.0, 13.0) 9.0 (5.0, 13.0) 8.0 (5.0, 13.0) Επιδημιολογική μελέτη για την εκτίμηση των επιπτώσεων της έκθεσης παιδιών σε υψηλές συγκεντρώσεις βαρέων μετάλλων 71

73 Κρεατινίνη (mg/dl) 93.5 (93.5, 93.5) 98.2 (85.9, 141.8) (68.0, 120.4) 99.4 (72.7, 140.2) (72.1, 148.5) (73.1, 140.2) μg As / g κρεατινίνης 5.6 (5.6, 5.6) 10.1 (6.1, 26.5) 15.8 (5.5, 41.1) 11.5 (5.1, 24.6) 8.6 (5.7, 25.4) 11.2 (5.5, 26.5) Στον πίνακα 25 έγινε σύγκριση διαμέσων σωματομετρικών χαρακτηριστικών και συγκέντρωσης μετάλλων στα ούρα των παιδιών ανάλογα με τη κατανάλωση ψαριών/θαλασσινών τις τελευταίες 3 μέρες με τη χρήση ελέγχου Mann-Whitney με σημαντικά υψηλές τιμές αρσενικού. Πίνακας 25. Έλεγχος Mann-Whitney για τη σύγκριση διαμέσων σωματομετρικών χαρακτηριστικών και συγκέντρωσης μετάλλων στα ούρα ανάλογα με τη κατανάλωση ψαριών/ψαρικών τις τελευταίες 3 μέρες στο Λαύριο (Ν=241) Ναι Όχι Overall Median (IQR) Median (IQR) Median (IQR) p-value Βάρος (kg) 30.5 (24.0, 42.0) 31.0 (24.8, 40.0) 31.0 (24.5, 40.6) Ύψος (cm) (123.0, 148.0) (130.0, 146.0) (129.0, 146.0) ΔΜΣ (kg/m2) 17.0 (14.9, 19.6) 16.6 (14.6, 19.2) 16.8 (14.7, 19.4) As (μg/l) 35.0 (14.5, 111.7) 8.9 (4.8, 18.6) 10.6 (6.0, 30.3) <0.001 Cd (μg/l) 0.1 (0.1, 0.1) 0.1 (0.0, 0.1) 0.1 (0.1, 0.1) Cr (μg/l) 1.3 (0.9, 1.9) 1.1 (0.5, 1.6) 1.1 (0.6, 1.7) Co (μg/l) 1.2 (0.7, 1.9) 1.2 (0.7, 1.9) 1.2 (0.7, 1.9) Pb (μg/l) 7.1 (4.4, 11.3) 4.9 (2.6, 7.6) 5.6 (2.7, 8.4) Hg (μg/l) 0.3 (0.2, 0.5) 0.2 (0.1, 0.4) 0.2 (0.1, 0.5) Ni (μg/l) 2.6 (2.0, 4.9) 2.8 (1.9, 4.2) 2.8 (1.9, 4.5) Se (μg/l) 32.1 (25.7, 45.9) 32.1 (22.1, 43.6) 32.1 (22.4, 44.0) Αλβουμίνη (mg/l) 8.0 (5.0, 13.0) 8.0 (5.0, 13.0) 8.0 (5.0, 13.0) Κρεατινίνη (mg/dl) 90.2 (67.9, 119.7) (77.6, 141.6) (73.1, 140.2) μg As / g κρεατινίνης 30.4, (16, 135.2) 8.1 (5, 18.2) 11.2 (5.5, 26.5) <0.001 Οι περιοχές, στις οποίες κατοικούν τα παιδιά του δείγματος ταξινομήθηκαν σε 4 κατηγορίες. Η 1 η περιελάμβανε προς συνοικίες του αστικού κέντρου Λαυρίου (Άνω Όρια, Νεάπολη, Άγιος Ανδρέας, Αγία Παρασκευή, Νυχτοχώρι, Κυπριανός, Καβοδόκανος), η 2 η περιοχές προς Κερατέα (Πλάκα, Θορικό), η 3 η προς Σούνιο (Πασά, Άγιος Γεράσιμος, Αγριλέζα, Λεγραινά) και η 4 η τον Άγιο Κωνσταντίνο. Η σύγκριση συγκέντρωσης μετάλλων στα ούρα των παιδιών ανάλογα με την περιοχή κατοικίας προς με τη χρήση ελέγχου Mann-Whitney δεν έδειξε σημαντικά υψηλές τιμές βαρέων μετάλλων παρά μόνο στο σελήνιο (p=0.016) Πίνακας 26. Επιδημιολογική μελέτη για την εκτίμηση των επιπτώσεων της έκθεσης παιδιών σε υψηλές συγκεντρώσεις βαρέων μετάλλων 72

74 Πίνακας 26. Έλεγχος Mann-Whitney για τη σύγκριση συγκέντρωσης μετάλλων στα ούρα ανάλογα με την κατοικία παιδιών (1 η κέντρο, 2 η περιοχές προς Κερατέα, 3 η περιοχές προς Σούνιο και 4 η Άγιος Κωνσταντίνος) Ν (%) παιδιών 150 (62,24%) 38 (15,77%) 30(12,45%) 23 (9,54%) Median (IQR) Median (IQR) Median (IQR) Median (IQR) p-value As (μg/l) 10.9 (6.2, 40.1) 8.8 (6.4, 20.5) 11.8 (4.2, 34.9) 12.0 (5.9, 27.8) 0,623 Cd (μg/l) 0.1 (0.1, 0.1) 0.1 (0.0, 0.1) 0.1 (0.1, 0.1) 0.1 (0.0, 0.1) 0,948 Cr (μg/l) 1.2 (0.7, 1.7) 1.0 (0.4, 1.6) 1.0 (0.5, 1.6) 1.0 (0.7, 1.8) 0,659 Co (μg/l) 1.2 (0.8, 1.9) 0.9 (0.4, 2.0) 1.4 (0.9, 1.9) 0.7 (0.5, 1.7) 0,258 Pb (μg/l) 6.1 (2.9, 9.2) 4.5 (2.1, 7.6) 4.7 (2.2, 8.6) 4.6 (3.3, 8.4) 0,281 Hg (μg/l) 0.2 (0.1, 0.4) 0.2 (0.1, 0.4) 0.3 (0.2, 0.7) 0.3 (0.2, 0.5) 0,015 Ni (μg/l) 2.8 (2.0, 4.5) 2.7 (1.5, 4.2) 3.1 (2.0, 4.2) 2.7 (1.5, 4.8) 0,507 Se (μg/l) 33.2 (24.0, 43.2) 27.3 (15.5, 35.2) 30.0 (24.6, 50.0) 39.8 (22.3, 58.7) 0,027 As/Κρεατινίνη (μg/g) 11.3 (5.7, 34.1) 10.4 (5.9, 23.3) 10.5 (5.1, 24.1) 12.7 (4.7, 24.6) 0, Επιπρόσθετες συσχετίσεις δείγματος ούρων Εστιάζοντας στις συγκεντρώσεις των βαρέων μετάλλων επισημάνθηκαν οι υψηλές συγκεντρώσεις αρσενικού στα ούρα του δείγματος. Για την περαιτέρω διερεύνηση του αρσενικού εξαιρέθηκαν 53 παιδιά του δείγματος Λαυρίου που κατά τη δειγματοληψία δήλωσαν ότι τις τελευταίες 3 ημέρες είχαν καταναλώσει ψάρια ή θαλασσινά. Ακολούθως έγινε ανάλυση του δείγματος με συγκεντρώσεις αρσενικού υψηλότερες ή μκρότερες των 20μg/l, που θεωρείται ως η οριακή τιμή. Η ανάλυση παρουσιάζεται στον ακόλουθο πίνακα 27. Πίνακας 27. Συγκριτικά στοιχεία και έλεγχος χ2 αποτελεσμάτων αρσενικού στο δείγμα Λαυρίου Συγκέντρωση Αρσενικού N (%) <20 μg/l 143 (76.1) >20 μg/l 45 (23.9) Συγκέντρωση Αρσενικού <20 μg/l >20 μg/l Overall N (%) N (%) N (%) p-value Χώρα Γέννησης παιδιού ΔΓ/ΔΑ 8 (5.6) 3 (6.7) 11 (5.9) Ελλάδα 135 (94.4) 42 (93.3) 177 (94.1) Επίπεδο εκπαίδευσης πατέρα Υποχρεωτική 24 (16.8) 11 (24.4) 35 (18.6) Δευτεροβάθμια 56 (39.2) 15 (33.3) 71 (37.8) Τριτοβάθμια 42 (29.4) 12 (26.7) 54 (28.7) ΔΓ/ΔΑ 21 (14.7) 7 (15.6) 28 (14.9) Επίπεδο εκπαίδευσης μητέρας Υποχρεωτική 17 (11.9) 5 (11.1) 22 (11.7) Δευτεροβάθμια 62 (43.4) 14 (31.1) 76 (40.4) Τριτοβάθμια 52 (36.4) 22 (48.9) 74 (39.4) ΔΓ/ΔΑ 12 (8.4) 4 (8.9) 16 (8.5) Φύλο παιδιού Άρρεν 75 (52.4) 20 (44.4) 95 (50.5) Θήλυ 68 (47.6) 25 (55.6) 93 (49.5) Σε ποια τάξη του Δημοτικού πηγαίνει το παιδί σας; A Δημοτικού 29 (20.3) 12 (26.7) 41 (21.8) Επιδημιολογική μελέτη για την εκτίμηση των επιπτώσεων της έκθεσης παιδιών σε υψηλές συγκεντρώσεις βαρέων μετάλλων 73

75 B Δημοτικού 25 (17.5) 5 (11.1) 30 (16.0) Γ Δημοτικού 26 (18.2) 5 (11.1) 31 (16.5) Δ Δημοτικού 16 (11.2) 6 (13.3) 22 (11.7) Ε Δημοτικού 14 (9.8) 5 (11.1) 19 (10.1) ΣΤ Δημοτικού 14 (9.8) 7 (15.6) 21 (11.2) ΔΓ/ΔΑ 19 (13.3) 5 (11.1) 24 (12.8) Mean (SD) Mean (SD) Mean (SD) p-value Ηλικία 8.1 (2.6) 8.7 (2.8) 8.3 (2.6) Συγκέντρωση Αρσενικού <20 μg/l >20 μg/l Overall N (%) N (%) N (%) p-value Πως θα περιγράφατε την υγεία του παιδιού σας; άριστη 97 (67.8) 24 (53.3) 121 (64.4) πολύ καλή 33 (23.1) 17 (37.8) 50 (26.6) καλή 13 (9.1) 4 (8.9) 17 (9.0) Πάσχει το παιδί σας από κάποιο χρόνιο νόσημα; Ναι 22 (15.4) 8 (17.8) 30 (16.0) Όχι 105 (73.4) 33 (73.3) 138 (73.4) ΔΓ/ΔΑ 16 (11.2) 4 (8.9) 20 (10.6) Άλλο χρόνιο πρόβλημα Αλλεργία 1 (16.7) 0 (0.0) 1 (14.3) Ατοπική Δερματίτιδα 1 (16.7) 0 (0.0) 1 (14.3) Γαστροοισοφαγική παλινδρόμηση 1 (16.7) 0 (0.0) 1 (14.3) Διάσπαση προσοχής - διάχυτη στην επικοινωνία 1 (16.7) 0 (0.0) 1 (14.3) Δυσκοιλιότητα 0 (0.0) 1 (100.0) 1 (14.3) Επιληψία 1 (16.7) 0 (0.0) 1 (14.3) Μελαχρωματική Κνίδωση 1 (16.7) 0 (0.0) 1 (14.3) Το τελευταίο έτος αρρώστησε από κάτι ή αντιμετωπίσατε κάποιο πρόβλημα υγείας; (εκτός από χρόνια νοσήματα) Ναι 78 (54.5) 25 (55.6) 103 (54.8) Όχι 53 (37.1) 16 (35.6) 69 (36.7) ΔΓ/ΔΑ 12 (8.4) 4 (8.9) 16 (8.5) Άλλο πρόβλημα Αμυγδαλίτιδα 1 (25.0) 0 (0.0) 1 (20.0) Λαρυγγίτιδα 0 (0.0) 1 (100.0) 1 (20.0) Οστρακιά 1 (25.0) 0 (0.0) 1 (20.0) Ροχάλισμα κατά τον ύπνο 1 (25.0) 0 (0.0) 1 (20.0) Συχνοουρία 1 (25.0) 0 (0.0) 1 (20.0) Τα τελευταία 2 έτη έχει κάνει το παιδί σας διαγνωστικές εξετάσεις; Ναι 70 (49.0) 20 (44.4) 90 (47.9) Όχι 65 (45.5) 23 (51.1) 88 (46.8) ΔΓ/ΔΑ 8 (5.6) 2 (4.4) 10 (5.3) Ειδικές εξετάσεις αίματος Ενδοκρινολογικές 1 (12.5) 2 (100.0) 3 (30.0) Θυροειδή 1 (12.5) 0 (0.0) 1 (10.0) Καρδιολογική εξέταση 1 (12.5) 0 (0.0) 1 (10.0) Ορμονολογικές, θυροειδούς για πρόωρη ήβη 1 (12.5) 0 (0.0) 1 (10.0) Επιδημιολογική μελέτη για την εκτίμηση των επιπτώσεων της έκθεσης παιδιών σε υψηλές συγκεντρώσεις βαρέων μετάλλων 74

76 Σίδηρο, φεριτίνη,χοληστερίνη,σάκχαρο,θυρεοειδούς 1 (12.5) 0 (0.0) 1 (10.0) Τ3, Τ4, ΤSH 2 (25.0) 0 (0.0) 2 (20.0) θυρεοειδής 1 (12.5) 0 (0.0) 1 (10.0) Έχει επισκεφτεί το παιδί σας οδοντίατρο τον τελευταίο χρόνο; Ναι 99 (69.2) 31 (68.9) 130 (69.1) Όχι 44 (30.8) 14 (31.1) 58 (30.9) Έχετε κάνει κάποιες ειδικές εξετάσεις ούρων ή αίματος στο παιδί σας προκειμένου να ελέγξετε αν έχει προσβληθεί ο οργανισμός του παιδιού από βαρέα μέταλλα;. Όχι 143 (100.0) 45 (100.0) 188 (100.0) Συγκέντρωση Αρσενικού <20 μg/l >20 μg/l Overall N (%) N (%) N (%) p-value φρούτα και λαχανικά; Κάθε μέρα 49 (34.3) 15 (33.3) 64 (34.0) Σχεδόν κάθε μέρα 59 (41.3) 20 (44.4) 79 (42.0) 1-2 φορές την εβδομάδα 21 (14.7) 6 (13.3) 27 (14.4) Λιγότερο συχνά 10 (7.0) 4 (8.9) 14 (7.4) Ποτέ 2 (1.4) 0 (0.0) 2 (1.1) ΔΓ/ΔΑ 2 (1.4) 0 (0.0) 2 (1.1) κόκκινο κρέας (μοσχάρι, αρνί, χοιρινό) Κάθε μέρα 7 (4.9) 1 (2.2) 8 (4.3) Σχεδόν κάθε μέρα 25 (17.5) 13 (28.9) 38 (20.2) 1-2 φορές την εβδομάδα 90 (62.9) 27 (60.0) 117 (62.2) Λιγότερο συχνά 13 (9.1) 3 (6.7) 16 (8.5) Ποτέ 5 (3.5) 1 (2.2) 6 (3.2) ΔΓ/ΔΑ 3 (2.1) 0 (0.0) 3 (1.6) όσπρια; Κάθε μέρα 1 (0.7) 0 (0.0) 1 (0.5) Σχεδόν κάθε μέρα 11 (7.7) 2 (4.4) 13 (6.9) 1-2 φορές την εβδομάδα 89 (62.2) 24 (53.3) 113 (60.1) Λιγότερο συχνά 31 (21.7) 18 (40.0) 49 (26.1) Ποτέ 8 (5.6) 1 (2.2) 9 (4.8) ΔΓ/ΔΑ 3 (2.1) 0 (0.0) 3 (1.6) γαλακτοκομικά προϊόντα Κάθε μέρα 100 (69.9) 35 (77.8) 135 (71.8) Σχεδόν κάθε μέρα 28 (19.6) 8 (17.8) 36 (19.1) 1-2 φορές την εβδομάδα 6 (4.2) 0 (0.0) 6 (3.2) Λιγότερο συχνά 6 (4.2) 2 (4.4) 8 (4.3) Ποτέ 1 (0.7) 0 (0.0) 1 (0.5) ΔΓ/ΔΑ 2 (1.4) 0 (0.0) 2 (1.1) ψάρια Κάθε μέρα 1 (0.7) 0 (0.0) 1 (0.5) Σχεδόν κάθε μέρα 1 (0.7) 2 (4.4) 3 (1.6) 1-2 φορές την εβδομάδα 40 (28.0) 25 (55.6) 65 (34.6) Λιγότερο συχνά 87 (60.8) 16 (35.6) 103 (54.8) Ποτέ 11 (7.7) 2 (4.4) 13 (6.9) ΔΓ/ΔΑ 3 (2.1) 0 (0.0) 3 (1.6) φυσικούς χυμούς Επιδημιολογική μελέτη για την εκτίμηση των επιπτώσεων της έκθεσης παιδιών σε υψηλές συγκεντρώσεις βαρέων μετάλλων 75

77 Κάθε μέρα 26 (18.2) 7 (15.6) 33 (17.6) Σχεδόν κάθε μέρα 35 (24.5) 13 (28.9) 48 (25.5) 1-2 φορές την εβδομάδα 39 (27.3) 13 (28.9) 52 (27.7) Λιγότερο συχνά 34 (23.8) 11 (24.4) 45 (23.9) Ποτέ 6 (4.2) 1 (2.2) 7 (3.7) ΔΓ/ΔΑ 3 (2.1) 0 (0.0) 3 (1.6) ροφήματα με ζάχαρη Κάθε μέρα 10 (7.0) 4 (8.9) 14 (7.4) Σχεδόν κάθε μέρα 33 (23.1) 5 (11.1) 38 (20.2) 1-2 φορές την εβδομάδα 27 (18.9) 6 (13.3) 33 (17.6) Λιγότερο συχνά 41 (28.7) 21 (46.7) 62 (33.0) Ποτέ 30 (21.0) 9 (20.0) 39 (20.7) ΔΓ/ΔΑ 2 (1.4) 0 (0.0) 2 (1.1) κονσερβοποιημένα τρόφιμα Κάθε μέρα 1 (0.7) 0 (0.0) 1 (0.5) Σχεδόν κάθε μέρα 1 (0.7) 1 (2.2) 2 (1.1) 1-2 φορές την εβδομάδα 6 (4.2) 0 (0.0) 6 (3.2) Λιγότερο συχνά 31 (21.7) 7 (15.6) 38 (20.2) Ποτέ 100 (69.9) 37 (82.2) 137 (72.9) ΔΓ/ΔΑ 4 (2.8) 0 (0.0) 4 (2.1) τροφές πλούσιες σε βιταμίνη c (φρούτα) Κάθε μέρα 36 (25.2) 8 (17.8) 44 (23.4) Σχεδόν κάθε μέρα 53 (37.1) 12 (26.7) 65 (34.6) 1-2 φορές την εβδομάδα 40 (28.0) 18 (40.0) 58 (30.9) Λιγότερο συχνά 8 (5.6) 5 (11.1) 13 (6.9) Ποτέ 3 (2.1) 2 (4.4) 5 (2.7) ΔΓ/ΔΑ 3 (2.1) 0 (0.0) 3 (1.6) τροφές πλούσιες σε σελήνιο (ξηροί καρποί, θαλασσινά) Κάθε μέρα 5 (3.5) 2 (4.4) 7 (3.7) Σχεδόν κάθε μέρα 12 (8.4) 2 (4.4) 14 (7.4) 1-2 φορές την εβδομάδα 37 (25.9) 12 (26.7) 49 (26.1) Λιγότερο συχνά 68 (47.6) 23 (51.1) 91 (48.4) Ποτέ 17 (11.9) 5 (11.1) 22 (11.7) ΔΓ/ΔΑ 4 (2.8) 1 (2.2) 5 (2.7) Πόσο συχνά αγοράζετε φρούτα και λαχανικά που καλλιεργούνται στην ευρύτερη περιοχή του Λαυρίου; Πάντα 1 (0.7) 0 (0.0) 1 (0.5) Πολύ συχνά 15 (10.5) 3 (6.7) 18 (9.6) Αρκετά Συχνά 25 (17.5) 7 (15.6) 32 (17.0) Σπάνια 72 (50.3) 26 (57.8) 98 (52.1) Ποτέ 30 (21.0) 9 (20.0) 39 (20.7) Τις τελευταίες τρεις (3) ημέρες, κατανάλωσε το παιδί σας ψάρι / ψαρικά;. Όχι 143 (100.0) 45 (100.0) 188 (100.0) Συγκέντρωση Αρσενικού <20 μg/l >20 μg/l Overall Median (IQR) Median (IQR) Median (IQR) p-value Βάρος 31.0 (25.0, 39.0) 29.0 (22.5, 41.0) 31.0 (24.8, 40.0) Ύψος (130.0, 146.0) (127.0, 146.0) (130.0, 146.0) Δείκτης μάζας σώματος 16.9 (14.7, 19.4) 16.3 (14.2, 19.0) 16.6 (14.6, 19.2) Επιδημιολογική μελέτη για την εκτίμηση των επιπτώσεων της έκθεσης παιδιών σε υψηλές συγκεντρώσεις βαρέων μετάλλων 76

78 As (μg/l) 7.2 (4.2, 10.4) 47.9 (28.4, 85.4) 8.9 (4.8, 18.6) <0.001 Cd (μg/l) 0.1 (0.0, 0.1) 0.1 (0.1, 0.2) 0.1 (0.0, 0.1) Cr (μg/l) 1.0 (0.5, 1.6) 1.2 (0.7, 1.9) 1.1 (0.5, 1.6) Co (μg/l) 1.1 (0.6, 1.8) 1.3 (0.8, 2.3) 1.2 (0.7, 1.9) Pb (μg/l) 4.5 (2.3, 7.4) 5.6 (3.7, 8.6) 4.9 (2.6, 7.6) Hg (μg/l) 0.2 (0.1, 0.4) 0.4 (0.2, 0.7) 0.2 (0.1, 0.4) <0.001 Ni (μg/l) 2.8 (1.7, 4.0) 3.4 (2.2, 5.5) 2.8 (1.9, 4.2) Se (μg/l) 29.9 (20.0, 39.1) 40.9 (31.9, 54.7) 32.1 (22.1, 43.6) <0.001 Αλβουμίνη (mg/l) 7.0 (5.0, 11.0) 10.0 (5.0, 16.0) 8.0 (5.0, 13.0) 0,035 Κρεατινίνη (mg/dl) 95.5 (68.4, 133.9) (115.1, 159.4) (77.6, 141.6) <0.001 As/Κρεατινίνη (μg/g) 6.3 (4.6, 11.2) 34.9 (22.5, 70.4) 8.1 (5.0, 18.2) <0.001 Συγκέντρωση Αρσενικού Χρόνια νοσήματα <20 μg/l >20 μg/l Total Χρόνια βρογχίτιδα Υπέρταση Σακχαρώδη διαβήτης τύπου ΙΙ Ορμονικά - Ενδοκρινολογικά Ημικρανία (κεφαλαλγία) Χρόνια νοσήματα δέρματος (ψωρίαση, έκζεμα, αλλαγές στη χρώση, υπερκεράτωση) Χρόνια νοσήματα αίματος (αναιμία, λευκοπενία, θρομβοκυτταροπενία) Κατάθλιψη ή/και συναισθηματικές διαταραχές Αγχώδη διαταραχή ή/και διαταραχές πανικού Άσθμα Διαταραχές στην ομιλία Καρδιαγγειακές παθήσεις Χρόνια βρογχίτιδα Αυτισμός Πρόβλημα στα νεφρά Κράμπες Μυϊκή ατονία, ενοχλήσεις σε μύες και αρθρώσεις Άλλο χρόνιο πρόβλημα Total Cases Συγκέντρωση Αρσενικού Νοσήματα του τελευταίου έτους <20 μg/l >20 μg/l Total Γρίπη-Ίωση Πονοκέφαλος - ημικρανίες Βήχας Δύσπνοια, δυσκολία στην αναπνοή Μελαγχολία-Κατάθλιψη Προβλήματα στομάχου Προβλήματα εντέρου (δυσκοιλιότητας & διάρροιας) Προβλήματα ύπνου Πνευμονία Έμετοι, ναυτία Ενόχληση σε μύτη/στόμα/μάτια Επιδημιολογική μελέτη για την εκτίμηση των επιπτώσεων της έκθεσης παιδιών σε υψηλές συγκεντρώσεις βαρέων μετάλλων 77

79 Δερματολογικά προβλήματα Αιματολογικά προβλήματα Δυσκολία στη συγκέντρωση Άλλο πρόβλημα Total Cases Ακολούθως στο ανωτέρω δείγμα με συγκεντρώσεις αρσενικού υψηλότερες των 20μg/l, έγινε προσδιορισμός του ανόργανου αρσενικού. Η κατηγοριοποίηση έγινε με τιμές < ή > του 1,5μg/l. Η μέση τιμή του ανόργανου αρσενικού είναι 3,5μg/l (1.8, 6.6). Η ανάλυση παρουσιάζεται στον ακόλουθο πίνακα 28. Πίνακας 28. Συγκριτικά στοιχεία και έλεγχος χ2 αποτελεσμάτων αρσενικού στο δείγμα Λαυρίου Συγκέντρωση Ανόργανου Αρσενικού N (%) <1.5 μg/l 41 (91.1) >1.5 μg/l 4 (8.9) Συγκέντρωση Ανόργανου Αρσενικού <1.5 μg/l >1.5 μg/l Overall N (%) N (%) N (%) p-value Φύλο παιδιού Άρρεν 18 (43.9) 2 (50.0) 20 (44.4) Θήλυ 23 (56.1) 2 (50.0) 25 (55.6) Σε ποια τάξη του Δημοτικού πηγαίνει το παιδί σας; A Δημοτικού 11 (26.8) 1 (25.0) 12 (26.7) B Δημοτικού 4 (9.8) 1 (25.0) 5 (11.1) Γ Δημοτικού 5 (12.2) 0 (0.0) 5 (11.1) Δ Δημοτικού 6 (14.6) 0 (0.0) 6 (13.3) Ε Δημοτικού 4 (9.8) 1 (25.0) 5 (11.1) ΣΤ Δημοτικού 6 (14.6) 1 (25.0) 7 (15.6) ΔΓ/ΔΑ 5 (12.2) 0 (0.0) 5 (11.1) Mean (SD) Mean (SD) Mean (SD) p-value Ηλικία 8.6 (2.8) 9.5 (2.4) 8.7 (2.8) Συγκέντρωση Ανόργανου Αρσενικού <1.5 μg/l >1.5 μg/l Overall N (%) N (%) N (%) p-value Πως θα περιγράφατε την υγεία του παιδιού σας; άριστη 21 (51.2) 3 (75.0) 24 (53.3) πολύ καλή 16 (39.0) 1 (25.0) 17 (37.8) καλή 4 (9.8) 0 (0.0) 4 (8.9) Πάσχει το παιδί σας από κάποιο χρόνιο νόσημα; Ναι 7 (17.1) 1 (25.0) 8 (17.8) Όχι 30 (73.2) 3 (75.0) 33 (73.3) ΔΓ/ΔΑ 4 (9.8) 0 (0.0) 4 (8.9) Άλλο χρόνιο πρόβλημα. Δυσκοιλιότητα 0 (.) 1 (100.0) 1 (100.0) Το τελευταίο έτος αρρώστησε από κάτι ή αντιμετωπίσατε κάποιο πρόβλημα υγείας; (εκτός από χρόνια νοσήματα) Ναι 21 (51.2) 4 (100.0) 25 (55.6) Όχι 16 (39.0) 0 (0.0) 16 (35.6) ΔΓ/ΔΑ 4 (9.8) 0 (0.0) 4 (8.9) Άλλο πρόβλημα. Λαρυγγίτιδα 1 (100.0) 0 (.) 1 (100.0) Επιδημιολογική μελέτη για την εκτίμηση των επιπτώσεων της έκθεσης παιδιών σε υψηλές συγκεντρώσεις βαρέων μετάλλων 78

80 Τα τελευταία 2 έτη έχει κάνει το παιδί σας διαγνωστικές εξετάσεις; Ναι 17 (41.5) 3 (75.0) 20 (44.4) Όχι 22 (53.7) 1 (25.0) 23 (51.1) ΔΓ/ΔΑ 2 (4.9) 0 (0.0) 2 (4.4) Ειδικές εξετάσεις αίματος. Ενδοκρινολογικές 2 (100.0) 0 (.) 2 (100.0) Έχει επισκεφτεί το παιδί σας οδοντίατρο τον τελευταίο χρόνο; Ναι 28 (68.3) 3 (75.0) 31 (68.9) Όχι 13 (31.7) 1 (25.0) 14 (31.1) Έχετε κάνει κάποιες ειδικές εξετάσεις ούρων ή αίματος στο παιδί σας προκειμένου να ελέγξετε αν έχει προσβληθεί ο οργανισμός του παιδιού από βαρέα μέταλλα;. Όχι 41 (100.0) 4 (100.0) 45 (100.0) Συγκέντρωση Ανόργανου Αρσενικού <1.5 μg/l >1.5 μg/l Overall N (%) N (%) N (%) p-value φρούτα και λαχανικά; Κάθε μέρα 14 (34.1) 1 (25.0) 15 (33.3) Σχεδόν κάθε μέρα 18 (43.9) 2 (50.0) 20 (44.4) 1-2 φορές την εβδομάδα 5 (12.2) 1 (25.0) 6 (13.3) Λιγότερο συχνά 4 (9.8) 0 (0.0) 4 (8.9) κόκκινο κρέας (μοσχάρι, αρνί, χοιρινό) 0.57 Κάθε μέρα 1 (2.4) 0 (0.0) 1 (2.2) Σχεδόν κάθε μέρα 13 (31.7) 0 (0.0) 13 (28.9) 1-2 φορές την εβδομάδα 23 (56.1) 4 (100.0) 27 (60.0) Λιγότερο συχνά 3 (7.3) 0 (0.0) 3 (6.7) Ποτέ 1 (2.4) 0 (0.0) 1 (2.2) όσπρια; Σχεδόν κάθε μέρα 2 (4.9) 0 (0.0) 2 (4.4) 1-2 φορές την εβδομάδα 20 (48.8) 4 (100.0) 24 (53.3) Λιγότερο συχνά 18 (43.9) 0 (0.0) 18 (40.0) Ποτέ 1 (2.4) 0 (0.0) 1 (2.2) γαλακτοκομικά προϊόντα Κάθε μέρα 31 (75.6) 4 (100.0) 35 (77.8) Σχεδόν κάθε μέρα 8 (19.5) 0 (0.0) 8 (17.8) Λιγότερο συχνά 2 (4.9) 0 (0.0) 2 (4.4) ψάρια Σχεδόν κάθε μέρα 2 (4.9) 0 (0.0) 2 (4.4) 1-2 φορές την εβδομάδα 24 (58.5) 1 (25.0) 25 (55.6) Λιγότερο συχνά 13 (31.7) 3 (75.0) 16 (35.6) Ποτέ 2 (4.9) 0 (0.0) 2 (4.4) φυσικούς χυμούς Κάθε μέρα 7 (17.1) 0 (0.0) 7 (15.6) Σχεδόν κάθε μέρα 10 (24.4) 3 (75.0) 13 (28.9) 1-2 φορές την εβδομάδα 12 (29.3) 1 (25.0) 13 (28.9) Λιγότερο συχνά 11 (26.8) 0 (0.0) 11 (24.4) Ποτέ 1 (2.4) 0 (0.0) 1 (2.2) ροφήματα με ζάχαρη Κάθε μέρα 4 (9.8) 0 (0.0) 4 (8.9) Σχεδόν κάθε μέρα 5 (12.2) 0 (0.0) 5 (11.1) 1-2 φορές την εβδομάδα 4 (9.8) 2 (50.0) 6 (13.3) Λιγότερο συχνά 20 (48.8) 1 (25.0) 21 (46.7) Ποτέ 8 (19.5) 1 (25.0) 9 (20.0) κονσερβοποιημένα τρόφιμα Σχεδόν κάθε μέρα 1 (2.4) 0 (0.0) 1 (2.2) Επιδημιολογική μελέτη για την εκτίμηση των επιπτώσεων της έκθεσης παιδιών σε υψηλές συγκεντρώσεις βαρέων μετάλλων 79

81 Λιγότερο συχνά 7 (17.1) 0 (0.0) 7 (15.6) Ποτέ 33 (80.5) 4 (100.0) 37 (82.2) τροφές πλούσιες σε βιταμίνη c (φρούτα) Κάθε μέρα 7 (17.1) 1 (25.0) 8 (17.8) Σχεδόν κάθε μέρα 10 (24.4) 2 (50.0) 12 (26.7) 1-2 φορές την εβδομάδα 17 (41.5) 1 (25.0) 18 (40.0) Λιγότερο συχνά 5 (12.2) 0 (0.0) 5 (11.1) Ποτέ 2 (4.9) 0 (0.0) 2 (4.4) τροφές πλούσιες σε σελήνιο (ξηροί καρποί, θαλασσινά) Κάθε μέρα 1 (2.4) 1 (25.0) 2 (4.4) Σχεδόν κάθε μέρα 2 (4.9) 0 (0.0) 2 (4.4) 1-2 φορές την εβδομάδα 12 (29.3) 0 (0.0) 12 (26.7) Λιγότερο συχνά 20 (48.8) 3 (75.0) 23 (51.1) Ποτέ 5 (12.2) 0 (0.0) 5 (11.1) ΔΓ/ΔΑ 1 (2.4) 0 (0.0) 1 (2.2) Χρησιμοποιείτε μαγειρικά σκεύη από αλουμίνιο ή χαλκό; 0.76 Ναι 4 (9.8) 0 (0.0) 4 (8.9) Όχι 36 (87.8) 4 (100.0) 40 (88.9) ΔΓ/ΔΑ 1 (2.4) 0 (0.0) 1 (2.2) Πόσο συχνά αγοράζετε φρούτα και λαχανικά που καλλιεργούνται στην ευρύτερη περιοχή του Λαυρίου; Πολύ συχνά 3 (7.3) 0 (0.0) 3 (6.7) Αρκετά Συχνά 7 (17.1) 0 (0.0) 7 (15.6) Σπάνια 25 (61.0) 1 (25.0) 26 (57.8) Ποτέ 6 (14.6) 3 (75.0) 9 (20.0) Τις τελευταίες τρεις (3) ημέρες, κατανάλωσε το παιδί σας ψάρι / ψαρικά;. Όχι 41 (100.0) 4 (100.0) 45 (100.0) Συγκέντρωση Ανόργανου Αρσενικού <1.5 μg/l >1.5 μg/l Overall Median (IQR) Median (IQR) Median (IQR) p-value Βάρος 29.0 (22.5, 42.0) 34.5 (28.0, 39.5) 29.0 (22.5, 41.0) Ύψος (127.0, 146.0) (136.0, 155.0) (127.0, 146.0) ΔΜΣ 16.3 (14.2, 19.0) 16.4 (14.4, 17.3) 16.3 (14.2, 19.0) As (μg/l) 51.4 (30.2, 85.4) 31.4 (24.1, 64.5) 47.9 (28.4, 85.4) Cd (μg/l) 0.1 (0.1, 0.1) 0.1 (0.1, 0.2) 0.1 (0.1, 0.2) Cr (μg/l) 1.2 (0.7, 1.7) 2.5 (1.5, 3.5) 1.2 (0.7, 1.9) Co (μg/l) 1.3 (0.8, 2.2) 2.8 (2.0, 4.5) 1.3 (0.8, 2.3) Pb (μg/l) 5.2 (3.7, 7.9) 15.1 (8.0, 17.9) 5.6 (3.7, 8.6) Hg (μg/l) 0.4 (0.2, 0.7) 0.4 (0.3, 6.4) 0.4 (0.2, 0.7) Ni (μg/l) 3.3 (2.2, 5.3) 5.1 (2.9, 7.7) 3.4 (2.2, 5.5) Se (μg/l) 39.9 (30.8, 49.6) 54.7 (44.3, 62.2) 40.9 (31.9, 54.7) Αλβουμίνη (mg/l) 9.0 (5.0, 15.0) 35.5 (19.0, 53.5) 10.0 (5.0, 16.0) Κρεατινίνη (mg/dl) (104.6, 159.4) (148.1, 207.6) (115.1, 159.4) As/Κρεατινίνη 36.7 (24.6, 71.5) 20.7 (13.4, 42.8) 34.9 (22.5, 70.4) Αποτελέσματα εδάφους Στο πλαίσιο του παρόντος προγράμματος και κατόπιν υποδείξεως περιοχών και σημείων του Λαυρίου με υψηλή συγκέντρωση βαρέων μετάλλων, έγιναν 50 δειγματοληψίες εδάφους. Σε αυτές συμπεριλαμβάνονται χώροι παιδικών σταθμών, σχολικών κτιρίων/αυλών, αθλητικών εγκαταστάσεων, πλατειών, του λιμανιού, επιβαρυμμένων συνοικιών, εργασιακών περιοχών και της περιοχής του ΚΥ. Λαυρίου. Από τα δείγματα προσδιορίστηκαν οι συγκεντρώσεις 26 μετάλλων. Τα αποτελέσματα για τα σημαντικότερα εξ αυτών αποτυπώνονται ακολούθως στον πίνακα 29. Επιδημιολογική μελέτη για την εκτίμηση των επιπτώσεων της έκθεσης παιδιών σε υψηλές συγκεντρώσεις βαρέων μετάλλων 80

82 Πίνακας 29. Συγκεντρώσεις βαρέων μετάλλων στο έδαφος Επιδημιολογική μελέτη για την εκτίμηση των επιπτώσεων της έκθεσης παιδιών σε υψηλές συγκεντρώσεις βαρέων μετάλλων 81

83 Επιδημιολογική μελέτη για την εκτίμηση των επιπτώσεων της έκθεσης παιδιών σε υψηλές συγκεντρώσεις βαρέων μετάλλων 82