ΕΜΠΟΡΙΚΟ ΔΙΚΑΙΟ Μάθημα 1 ο 7 ο

Transcript

1 ΕΜΠΟΡΙΚΟ ΔΙΚΑΙΟ Μάθημα 1 ο 7 ο Ι. Ο ρόλος του νομικού στην κοινωνία - Τι προσφέρει ο νομικός στο κοινωνικό σύνολο; (σύγκριση με άλλα επαγγέλματα χωροχρόνος) - Paschal, Kirchman - Το νομικό επάγγελμα συνυφασμένο με κράτος δικαίου και λειτουργίες του - Ασπίδα και δόρυ αδικημένων πολιτών απέναντι στο κράτος Λεβιάθαν κράτος ισχυρών - Fiat iustitia, et pereat mundus 1. Έννοια-Σκοπός Δικαιοσύνης/Δικαίου Καθηγητής Γ.Δ.Τριανταφυλλάκης gtrianta@law.duth.gr

2 ΙΙ. Γιατί υπάρχει το Δίκαιο; 1. Ο άνθρωπος ως κοινωνικό ον Συμβίωση σε οργανωμένη κοινωνία Αριστοτέλης «πολιτικό (=κοινωνικό) ον» Κοινωνική συνεργασία αντιτιθέμενα συμφέροντα συγκρούσεις ως προς τη νομή μεγαλύτερου μεριδίου από το περιορισμένο κοινωνικό προϊόν Η επιβίωση κοινωνικού συνόλου εξαρτάται από την ύπαρξη κανόνων που να εξασφαλίζει ομαλή λειτουργία κοινωνίας και την εξισορρόπηση συγκρούσεων (αρμονία, ομαλότητα, ασφάλεια, εμπιστοσύνη κλπ) Το δίκαιο επιλέγει ποια από τα συμφέροντα είναι περισσότερο προστατευτέα (=έννομα αγαθά ή δικαιώματα) και θέτει κανόνες που καθορίζουν την εκάστοτε κατανομή των συμφερόντων ( δικαιωμάτων) πάνω στο κοινωνικό προϊόν και των υποχρεώσεων για την κάλυψη κοινωνικών βαρών, επιδιώκοντας την εξισορρόπηση αντιτιθέμενων συμφερόντων πάντα στο πλαίσιο του συγκεκριμένου συσχετισμού κοινωνικοπολιτικών δυνάμεων. 2. Το κράτος - όχι υπερφυσική οντότητα, αλλά προϊόν κοινωνικής εξέλιξης - σκοπός: η εξομάλυνση κοινωνικών αντιθέσεων που η έντασή τους απειλεί την κοινωνική συνοχή και παραβιάζει «κοινωνικό συμβόλαιο» (Ρουσσώ) - Θεμελιώδης αντίφαση κοινωνικές τάξεις ατομική ιδιοκτησία κλπ - Είναι μηχανισμός επιβολής άρχουσας τάξης; Το κράτος χωρίς να είναι «ουδέτερο» δεν αποτελεί ωστόσο ένα μονοσήμαντο μηχανισμό επιβολής. Το κράτος πρέπει να θεωρηθεί ως υλική συμπύκνωση του εκάστοτε συσχετισμού δυνάμεων στην κοινωνία

3 3. Ο ρόλος των κοινωνικών θεσμών - Σύνολο κυρώσιμων πλεγμάτων κανόνων δράσης που δημιουργούν σταθερές προσδοκίες κοινωνικής συμπεριφοράς - Ο ρόλος τους καταλυτικός για την προκοπή μιας χώρας, ακόμη και υπό την οπτική ότι αποτελούν το εποικοδόμημα της οικονομικής βάσης Πέντε (5) σημαντικά βιβλία, που καλύπτουν όλο το φάσμα του σχετικού προβληματισμού:

4 1. Στο σημαντικό βιβλίο τους Γιατί τα έθνη αποτυγχάνουν: Οι καταβολές της ισχύος, της ευημερίας και της φτώχειας (Why Nations Fail: The Origins of Power, Prosperity and Poverty - Profile Books, 2012), οι καθηγητές D. Acemoglu και J. Robinson διατυπώνουν τη βασική υπόθεση ότι η ύπαρξη ευημερίας ή φτώχειας καθώς και η κοινωνική σταθερότητα σε μια χώρα οφείλεται σε πολιτικούς και δικαιακούς θεσμούς. Η οικονομική αποτυχία και παρακμή μιας χώρας έγκειται στη θεσμική της αποτυχία, δηλ. στη μη τήρηση κανόνων (ανομία), την αδυναμία κρατικού συστήματος, διοίκησης κλπ να επιλύουν προβλήματα, να λειτουργούν ουδέτερα για την προαγωγή του γενικού συμφέροντος, να υπηρετούν την κοινωνία και τους πολίτες γενικώς και όχι επιμέρους συμφέροντα (θεσμοί inclusive extractive). 2. Ο Fergunson υποστηρίζει ότι η πρόοδος της Δύσης οφείλεται σε 4 θεσμούς: δημοκρατία, κράτος δικαίου, ελευθερία αγοράς-ανταγωνισμός, κοινωνία πολιτών. Παράδειγμα: Νότια και Βόρεια Κορέα, Νογκάλες 3. Rawls: Από τα πιο σημαντικά βιβλία νομικής και πολιτικής φιλοσοφίας του 20 ου αιώνα. Συγκερασμός ισότητας ελευθερίας. Υπέρβαση φυσικών και κοινωνικών προκαθορισμών. 4. Hayek: Κορυφαίο έργο της νεοφιλελεύθερης θεώρησης (αυστριακή σχολή). 9 ο στη λίστα των 10 καλύτερων μη μυθιστορηματικών βιβλίων του 20 ου αιώνα. Ο πολιτισμός έγινε εφικτός χάρη στην ελευθερία, προαπαιτούμενου πλούτου και ανάπτυξης. 5. Marx: Παρά τον ημιτελή χαρακτήρα τους, τα χειρόγραφα αυτά (που γράφτηκαν από τον Μαρξ σε ηλικία 26 ετών) είναι εξαιρετικά για την κριτική του αστικού δικαίου (θεσμός ιδιοκτησίας) και του κράτους, που οδηγούν σε αλλοτρίωση των πολιτών.

5 ΙII. Η νομική ως επιστήμη - Είναι επιστήμη ή τέχνη; - (Julius von Kirchmann: «δύο διορθωτικές λέξεις του νομοθέτη και ολόκληρες βιβλιοθήκες είναι για τα σκουπίδια.») - Η αξία της μεθόδου, του συστήματος και της λογικής vs πείραμα/επαλήθευση φυσικές επιστήμες - Η νομική επιστήμη διαπλάσσει, ερμηνεύει και εφαρμόζει κανόνες δικαίου επιχειρώντας να δώσει δίκαιες λύσεις σε κοινωνικές διαφορές που προκύπτουν από την κατανομή και τη χρήση δεδομένων εννόμων αγαθών. Τα έννομα αυτά αγαθά, που δεν αποτελούν παρά ένα σύνολο απαιτήσεων που αναπτύσσουν οι άνθρωποι έναντι των συνανθρώπων τους, είτε ως άτομα είτε ως συλλογικά όντα, είναι αυτό που ονομάζουμε συμφέροντα (υλικά, οικονομικά, κοινωνικά, ιδεαλιστικά κλπ). - Με αυτή την έννοια το συμφέρον ταυτίζεται με τη σύγκρουση (υπαρκτή ή δυνάμει), γιατί υπάρχει μόνον εκεί που εκδηλώνεται αντίθεση και δυνατότητα διεκδίκησης από τρίτους του αυτού εννόμου αγαθού. - Η σύγκρουση των αντιτιθέμενων κοινωνικών συμφερόντων αποτελεί λοιπόν την καθοριστική συνιστώσα του κοινωνικού γίγνεσθαι και ο ρόλος του δικαίου είναι να «εκκαθαρίσει» και επιλύσει την αντιπαράθεση αυτή με τη βοήθεια μεθοδολογικών κριτηρίων, αξιολογήσεων και επιλογών, αναγνωρίζοντας προτίμηση σε ορισμένα συμφέροντα σε βάρος άλλων, επειδή αυτά επικρατούν τη συγκεκριμένη στιγμή από νομική και κοινωνική άποψη. - Από αυτή την οπτική γωνία η γνώση του όντος, όπως αυτό προσεγγίζεται από τις πραγματολογικές κοινωνικές επιστήμες, είναι conditio sine qua non για την ορθή διαμόρφωση του δέοντος που αποτελεί αντικείμενο της νομικής επιστήμης. - Αποφασιστική συμβολή στην προσπάθεια για την ενδεδειγμένη στάθμιση συμφερόντων μπορούν να προσφέρουν η Οικονομική επιστήμη και η Κοινωνιολογία, δεδομένου ότι αυτές ασχολούνται με κατασκευές και υποδείγματα πληροφοριακού περιεχομένου.

6 IV. Τι είναι δικαιοσύνη Σκοπός Δικαίου Σχέση με ηθική Έννοια: Διανομή αγαθών (εισόδημα, πλούτος, κατανομή εξουσιών, βαρών, ευκαιριών, ποινών) με τον πιο «σωστό» τρόπο. Ποιος είναι αυτός; Να δίνουμε στον καθένα ό,τι του οφείλεται. Το δύσκολο είναι να προσδιοριστεί το οφειλόμενο και ο λόγος. Ορίζεται το δίκαιο από κάποιο φυσικό κανόνα ή από τον ορθό λόγο (λογικά); Οι υποστηρικτές του φυσικού δικαίου θεωρούν ότι υπάρχει ανεξάρτητα από χώρο, χρόνο. Ανώτερη αρχή 1. Η Δικαιοσύνη απορρέει από το φυσικό δίκαιο; 2. Θετικό vs φυσικό δίκαιο 3. «Το νόμιμον είναι και ηθικόν;»: Στη σύγκρουση θετικού δικαίου (νομικός θετικισμός) και υπερκείμενων-πανανθρώπινων αρχών επικράτηση του φυσικού δικαίου; 1. Αντιγόνη (Σοφοκλή) Κλασσικό παράδειγμα η Αντιγόνη του Σοφοκλή (442 π.χ., στ ): Στη θέση του Κρέοντα αποτυπώνεται το νόμιμον (θετικό δίκαιο) και της Αντιγόνης το φυσικό δίκαιο: Κρ.: Τόλμησες να παραβείς του νόμους της πόλης; Αντ: (Ναι) γιατί δεν ήταν καθόλου ο Δίας που διακήρυξε για μένα αυτά εδώ, ούτε η συγκάτοικός του κάτω κόσμου Δίκη καθόρισε τέτοιου είδους νόμους ανάμεσα στους ανθρώπους [ ] ούτε και εσύ, αν και θνητός, μπορείς να ξεπερνάς τους άγραφους και ασφαλείς νόμους θεών, που δεν υπάρχουν από χτες αλλά πάντοτε, και κανείς δεν γνωρίζει πότε φανερώθηκαν.

7 2. Σοφιστές Μέσα 5 ου αιώνα μεγάλη ανατροπή εμφάνιση Σοφιστών - Απόρριψη μεταφυσικών αντιλήψεων δικαίου «Πάντων χρημάτων (=πραγμάτων) μέτρον (=κριτήριο) άνθρωπος» (Πρωταγόρας) Σχετικοποίηση και αμφισβήτηση των πάντων Η αλήθεια προσδιορίζεται από τον τρόπο με τον οποίο ο καθένας βλέπει τα πράγματα. -Το δίκαιο είναι αυτό που εκάστοτε νομοθετείται -Ανάπτυξη διαλεκτικής και τέχνης πειθούς (δικηγορική τέχνη) -Διευρύνεται το γνωστικό πεδίο του δικ(χ)αστή, η διαλεκτική καθίσταται μέσο αναζήτησης της αλήθειας (υποκειμενισμός) -Το δίκαιο όχι θεόπεμπτο αλλά συνθήκη ανθρώπινη (κοινωνικό συμβόλαιο), γι αυτό και δεν γίνεται δεκτή μία (και μόνο) εκδοχή δικαίου-αντικειμενική αλήθεια. -Είναι «το του κρείττονος συμφέρον» (Θρασύμαχος) - Πρωτοποριακός τρόπος σκέψης ρεαλισμός (Νίτσε) -Όμως οι Σοφιστές δεν αρνούνται εντελώς την ύπαρξη φυσικού δικαίου: «τα της πόλεως νόμιμα, τα της φύσεως σύμφυτα» (Αντιφών) και «Φύσει πάντες ομοίως πεφύκαμεν και βάρβαροι και Έλληνες» -Έτσι για πρώτη φορά στην ιστορία αναγνωρίζεται ότι όλοι οι άνθρωποι είναι ίσοι (θεμέλιο της Δημοκρατίας και ανθρώπινων δικαιωμάτων) -Η χειραφέτηση του ανθρώπινου πνεύματος από τη μεταφυσική («πρώιμος διαφωτισμός») 3. Ιδεαλισμός Γέννηση αντίδρασης Ιδεαλισμός (Σωκράτης, Πλάτων). Ο Σωκράτης χρησιμοποιεί την ίδια μέθοδο (διαλεκτική), αλλά με άλλους στόχους. Όχι σχετικοποίηση (δηλ. υποκειμενισμός), αλλά αναζήτηση αντικειμενικής αλήθειας (τι είναι αγαθό, αρετή, δίκαιο) και διατύπωση κανόνων καθολικής ισχύος.

8 - Δικαιοσύνη ως πραγματική αρετή (ηθική τελείωση) «Εν τη δικαιοσύνη συλλήβδην πάσα αρετή εστί» (Αριστοτέλης (Ηθ.Νικομάχεια, Πλάτων (Συμπόσιο), Θεαγένης) Πλάτων ( π.χ.) «το τα οφειλόμενα εκάστω αποδιδόναι δίκαιόν εστί» («ν απονέμεται σε καθέναν εκείνο που του αναλογεί») [Πολιτεία, 331d] Όχι κριτήριο μέτρου, περιλαμβάνει τα πάντα και ανέχεται τα πάντα (καταλήγει κενή περιεχομένου αρχή). Αριστοτέλης ( π.χ.) «Μέσον άρα τι το δίκαιον, είπερ και ο δικαστής. Ο δε δικαστής επανισοί (...) Όταν δε δίχα διαιρεθή το όλον, τότε φασίν έχει το αυτών όταν λάβωσι το ίσον (...) Δια τούτο και ονομάζεται δίκαιον, οτι δίχα εστίν, ώσπερ αν εί τις είποι δίχαιον, και ο δικαστής διχαστής» [Ηθικά Νικομάχεια, 1132a 28-30, και 36-38: Η δικαιοσύνη λοιπόν εντοπίζεται κάπου στη μέση, όμοια όπως και ο δικαστής. Ο δικαστής ξαναϊσιώνει (...) Κι όταν ολόκληρο διαιρεθεί σε δύο κομμάτια, τότε λένε ότι όντως έλαβε καθένας το δικό του, άν πάρει ίσο κομμάτι με τον άλλον (...) Έτσι ετυμολογείται και ο όρος δίκαιο, γιατί χωρίζει σε δύο ίσα κομμάτια, σαν να λέγαμε δίχαιο, και για το δικαστή, διχαστή. Ουλπιανός (πέθανε το 228 μ.χ.) Πατέρες Εκκλησίας (Αυγουστίνος, Θωμά Ακινάτης) «Δικαιοσύνη είναι η σταθερά και διηνεκής θέλησις του αποδίδειν εκάστω το προσήκον». Ius divinus = το εκ Θεού εκπορευόμενο

9 Παράδοξο: Ο Σωκράτης που αναζητούσε την αρετή (φυσικό δίκαιο) έμεινε στην Ιστορία με την ύστατη πράξη της ζωής του: μετά την άδικη καταδίκη του έδωσε ένα ανεπανάληπτο μάθημα νομικού θετικισμού (υποταγή στους νόμους) ακόμη και αν είναι άδικοι. Έκτοτε και μέχρι τον 18 ο αιώνα η Σχολή Φυσικού Δικαίου επικράτησε πλήρως. John Locke ( ) Τελευταίος εκπρόσωπος της Σχολής Φυσικού Δικαίου και πατέρας του αγγλικού φιλελευθερισμού (διαφωτισμού) Ο άνθρωπος στο πλαίσιο φυσικού-θεϊκού δικαίου, αναφαίρετα ατομικά δικαιώματα (unalienable rights): ζωή, ελευθερία, ιδιοκτησία Νομιμοποίηση περιορισμών μόνο με συγκατάθεση (consent) δηλ. με απόφαση της προς τούτο νομιμοποιούμενης πλειοψηφίας (όχι δηλ. αυθαίρετα) Αμερικανική & Γαλλική Επανάσταση Η τάση αλλάζει τον 19 ο αιώνα, υπό τη ραγδαία πρόοδο των θετικών επιστημών αναζητείται ένα υψηλού επιπέδου τεχνοκρατικό και δογματικά άψογο σύστημα δικαίου, που να διευκολύνει την οικονομική πρόοδο, το οποίο θα είναι πιθανά ουδέτερο, και χωρίς αξιολογικές κρίσεις που είναι ιδεολογικά και υποκειμενικά φορτισμένες Μόνο ένα τέτοιο δίκαιο υπόσχεται ασφάλεια δικαίου.

10 2.4. Ιστορική Σχολή Savigny ( ) Δίκαιο πνεύμα του λαού, τα ήθη και τα έθιμά του κλπ 2.5. Νομικός Θετικισμός Δίκαιο κοινωνικό κατασκεύασμα που καλύπτει τις κοινωνικές ανάγκες της εποχής η νομιμοποίησή του όχι από την ηθική του ορθότητα αλλά από τη λογική του αναγκαιότητα 1. Αγγλικός εμπειρισμός και ωφελιμισμός Hume, Bentham (βλ. κατωτέρω) 2. Hans Kelsen ( ) «Κράτος είναι το σύνολο των νομικών κανόνων που ισχύουν εκάστοτε σε ορισμένο λαό» («καθαρή θεωρία του δικαίου»). Το κράτος, εφόσον αποτελεί προσωποποίηση των νομικών κανόνων, ανήκει στον κόσμο των ιδεών. Είναι σύνολο κανόνων που δε ρυθμίζουν το «είναι» (sein), αλλά το «δέον γενέσθαι» (sollen).

11 - Κριτική: η ουδετερότητα αυτή «ψευδεπίγραφη», κατοχυρώνει status quo και αποκόπτει το δίκαιο από την κοινωνική πραγματικότητα. - Ανατροπή του θετικισμού: μετά το Β Παγκόσμιο Πόλεμο (εγκλήματα Ναζισμού) στροφή προς μια μορφή «φυσικού δικαίου» και τις αρχές του, που υπερέχει του θετικού δικαίου. Αποτίμηση: Το «φυσικό δίκαιο» ως πίστη στην ιδέα του δικαίου και τις ηθικές αξίες που επικρατεί του θετέου δικαίου συνδέεται όμως με αβεβαιότητα ως προς την πηγή από την οποία αντλούνται οι αρχές του (ενίοτε μισαλλοδοξία, θρησκευτικός ή ιδεολογικός φανατισμός), η οποία δίνει δικαίωμα στους πολίτες να αρνηθούν την εφαρμογή του νόμου ή να ανθίστανται (αναρχία).

12 -θετικισμός: υπέρ του η ασφάλεια δικαίου, εναντίον του η μομφή της αυθαιρεσίας. Σύνθεση: Το ερώτημα για το αν οι αρχές του φυσικού δικαίου δεσμεύουν τον δικαστή, χάνει τη σημασία του στο βαθμό που οι αρχές του φυσικού δικαίου «κανονικοποιούνται» εισέρχονται δηλ. στο θετικό δίκαιο και το διαποτίζουν, ακτινοβολώντας με τις αρχές του (νομικός πολιτισμός). Ποιες είναι οι αρχές αυτές: Οι μη αναθεωρητέες διατάξεις του Συντάγματός μας (εν προκειμένω, όχι υπεροχή ενωσιακής έννομης τάξης, αλλά Συντάγματος), αρχές που ούτε με τη θέληση της πλειοψηφίας των πολιτών μπορούν να αρθούν Λαϊκή κυριαρχία, αξία ανθρώπου, ατομικά (ανθρώπινα) δικαιώματα (ελευθερία λόγου και συνειδήσεως), ισότητα. Οι κυρίαρχες αρχές του φυσικού δικαίου που έχουν θετικοποιηθεί έχουν εισαχθεί δηλ. στο δίκαιό μας, αποτελώντας το ιδεολογικό πυρήνα του σύγχρονου νομικού πολιτισμού μας. Είναι επομένως ανεπίτρεπτη η αναζήτηση άλλων αρχών, εκτός Συντάγματος για την εναντίωση στην εφαρμογή των νόμων.

13 Φυσικό δίκαιο Βούληση Νομοθέτη Θέση σε ισχύ Σύνταγμα - Θετικού δικαίου (τυπικός νόμος, κανονιστικές διατάξεις, κ.λ.π.)

14 2. Σκοπός δικαιοσύνης/δικαίου η αποτελεσματικότητα Δίκαιη η πράξη που συνδέεται με ωφέλεια (συνεπειοκρατία, Consequentialism) 2.1. Οι δικαιακές επιλογές πρέπει να αξιολογούνται αναλογικά με συνέπειές τους Δικαιοσύνη Δίκαιο υποστηρικτικό μεγιστοποίησης ευημερίας (δευτερεύων ρόλος) Ωφελιμισμός (Utilitarism) παρείχε το φιλοσοφικό θεμέλιο για την εφαρμογή του οικονομικού και πολιτικού φιλελευθερισμού Επίκουρος (341 π.χ π.χ) α) «ἡδέως ζῆν» (ευχάριστη ζωή) απουσία πόνου/φόβου (με τον θάνατο τέλος και της ψυχής. Σύμπαν αιώνιο/αξεπέραστο β) «Οὐκ ἔστιν ἡδέως ζῆν ἄνευ τοῦ φρονίμως» (πρώτος υπαρξιακός ψυχοθεραπευτής (Γιάλομ). Η δικαιοσύνη όχι αυθύπαρκτη στη φύση αλλά απορρέει από συμφωνία ανθρώπων να μην βλάπτουν αλλήλους (Κοινωνικό Συμβόλαιο (John Locke). Thomas Hobbes ( ) Ο άνθρωπος εκ φύσεως εγωιστής (selfish), ηδονιστής, κίνητρο το συμφέρον που διέπει τα πάντα (homo hominis lupus), ανάγκη Λεβιάθαν (κράτους), μονοπώλιο βίας για τη διατήρηση κοινωνικής ειρήνης (κοινωνικό συμβόλαιο) Jeremy Bentham ( ) Ηθική δικαιακή φιλοσοφία ωφελιμισμού : Ανώτατη ηθικο-δικαιακή αρχή summum bonum με την «the greatest happiness of the greatest number» (δίκαιο και ορθό, οτιδήποτε μεγιστοποιεί ωφελιμότητα (ηδονή), ευτυχία και αποτρέπει πόνο-δυστυχία του μεγαλύτερου αριθμού ατόμων)

15 John Stuart Mill ( ) «Ωφελιμισμός» (1863): Οι πράξεις είναι ορθές στο βαθμό που μεγιστοποιούν την ευτυχία και εσφαλμένες στο βαθμό που τείνουν να προκαλούν ό,τι έρχεται σε αντίθεση με αυτήν. Ευτυχία είναι η ηδονή και η απουσία πόνου, ενώ ως δυστυχία νοούνται ο πόνος και η στέρηση της ηδονής. Ποια ηδονή όμως; της διανοίας, ηθικά συναισθήματα, αυξημένης αξίας σε σχέση με σωματικά (κατώτερα) Οι έννοιες δικαιοσύνης-ωφέλειας, σχέση μέρους προς όλου (όχι αντιστρόφως), η δικαιοσύνη δεν μπορεί να αντιφάσκει προς ωφέλεια. Θεμελιώδες συστατικό: δίκαιη η τιμωρία όποιου προκαλεί βλάβη κατοχύρωση της freedom of choice, εφόσον δεν βλάπτεται άλλος. «Η μόνη ελευθερία που αξίζει το όνομά της είναι η επιδίωξη του προσωπικού μας οφέλους με το δικό μας τρόπο» (Περί ελευθερίας, 1859). David Hume ( ) Εμπειριστής - Public good Adam Smith ( ) Πατέρας του οικον.φιλελευθερισμού Η επιδίωξη του ατομικού συμφέροντος και ο ανταγωνισμός οδηγούν στην οικ.ευημερία (στο κοινωνικό συμφέρον) Αόρατο χέρι Ρόλος δικαίου η προστασία των ατομικών δικαιωμάτων ιδιοκτησίας από άδικες και βλαπτικές πράξεις

16 3. Δικαιοσύνη ως μέσο πραγμάτωσης ατομικής ελευθερίας 3.1. Ελευθερία υπεράνω όλων, owner of ourselves (πλήρης αυτοδιάθεση ατόμων (ναρκωτικά, πορνεία, ευθανασία) Αμφισβητείται κάθε εξουσία, αρχή laissez faire καπιταλισμός, private property (ατομικά δικαιώματα ιερά, η πλειοψηφία δεν μπορεί, με επίκληση του common good να τα περιορίσει (π.χ. φορολόγηση περιουσίας = κλοπή) Νεοφιλελευθερισμός Ordoliberalismus Ταξιφιλελευθερισμός Social market Κράτος δικαίου Eucken, Böhm Mises, Αυστριακή Σχολή Hayek («Το Σύνταγμα της Ελευθερίας» (1960). Σκοπός δικαίου: η κατοχύρωση ελευθερίας ως προϋπόθεση αυτοπραγμάτωσης ατόμου. Κάθε προσπάθεια μεγαλύτερης κοινωνικής δικαιοσύνης καταστροφή ατομικής ελευθερίας Friedman: Κάθε κρατική επέμβαση στην οικονομία παραβίαση ατομικής ελευθερίας. Capitalism and Freedom (1962) [ The world is unfair but get over it ] Stigler Chicago School Posner: Σκοπός δικαίου: α) Η επίλυση των market failures (αποτυχιών της αγοράς), β) Η οικονομική αποτελεσματικότητα (άριστη κατανομή πόρων Nozick: Φιλοσοφία laissez faire ελεύθερη αγορά (αυτορρύθμιση) απόρριψη αναδιανεμητικής δικαιοσύνης, αλτρουισμού Κράτος νυχτοφύλακας: φυσική προστασία + τήρηση συμφωνιών Ayn Rand Coase: Επιλογή εταιριών/επιχειρήσεων λόγω transaction costs Το δίκαιο πρέπει να καθοδηγείται από την επιλογή της most efficient solution. H «allocation of rights» δεν γίνεται από το δίκαιο, αλλά από την αγορά, από εκείνη που αξιολογεί περισσότερο τα έννομα αγαθά θεωρία συναλλακτικού κόστους

17 4. Η δικαιοσύνη ως ορθός λόγος / ως απόρροια της γενικής ηθικής (ανθρωπισμός) 4.1. Η θέση του Kant Απόρριψη φυσικού δικαίου Απόρριψη συνεπειοκρατείας/ωφελιμισμού πρακτικός λόγος: Τι είναι δίκαιο (γενικά και ειδικά για κάθε άνθρωπο) (ηθικός νόμος) a priori αρχή ο άνθρωπος ως αυταξία Καντ ( ) «Πράττε έτσι ώστε η πράξη σου να μπορεί να γίνει καθολικός νόμος» (αυτόνομος νομοθέτης) «Πράττε έτσι ώστε να χρησιμοποιείς την ανθρωπότητα τόσο στο πρόσωπό σου όσο και στο πρόσωπο κάθε άλλου ανθρώπου ως σκοπό και ποτέ ως μέσο». «Πράττε έτσι ώστε να μπορείς να θεωρείς τον εαυτό σου ταυτόχρονα ως καθολικό νομοθέτη». Συμμόρφωση προς την ηθική δικαιακή επιταγή από αίσθηση καθήκοντος (οδύνη όχι ευδαιμονία του καλώς πράττειν ) καθήκον για το καθήκον [«Κατηγορική προσταγή» ( Kategorischer Imperativ ) σε Grundlegung zur Metaphysik der Sitten] 4.2. Η δικαιοσύνη ως ακριβοδικία (egalitarian liberalism), φιλελεύθερος εξισωτισμός A Theory of Justice (1971) Πίστη στο Σύνταγμα κοινωνικό συμβόλαιο Απ αυτό απορρέουν 2 αρχές δικαιοσύνης: ι) ίσες βασικές ελευθερίες John Rawls ιι) κοινωνική-οικονομική ισότητα ( ) αποδοχή αγοράς Θεωρία διαφοράς: Επιτρέπονται μόνον εκείνες οι κοινωνικές και οικονομικές ανισότητες που αποβαίνουν προς όφελος του λιγότερου ευημερούντων μελών της κοινωνίας

18 5. Η δικαιοσύνη ως απόλυτη ισότητα (απόλυτος εξισωτισμός) Μαρξιστική προσέγγιση Άρνηση δικαιοσύνης ως απόλυτης έννοιας, σύνδεσή της με τα ιστορικά και οικονομικά δεδομένα κάθε εποχής Δίκαιο: εποικοδόμημα της οικονομικής βάσης μηχανισμός επιβολής άρχουσας τάξης Σκοπός: κοινωνική δικαιοσύνη, όχι ως ηθικό πρόσταγμα αλλά ως αναγκαιότητα Marx ( ) «Από τον καθένα σύμφωνα με τις ικανότητές του, στον καθένα σύμφωνα με τις ανάγκες του.» 6. Η δικαιοσύνη ως διαδικασία Niklas Luhmann ( ) Σκοπός του δικαίου ως αυτοαναφερόμενου συστήματος η επίλυση διαφορών η οποία είναι δίκαιη εφόσον τηρήθηκαν οι επιβαλλόμενες από τους κοινωνικούς θεσμούς διαδικασίες (Legitimation als Verfahren)

19 Ελευθερία Vs Ισότητα (Δικαιοσύνη); Ελευθερία

20 ΣΥΝΟΨΗ Έξι (6) προσεγγίσεις της δικαιοσύνης (επιγραμματικά) 1. Ως ταυτόσημη με αρετή-απορρέουσα από ανώτερη αρχή (φυσικό δίκαιο) 2. Δικαιοσύνη μεγιστοποίηση ευημερίας 3. Ως μέσο προστασίας ατομικής ελευθερίας (ελευθερισμός) 4. Ως ορθός λόγος και απόρροια γενικής ηθικής 5. Ως απόλυτη ισότητα (εξισωτισμός) μαρξιστική θεωρία 6. Δικαιοσύνη ως διαδικασία (αυτοποιητικό σύστημα) Ελευθερία vs Ισότητα Σύγκρουση μεταξύ τους, όταν για χάρη ισότητας δικαιολογούνται θεσμοί/νόμοι που περιορίζουν ελευθερία (ως ελευθερία, η δυνατότητα αυτόβουλης δράσης, και η απουσία εξαναγκασμού). Το πεδίο έντασης κατανοητό, αν πάμε πίσω στον Αριστοτέλη, που ορίζει «ισότητα στο πλαίσιο της δικαιοσύνης. Ως δικαιοσύνη, η κατάσταση που ο καθένας παίρνει αυτό που του αναλογεί (όχι αναγκαία ισοκατανομή). Είδη δικαιοσύνης: - Διανεμητική: κατανομή των αγαθών/βαρών σε μια κοινωνία ανάλογα με «αξία» πολίτη (μεταξύ ομοίων ισότης) (χρυσός κανόνας) - Διορθωτική: αποκατάσταση της ανισότητας που προκλήθηκε λόγω βλάβης Τελικό συμπέρασμα: Ελευθερία: ύψιστη αξία ανθρώπου έναντι της κοινωνίας (ατομικό αγαθό) Δικαιοσύνη: ύψιστο αγαθό κοινωνικού συνόλου που συντίθεται από άτομα (ύψιστη κοινωνική αρετή)

21 Πρακτικό 1: Ας υποθέσουμε ότι είστε ο οδηγός ενός τρένου που τρέχει στις γραμμές με ταχύτητα εξήντα μίλια την ώρα. Μπροστά σας βλέπετε πέντε εργάτες που στέκονται στις γραμμές, με τα εργαλεία στο χέρι. Προσπαθείτε να σταματήσετε, αλλά δεν μπορείτε. Τα φρένα δεν δουλεύουν. Είστε απελπισμένος, γιατί γνωρίζετε ότι, αν πέσετε πάνω στους πέντε εργάτες, θα πεθάνουν όλοι. (Ας υποθέσουμε ότι το γνωρίζετε με βεβαιότητα). Ξαφνικά, παρατηρείτε μια παράπλευρη σιδηροτροχιά, στα δεξιά. Και σε αυτές τις γραμμές υπάρχει ένας εργάτης, αλλά μόνο ένας. Συνειδητοποιείτε ότι μπορείτε να στρέψετε το τρένο στην παράπλευρη τροχιά, σκοτώνοντας τον έναν εργάτη, αλλά σώζοντας τους πέντε. Τι θα πρέπει να κάνετε; Οι περισσότεροι άνθρωποι θα έλεγαν: «Στρίψτε! Αν και είναι τραγικό να σκοτώσει κανείς έναν αθώο, είναι ακόμη χειρότερο να σκοτώσει πέντε». Η θυσία μιας ζωής για να σωθούν πέντε φαίνεται ότι είναι το δίκαιο και σωστό στην προκειμένη περίπτωση. Συμφωνείτε; Πρακτικό 2: Εξετάστε μια άλλη εκδοχή της ιστορίας του τρένου. Αυτή τη φορά, δεν είστε ο οδηγός, αλλά ένας παρατηρητής που στέκεται σε μια γέφυρα πάνω από τις γραμμές. Έρχεται ένα τρένο, και στην άκρη των γραμμών βρίσκονται πέντε εργάτες. Νιώθετε ανίκανος να εμποδίσετε αυτή την καταστροφή μέχρι που παρατηρείτε ότι δίπλα σας στη γέφυρα στέκεται ένας πολύ βαρύς άνδρας. Μπορείτε να τον σπρώξετε για να πέσει από τη γέφυρα πάνω στις γραμμές, στον δρόμο του επερχόμενου τρένου. Θα πέθαινε, αλλά θα σώζονταν οι πέντε εργάτες. Είναι η ορθή επιλογή;

22 Πρακτικό 3: Τον Ιούνιο του 2005, μια ομάδα των ειδικών δυνάμεων αποτελούμενη από τον κελευστή Marcus Luttrell και τρία άλλα μέλη των υποβρυχίων καταδρομέων του Ναυτικού των ΗΠΑ ανέλαβαν μια μυστική αναγνωριστική αποστολή στο Αφγανιστάν, κοντά στα σύνορα με το Πακιστάν, αναζητώντας έναν ηγέτη των Ταλιμπάν, στενό συνεργάτη του Οσάμα μπιν Λάντεν. Σύμφωνα με πληροφορίες των μυστικών υπηρεσιών, ο στόχος τους είχε υπό τις διαταγές του βαριά οπλισμένους μαχητές και έμενε σε ένα χωριό στη δύσβατη ορεινή περιοχή. Λίγη ώρα αφότου η ομάδα των ειδικών δυνάμεων πήρε θέση σε μια ράχη του βουνού πάνω από το χωριό, 3 έφηβοι Αφγανοί βοσκοί με εκατό περίπου γίδες που βέλαζαν ήρθαν προς το μέρος τους. Οι Αμερικανοί στρατιώτες έστρεψαν τα όπλα επάνω τους, τους έκαναν νόημα να καθίσουν στο έδαφος, και στη συνέχεια συζήτησαν τι θα πρέπει να κάνουν με αυτούς. Από τη μία, οι γιδοβοσκοί έμοιαζαν να είναι άοπλα παιδιά. Από την άλλη, αν τους άφηναν να φύγουν, υπήρχε ο κίνδυνος να ενημερώσουν τους Ταλιμπάν για την παρουσία των στρατιωτών των ΗΠΑ.

23 Καθώς οι τέσσερις στρατιώτες στάθμιζαν τις επιλογές τους, συνειδητοποίησαν ότι δεν είχαν σκοινί, και συνεπώς δεν μπορούσαν να δέσουν τους Αφγανούς ώστε να έχουν χρόνο να βρουν άλλο κρησφύγετο. Οι μόνες τους επιλογές ήταν να τους σκοτώσουν ή να τους αφήσουν ελεύθερους. Ένας από τους συστρατιώτες του Luttrell υποστήριξε ότι πρέπει να σκοτώσουν τους γιδοβοσκούς: «Έχουμε εντεταλμένη υπηρεσία πίσω από τις γραμμές του εχθρού, και μας έχουν στείλει εδώ οι ανώτεροι διοικητές μας. Έχουμε δικαίωμα να κάνουμε ό,τι μπορούμε για να σώσουμε τη ζωή μας. Ο Luttrell δεν είπε ό,τι ήθελε να πει η χριστιανική ψυχή του, αλλά, στο τέλος, η συνείδησή του δεν του επέτρεψε να σκοτώσει του γιδοβοσκούς. Έριξε την καθοριστική ψήφο του υπέρ της απελευθέρωσής τους. (Ένας από τους τρεις στρατιώτες απείχε). Ήταν μια ψήφος για την οποία τελικά μετάνιωσε. Μιάμιση ώρα μετά την απελευθέρωση των γιδοβοσκών, οι τέσσερις στρατιώτες βρέθηκαν περικυκλωμένοι από ογδόντα με εκατό μαχητές Ταλιμπάν οπλισμένους με ΑΚ 47 και ρουκέτες. Στην άγρια μάχη που ακολούθησε, σκοτώθηκαν και οι τρεις στρατιώτες του Luttrell. Οι Ταλιμπάν κατέρριψαν επίσης ένα ελικόπτερο των ΗΠΑ που προσπάθησε να διασώσει τη μονάδα των υποβρυχίων καταδρομέων, σκοτώνοντας και τους δεκαέξι επιβαίνοντες στρατιώτες. Ο Luttrell, σοβαρά τραυματισμένος, κατόρθωσε να επιβιώσει κατρακυλώντας στην πλαγιά του βουνού. Εσείς τι θα αποφασίζατε;

24 Πρακτικό 4: Το καλοκαίρι του 1884, τέσσερις Άγγλοι ναύτες βρέθηκαν ναυαγοί μεσοπέλαγα στον Νότιο Ατλαντικό, μέσα σε μια μικρή σωστική λέμβο, πάνω από χίλια μίλια μακριά από την ξηρά. Το πλοίο τους, η Mignonette, είχε βυθιστεί σε μια θύελλα, και διασώθηκαν με τη λέμβο, έχοντας δύο μόνο κονσέρβες γογγύλια και καθόλου πόσιμο νερό. Ο Thomas Dudley ήταν ο πλοίαρχος, ο Edwin Stephens ο υποπλοίαρχος και ο Edmund Brooks ένας ναύτης «όλοι άνδρες εξαίρετου χαρακτήρα», σύμφωνα με τις περιγραφές των εφημερίδων. Το τέταρτο μέλος του πληρώματος ήταν ο καμαρότος Richard Parker, δεκαεπτά ετών. Ήταν ορφανός, και έκανε το πρώτο του μακρινό ταξίδι στη θάλασσα. Είχε μπαρκάρει παρά τις συμβουλές των φίλων του, «με τις ελπίδες των φιλόδοξων νέων», θεωρώντας ότι το ταξίδι θα τον έκανε άνδρα. Δυστυχώς αυτό δεν επρόκειτο να συμβεί. Από τη σωστική λέμβο, οι τέσσερις ναυαγοί παρατηρούσαν τον ορίζοντα, με την ελπίδα ότι θα περάσει ένα πλοίο και θα τους σώσει. Τις τρεις πρώτες ημέρες, έφαγαν μικρές μερίδες από τα γογγύλια. Την τέταρτη μέρα, έπιασαν μια χελώνα. Τράφηκαν με τη χελώνα και τα υπόλοιπα γογγύλια τις αμέσως επόμενες ημέρες. Και έπειτα για οκτώ ημέρες δεν έφαγαν τίποτε. Τώρα ο Parker, ο καμαρότος, ήταν κατάκοιτος στη γωνιά της λέμβου. Είχε πιει θαλασσινό νερό παρά τις συμβουλές των υπολοίπων, και αρρώστησε. Τη δέκατη ένατη μέρα του μαρτυρίου τους, ο Dudley, πρότεινε να τραβήξουν κλήρο για να αποφασίσουν ποιος θα πέθαινε για να μπορέσουν να ζήσουν οι υπόλοιποι. Αλλά ο Brooks αρνήθηκε, και δεν τράβηξαν κλήρο. Ήρθε η επόμενη μέρα, και ακόμη δεν φαινόταν κανένα πλοίο. Ο Dudley είπε στον Brooks να στρέψει αλλού το βλέμμα του και έκανε νόημα στον Stephens ότι έπρεπε να σκοτώσουν τον Parker. Ο Dudley έκανε μια προσευχή, είπε στο αγόρι ότι είχε έρθει η ώρα του, και τον σκότωσε με έναν σουγιά, μαχαιρώνοντάς τον στην τραχηλική φλέβα. Ο Brooks ξεπέρασε τις αντιρρήσεις της συνείδησης που είχε και μοιράστηκε τη φρικτή λεία. Για τέσσερις μέρες, οι άνδρες τρέφονταν με το σώμα και το αίμα του καμαρότου. Και τότε έφτασε η βοήθεια. Ο Dudley περιγράφει τη διάσωσή τους στο ημερολόγιό του, με έναν φοβερό ευφημισμό: «Την εικοστή τέταρτη μέρα, καθώς τρώγαμε το πρωινό μας» ένα πλοίο εμφανίστηκε επιτέλους. Οι τρεις επιζώντες επιβιβάστηκαν στο πλοίο. Επιστρέφοντας στην Αγγλία, συνελήφθησαν και δικάστηκαν. Ο Brooks έγινε μάρτυρας κατηγορίας. Οι Dudley και Stephens παρουσιάστηκαν ενώπιον του δικαστηρίου. Ομολόγησαν ελεύθερα ότι είχαν σκοτώσει και είχαν φάει τον Parker. Ισχυρίστηκαν ότι το έκαναν από ανάγκη. Ας υποθέσουμε ότι ήσασταν ο δικαστής. Πώς θα αποφασίζατε;

25 Ιεράρχηση κανόνων δικαίου Πρωτογενές Ευρ.Δίκαιο (Συνθήκες) Δευτερογενές Ευρ.Δίκαιο (Κανονισμοί, Οδηγίες) Σύνταγμα Διεθνείς Συνθήκες Νόμοι Υπουργικές Αποφάσεις Κανονιστικές πράξεις

26 Βασικοί άξονες δικαίου Κράτος Δημόσιο Δίκαιο [Διοικητικό, Ποινικό, Δικονομία κλπ] Πολίτης Πολίτης Ιδιωτικό Δίκαιο = [Αστικό = Εμπράγματο, Ενοχικό, Οικογενειακό κλπ] Εμπορικό Πολίτης

27 Δεπ1 = Δαιτ1 Βαιτ1 Βεπ1 = Βαιτ2 (Χρ 0) (Χρ 1) (Χρ 2) όπου Β= οικον.βάση Δ = Δίκαιο επ = επίδραση αιτ = αιτία

28 κουλτούρα, παράδοση, θεσμοί Κράτος Δίκαιο επικρατούντα κοινωνικά συμφέροντα έννομη τάξη οικονομικές παράμετροι πολιτικές παράμετροι οικονομική βάση κοινωνικές συγκρούσεις/αντιθέσεις βούληση και συμπεριφορά υποκειμένων δικαίου βιομηχανική κλπ διάρθρωση (παραγωγικές δυνάμεις και παραγωγικές σχέσεις) (συσχετισμοί κοινωνικών και πολιτικών δυνάμεων)

29 2. Δομή κανόνα δικαίου Δίκαιο = σύστημα κανόνων ρύθμισης κοινωνικής συμβίωσης (κανονιστικό στοιχείο). Οι διατάξεις του γενικές και αφηρημένες ρυθμίζουν ετερόνομα και επιτακτικά συμπεριφορά μελών της κοινωνίας. Το περιεχόμενο των κανόνων συνίσταται είτε σε επιταγή/ή απαγόρευση/ή αναγνώριση δικαιωμάτων ή ιδιοτήτων σε φυσικά ή νομικά πρόσωπα. Δικαίωμα: θεμελιώδης έννοια όλων των κλάδων δικαίου = εξουσία ικανοποίησης εννόμων συμφερόντων.

30 Κανόνας σύνθετη πρόταση αποτελούμενη από 2 μέρη: i) πραγματικό (προϋποθέσεις που πρέπει να συντρέχουν για την εφαρμογή τους), ii) έννομη συνέπεια Παράδειγμα: άρθρο 914 ΑΚ «Όποιος ζημιώσει άλλον [με πράξη ή παράλειψη] παράνομα και υπαίτια έχει υποχρέωση να τον αποζημιώσει». Η μορφή του κανόνα υποθετική: ενεργοποιείται εφόσον πληρωθούν οι προϋποθέσεις Αίτιο [εάν] κάποιος ζημιώσει] Αιτιατό [τότε] υποχρεούται Πραγματικό (3 προϋποθέσεις): ζημία, παρανομία, υπαιτιότητα, αιτιώδης συνάφεια Έννομη συνέπεια: «έχει υποχρέωση να αποζημιώσει» Πραγματικό πραγματικά περιστατικά, αφού δεν περιέχει περιγραφή συγκεκριμένων περιστατικών (γεγονότων), αλλά τη δυνατότητα περιστατικού, που περιγράφει υποθετικά και αφηρημένα, αξιολογήσεις, έννομες σχέσεις κλπ. Άλλα παραδείγματα: Άρθρο 57 ΑΚ εδ. α «Όποιος προσβάλλεται παράνομα στην προσωπικότητά του έχει δικαίωμα να απαιτήσει να αρθεί η προσβολή και να μην επαναληφθεί στο μέλλον» [Εάν κάποιος] προσβάλλει την προσωπικότητα άλλου [τότε] αυτός υποχρεούται να άρει την προσβολή και να την παραλείψει στο μέλλον Άρθρο 178 ΑΚ «Δικαιοπραξία που αντιβαίνει στα χρηστά ήθη είναι άκυρη» [Εάν μία] αδικοπραξία αντιβαίνει στα χρηστά ήθη, [τότε] είναι άκυρη.

31 Β. Εφαρμογή κανόνα δικαίου = Υπαγωγή Συνίσταται στην υπαγωγή του συγκεκριμένου περιστατικού (υπόθεσης-περίπτωσης) στον κατάλληλο κανόνα δικαίου, ώστε να προκύψει η συγκεκριμένη έννομη συνέπεια. Η διαδικασία εντοπισμού του ενδεδειγμένου κανόνα δεν είναι ευχερής. Τα βασικά στάδια διαδρομής του δικανικού συλλογισμού: 1.Προσδιορισμός ιστορικού της συγκεκριμένης υπόθεσης προκειμένου να διαπιστωθούν τα νομικώς σημαντικά πραγματικά περιστατικά. 2.Αναζήτηση και εντοπισμός του προσήκοντος (εφαρμοστέου) κανόνα δικαίου που να καλύπτει τα συγκεκριμένα περιστατικά (νομική ταυτότητα της συγκεκριμένης σχέσης). Παράδειγμα αναζήτησης νομικής βάσης Χωρίς την άδειά σας κάποιος σας παίρνει το αυτοκίνητό σας και προκαλεί ατύχημα όχι κάλυψη των ζημιών από το ασφαλιστήριο (κλοπή μεταφορικού μέσου) αν είναι με την άδειά σας (χρησιδάνειο) καλύπτονται οι τρίτοι, όχι όμως ο οδηγός Οδηγείτε το αυτοκίνητό σας και τραυματίζεται ο φίλος σας. Καλύπτεται; Αν όμως δώσετε το αυτοκίνητο στη φίλη σας και προκαλέσει ατύχημα, με αποτέλεσμα τον τραυματισμό σας, καλύπτεσθε;

32 Η υπαγωγή επομένως είναι ο νομικός συλλογισμός στον οποίο τη μείζονα πρόταση αποτελεί το πραγματικό του κανόνα δικαίου και την ελάσσονα η ατομική συγκεκριμένη περίπτωση. (Συγκεκριμενοποίηση αφηρημένου κανόνα, ώστε να είναι εφαρμόσιμος) Παράδειγμα Α Σχήμα δικανικού συλλογισμού 1. Μείζων πρόταση άρθρο 914 ΑΚ «Όποιος ζημιώσει άλλον [με πράξη ή παράλειψη] παράνομα και υπαίτια έχει υποχρέωση να τον αποζημιώσει» 2. Ορισμοί στοιχείων κανόνα Πράξη, παράλειψη, παρανομία, υπαιτιότητα, ζημία, αιτιώδης συνάφεια 3. Ελάσσων πρόταση (=βιοτικό συμβάν, ιστορικό μιας επίδικης υπόθεσης, οντολογικό σκέλος) Π.χ. Ο Α έχοντας καταναλώσει σημαντική ποσότητα αλκοόλ προσκρούει με σφοδρότητα σε διερχόμενο αυτοκίνητο, με αποτέλεσμα να προκαλέσει σωματικές βλάβες στον Β και υλικές ζημιές και στα 2 άτομα. 4. Έννομη συνέπεια (πόρισμα διατακτικό) Ο Α υποχρεούται να αποζημιώσει το Β, πληρώνοντας έξοδα νοσηλείας, διαφυγόντα κέρδη, υλικές ζημίες του αυτοκινήτου του

33 Παράδειγμα Β 1.Μείζων πρόταση Παν μέλος του ΔΣ ευθύνεται έναντι της εταιρίας κατά τη διοίκησή της δια παν πταίσμα. Η ευθύνη δεν υφίσταται προκειμένου για πράξεις ή παραλείψεις που αφορούν εύλογη επιχειρηματική απόφαση (άρθρο 22α ΚΝ 2190/1920) 2. Ορισμοί Πράξεις ή παραλείψεις κατά τη διοίκηση, εύλογη επιχειρηματική απόφαση (επαρκής πληροφόρηση, έλλειψη ιδίων συμφερόντων, εταιρικό συμφέρον,) 3. Ελάσσων πρόταση Οι Α και Β μέλη ΔΣ της Πήγασος Α.Ε έλαβαν την απόφαση εξαγοράς από την εταιρία μιας επιχείρησης στη Σοφία της Βουλγαρίας καταβάλλοντας υψηλό τίμημα. Η αγορά αποδείχθηκε άκρως αποτυχημένη και η εταιρία οδηγείται σε πτώχευση, πλην όμως οι Α και Β ενήργησαν επιδιώκοντας το εταιρικό συμφέρον με βάση τις πληροφορίες που τους ήταν διαθέσιμες (hindsight bias) 4. Έννομη συνέπεια Οι Α και Β δεν ευθύνονται («ασφαλής λιμένας» της επιχειρηματικής κρίσης (business judgment rule)) διότι ενήργησαν πιστεύοντας ότι εξυπηρετούν το εταιρικό συμφέρον.

34 Και πάλι τα 4 βήματα δικανικού συλλογισμού Μείζων πρόταση Ορισμοί στοιχείων Ελάσσων πρόταση Έννομη συνέπεια

35 Αποκάλυψη του αληθούς περιεχομένου λόγω του αφηρημένου και αμφίσημου ενίοτε της έννοιας 1.Γραμματική (αφετηρία και όριο ερμηνείας) 2. Λογική (Σκοπός κανόνα δικαίου = όχι απλώς ανάλυση της θέλησης ενός προσωποποιημένου νομοθέτη (Βουλή) σε κάποια χρονική στιγμή, ούτε όμως αντικείμενη στο πνεύμα (θέληση) του συγκεκριμένου νομοθέτη α) Ιστορική β) Συστηματική γ) Τελολογική Κατά την ερμηνεία χρησιμοποιούνται επιχειρήματα λογικής -argumentum e contrario (εξ αντιδιαστολής επιχείρημα) Η αυτοδικία (282 ΑΚ) επιτρέπεται εφόσον η βοήθεια της αρχής δεν μπορεί να φτάσει έγκαιρα και υπάρχει κίνδυνος από την αναβολή. Αν δεν συντρέχει μία από τις προϋποθέσεις αυτές δεν επιτρέπεται -argumentum a majore ad minus (κατά μέγιστο λόγο) Η απαγόρευση κατοχής απαγορευμένων ουσιών (το λιγότερο) περιλαμβάνει προφανώς κατά μέγιστο λόγο τη χρήση και διακίνησή τους. -argumentum a minore ad maius (εκ του μείζονος το έλασσον) Αν σε κάποιο ανοιχτό χώρο είναι επιτρεπτή η στάθμευση φορτηγών (μείζον) θα επιτρέπεται και η στάθμευση μοτοποδηλάτων (έλασσον).

36 Εξάλλου στο επίπεδο της τελολογικής ερμηνείας ο νομικός ερμηνευτής διευρύνει ή στενεύει το γράμμα του νόμου, έτσι ώστε είτε να εμπίπτουν στο περιεχόμενο του νόμου και περιπτώσεις που δεν ορίζονται απ αυτόν (διασταλτική ερμηνεία) είτε περιορίζει το γράμμα του νόμου (συσταλτική ερμηνεία). Στην περίπτωση αυτή ο ερμηνευτής διαπιστώνει ότι ο νόμος εκφράστηκε στενότερα ή ευρύτερα απ ό,τι επιθυμούσε. Διασταλτική ερμηνεία: Π.χ. στο άρθρο 58 ΑΚ με τον όρο όνομα εκτός από το κύριο περιλαμβάνεται και το καλλιτεχνικό (διασταλτική ερμηνεία) Συσταλτική ερμηνεία: Το άρθρο 23α ΚΝ 2190/1920 είναι εξαιρετικά δύσπιστο με τις συναλλαγές της Α.Ε με τα μέλη του ΔΣ και τους βασικούς μετόχους της, γιατί εγκυμονείται σύγκρουση συμφερόντων («Γιάννης κερνάει, Γιάννης πίνει»). Με τελολογική συστολή όμως εξαιρούνται οι χαριστικές δικαιοπραξίες των μελών προς την εταιρία, γιατί δεν τίθεται θέμα σύγκρουσης συμφερόντων, αφού η εταιρία αποκτά μόνον οφέλη, χωρίς να αναλαμβάνει υποχρεώσεις.

37 Πλήρωση κενών δικαίου - Αναλογία Η νομοθεσία δεν είναι δυνατόν να εκτείνεται επί παντός επιστητού, υπάρχουν πολυάριθμες περιπτώσεις, ιδιαίτερα ενόψει νέων κοινωνικών και οικονομικών συνθηκών, που δεν έχουν προβλεφθεί. Οι περιπτώσεις αυτές δεν εμπίπτουν (υπαγωγή) στο πραγματικό κανενός κανόνα δικαίου (κενό δικαίου). Π.χ. Ο νομοθέτης του ΑΚ αποδοκιμάζει στο πλαίσιο του δικαίου των συμβάσεων (ενοχικό δίκαιο) κάθε αθέτηση υφιστάμενης υποχρέωσης, προβλέπει όμως μόνο δύο από τις τυπικές μορφές εμφάνισής της: την αδυναμία παροχής και την υπερημερία (άρθρ. 335 επ. ΑΚ), όχι όμως την πλημμελή παροχή (κάλυψη κενού με αναλογία δικαίου). Δεδομένου ότι απαγορεύεται η αρνησιδικία (αποχή δικαστή από την εκδίκαση υπόθεσης) ανακύπτει η ανάγκη έκδοσης απόφασης με κάλυψη του κενού. Το κενό πρέπει να είναι ακούσιο (όχι συνειδητά αρρύθμιστο από το νομοθέτη) και δημιουργείται από το δικαστή «ρύθμιση» για τις ανάγκες της κρίσιμης περίπτωσης. Εδώ έγκειται η διαφορά της αναλογίας με τη διασταλτική ερμηνεία, όπου υπάρχει μεν ρύθμιση, απλώς ανακύπτει η ανάγκη διορθωτικής επέμβασης του εφαρμοστή, λόγω αναντιστοιχίας γράμματος και πνεύματος του νόμου. Εξάλλου, αν δεν πρόκειται περί κανόνα, αλλά περί εξαίρεσης (συγκαλυμμένο κενό) τελολογική συστολή.

38 Τέλος σε κάθε περίπτωση ο ερμηνευτής επιλέγει μεταξύ των περισσότερων ερμηνευτικών εκδοχών εκείνη που δεν προσκρούει στο Σύνταγμα και το Ενωσιακό (Κοινοτικό) Δίκαιο. Κατ αυτόν τον τρόπο αποτρέπεται ο χαρακτηρισμός μιας εφαρμοστικής διάταξης ως αντισυνταγματικής (εναρμονισμένη με το Σύνταγμα ερμηνεία). Εξάλλου πρέπει να λαμβάνεται υπόψη και το κοινοτικό δίκαιο, λόγω της υπεροχής του έναντι των εθνικών κανόνων. Έτσι λοιπόν οι συνταγματικές διατάξεις (και οι κοινοτικοί κανόνες) ολοκληρώνουν το περίγραμμα του ερμηνευτικού πλαισίου των κανόνων δικαίου, και βοηθούν στην εξειδίκευση γενικών ρητρών (καλή πίστη, χρηστά ήθη) μέσω των περιεχόμενων στις διατάξεις του Συντάγματος αξιολογικών αρχών. Διάκριση: αναλογίας νόμου (ad hoc κανόνας) αναλογίας δικαίου (αναγωγή σε θεμελ. αξιώματα, ο δικ. ως νομοθέτης) ανάλογης εφαρμογής (παραπομπή σε διάταξη) Praeter και contra legem ερμηνεία Κανόνες άρσης συγκρούσεων -Lex specialis derogat legi generali (π.χ. υπεξαίρεση υφαίρεση μεταξύ συγγενών) -Lex posterior derogat legi priori -Lex superior derogat legi inferiori

39 Τα όρια της εξουσίας διατυπώνονται με γλαφυρό τρόπο από τον αμερικανό δικαστή Nathan Cardozo: «Ο δικαστής, ακόμα και όταν είναι ελεύθερος, δεν είναι τελείως ελεύθερος. Δεν μπορεί να καινοτομεί όπως και όταν του αρέσει. Δεν είναι ένας περιπλανώμενος ιππότης που αναζητεί το δικό του ιδανικό της ομορφιάς και της καλοσύνης. Είναι υποχρεωμένος να αντλεί την έμπνευσή του μέσα από τις καθιερωμένες αρχές. Δεν πρέπει να ενδίδει σε σπασμωδικά συναισθήματα, σε μια αόριστη διάθεση ευσπλαχνίας. Είναι υποχρεωμένος να ασκεί μια διακριτική εξουσία, προσδιορισμένη από την παράδοση, μεθοδευμένη από την αναλογία, πειθαρχημένη από το σύστημα και υποκείμενη στην πρωταρχική ανάγκη της τάξεις στην κοινωνική ζωή. Ωστόσο, στη συνείδηση του δικαστή το πεδίο της διακριτικής εξουσίας που του απομένει είναι αρκετά ευρύ.»

40 Η σημασία της επιλογής της κατάλληλης νομικής βάσης προκύπτει στα εξής δύο παραδείγματα: Παράδειγμα Α Ο Α αγοράζει οικόπεδο και αναθέτει στον μηχανικό Μ τη σύσταση των σχεδίων, την αγορά των υλικών και την εν γένει ανέγερση της οικοδομής. Ο Μ εν γνώσει συντάσσει ελλιπή στατικά σχέδια και με σκοπό το όφελος χρησιμοποιεί μη επαρκή υλικά (μειωμένο σίδηρο, χαλκό κλπ) για την κατασκευή. Μετά την πάροδο 1έτους εμφανίζονται ρωγμές στην οικοδομή και αυτή καθίσταται «ετοιμορρόπως επικίνδυνη». Ο Α έρχεται σ εσάς και σας ζητάει νομική προστασία: Αν επιλέξετε τη νομική βάση της αδικοπραξίας (914 ΑΚ) σε συνδυασμό με την απάτη (386 ΠΚ) θα πρέπει να αποδείξετε τη ζημία, παρανομία, υπαιτιότητα και αιτιώδη συνάφεια: απόδειξη δόλου ή βαριάς αμέλειας, ότι το αποτέλεσμα (ζημία) επήλθε λόγω παράλειψης του μηχανικού και όχι π.χ. λόγω σεισμικών δονήσεων. Αντίθετα αν επιλέξετε τη συμβατική σχέση της σύμβασης έργου (εργολαβίας) (άρθρ. 683 επ. ΑΚ σε συνδυασμό με 8/22251/1994), έχετε σημαντικά πλεονεκτήματα από το ότι μετακυλύεται το βάρος απόδειξης (έλλειψη υπαιτιότητας, παρανομίας και έλλειψη αιτιώδους συνάφεια) στον εργολάβο-μηχανικό, ενώ εσείς επικαλείστε μόνον την υφιστάμενη (εργολαβική) σχέση και τη ζημία.

41 Παράδειγμα Β Ιδιαίτερα δυσχερές είναι το ζήτημα της επιλογής κατάλληλης νομικής βάσης για περιπτώσεις wrongful life (ζωή από λάθος) ή wrongful birth, γέννησης δηλ. παιδιού με σοβαρή (κληρονομική) ανίατη ασθένεια η οποία δεν μπορούσε να αποφευχθεί, μπορούσε όμως να προβλεφθεί, αλλά τούτο δε συνέβη από ιατρικό λάθος και παράλειψη ενημέρωσης της μητέρας. Καίριο ζήτημα: Ηθικό; Θρησκευτικό; Φιλοσοφικό; Νομικό (ανθρώπινα δικαιώματα/αστικό δίκαιο) Από νομικής άποψης το ζήτημα εστιάζεται στα εξής κρίσιμα σημεία: Αν δεχθούμε ότι ο σεβασμός της ανθρώπινης ζωής συνιστά την υπέρτατη αρχή (αυταξία) του Συντάγματος (άρθρο 2) τότε και το έμβρυο (αγέννητη ζωή) ερωτάται αν προστατεύεται και από τη μητέρα του απαγορευομένης της διακοπής της κύησης, ακόμη κι αν αυτό γεννηθεί με βαριά κληρονομική αναπηρία;

42 1. Είναι απόλυτη η προστασία της ζωής, έχοντας προτεραιότητα έναντι κάθε άλλου έννομου αγαθού; Απάντηση: - Όχι, επιτρέπεται σε συγκεκριμένες περιπτώσεις (όταν κατά συγκεκριμένη νομοθετική στάθμιση (304 ΠΚ) η ελευθερία της γυναίκας (άρθρ. 1 Σ) να αποφασίζει αν θα γίνει μητέρα κρίνεται ως σκοπός υπέρτερος από την προστασία του κυοφορούμενου (2 (1) Σ)): α) επιτρεπτή διακοπή στο α 3μηνο (12 βδομάδες) χωρίς επίκληση λόγου, β) από 3 ο μήνα έως 6 ο μήνα (24 εβδομάδες) αν υπάρχει λόγος αποτροπής γέννησης σοβαρά παθολογικού ατόμου, γ) υπάρχει αναπότρεπτος κίνδυνος για τη ζωή της εγκύου ή κίνδυνος σοβαρής και διαρκούς βλάβης της σωματικής ή ψυχικής υγείας της, δ) η εγκυμοσύνη είναι αποτέλεσμα βιασμού, αποπλάνησης ανήλικης, αιμομιξίας ή κατάχρησης γυναίκας ανίκανης να αντισταθεί και εφόσον δεν έχουν συμπληρωθεί δεκαεννέα εβδομάδες εγκυμοσύνης. Στις περιπτώσεις αυτές η ελευθερία της κυοφορούσας γυναίκας σταθμίζεται ως πιο σημαντική, και από την ίδια τη ζωή του εμβρύου. 2. Έχει το παιδί αξίωση αποζημίωσης κατά του γιατρού (wrongful life); 3. Έχουν οι γονείς αξίωση αποζημίωσης και με ποια νομική βάση (wrongful birth);

43 Η αξίωση του παιδιού θέτει τεράστια ηθικά, φιλοσοφικά και νομικά ζητήματα. Η δυσκολία έγκειται στο ότι αν ο γιατρός είχε διαγνώσει το πρόβλημα και είχε ενημερώσει τη μητέρα (γονείς) αυτή θα είχε διακόψει την κύηση και το παιδί δεν θα είχε γεννηθεί. Το τεράστιο νομικό και ηθικό δίλημμα είναι «ζωή με βαριά αναπηρία ή μη ζωή»; Μπορεί η ζωή με αναπηρία να θεωρηθεί ως ζημία σε σύγκριση με τη μη ζωή; Μπορεί, εδώ να τηρηθεί ο αποκαταστατικός σκοπός της αποζημίωσης, κατά τον οποίο ο αποζημιωθείς θα πρέπει να περιέλθει σε θέση ισάξια μ αυτή στην οποία θα βρισκόταν χωρίς το ζημιογόνο γεγονός που εδώ είναι η ανυπαρξία του (wrongful life); Θα συμφωνήσουμε ότι μάλλον είναι αδιανόητο να ζητήσει αποζημίωση το ίδιο το παιδί, συγκρίνοντας την κατάσταση με τη μη γέννησή του. Η αξίωση για αποζημίωση θα κατέτεινε στη δημιουργία κατάστασης που το ίδιο δεν θα ήταν ανθρώπινο ον, υποκείμενο δηλ. δικαίου, που θα μπορούσε να ασκεί δικαιώματα. -Οι γονείς όμως μπορούν; Και με ποια νομική βάση; -αν ζητήσουν αυτούσια αποκατάσταση αυτό θα οδηγούσε στη μη ύπαρξη του παιδιού, δηλ. στη θανάτωσή του, πράγμα που είναι φυσικά απαράδεκτο. -Άρα μόνο χρηματική αποζημίωση μπορούν να ζητήσουν, επικαλούμενοι τη μη ύπαρξή του (σύγκριση), ως τρίτοι, παραμένοντας υποκείμενο (δικαίου) ακόμη και στην περίπτωση που δεν θα είχε συμβεί το ζημιογόνο γεγονός. Ζητούν λοιπόν ό,τι θα είχαν αν δεν είχε γεννηθεί (αποζημίωση, δαπάνη συντήρησης, νοσήλια κλπ). Επιπλέον ζητούν και μη περιουσιακή ζημία (ηθική βλάβη, χρηματικό βοήθημα για ψυχική ανακούφιση και παρηγοριά).

44 Εδώ καταφαίνεται πόσο κρίσιμη είναι η επιλογή της κατάλληλης νομικής βάσης. Αν εζητείτο αποζημίωση εκ μέρους του παιδιού η αγωγή θα απορριπτόταν ως νόμω αβάσιμη. Το ίδιο αν εζητείτο αποζημίωση για αδικοπραξία σε βάρος του παιδιού. Οι γονείς ως εμμέσως ζημιούμενοι δεν δικαιούνται να τη ζητήσουν παρά μόνο το ίδιο το παιδί (το οποίο όμως, όπως ελέχθη, δεν μπορεί να ζητήσει αποζημίωση για την ύπαρξή του). Αν όμως επιλεγεί ως νομική βάση η παραβίαση του άρθρου 57 ΑΚ στο πρόσωπο των ίδιων των γονιών, ανοίγει ο δρόμος για αποζημίωση (ηθική κλπ). Η προσβολή της προσωπικότητάς τους έγκειται στο γεγονός ότι από λάθος του γιατρού στερήθηκαν την ελευθερία επιλογής του να μην αποκτήσουν τέκνο (ματαίωση οικογενειακού προγραμματισμού). Η επιλογή-απόφασή τους αυτή συνιστά βασική έκφανση τόσον του άρθρου 5 (1) Σ, όσο και του 2 (1) Σ (το άρθρο 57 ΑΚ αποτελεί συγκερασμό των 2 αυτών συνταγματικών διατάξεων) Στο δικαίωμα της προσωπικότητας (57 ΑΚ) περιλαμβάνεται τόσον ο σεβασμός της αξίας του ανθρώπου, όσο και το η ελευθερία ανάπτυξης της προσωπικότητας. Ένα δε από τα αγαθά που αποτελούν την προσωπικότητα είναι η ψυχική υγεία και ο συναισθηματικός κόσμος. Εξάλλου ως νομική βάση αποκατάστασης της ζημίας των γονιών θα μπορούσε να επιλεγεί το άρθρο 8 Ν 2251/1994, που αφορά στην ευθύνη του παρέχοντος υπηρεσίες (εν προκειμένω του ιατρού) προς καταναλωτή.

45 Οι γονείς υποχρεούνται να αποδείξουν μόνο την ανάθεση της ιατρικής παρακολούθησης στο γιατρό και την επελθούσα βλάβη, ο δε γιατρός για να απαλλαγεί θα πρέπει (ο ίδιος) να αποδείξει ότι η βλάβη επήλθε χωρίς υπαιτιότητά του (π.χ. ως προς την ενημέρωση γονιών) ή ότι δεν υπάρχει αιτιώδης συνάφεια (σχέση αιτίου-αιτιατού) μεταξύ της δικής του παράλειψης και του επελθόντος ζημιογόνου αποτελέσματος.

46 3. Το πλαίσιο διαμόρφωσης του εμπορικού δικαίου

47 Αν ρωτήσουμε κάποιον απροϊδέαστο ποια είναι η μεγαλύτερη επανάσταση που έγινε ποτέ, από την άποψη της διαμόρφωσης της σύγχρονης οικονομίας και κοινωνίας, θα δυσκολευτεί να απαντήσει: - Η Αμερικανική; - Η Γαλλική; - Η Οκτωβριανή; - Η αγορά Απροσχεδίαστη, αλλά και εν πολλοίς ανεπιθύμητη επανάσταση, που άλλαξε ριζικά τη μορφή του κόσμου μέσα σε 3-4 αιώνες έμοιαζε με ένα αργόσυρτο-παρατεταμένο και υπόκωφο τεκτονικό σεισμό που οδήγησε στην κατάρρευση παλαιών κοινωνικών δομών και στην ανάδειξη νέων, προκαλώντας αδιανόητη οικονομική πρόοδο αλλά και ασύλληπτη οδύνη και πόνο από την αποσάθρωση και καταστροφή εδραιωμένων για πολλούς αιώνες οικογενειακών και κοινωνικών σχέσεων (1 μχ % αύξηση ΑΕΠ, % (!!!) αύξηση). Η εμφάνιση της αγοράς έγινε δυνατή όταν ο ανθρώπινος νους μπόρεσε να συλλάβει και να εκμεταλλευτεί τους συντελεστές παραγωγής, τη γη (φύση), εργασία, κεφάλαιο ως απρόσωπες οικονομικές οντότητες. Είχε προηγηθεί βεβαίως η καθιέρωση και κοινωνική αποδοχή- του κέρδους ως κατευθυντήριας δύναμης της οικονομικής ζωής. Από το σημείο αυτό και πέρα και μέσα από τις οδύνες του τοκετού της «απελευθέρωσης» των συντελεστών παραγωγής (στρατιές διαθέσιμου εργατικού δυναμικού (προλεταριάτο, πρώην αγρότες)), εμπορευματοποίηση της γης, πρωτογενής συσσώρευση κεφαλαίου) η γένεση της αγοράς συντελέσθηκε. Το πρόβλημα της ανθρώπινης επιβίωσης δεν θα λυνόταν πλέον με τον παραδοσιακό τρόπο ή τη διάταξη του μονάρχη, αλλά από τις δυνάμεις της αγοράς. Κύριο χαρακτηριστικό του εμπορικού δικαίου ως lex mercatoria είναι αυτή ακριβώς η δράση μέσα στην αγορά. Η δυναμική του έγκειται στην ικανότητά του να παρακολουθεί, εκφράζει και ρυθμίζει με κανόνες εύκαμπτους τις συναλλαγές που διεξάγονται στο πλαίσιο της οικονομικής αγοράς

48 Δύο δυνατότητες έχει κάθε κοινωνία για να αντιμετωπίσει το πρόβλημα της επιβίωσης: είτε με κεντρικό συντονισμό (κάθετη διάσταση), μέσω δηλ. ενός σύνθετου συστήματος κρατικού προγραμματισμού και οργάνωσης της οικονομικής ζωής, στη βάση a priori ιεραρχήσεων των κοινωνικών αναγκών, είτε με αποκεντρωτικό τρόπο (οριζόντια διάσταση), μέσω της αναγωγής δηλ. του ανταγωνισμού σε γενική οργανωτική αρχή της οικονομίας. Στην τελευταία αυτή περίπτωση λειτουργεί ο μηχανισμός του ανταγωνισμού ως η κεντρομόλος δύναμη αυτόνομων οικονομικών μονάδων, επιτυγχάνοντας τη διευθέτηση των αντίθετων συμφερόντων με τον πιο αποδοτικό τρόπο, υποτίθεται, για όλη την οικονομία. Μ αυτά τα δύο συστήματα οργάνωσης της οικονομικής δράσης, και τις άπειρες παραλλαγές τους, συνδέεται άρρηκτα και το ζήτημα της ιδιοκτησίας και των δικαιωμάτων που απορρέουν απ αυτήν (property rights): έμφαση στην κρατική ή κοινωνική ιδιοκτησία στο πρώτο, ιδιωτική ιδιοκτησία στο δεύτερο. Η επιλογή αυτή είναι καθοριστική και για τη μορφή και το ρόλο του περιουσιακού (ιδιωτικού) δικαίου που ρυθμίζει τη συναλλακτική σχέση των ανθρώπων αναφορικά με την απόκτηση ή χρήση οικονομικών αγαθών. Σήμερα στο σύνολο σχεδόν των κοινωνιών, έχει επικρατήσει, ως κύρια μορφή οργάνωσης της οικονομικής ζωής, το αποκεντρωτικό σύστημα (ανταγωνιστική οικονομία ή οικονομία της αγοράς (competitive ή market economy), με περισσότερο ή λιγότερο έντονα στοιχεία κρατικής παρέμβασης στην κοινωνία, προκειμένου να διασφαλιστούν και άλλοι στόχοι υψηλής κοινωνικής ιεράρχησης, πέραν της αποδοτικότητας-αποτελεσματικότητας του συστήματος. Επιγραμματικά θα λέγαμε ότι πέντε (5) είναι οι βασικές κοινωνικές αξίες στην εκπλήρωση των οποίων πρέπει να συντείνει ένα οικονομικό σύστημα: αποτελεσματικότητα, ελευθερία, κοινωνική δικαιοσύνη, ασφάλεια, αειφόρος ανάπτυξη.

49 Οι αξίες αυτές, που είναι και οι συνιστώσες της πολυσήμαντης έννοιας της «κοινωνικής ευημερίας», συνιστούν και τα κριτήρια αξιολόγησης του συστήματος. 1) Η αποτελεσματικότητα αφορά στο βαθμό αποδοτικής χρησιμοποίησης των διαθέσιμων κοινωνικών πόρων (για την παραγωγή ωφέλιμων αγαθών και υπηρεσιών). 2) Η κοινωνική δικαιοσύνη αξιολογεί το βαθμό δημιουργίας και διατήρησης ίσων αφετηριών ( in level playing field ) όπως επίσης και της δίκαιης κατανομής των βαρών και διανομής των ωφελειών εντός της κοινωνίας, δεδομένου ότι όλοι οι άνθρωποι έχουν την ίδια αξία (άρθρα 2 και 4 Σ). 3) Η ατομική ελευθερία, αφορά στο βαθμό παροχής ευκαιριών ενεργού συμμετοχής στην κοινωνική και οικονομική ζωή που προϋποθέτει ευχέρεια επιλογών προκειμένου να αξιοποιηθούν δημιουργικές δυνάμεις του ανθρώπου. Τα όριά της περιορίζονται τόσο από το κράτος όσο και από ιδιωτική δράση. 4) Η ασφάλεια καταδεικνύει το βαθμό κάλυψης από εξωτερικούς κινδύνους που απειλούν έννομα αγαθά των ατόμων (υγεία, ζωή, ανεργία, αξιοπρεπές επίπεδο ζωής κ.λπ.). 5) Η αειφόρος ανάπτυξη σχετίζεται με το βαθμό στον οποίο η κοινωνία επιτυγχάνει να ικανοποιήσει με βιώσιμο τρόπο τις ανάγκες, χωρίς να υποσκάπτει τις ανάγκες μελλοντικών γενεών (συνεπάγεται δε την υπεύθυνη χρήση όλων των ανεπαρκών πόρων είτε της φύσης είτε της οικονομίας (sustainable development)).

50 Εμπορικό Δίκαιο 1. Γενικό Εμπορικό - Εμπορικές Πράξεις - Έμπορος - Εμπορική επιχείρηση - Εμπορική δημοσιότητα 2.Ειδικές Εμπορικές Συμβάσεις Δίκαιο εσωτερικής οργάνωσης φορέων επιχειρηματικής δράσης (Εταιρικό δίκαιο) Δίκαιο εμπορικής αφερεγγυότητας (Πτωχευτικό Δίκαιο) Δίκαιο Αγοράς Μέσα πληρωμής/πίστωσης (Δίκαιο Αξιογράφων) Βασικές εταιρικές μορφές Ειδικότερες εταιρικές μορφές υποκείμενες σε εποπτεία Προσωπικές Εταιρίες Κεφαλαιουχικές Εταιρίες Δίκαιο Ανταγωνισμού & Προστασίας Καταναλωτή Ελεύθερος Ανταγωνισμός Δίκαιο Άυλων αγαθών (Διανοητική Ιδιοκτησία) Προστασία Καταναλωτή Κανόνες ρύθμισης & εποπτείας 1. Δημόσια οργάνωση εμπορίου (Επιμελ. κ.α.) 2. Ρυθμιστικές Αρχές (ΕπιτΑντ, ΕπιτΚεφ, ΤτΕ, ΣυνΚαταναλωτή κ.α) Πιστωτικά Ιδρύματα ΕΠΕΥ κλπ Αθέμιτος Ανταγωνισμός Ασφαλιστικές Βιομηχανική Ιδιοκτησία Πνευματική Ιδιοκτησία κλπ

51 1. Παράγοντες γένεσης της αγοράς και της lex mercatoria Παρότι αγορά με την έννοια των εμποροπανηγύρεων υπήρχε από την εποχή της αρχαιότητας, εν τούτοις η αγορά ως σύστημα συντονισμού και ρύθμισης ολόκληρης της οικονομικής ζωής, άργησε πολύ να εμφανισθεί. Η μεγάλη κοινωνική ανακάλυψη της αγοράς ως μηχανισμού συντήρησης όλης της κοινωνίας «μετράει» το πολύ τέσσερις (4) περίπου αιώνες ζωής. Για την εμφάνισή της έπρεπε να συντρέξουν ένα πλήθος προϋποθέσεων. Η «μετάλλαξη» ήταν βαθμιαία και όχι αιφνίδια, διήρκησε δε από τον 16ο έως τον 19ο αιώνα. Η αγορά δεν «εισήχθη», ούτε επιβλήθηκε άνωθεν, αλλά ξεπήδησε από τα «σπλάχνα» της ίδιας της κοινωνίας, μέσα από μια παρατεταμένη και άκρως επώδυνη διαδικασία που διέλυσε παγιωμένες από αιώνες κοινωνικές δομές. Τέσσερις είναι οι βασικοί κοινωνικοί παράγοντες που οδήγησαν στη γένεση της οικονομίας της αγοράς: 1. Η κοινωνική αποδοχή του κέρδους ως κατευθυντήριας δύναμης της οικονομικής ζωής 2. Η «απελευθέρωση» των βασικών συντελεστών παραγωγής τους οποίους κατανέμει το σύστημα της αγοράς: Γη, εργασία και κεφάλαιο 3. Η επινόηση της μετοχικής επιχείρησης 4. Η ανάδειξη του ανταγωνισμού ως ρυθμιστικής αρχής του συστήματος

52 2. Η κοινωνική αποδοχή του κέρδους ως κινήτρου οικονομικής δράσης και ως κεντρικής έννοιας του εμπορικού δικαίου Όσο και αν ηχεί παράδοξα η ανωτέρω αναφορά, μια και είμαστε πεπεισμένοι όλοι ότι η επιδίωξη του κέρδους είναι τόσο παλαιά, όσο ο άνθρωπος, εν τούτοις τα πράγματα δεν είναι έτσι: Η κερδοσκοπική αντίληψη είναι τόσον παλαιά όσο και ο «σύγχρονος άνθρωπος» της κεφαλαιοκρατικής εποχής. Βεβαίως η απληστία και η συγκέντρωση πλούτου καταγράφονται ήδη από τους βιβλικούς χρόνους. Εν τούτοις ουδέποτε έφτασε ιστορικά, να εμφορείται ολόκληρη η κοινωνία από το πνεύμα του επιχειρηματικού κινδύνου και της κερδοσκοπίας. Η ιδέα αυτή ήταν όντως άγνωστη στα πλατιά κοινωνικά στρώματα του συνόλου σχεδόν των πολιτισμών της Ανατολής και της Δύσης, από την αρχαιότητα μέχρι και το Μεσαίωνα, των οποίων σκοπός της ζωής ήταν όχι η διαρκής πάλη για τη βελτίωσή της αλλά απλά η συντήρηση και αναπαραγωγή της. Στην ευρεία κοινωνική αποδοχή του κέρδους συνέτειναν οι εξής συνθήκες: Η εξάντληση των οικονομικών δυνατοτήτων του φεουδαρχικού συστήματος και η συνακόλουθη φυγή από τα κτήματα (που επισπεύστηκε αργότερα με τις απαλλοτριώσεις γης, βλ. κατωτέρω) οδήγησε στην ανάπτυξη των συναλλαγών και τη συγκρότηση πόλεων, αλλά και τη δημιουργία συνθηκών ανάπτυξης εμπορίου μεγάλης έκτασης, με αποτέλεσμα την αναγέννηση της οικονομίας.

53 Περαιτέρω, ώθηση δόθηκε και από τις Σταυροφορίες του 11ου-13ου αιώνα που ενίσχυσαν το τυχοδιωκτικό πνεύμα αναζήτησης κέρδους και πλούτου (spiritus capitalisticus). Ακόμη, η σύγχρονη εξάπλωση του ναυτικού εμπορίου των ιταλικών πόλεων (Βενετία, Γένοβα, Πίζα) αλλά και της Μασσαλίας και της Βαρκελώνης αργότερα, συνέτεινε στην εκδήλωση ακατανίκητου πάθους για κέρδος. Δημιουργείται πλέον τάξη εμπόρων. Διαποτίστηκε έτσι ο ύστερος μεσαιωνικός κόσμος από μια γενική και ακαθόριστη «χρυσοφιλία» και φιλοχρηματία (αποθησαύριση). Η τάση αυτή ενδυναμώθηκε πολύ από τις μεγάλες εξερευνήσεις (13ος-15ος αιώνας, αδερφοί Πόλο, Κολόμβος κ.λπ.), που είχαν μεγάλη απήχηση στη γενική συνείδηση. Η σύνδεση του ριψοκίνδυνου επιχειρηματικού πνεύματος με την ανακάλυψη μεγάλων κοιτασμάτων χρυσού και αργύρου ήταν ιδιαίτερα δραστική. Η δημιουργία οικονομίας του χρήματος, όμως, θα ήταν κι αυτή με τη σειρά της αδύνατο να υπάρξει χωρίς τις μεσαιωνικές πόλεις (1000 τον αριθμό). Οι μεσαιωνικές πόλεις είναι αυτές που κατέστησαν δυνατή την εγχρήματη οικονομία, τις αγοραπωλησίες και την αγορά, εθίζοντας έτσι στο νέο αυτό τρόπο ζωής τον πληθυσμό των αστικών κέντρων. Στο πλαίσιο αυτό (των αστικών κέντρων=πόλεων) αναπτύχθηκε η νέα τάξη των εμπόρων («αστική τάξη») που πήρε στα χέρια της πλέον την οικονομία από τους ηγεμόνες και άρχοντες (ανάπτυξη του αστικού δικαίου).

54 Στην κοινωνική αποδοχή της ατομικής επιδίωξης του κέρδους συνετέλεσε σημαντικά και η επικράτηση ήδη από τον 16ο και 17ο αιώνα μιας νέας στάσης ζωής, σύμφωνα με την οποία ο πιστός Χριστιανός όφειλε να εργάζεται σκληρά και να συγκεντρώνει αγαθά, όχι για προσωπική απόλαυση, αλλά προς δόξαν Θεού (προτεσταντισμός). Μέσα από την ηθικοποίηση της φιλοπονίας και της λιτότητας (industry and frugality), που συμπύκνωναν -σύμφωνα με το θρησκευτικό αυτό δόγμα (ιδίως στην αγγλοσκωτική εκδοχή του καλβινισμού και του πουριτανισμού)- τον «ενάρετο τρόπο ζωής», τέθηκαν οι βάσεις της πρωτογενούς συσσώρευσης κεφαλαίων που είναι η πεμπτουσία του κεφαλαιοκρατικού συστήματος. Εξηγείται έτσι, σ έναν τουλάχιστο βαθμό, γιατί η οικονομία της αγοράς (καπιταλισμός) εδραιώθηκε πρώτα στο βόρειο τόξο των χωρών της Ευρώπης (Ην.Βασίλειο, Ολλανδία, Γερμανία) που ασπάσθηκαν, με έντονη θρησκευτικότητα τον προτεσταντισμό και την αυστηρή εργασιακή και κοινωνική ηθική του, και όχι στις προσκολλημένες στον καθολικισμό χώρες του Νότου, οι οποίες συγκέντρωσαν σε συγκεκριμένες ιστορικές περιόδους μεγάλο πλούτο (Ιταλικές πόλεις, ήδη από τον 13ο αιώνα, λόγω της διάνοιξης εμπορικών δρόμων, Ισπανία λόγω των μεγάλων ανακαλύψεων), ο οποίος όμως σπαταλήθηκε από τις άρχουσες τάξεις τους σε πολέμους, προσωπική απόλαυση, έργα προβολής κ.λπ. Ο προτεσταντισμός είχε κατορθώσει να συγκεράσει τη θρησκευτική και την εγκόσμια ζωή, ενώ η καθολική εκκλησία καταδίκαζε ως αμαρτία την τοκογλυφία και την κερδοσκοπία, ήταν δε δύσπιστη προς το εμπορικό πνεύμα, χαρακτηρίζοντας μάλιστα τους εμπόρους ως «ζιζάνια στο φυτώριο της κοινωνίας», ενώ παράλληλα εξυμνούσε τη φτώχεια και την πνευματική περισυλλογή ως μέσο ολοκλήρωσης «εν Θεώ» του ανθρώπου.

55 3. Η «απελευθέρωση» των βασικών συντελεστών παραγωγής (γη-εργασία-κεφάλαιο) Μέχρι τον 16ο ή 17ο αιώνα, ήταν αδιανόητο ακόμη το σύστημα της αγοράς για τον πολύ απλό λόγο ότι τα βασικά της στοιχεία, η γη, η εργασία και το κεφάλαιο, δεν υφίσταντο ακόμη ως οι βασικοί συντελεστές παραγωγής, ως αφηρημένες δηλ. απρόσωπες οντότητες, επιδεκτικές εμπορευματοποίησης. Η γη είχε την έννοια του χωραφιού ή του τσιφλικιού που καλλιεργείται για να προσφέρει τα προς το ζην, ήταν δε το θεμέλιο της οικονομικής ζωής. Τη νομική κατηγορία της ιδιοκτησίας επί της γης (τίτλοι, property rights) και της δυνατότητας πώλησής της ως πράγματος, δηλ. εμπορεύματος, δεν μπορούσε καν να συλλάβει το μυαλό των ανθρώπων της εποχής εκείνης. Το ίδιο ισχύει και για την εργασία. Οι άνθρωποι είτε ήταν μικροκτηματίες είτε ήταν δουλοπάροικοι, ζούσαν κυριολεκτικά προσαρτημένοι για όλη τους τη ζωή στη γη την οποία καλλιεργούσαν. Στις πόλεις οι όροι εργασίας του μαθητευόμενου σε κάποιο μάστορα ή τεχνίτη, καθορίζονταν από τη συντεχνία. Λόγος για αγορά εργασίας δεν μπορεί να γίνει. Τέλος το κεφάλαιο, υπό τη μορφή του ιδιωτικού πλούτου δεν αξιοποιείτο παραγωγικά για επενδύσεις και άρα για την περαιτέρω αύξησή του, αλλά έμενε ακινητοποιημένο, λόγω της απροθυμίας να διακινδυνεύσει κανείς την απώλειά του (μη ανάληψη ρίσκου). Υπ αυτές τις συνθήκες δεν μπορεί να γίνει λόγος για αγορά, μια και δε γίνονταν καν αντιληπτά τα ίδια τα στοιχεία της παραγωγής. Η δε οικονομία κατευθυνόταν είτε από την παράδοση είτε από τις διαταγές των ηγεμόνων. Από τα μέσα του 16ου αιώνα αρχίζει να μεταβάλλεται η παραδοσιακή δομή της αγροτικής ιδιοκτησίας, ιδιαίτερα στο Ην. Βασίλειο. Εκεί που πριν υφίσταντο μικροκτηματίες που καλλιεργούσαν κοινόχρηστα κτήματα, ξεκινάει ένα κίνημα απαλλοτρίωσης και περίφραξης της γης υπέρ μεγαλοκτηματιών-τοπικών αρχόντων, οι οποίοι μετατρέπουν αυτή σε βοσκοτόπια, αφού εξεδίωξαν βιαίως τους καλλιεργητές της, γιατί το μαλλί των προβάτων είχε καταστεί επικερδές εμπόρευμα για την κύρια μορφή βιοτεχνίας της εποχής, την υφαντουργία.

56 Το αποτέλεσμα της απαλλοτρίωσης των γαιών και της εκδίωξης των καλλιεργητών ήταν να δημιουργηθεί ένα μεγάλο «αγροτικό προλεταριάτο», το οποίο αποστερημένο από την κοινόχρηστη γη που μέχρι τότε καλλιεργούσε, είχε περιπέσει σε κατάσταση ζητιάνου που αναζητούσε απελπισμένα εργασία. Οι ζητιάνοι αγρότες μετετράπησαν βαθμιαία σε εργατικό δυναμικό για τις βιοτεχνίες που αναπτύσσονταν ταχύτατα για να μετατραπούν βαθμιαία προς τα μέσα του 18 ου αιώνα σε μικρές βιομηχανίες. Η εμπορευματοποίηση της εργασίας είχε ήδη αρχίσει να συντελείται. Το ξεπέρασμα του φεουδαρχικού τρόπου ζωής, ήταν ο δρόμος που ακολούθησαν και οι άλλες χώρες της Κεντρικής Ευρώπης, με λιγότερο έντονους όμως ρυθμούς και σε μεταγενέστερη χρονική φάση. Και στις χώρες αυτές (Γερμανία, Γαλλία κ.λπ.) μετετράπησαν οι προστατευμένοι δουλοπάροικοι σε εργάτες, που πουλούσαν την εργασιακή τους δύναμη. Κατ αυτόν τον τρόπο αναδείχθηκαν σε εμπόρευμα, η γη και η εργασία. 4. Η επινόηση της μετοχικής επιχείρησης Για να καταστεί το κεφάλαιο συντελεστής παραγωγής, έπρεπε να βρεθεί τρόπος εξασφάλισης της περιουσίας του κατόχου του από τους κινδύνους της ριψοκίνδυνης επιχειρηματικής δράσης. Ιδανικότερο μέσο για την επίτευξη του σκοπού αυτού από τη μετοχική επιχείρηση περιορισμένης ευθύνης δεν μπορούσε να υπάρξει. Η νομική αυτή κατασκευή ικανοποιώντας τη διττή ανάγκη του κεφαλαιούχου για ασφάλεια, αλλά και για τον πολλαπλασιασμό του κεφαλαίου του, κατέστησε δυνατή την εκρηκτική ανάπτυξη, επιτρέποντας στο δραστήριο επιχειρηματία να ριψοκινδυνεύσει, χωρίς να απολέσει το σύνολό της περιουσίας του. Δεν είναι λοιπόν υπερβολή να λεχθεί ότι η εμφάνιση του καπιταλιστικού συστήματος είναι σχεδόν ταυτόσημη (σύγχρονη) με την ίδρυση των πρώτων μετοχικών εταιριών που πραγματοποίησαν την πρώτη συσσώρευση κεφαλαίων.

57 5. Ανταγωνισμός ως ρυθμιστική αρχή της αγοράς Ο ανταγωνισμός, που συνιστά, όπως θα δούμε, το συνεκτικό ιστό συγκράτησης των αντιτιθέμενων ατομικών συμφερόντων σε λειτουργική συνοχή, δεν υφίσταται in vitro (εν κενώ): προϋποθέτει ένα περιβάλλον αγοράς, η οποία είναι ένα εκπληκτικό διαδραστικό μέσο αμφίδρομης επικοινωνίας των υποκειμένων της (επιχειρήσεις, καταναλωτές) μεταξύ τους και σε σχέση με τα αντικείμενα της οικονομίας (αγαθά, προϊόντα και υπηρεσίες). Η αγορά συλλέγει άπειρο πλήθος πληροφοριών, που αξιοποιεί μέσω της διαδικασίας σχηματισμού τιμών, κατευθύνοντας έτσι τη συμπεριφορά των επιχειρήσεων και των καταναλωτών. Η διενέργεια των συναλλαγών μέσω τιμών, συνιστά τον πιο αποτελεσματικό (μέχρι σήμερα τουλάχιστον) τρόπο αμφίδρομης επικοινωνίας, δεδομένου ότι η υπερβολική προσφορά αγαθών οδηγεί σε χαμηλή τιμή και η υπερβολική ζήτηση σε ψηλότερες τιμές (εφαρμογή νόμων προσφοράς και ζήτησης). Χωρίς την αγορά δεν νοείται ανταγωνισμός, όπως και αντίθετα, χωρίς τον τελευταίο δε νομιμοποιείται η λειτουργία της, αφού συνιστά την πεμπτουσία της.

58 Το νομικό πλαίσιο λειτουργίας της αγοράς και οι περιορισμοί του Η οικονομία της αγοράς για να υπάρξει και να λειτουργήσει έχει ως αυτονόητη προϋπόθεση τη διασφάλιση της ελεύθερης οικονομικής δράσης που κατοχυρώνεται στο άρθρο 5 1 του Συντάγματός μας, αλλά και στις Ευρωπαϊκές Συνθήκες. Η οικονομική ελευθερία από την άλλη πλευρά θεμελιώνεται σε τρεις θεσμικούς πυλώνες: α) την ιδιωτική αυτονομία - ελευθερία των συμβάσεων (361 ΑΚ), απαραίτητη προϋπόθεση για την ανάπτυξη της επιχειρηματικής ελευθερίας β) την ιδιωτική ιδιοκτησία (εμπράγματα δικαιώματα, βιομηχανική ιδιοκτησία κ.λπ.), αναγκαία για την αξιοποίηση των παραγωγικών συντελεστών γ) τον ανταγωνισμό (Ν 3959/2011, Ν 146/1914), ως γενική οργανωτική αρχή του συστήματος. Από την άλλη πλευρά όμως η λειτουργία της αγοράς δεν μπορεί να είναι ανεξέλεγκτη. Ήδη η Συνθήκη για τη Λειτουργία της ΕΕ (ΣΛΕΕ), ενώ δεν προδιαγράφει ένα συγκεκριμένο ιδιοκτησιακό καθεστώς (ιδιωτικές, δημόσιες κ.λπ.) για τις επιχειρήσεις που δραστηριοποιούνται στο χώρο της Ευρωπαϊκής Ένωσης (άρθρο 345 ΣΛΕΕ), επιβάλλει εντούτοις με ιδιαίτερη έμφαση την άκρως ανταγωνιστική οικονομία της αγοράς ως το σύστημα λειτουργίας της οικονομίας. Πυρήνας δε του συστήματος αυτού, όπως κατοχυρώνεται στη Συνθήκη, είναι οι διατάξεις ανταγωνισμού (άρθρα 101 επ. ΣΛΕΕ). Παράλληλα με Με τη Συνθήκη της Λισσαβόνας ( ), εισέρχεται στην κοινοτική έννομη τάξη μια νέα οριζόντια κοινωνική ρήτρα, που διασφαλίζει παράλληλα προς την άκρως ανταγωνιστική υφή της Ένωσης και τον κοινωνικό χαρακτήρα της. Τον κοινωνικό χαρακτήρα της αγοράς αναδεικνύει και το ελληνικό Σύνταγμα, σύμφωνα με το οποίο η ελεύθερη οικονομική πρωτοβουλία και η οικονομία της αγοράς δεν είναι αυτοσκοπός. Η ιδιωτική πρωτοβουλία (ανταγωνισμός κ.λπ.) δεν επιτρέπεται να αναπτύσσεται σε βάρος της ελευθερίας και της ανθρώπινης αξιοπρέπειας ή προς βλάβη της εθνικής οικονομίας.

59 Σύνταγμα Άρθρο 5 1. Καθένας έχει δικαίωμα να αναπτύσσει ελεύθερα την προσωπικότητά του και να συμμετέχει στην κοινωνική, οικονομική και πολιτική ζωή της Χώρας, εφόσον δεν προσβάλλει τα δικαιώματα των άλλων και δεν παραβιάζει το Σύνταγμα ή τα χρηστά ήθη. [..] Άρθρο Η ιδιοκτησία τελεί υπό την προστασία του Κράτους, τα δικαιώματα όμως που απορρέουν από αυτή δεν μπορούν να ασκούνται σε βάρος του γενικού συμφέροντος. [ ] Άρθρο Τα δικαιώματα του ανθρώπου ως ατόμου και ως μέλους του κοινωνικού συνόλου και η αρχή του κοινωνικού κράτους δικαίου τελούν υπό την εγγύηση του Κράτους. Όλα τα κρατικά όργανα υποχρεούνται να διασφαλίζουν την ανεμπόδιστη και αποτελεσματική άσκησή τους. Τα δικαιώματα αυτά ισχύουν και στις σχέσεις μεταξύ ιδιωτών στις οποίες προσιδιάζουν. Οι κάθε είδους περιορισμοί που μπορούν κατά το Σύνταγμα να επιβληθούν στα δικαιώματα αυτά πρέπει να προβλέπονται είτε απευθείας από το Σύνταγμα είτε από το νόμο, εφόσον υπάρχει επιφύλαξη υπέρ αυτού και να σέβονται την αρχή της αναλογικότητας. 2. Η αναγνώριση και η προστασία των θεμελιωδών και απαράγραπτων δικαιωμάτων του ανθρώπου από την Πολιτεία αποβλέπει στην πραγμάτωση της κοινωνικής προόδου μέσα σε ελευθερία και δικαιοσύνη. 3. Η καταχρηστική άσκηση δικαιώματος δεν επιτρέπεται. 4. Το Κράτος δικαιούται να αξιώνει από όλους τους πολίτες την εκπλήρωση του χρέους της κοινωνικής και εθνικής αλληλεγγύης.

60 Άρθρο Για την εδραίωση της κοινωνικής ειρήνης και την προστασία του γενικού συμφέροντος το Κράτος προγραμματίζει και συντονίζει την οικονομική δραστηριότητα στη Χώρα, επιδιώκοντας να εξασφαλίσει την οικονομική ανάπτυξη όλων των τομέων της εθνικής οικονομίας. Λαμβάνει τα επιβαλλόμενα μέτρα για την αξιοποίηση των πηγών του εθνικού πλούτου, από την ατμόσφαιρα και τα υπόγεια ή υποθαλάσσια κοιτάσματα, για την προώθηση της περιφερειακής ανάπτυξης και την προαγωγή ιδίως της οικονομίας των ορεινών, νησιωτικών και παραμεθόριων περιοχών. 2. Η ιδιωτική οικονομική πρωτοβουλία δεν επιτρέπεται να αναπτύσσεται σε βάρος της ελευθερίας και της ανθρώπινης αξιοπρέπειας, ή προς βλάβη της εθνικής οικονομίας. 3. Με την επιφύλαξη της προστασίας που παρέχεται από το άρθρο 107 ως προς την επανεξαγωγή κεφαλαίων εξωτερικού, μπορεί να ρυθμίζονται με νόμο τα σχετικά με την εξαγορά επιχειρήσεων ή την αναγκαστική συμμετοχή σ` αυτές του Κράτους ή άλλων δημόσιων φορέων, εφόσον οι επιχειρήσεις αυτές έχουν χαρακτήρα μονοπωλίου ή ζωτική σημασία για την αξιοποίηση των πηγών του εθνικού πλούτου, ή έχουν ως κύριο σκοπό την παροχή υπηρεσιών στο κοινωνικό σύνολο. 4. Το τίμημα της εξαγοράς ή το αντάλλαγμα της αναγκαστικής συμμετοχής του Κράτους ή άλλων δημόσιων φορέων καθορίζεται απαραιτήτως δικαστικώς και πρέπει να είναι πλήρες, ώστε να ανταποκρίνεται στην αξία της επιχείρησης που εξαγοράζεται ή της συμμετοχής σ` αυτή. 5. Μέτοχος, εταίρος ή κύριος επιχείρησης, της οποίας ο έλεγχος περιέρχεται στο Κράτος ή σε φορέα που ελέγχεται απ` αυτό εξαιτίας αναγκαστικής συμμετοχής, κατά την παραγράφο 3, δικαιούται να ζητήσει την εξαγορά της συμμετοχής του στην επιχείρηση, όπως νόμος ορίζει. 6. Νόμος μπορεί να ορίσει τα σχετικά με τη συμμετοχή στη δαπάνη του Δημοσίου αυτών που ωφελούνται από την εκτέλεση έργων κοινής ωφέλειας ή γενικότερης σημασίας για την οικονομική ανάπτυξη της Χώρας.

61 ΔΙΚΑΙΟ ΕΤΑΙΡΙΩΝ I. Οι δύο σημαντικότεροι οικονομικοί θεσμοί Αν θελήσουμε να αποτιμήσουμε το ρόλο των θεσμών στην εξέλιξη της οικονομίας, θα διαπιστώσουμε ότι οι στους νεότερους χρόνους, η εταιρία και η αγορά είναι οι κυρίαρχοι θεσμοί. Ειδικότερα, η εταιρία ήταν ο πρώτος θεσμός που δημιούργησε ένα πανίσχυρο κέντρο ισχύος, εν πολλοίς ανεξάρτητο από την εξουσία του «μονάρχη», ή του εθνικού κράτους. Στο θεσμό αυτό βασίστηκε η ευημερία του σύγχρονου κόσμου, γι αυτό και χωρίς υπερβολή μπορούμε να πούμε ότι η εταιρία κατέστη η μεγαλύτερη ανακάλυψη των νεότερων χρόνων. Η επινόηση αυτή σε συνδυασμό με την αγορά, είναι το αλληλένδετο ζεύγος εννοιών που αποτέλεσε την conditio sine qua non για την ανάπτυξη του οικονομικού μας συστήματος.

62 Οι δύο αυτοί θεσμοί, παρά τις διαφορές που παρουσιάζουν : Αγορά - τυχαιότητα, - αυθορμητισμός - αναρχία - αυτονομία - αποκέντρωση αποφάσεων -νόμος προσφοράς - ζήτησης - συντονισμός συντελεστών παραγωγής (αόρατη χειρ) vs - αυστηρός σχεδιασμός - ιεραρχική δομή - προγραμματισμός Επιχείρηση - Affectio societatis (επιδίωξη κοινού σκοπού) - Σχέση εμπιστοσύνης (επένδυση στη σχέση trust) - Συνεργασία (ορατό χέρι) επέτυχαν να αποτελέσουν ένα αρμονικό σύνολο συγκράτησης του αποκεντρωμένου συστήματος σε λειτουργική συνοχή.

63 ΙΙ. Γιατί υπάρχουν; Ποιος ο ρόλος τους ως θεσμικές οντότητες; 1. (μέχρι 1970) Νεοκλασική θεωρία (=μεγιστοποίηση κέρδους) 2. Θεωρία συναλλακτικού κόστους - ελαχιστοποίηση κόστους, - πιο επικερδής η οργανωμένη δράση απ ό,τι η ατομική Coase, The Nature of the Firm (1937) Williamson, 1975 Η εταιρία (επιχείρηση) υπάρχει γιατί η ιεραρχική οργανωτική δομή εξουσίας (hierarchical command structure) βάσει της οποίας λειτουργεί, δίνει τη δυνατότητα στην επιχείρηση να μειώνει το συναλλακτικό κόστος. Αυτό επιτυγχάνεται μέσω αποφυγής της αγοράς και προσφυγής σε εσωτερικοποίηση της παραγωγικής διαδικασίας εντός των οργανωτικών ορίων επιχείρησης (καθετοποίηση). 3. Θεωρία nexus of contracts (δεσμοί συμβάσεων) Alchian και Demsetz 4. Θεωρία αντιπροσώπευσης (principal agent) 5. Θεωρία property rights (Berle/Means)