ΕΞΟΥΣΙΑ ΚΑΙ ΥΠΟΚΕΙΜΕΝΟ ΣΤΙΣ ΘΕΩΡΙΕΣ ΤΟΥ ΛΟΓΟΥ ΤΟΥ MICHEL FOUCAULT ΚΑΙ ΤΟΥ ERNESTO LACLAU

Transcript

1 ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΣΧΟΛΗ ΝΟΜΙΚΩΝ ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΩΝ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΚΩΝ ΕΠΙΣΤΗΜΩΝ ΤΜΗΜΑ ΠΟΛΙΤΙΚΩΝ ΕΠΙΣΤΗΜΩΝ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΩΝ ΣΠΟΥΔΩΝ ΚΑΤΕΥΘΥΝΣΗ ΠΟΛΙΤΙΚΗΣ ΘΕΩΡΙΑΣ ΚΑΙ ΦΙΛΟΣΟΦΙΑΣ ΕΠΙΒΛΕΠΩΝ ΚΑΘΗΓΗΤΗΣ: ΓΙΑΝΝΗΣ ΣΤΑΥΡΑΚΑΚΗΣ ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΗ ΔΙΠΛΩΜΑΤΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ ΕΞΟΥΣΙΑ ΚΑΙ ΥΠΟΚΕΙΜΕΝΟ ΣΤΙΣ ΘΕΩΡΙΕΣ ΤΟΥ ΛΟΓΟΥ ΤΟΥ MICHEL FOUCAULT ΚΑΙ ΤΟΥ ERNESTO LACLAU ΚΥΡΑΝΝΑ ΖΑΡΑΛΗ

2 ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ 2009 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ ΕΙΣΑΓΩΓΗ...3 Α. ΤΟ ΜΕΤΑ-ΔΟΜΙΣΤΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ 5 Ο δομισμός 5/ Ο μετα-δομισμός 9/ Η σχέση του δομισμού με τον μετα-δομισμό 11/ Η εμφάνιση της θεωρίας του λόγου 14/ Η έννοια του λόγου και οι θεωρίες που τη διαμόρφωσαν 16/ Κοινωνικός κονστρουξιονισμός 19/ Υποκείμενο και εξουσία στον μετα-δομισμό 20 Β. ΕΞΟΥΣΙΑ ΚΑΙ ΥΠΟΚΕΙΜΕΝΟ ΣΤΗ ΓΕΝΕΑΛΟΓΙΑ ΤΟΥ MICHEL FOUCAULT 25 Από την αρχαιολογία στη γενεαλογία 25/ Η παραγωγική εξουσία 29/ Από την κυρίαρχη εξουσία στις σχέσεις εξουσίας 31/ Καταστάσεις κυριαρχίας και ελευθερία 36/ Σύγκρουση και αντίσταση στην εξουσία 38/ Το υποκείμενο στον Foucault 40/ Η Ιστορία της Σεξουαλικότητας: Η Δίψα της Γνώσης 43/ Βιοεξουσία 46/ Εξουσία / Γνώση 47/ Εξουσία και αλήθεια 49 Γ. ΑΝΤΑΓΩΝΙΣΜΟΙ, ΗΓΕΜΟΝΙΑ ΚΑΙ ΥΠΟΚΕΙΜΕΝΙΚΕΣ ΘΕΣΕΙΣ ΣΤΗ ΘΕΩΡΙΑ ΤΟΥ ΛΟΓΟΥ ΤΟΥ ERNESTO LACLAU.52 Από τη συνάρθρωση στην εξάρθρωση 52/ Ο Laclau για την ιδεολογία 54/ Οι κύριες έννοιες της θεωρίας του λόγου 56/ Συνάρθρωση ή λόγος και πεδίο ρηματικότητας 58/ Ενδεχομενικότητα, κομβικά σημεία, καθήλωση νοήματος και κενά σημαίνοντα 60/ Ανταγωνισμοί, εξάρθρωση, ηγεμονία και εξουσία 63/ 2

3 Υποκειμενικές θέσεις, πολιτικό υποκείμενο και υποκείμενο της έλλειψης 69/ Το κοινωνικό και το πολιτικό: ποιο έχει προτεραιότητα; 73 Δ. ΣΥΓΚΡΙΣΗ ΤΩΝ ΘΕΩΡΙΩΝ ΤΟΥ ΛΟΓΟΥ ΤΩΝ MICHEL FOUCAULT ΚΑΙ ERNESTO LACLAU 75 Ο λόγος στις θεωρίες του Foucault και του Laclau 75/ Σχετικά με την ιδεολογία 79/ Η πανταχού παρούσα εξουσία 82/ Το αποκεντρωμένο υποκείμενο 85 ΕΠΙΛΟΓΟΣ 88 ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ 90 3

4 ΕΙΣΑΓΩΓΗ Στην παρούσα εργασία θα ασχοληθούμε με τις θεωρίες του λόγου του Michel Foucault και του Ernesto Laclau. Κάθε μια από τις δύο προσεγγίσεις του λόγου διακρίνεται από μια σειρά διαφορετικών φιλοσοφικών και θεωρητικών αρχών και διαφορετικών ερμηνειών της έννοιας του λόγου, του υποκειμένου και της εξουσίας, της κοινωνίας και της πολιτικής. Αυτές οι διαφορές συνεπάγονται και διαφορετικά αντικείμενα εξέτασης και ανάλυσης, στόχους και μεθόδους. Ειδικότερα, το ενδιαφέρον μας θα περιστραφεί γύρω από την εξέταση και την ανάλυση των σχέσεων εξουσίας και του υποκειμένου στον Foucault και των εννοιών του ανταγωνισμού, της ηγεμονίας και των υποκειμενικών θέσεων στον Laclau. Ως τελικός μας στόχος ορίζεται ο εντοπισμός και κριτικός σχολιασμός των σημείων σύγκλισης και απόκλισης, τομής και διαφοράς των δύο θεωριών του λόγου. Τα θεωρητικά εγχειρήματα του γάλλου και του αργεντινού στοχαστή αναπτύσσονται μέσα στο ρεύμα του μετα-δομισμού, αντλώντας και γονιμοποιώντας στοιχεία από τον κοινωνικό κονστρουξιονισμό, με αποτέλεσμα τη διαμόρφωση μιας ξεχωριστής θεωρίας του λόγου από τον κάθε θεωρητικό. Για τον μεν Foucault αυτό συντελείται μέσα από την αντίθεσή του προς τον δομισμό, την έννοια της κυρίαρχης εξουσίας και το ουσιακό υποκείμενο του Διαφωτισμού, για τον δε Laclau σε αντιδιαστολή με τις βασικές αρχές του μαρξισμού. Σκοπός του πρώτου κεφαλαίου είναι η περιγραφή αυτού του γενικότερου πλαισίου μέσα στο οποίο διαμορφώθηκαν οι θεωρίες του λόγου του Foucault και του Laclau. Στο δεύτερο κεφάλαιο επιχειρείται μια γνωριμία με το γενεαλογικό έργο του Foucault. Εξηγούμε ότι με τον μετα-δομιστή θεωρητικό επιτυγχάνεται μια τομή στην εννοιολόγηση της έννοιας της εξουσίας. Δηλαδή, την εγκατάλειψη της επικρατούσας μέχρι και τα χρόνια του σύλληψης της εξουσίας ως κυρίαρχης και τη διαδοχή της από μια θεωρία των σχέσεων εξουσίας που εντυπώνεται και στη διαμόρφωση του σύγχρονου υποκειμένου. Για την παρουσίαση των κεντρικών ιδεών του βασιστήκαμε 4

5 κυρίως στο έργο του Ιστορία της Σεξουαλικότητας (1976) και σε ένα σύνολο κειμένων, διαλέξεων και συνεντεύξεων του ίδιου. Το τρίτο κεφάλαιο ανήκει στη σκιαγράφηση των βασικών εννοιών της θεωρίας του λόγου του Laclau. Το ενδιαφέρον μας επικεντρώνεται στις έννοιες της συνάρθρωσης, της εξάρθρωσης, των ανταγωνιστικών σχέσεων και της ηγεμονίας και στην επέκταση και εφαρμογή τους στο κοινωνικό και πολιτικό πεδίο. Κεντρική θέση στη μετα-μαρξιστική θεωρία του κατέχει και η σύλληψη των υποκειμενικών θέσεων και του υποκειμένου της έλλειψης σε αντίθεση προς το ενοποιημένο υποκείμενο της νεωτερικότητας. Πρωτογενείς πηγές για την επεξεργασία αυτών των στοιχείων αποτέλεσαν τα έργα Πολιτική και Ιδεολογία στη Μαρξιστική Θεωρία (1977), Hegemony and Socialist Strategy. Towards a Radical Democratic Politics (1985), που συγγράφει με τη σύντροφό του Chantal Mouffe, Για την Επανάσταση της Εποχής μας (1990) και Emancipation(s) (1996), καθώς και άρθρα και συνεντεύξεις του ίδιου και της Mouffe. Τέλος, σε ένα ξεχωριστό τέταρτο κεφάλαιο αναδεικνύουμε συγκριτικά τις ομοιότητες και τις διαφορές αυτών των δύο θεωριών του λόγου που μας εισήγαγαν σε μια διαφορετική αντιμετώπιση του ατόμου, του κόσμου και της πολιτικής. Πιο συγκεκριμένα, θα εξετάσουμε τα σημεία σύγκλισης και απόκλισης των απόψεων του Foucault και του Laclau πάνω στη θεωρία του λόγου, στο θέμα της ιδεολογίας και στα ζητήματα της εξουσίας και του σύγχρονου υποκειμένου. 5

6 Α. ΤΟ ΜΕΤΑ-ΔΟΜΙΣΤΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ Ο δομισμός Ο Michel Foucault και ο Ernesto Laclau, οι δύο πολιτικοί θεωρητικοί που εξετάζονται στην παρούσα εργασία, ακολούθησαν και συνδιαμόρφωσαν εκείνο το θεωρητικό ρεύμα του μετα-μοντερνισμού που ονομάστηκε μετα-δομισμός. Σε αυτό το πρώτο κεφάλαιο στόχος μας είναι να παρουσιάσουμε το πλαίσιο εμφάνισης, ανάπτυξης και εξέλιξης του μετα-δομισμού. Όμως, για να είμαστε περισσότερο σαφείς και ακριβείς σε αυτήν μας την προσπάθεια πρώτα απ όλα κρίνουμε απαραίτητο να περιγράψουμε τα σημαντικότερα χαρακτηριστικά στοιχεία που συνθέτουν το προφίλ του δομισμού. Κι αυτό γιατί ο μετα-δομισμός, εκτός του ότι έπεται του δομισμού, όπως καταλαβαίνουμε και από την ονομασία του, αντιτίθεται και στις βασικές του αρχές. Ο δομισμός πρωτοεμφανίζεται ως θεωρητική παράδοση στη Γαλλία τις δεκαετίες του και ασκεί μεγάλη επίδραση σε διαφορετικούς επιστημονικούς κλάδους, όπως η φιλοσοφία, η κοινωνική θεωρία, η γλωσσολογία, η λογοτεχνική κριτική, η πολιτισμική ανάλυση, η ψυχανάλυση και άλλους. Σύμφωνα με την άποψη του Ian Craib στη Σύγχρονη κοινωνική θεωρία: από τον Πάρσονς στον Χάμπερμας, «οποιοσδήποτε γενικός ορισμός του δομισμού είναι δυστυχώς αδύνατος, αν μη τι άλλο επειδή πρόκειται για ευρύτατη θεωρητική παράδοση [...]». 1 Βασική θεωρητική μονάδα επεξεργασίας της δομιστικής παράδοσης είναι η έννοια της δομής που συνίσταται σε «[ ] εκείνα τα αφηρημένα πλέγματα αντικειμενικών σχέσεων τα οποία η θεωρητική παράδοση του δομισμού επιχειρεί να απομονώσει και να αναδείξει σε καθοριστικούς παράγοντες της κοινωνικής ζωής». 2 Ιδρυτής του δομισμού υπήρξε ο Ελβετός γλωσσολόγος Ferdinand de Saussure. Η δομιστική θεωρία στηρίζεται στους κεντρικούς ισχυρισμούς ότι η γλώσσα αποτελεί 1 Craib Ian, Σύγχρονη κοινωνική θεωρία: από τον Πάρσονς στον Χάμπερμας, Μετάφραση Μαριάννα Τζιαντζή Παντελής Λέκκας, Ελληνικά Γράμματα, Αθήνα 2000, σ Στο ίδιο, σ

7 μια συστηματική δομή, «[ ] ένα σύστημα σημείων που εκφράζουν ιδέες [ ]». 3 Όμως το νόημα δεν προέρχεται από τον εξωτερικό κόσμο που περιγράφει η γλώσσα, αλλά από το ίδιο το σύστημα της γλώσσας. Το νόημα είναι δυνατό για το λόγο του ότι πηγάζει από ένα σύστημα το οποίο προϋπάρχει της πράξης της ομιλίας. Έτσι, η δομή αναφέρεται στο σύνολο των σχέσεων ενός γλωσσολογικού συστήματος, στο εσωτερικό του οποίου καθίσταται δυνατή η γλωσσική πράξη. 4 Σύμφωνα με μια ταξινόμηση του Saussure που περιγράφεται στο έργο του Μαθήματα Γενικής Γλωσσολογίας (1916), η γλώσσα έχει δύο διαστάσεις. Από τη μια πλευρά υπάρχει η συγχρονική, στατική διάσταση, κατά την οποία η γλώσσα και οι τύποι της αποτελούν ένα λειτουργικό σύνολο που παρατηρούμε σε ένα συγκεκριμένο σημείο μέσα στο χρόνο. «Αν, με λίγα λόγια, μιλάμε για νόμο στη συγχρονία, μιλάμε με την έννοια της τακτοποίησης, της αρχής της κανονικότητας». 5 Από την άλλη έχουμε τη διαχρονική, ιστορική διάσταση, στην οποία τα στοιχεία της γλώσσας υφίστανται μεταβολές κατά την εναλλαγή των ιστορικών περιόδων. Αν και αυτοί οι δύο τρόποι ερμηνείας της γλώσσας συμπληρώνουν ο ένας τον άλλον, τον Saussure ενδιαφέρει περισσότερο η συγχρονική διάσταση, διότι όπως λέει και ο ίδιος: «[ ] τα διαχρονικά γεγονότα έχουν ένα χαρακτήρα συμπτωματικό και ιδιόμορφο». 6 Η γλώσσα έχει, ασφαλώς, ιστορία, αλλά είναι αποκλειστικά και μόνο εμπειρική και αδυνατεί να συνδεθεί με τους γενικεύσιμους κανόνες του γλωσσικού συστήματος που μπορεί, το ίδιο καλά με την ιστορία, να αποτελεί το αντικείμενο μιας επιστήμης, όπως αυτή της γλωσσολογίας. 7 3 Saussure Ferdinand de, Μαθήματα Γενικής Γλωσσολογίας, Μετάφραση Σχόλια Προλογικό Σημείωμα Αποστολόπουλος Φ. Δ., εκδόσεις Παπαζήση, Αθήνα 1979, σ Finlayson Alan and Valentine Jeremy, «Introduction» στο Finlayson Alan, Valentine Jeremy (επιμέλεια), Politics and Post-structuralism: An Introduction, Edinburgh University Press, Εδιμβούργο 2002, σ Saussure Ferdinand de, Μαθήματα Γενικής Γλωσσολογίας, ό. π., σ Στο ίδιο, σ Young Robert (επιμέλεια), «Post-structuralism: An Introduction» στο Untying the text: A Poststructuralist Reader, Routledge, Βοστώνη 1987, σ. 2, Finlayson Alan and Valentine Jeremy, «Introduction», ό. π., σ. 8 και Lyons John, Εισαγωγή στη γλωσσολογία, Mετάφραση Μ. Αραποπούλου Μ. Βραχιονίδου Αργ. Αρχάκης Αικ. Καρρά, Πατάκης, Αθήνα 2002, σσ

8 Επιπλέον, ο Saussure έκανε και μια δεύτερη επάλληλη διάκριση, αυτή της γλώσσας (langue) από την ομιλία (parole), του γλωσσικού συστήματος από τη γλωσσική συμπεριφορά. Η γλώσσα είναι το σύστημα κάθε συγκεκριμένης γλώσσας με τους κοινωνικούς τις κώδικες, τους κανόνες και τις νόρμες που δίνουν νόημα στις κοινωνικές μας επικοινωνίες. Είναι καθορισμένη κι αναλλοίωτη. Η ομιλία, από την άλλη, είναι η πράξη της χρήσης του συστήματος αυτού, όπως εκτελείται από έναν συγκεκριμένο ομιλητή σε μία συγκεκριμένη περίσταση. Η ομιλία στηρίζεται πάντοτε στη γλώσσα, διότι αυτό που καθιστά δυνατή τη διατύπωση συγκεκριμένων προτάσεων κατά τον δομισμό είναι η δομή της γλώσσας. 8 Όμως η χρήση της ομιλίας είναι τυχαία και αυθαίρετη και ανίκανη να μας φανερώσει ο,τιδήποτε για τη δομή και τη γλώσσα. «Χωρίζοντας τη γλώσσα από την ομιλία, χωρίζουμε ταυτόχρονα 1) ό, τι είναι κοινωνικό απ ό, τι είναι ατομικό, 2) ό, τι είναι ουσιαστικό απ ό, τι είναι δευτερεύον και λίγο πολύ συμπτωματικό». 9 Κατά τον Saussure, το αντικείμενο της γλωσσολογίας πρέπει να είναι η συγχρονική ανάλυση της γλώσσας 10, ενώ η ομιλία δεν μπορεί να αποτελέσει αντικείμενο επιστημονικής έρευνας, γιατί είναι ακανόνιστη και παραμορφωμένη από τα λάθη των ανθρώπων. Αλλά από τι αποτελείται όλο αυτό το γλωσσικό σύστημα; Η βασική μονάδα του, θα απαντήσει ο Saussure, είναι το γλωσσικό σημείο (signe). Η γλώσσα φτιάχνεται από τα σημεία, τα οποία δεν είναι άλλα παρά οι ήχοι που παράγονται όταν αρθρώνουμε μια λέξη ή τα γράμματα που ενώνονται στον γραπτό λόγο για να σχηματίσουν λέξεις και έπειτα προτάσεις. Αλλά το ίδιο το σημείο είναι το αποτέλεσμα του συνδυασμού δύο στοιχείων 11 : του σημαίνοντος (le signifiant), της υλικής πλευράς του σημείου, δηλαδή τη λεκτικής ή γραπτής μορφής του ή αλλιώς της ακουστικής εικόνας 12 του, και του σημαινόμενου (le signifie), δηλαδή του περιεχομένου, της ιδέας με την οποία συνδέεται το σημαίνον. Ο Saussure τόνισε ότι το σημείο είναι τόσο ασαφές όσο και η σύνδεση λέξης και αντικειμένου. Η σύνδεση, δηλαδή, ανάμεσα στο σημαίνον και το σημαινόμενο, δεν είναι ούτε αναγκαία ούτε 8 Phillips Louise, Jorgensen W. Marianne, Discourse Analysis as Theory and Method, Sage Publications, Λονδίνο 2002, ό. π., σ. 10 και Lyons John, Εισαγωγή στη γλωσσολογία, ό. π., σσ Ferdinand de Saussure, Μαθήματα Γενικής Γλωσσολογίας, ό. π., σ Young Robert (επιμέλεια), «Post-structuralism: An Introduction», ό. π., σ Ferdinand de Saussure, Μαθήματα Γενικής Γλωσσολογίας, ό. π., σ Στο ίδιο, σ

9 φυσική ούτε έρχεται σε απευθείας αναφορά με την πραγματικότητα. Είναι, κατά τον γνωστό χαρακτηρισμό του Saussure, αυθαίρετη 13, που σημαίνει ότι ο λόγος που μια λέξη διατηρεί την ίδια σημασία στο πέρασμα του χρόνου και γίνεται κατανοητή από όλους μας δεν οφείλεται σε καμία εγγενή σχέση μεταξύ της λέξης και του αντικειμένου. Σχετίζεται με τη δομή και τη συμβατικότητα της χρήσης της μέσα στην κοινωνία. 14 Δηλαδή, το γλωσσικό σημείο λαμβάνει κάποιο ουσιαστικό νόημα μόνο εντός του συστήματος, ως αποτέλεσμα της διαφοροποίησής του από τα άλλα γλωσσικά σημεία. Έτσι, για τον Saussure, η γλώσσα είναι μορφή κι όχι ουσία. 15 Είναι ένα σύστημα που δομείται από αυθαιρεσία και άρνηση ή διαφορά, που σημαίνει ότι το νόημα μπορεί να λειτουργήσει επακριβώς εξαιτίας του διαχωρισμού του από ένα άλλο νόημα. 16 Επεκτείνοντας αυτές τις παρατηρήσεις από τη γλώσσα στην κοινωνία διαπιστώνουμε ότι η θεωρητική ακεραιότητα του δομισμού βασίζεται στην αμετάβλητη ύπαρξη του αντικειμένου του, δηλαδή της δομής, που τακτοποιεί τα πράγματα στη θέση τους έτσι ώστε να ταιριάζουν μεταξύ τους. Επίσης, βασίζεται στην ικανότητα του συμβολικού γλωσσικού συστήματος να καθορίζει το νόημα και την οργάνωση και συγκρότηση της κοινωνίας. Η γλώσσα και η κοινωνία, επομένως, βρίσκονται από την ουσία τους σε τάξη και οι πράξεις των ατόμων καθορίζονται απόλυτα από τις κοινωνικές δομές. 17 Ο Saussure αναγνωρίζει, βέβαια, ότι τα 13 Ferdinand de Saussure, Μαθήματα Γενικής Γλωσσολογίας, ό. π., σσ Finlayson Alan and Valentine Jeremy, «Introduction», ό. π., σσ. 8 9 και Phillips Louise, Jorgensen W. Marianne, Discourse Analysis as Theory and Method, ό. π., σσ Ferdinand de Saussure, Μαθήματα Γενικής Γλωσσολογίας, ό. π., σ Για να υποστηρίξει αυτό το επιχείρημα, ο Saussure χρησιμοποιεί το διάσημο παράδειγμα του παιχνιδιού του σκακιού, κατά το οποίο ένα πιόνι, για παράδειγμα ο βασιλιάς, δεν έχει καμία αξία εκτός του σκακιστικού ταμπλό, εκτός του παιχνιδιού και των κανόνων του. Λαμβάνει το νόημα του από τη στιγμή που τοποθετείται στην κατάλληλη θέση πάνω στο ταμπλό και έρχεται σε επαφή με τα υπόλοιπα πιόνια. Ακόμη και να χαθεί κάποιο πιόνι, μπορούμε να το αντικαταστήσουμε με ένα οποιοδήποτε αντικείμενο και παρόλα αυτά να μην χάσει την αξία και το ρόλο του στο παιχνίδι. Αυτό το παράδειγμα απεικονίζει τις σχέσεις διαφοράς μέσα σε ένα σημειακό σύστημα. Βλ. Smith Anna Marie, Laclau and Mouffe. The radical Democratic Imaginary, Routledge, Λονδίνο 1998, σ Finlayson Alan and Valentine Jeremy, «Introduction», ό. π., σ. 11 και Craib Ian, Σύγχρονη κοινωνική θεωρία: από τον Πάρσονς στον Χάμπερμας, ό. π., σ

10 πράγματα υφίστανται αλλαγές και μετατροπές, αλλά υποστηρίζει ότι και αυτές συμβαίνουν πάντα μέσα στη δομή που συνεχίζει να παραμένει σταθερή. 18 Ο μετα-δομισμός κάνει την εμφάνισή του μέσα από την αμφισβήτηση και απόρριψη αυτής ακριβώς της εκ των προτέρων προϋπόθεσης της δομής. Στη συνέχεια αυτού του κεφαλαίου, αφού περιγράψουμε τα γενικά χαρακτηριστικά του μεταδομισμού, θα παραθέσουμε τα σημεία σύγκλισης και απόκλισής του από τη δομιστική θεωρία. Ο μετα-δομισμός «Ο μετα-δομισμός θεωρούνταν πάντα μια ευρύχωρη εκκλησία, ένας χαρακτηρισμός που καλύπτει μια ποικιλία από πνευματικές τάσεις, που διακυμαίνονται από τη φουκωική ανάλυση των ρηματικών σχηματισμών μέχρι τη λακανική ψυχανάλυση, την αποδόμηση του Derrida και τη σημειολογία του Barthes» 19, σημειώνει ο Ernesto Laclau στον πρόλογο της συλλογικής έκδοσης Discourse Theory and Political Analysis. Identities, Hegemonies and Social Change. Από την παραπάνω φράση καταλαβαίνουμε ότι ο μετα-δομισμός δεν είναι ένα ξεχωριστό και ενιαίο σώμα σκέψης. Οι μελετητές του συχνά τον χαρακτηρίζουν ως όρο ομπρέλα, δηλαδή ως έναν γενικό και περιγραφικό όρο που αναφέρεται σε ένα σύνολο από διαφορετικά θέματα, τάσεις, μεθόδους και εφαρμογές. Εξάλλου, ένας μετα-δομιστής θα υποστήριζε ότι το να πασχίζουμε να ορίσουμε με απόλυτη ακρίβεια αυτόν τον όρο είναι μια κίνηση, που όπως θα δούμε και στη συνέχεια της εργασίας, αντιβαίνει στις ίδιες τις αρχές του μετα-δομισμού, καθότι η ποικιλομορφία και η ενδεχομενικότητα αποτελούν μέρος της παραγωγικής του φύσης Finlayson Alan and Valentine Jeremy, «Introduction», ό. π., σ Laclau Ernesto, «Foreword» στο Howarth David, Norval J. Aletta, Stavrakakis Yannis (επιμέλεια), Discourse Theory and Political Analysis. Identities, hegemonies and social change, Manchester University Press, Μάντσεστερ 2000, σ. x. 20 Finlayson Alan and Valentine Jeremy, «Introduction» ό. π., σσ. 1 2, Williams Caroline, «The subject and subjectivity» στο Finlayson Alan, Valentine Jeremy (επιμέλεια), Politics and Poststructuralism: An Introduction, ό. π., σ. 25 και Young Robert (επιμέλεια), «Post-structuralism: An Introduction», ό. π., σ

11 Οι έρευνες που έχουν προκύψει από το εσωτερικό του μετα-δομισμού έχουν υποστηρίξει ένα πλήθος από διαφορετικά πεδία και κλάδους των ανθρωπιστικών επιστημών, όπως για παράδειγμα τη θεωρία του κινηματογράφου και τις πολιτισμικές σπουδές. 21 Αυτοί οι τομείς των επιστημών έχουν ως αφετηρία τους τη γλωσσολογία του Ferdinand de Saussure με την έννοια ότι επιχειρούν να ασκήσουν κριτική στην έννοια του σημείου που κατέχει κεντρική θέση στη σωσσυριανή γλωσσολογική θεωρία, όπως περιγράφηκε και στο προηγούμενο υποκεφάλαιο. Βασικοί εκπρόσωποι του μετα-δομισμού υπήρξαν ο Jacques Lacan στην ψυχανάλυση, ο Michel Foucault στην ιστορία των ιδεών και ο Jacques Derrida στη φιλοσοφία. 22 Παρόλο που ο μετα-δομισμός είναι μια πολύ ευρεία και ασαφής ταμπέλα, θα μπορούσε κάποιος να παρατηρήσει ορισμένα χαρακτηριστικά στοιχεία ή επαναλαμβανόμενα μοτίβα, όπως το ενδιαφέρον για τη γλώσσα και τον λόγο (discourse), την ανάπτυξη ενός διαλόγου πάνω στην εξουσία, την παραδοχή του σχετικού χαρακτήρα όλων των ολοτήτων και μια τάση αποκέντρωσης του ανθρώπινου υποκειμένου. Σε αντίθεση με την κλειστή δομή που παρουσιάζει ο δομισμός, ο μετα-δομισμός υποστηρίζει την ανοιχτή δομή της γλώσσας και προεκτείνει αυτήν την οπτική στην περιοχή της πολιτικής, εξετάζοντας το σύγχρονο υποκείμενο και τις νεότερες μορφές εξουσίας. 23 Μελετητές του μετα-δομισμού, όπως ο Robert Young, οι Alan Finlayson και Jeremy Valentine και ο David Howarth, υποστήριξαν ότι αυτό το θεωρητικό ρεύμα αναδύθηκε μέσα από μια σειρά ερωτημάτων που απευθύνονταν στη δομιστική περιγραφή και εξήγηση της γλώσσας που αναπτύχθηκε από τον Saussure και τους οπαδούς του, οι οποίοι μετέπειτα επεδίωξαν να την γενικεύσουν σε ένα μοντέλο ανάλυσης της δομής της κοινωνίας και του πολιτισμού στο σύνολό του. 24 Προτείνουν, λοιπόν, την εξέτασή του σε αντιπαραβολή με τον δομισμό, καθώς ισχύουν δύο πράγματα: από τη μια πλευρά ο μετα-δομισμός εξετάζει και ελέγχει τις μεθόδους και 21 Finlayson Alan and Valentine Jeremy, «Introduction», ό. π., σ Young Robert (επιμέλεια), «Post-structuralism: An Introduction», ό. π., σ. 1 και Craib Ian, Σύγχρονη κοινωνική θεωρία: από τον Πάρσονς στον Χάμπερμας, ό. π., σ Clegg R. Stewart, Frameworks of Power, Sage Publications, Λονδίνο 1990, σ και Finlayson Alan and Valentine Jeremy, «Introduction», ό. π., σ Finlayson Alan and Valentine Jeremy, «Introduction», ό. π., σ

12 τις υποθέσεις του δομισμού και από την άλλη αναπτύσσει τη θεωρία του ακολουθώντας εκείνα τα στοιχεία που υπονόμευσαν τελικά τη σταθερότητα και την εγκυρότητα της δομιστικής παράδοσης. 25 Η σχέση του δομισμού με τον μετα-δομισμό Κοινός τόπος στη δομιστική και τη μετα-δομιστική θεωρία της γλώσσας αποτελεί η θέση ότι η γλώσσα είναι αυτή που δημιουργεί τις παραστάσεις της πραγματικότητας και τα όριά της. Δηλαδή, δεν αντανακλά απλώς την πραγματικότητα, αλλά συμβάλλει και στη συγκρότησή της. Η πραγματικότητα, τα φυσικά αντικείμενα και οι παραστάσεις βεβαίως και είναι υπαρκτά, αλλά προσλαμβάνουν το νόημά τους αποκλειστικά μέσα από τον λόγο. 26 Ο Laclau σχολιάζει στο Emancipations «ότι δεν υπάρχει καμία αλήθεια ούτε αξία που να είναι ανεξάρτητη από το πλαίσιο (context), ότι η εγκυρότητα κάθε δήλωσης καθορίζεται μόνο μέσα στο πλαίσιο». 27 Έτσι, λοιπόν, η γλώσσα είναι μια μηχανή που παράγει και συγκροτεί τον κοινωνικό κόσμο, τις κοινωνικές ταυτότητες και τις κοινωνικές σχέσεις μέσω κάποιων ρηματικών πρακτικών, όπως είναι ο όρος που χρησιμοποιούν οι μετα-δομιστές. Ανάμεσα σε αυτές τις ρηματικές πρακτικές συμπεριλαμβάνονται οι πράξεις ομιλίας, τα κείμενα, η διαδικασία της συγγραφής, η επιχειρηματολογία και η αναπαράσταση γενικότερα. 28 Εντούτοις, η διαφορά ανάμεσα στον δομισμό και τον μετα-δομισμό εντοπίζεται στις αλλαγές και την αναπαραγωγή της κοινωνικής πραγματικότητας και των κοινωνικών ταυτοτήτων, οι οποίες συντελούνται εξαιτίας των συγκρούσεων για την εξουσία που συμβαίνουν στο επίπεδο του λόγου και ανάμεσα στις κατηγορίες των ρηματικών πρακτικών. Και αυτό διότι οι ταυτότητες δεν είναι κάτι φυσικό και εγγενές σε έναν άνθρωπο, δεν είναι δεδομένο εκ των προτέρων, αλλά αντιμετωπίζεται από τους μετα-δομιστές ως κάτι ενδεχομενικό που βρίσκεται σε διαρκή εξέλιξη. 29 Επίσης, κατά τη μετα-δομιστική θεωρία δεν υπάρχει ορθολογικό, ενοποιημένο 25 Young Robert (επιμέλεια), «Post-structuralism: An Introduction», ό. π., σ Phillips Louise, Jorgensen W. Marianne, Discourse Analysis as Theory and Method, ό.π., σσ Laclau Ernesto, Emancipations, Verso, Λονδίνο 2007, σσ Clegg R. Stewart, Frameworks of power, ό.π., σ Στο ίδιο, σ

13 ανθρώπινο ον ενώ κάθε ταυτότητα μπορεί να οριστεί μόνο σε σχέση με κάποια άλλη ταυτότητα. Έτσι, ο μετα-δομισμός έρχεται να επιλύσει ένα από τα παραδοσιακά προβλήματα του δομισμού, το πρόβλημα της αλλαγής. 30 Δέχεται την ιδέα του δομισμού ότι το νόημα των σημείων καθορίζεται από τις εσωτερικές σχέσεις του δικτύου των σημείων κι όχι από τη σχέση μεταξύ σημείων και πραγματικότητας. Όμως, δεν μπορεί να δεχτεί ότι οι θέσεις που καταλαμβάνουν τα σημεία είναι τόσο σαφείς και σταθερές, όπως συμβαίνει στη θεωρία του δομισμού. Αντίθετα, ισχυρίζεται ότι τα σημεία αυτά μπορούν να αλλάζουν ανάλογα με το περιβάλλον στο οποίο βρίσκονται. 31 Δηλαδή, οι λέξεις δεν είναι απόλυτα καθορισμένες και δεν έχουν μία ή περισσότερες οριστικές σημασίες. Ένας από τους κυριότερους στόχους του μετα-δομισμού, λοιπόν, είναι να πλήξει την ενότητα της συμβολικής τάξης που περιγράψαμε στο προηγούμενο υποκεφάλαιο, τη σχέση δηλαδή της γλώσσας με την ομιλία 32. Πιστεύει ότι η δομή δημιουργείται, αναπαράγεται και αλλάζει μέσα από τις συγκεκριμένες χρήσεις της γλώσσας, δηλαδή μέσα από την ομιλία. Στις διάφορες περιστάσεις ομιλίας τα άτομα βασίζονται πρώτα απ όλα στη δομή, διότι διαφορετικά η ομιλία θα ήταν ακατανόητη, αλλά μπορούν να υπερβούν τη δομή αυτή και να νοηματοδοτήσουν τα σημεία με διαφορετικούς τρόπους. 33 Η καινοτομία, λοιπόν, του μετα-δομισμού έγκειται στο γεγονός ότι αμφισβητεί τον απόλυτο καθορισμό και την παγίωση της δομής, δίνοντας ενεργητικό ρόλο στην ομιλία των ανθρώπων. Προχωρώντας το παραπάνω επιχείρημα, οι μετα-δομιστές εντοπίζουν την αδυναμία του δομισμού στο ζήτημα της δράσης των ατόμων 34, σχολιάζοντας ότι οι πράξεις τους μπορούν απλώς να επηρεάζονται από τις κοινωνικές δομές συνεχίζοντας να είναι αυθύπαρκτες. Αυτό που κάνει ο δομισμός είναι να επικεντρώνεται στις παγιωμένες δομές με αποτέλεσμα να μην μπορεί να εξηγήσει την αλλαγή. Αντίθετα, ο 30 Phillips Louise, Jorgensen W. Marianne, Discourse Analysis as Theory and Method, ό. π., σ Finlayson Alan and Valentine Jeremy, «Introduction», ό. π., σσ , Στο ίδιο, σσ Finlayson Alan and Valentine Jeremy, «Introduction», ό. π., σσ , Phillips Louise, Jorgensen W. Marianne, Discourse Analysis as Theory and Method, ό. π., σ

14 μετα-δομισμός υποστηρίζει μεν ότι οι δομές υπάρχουν, αλλά είναι πάντα προσωρινές και έχουν τη δυνατότητα της μεταβολής. Η σχέση γλώσσας και ομιλίας, που σχολιάστηκε στα αμέσως προηγούμενα, μεταφράζεται στην κοινωνική θεωρία σε σχέση δομής και δρώντος υποκειμένου. Με ανάλογο τρόπο, ο μετα-δομισμός αρνείται να αντιμετωπίσει τις δομές και τα δρώντα υποκείμενα ως σταθερές και στατικές, κλειστές και περιορισμένες, απόλυτες και αναλλοίωτες ενότητες και ταυτόχρονα αρνείται τον οριστικό καθορισμό του ενός από το άλλο. 35 Αυτό που κατέχει, λοιπόν, κεντρική θέση στο μετα-δομισμό είναι η ανολοκλήρωτη φύση της δομής και των υποκειμένων. Η συνολική επίδραση του μετα-δομισμού εντοπίζεται στο γεγονός της αποσταθεροποίησης όλων των δεδομένων και κλειστών ενοτήτων, είτε πρόκειται για δομές είτε για σημεία, για υποκείμενα ή επιστημονικούς λόγους (discourses). Μεγάλη έμφαση δίνεται από τους μετα-δομιστές στο παιχνίδι του νοήματος στο εσωτερικό των αποκεντρωμένων δομών, γεγονός που οδηγεί στην εμφάνιση της ιδέας του λόγου (discourse) και στη θεωρητική επεξεργασία της. 36 Η εμφάνιση της θεωρίας του λόγου Τις τελευταίες δεκαετίες του 20 ου αιώνα έχει επιτευχθεί στο χώρο της θεωρίας μια συνάντηση ανάμεσα στο λόγο (discourse) και τις ανθρωπιστικές επιστήμες. Ο ακριβής ορισμός του όρου λόγος δεν είναι συχνά δυνατός, καθώς η σημασία του είναι αρκετά ασαφής. 37 Οι Louise Phillips και Marianne W. Jorgensen, στην προσπάθειά τους να προσεγγίσουν την έννοια αυτή, θα πουν πώς συνιστά «τον ιδιαίτερο τρόπο να μιλάει κανείς για τον κόσμο (ή για μια διάσταση του κόσμου) και να κατανοεί τον κόσμο (ή μια διάστασή του)». 38 Επεκτείνοντας αυτόν τον ορισμό προσθέτουν ότι η ομιλία των ανθρώπων οργανώνεται γύρω από διαφορετικά γλωσσικά συστήματα ή 35 Finlayson Alan and Valentine Jeremy, «Introduction», ό. π., σσ , και Phillips Louise, Jorgensen W. Marianne, Discourse Analysis as Theory and Method, ό. π., σ Torfing Jacob, New Theories of Discourse. Laclau, Mouffe, Žižek, Blackwell Publishers, Οξφόρδη 1999, σσ. 4, Λίποβατς Θάνος, Δεμερτζής Νίκος, Δοκίμιο για την Ιδεολογία. Ένας Διάλογος της Κοινωνικής θεωρίας με την Ψυχανάλυση, ό. π., σσ Phillips Louise, Jorgensen W. Marianne, Discourse Analysis as Theory and Method, ό. π., σ

15 λόγους, καθώς αυτοί συμμετέχουν σε διάφορους τομείς της καθημερινής ζωής. Υπάρχει, λοιπόν, ο πολιτικός λόγος, ο ιατρικός και άλλοι και έτσι, μέσα σε αυτό το πλαίσιο, αναπτύχθηκαν διαφορετικές θεωρίες και μέθοδοι ανάλυσης λόγου. 39 Παρόλο που η έννοια του λόγου προέρχεται από επιστημονικούς κλάδους όπως η γλωσσολογία και η σημειωτική, με την ανάλυση του λόγου ασχολήθηκε πλήθος τομέων των ανθρωπιστικών και κοινωνικών επιστημών, όπως η θεωρία της λογοτεχνίας, η ανθρωπολογία, η ιστορία, η κοινωνιολογία, η ψυχανάλυση και η κοινωνική ψυχολογία, οι πολιτισμικές και έμφυλες σπουδές, η πολιτική επιστήμη, η πολιτική θεωρία και οι διεθνείς σχέσεις. Βλέπουμε, λοιπόν, ότι το θεωρητικό ενδιαφέρον στρέφεται ολοένα και περισσότερο στη θεωρία του λόγου, η οποία καταλαμβάνει σημαντικό ρόλο στην εξέλιξη της σύγχρονης κοινωνικής επιστήμης. Αυτό συμβαίνει διότι υπάρχει μια γενικότερη δυσαρέσκεια από τις θετικιστικές προσεγγίσεις του κυρίαρχου ρεύματος της κοινωνικής επιστήμης που οδηγεί στη σταδιακή αποδυνάμωση της κυριαρχίας τους σε διάφορους επιστημονικούς κλάδους, όπως η πολιτική επιστήμη και η κοινωνιολογία. 40 Η θεωρία του λόγου προκύπτει μέσα από τις θεωρητικές αδυναμίες των παραδειγμάτων της έρευνας της κοινωνικής επιστήμης. Απορρίπτει ορθολογιστικές και θετικιστικές προσεγγίσεις και επιθυμεί να συνδεθεί με μαρξιστικά και κοινωνικά κοστρουξιονιστικά μοντέλα της έρευνας της κοινωνικής επιστήμης. 41 Η θεωρία του λόγου αποτέλεσε προϊόν της επίδρασης της φιλοσοφίας της γλώσσας του Ludwig Wittgenstein και της γλωσσολογικής στροφής του 20 ου αιώνα στις κοινωνικές επιστήμες 42, καθώς και της διάδοσης της ερμηνευτικής, της κριτικής θεωρίας και του μετα-δομισμού. Επίσης, με την αναβίωση του μαρξισμού στη Δύση 39 Στο ίδιο, σ Howarth David, Discourse, Open University Press, Μπάκιγχαμ 2000, σ Howarth David and Stavrakakis Yannis, «Introducing discourse theory and political analysis» στο Howarth David, Norval J. Aletta, Stavrakakis Yannis (επιμέλεια), Discourse Theory and Political Analysis, ό. π., σσ. 1, Η Aletta J. Norval εξηγεί ότι η γλωσσολογική στροφή δεν έδειξε ενδιαφέρον μόνο για τη φύση και τις λειτουργίες της γλώσσας, αλλά υποστήριξε την άποψη ότι η γλώσσα μας είναι καθρέφτης του κόσμου και ταυτόχρονα συστατικό στοιχείο του. Βλ. Norval J. Aletta, «The Things We Do with Words - Contemporary Approaches to the Analysis of Ideology», British Journal of Political Science, Vol. 30, (No. 2), Απρίλιος 2000, σσ

16 και με τη διάδοση του ψυχαναλυτικού λόγου στις κοινωνικές επιστήμες επέρχεται μια αύξηση στις κοινωνικές επιστήμες που επιθυμούν να ασχοληθούν με τη θεωρία του λόγου. Ακόμη, μετά το 1970 αναδύεται μέσα από την επιστήμη της γλωσσολογίας το ξεχωριστό πεδίο της ανάλυσης λόγου η οποία εφαρμόζεται στις πολιτιστικές σπουδές και στη θεωρία της λογοτεχνίας, ώστε να δώσει μια νέα αντίληψη του λόγου. Έρχεται για να προσφέρει νέους τρόπους σκέψης πάνω στη σχέση μεταξύ των κοινωνικών δομών και των ταυτοτήτων, στην εξήγηση της κοινωνικής και πολιτικής δράσης, στη συνύφανση των νοημάτων και των πρακτικών και το χαρακτήρα της κοινωνικής και ιστορικής αλλαγής. 43 Η έννοια του λόγου και οι θεωρίες που τη διαμόρφωσαν Κάθε θεωρητικός αντιλαμβάνεται την έννοια του λόγου με διαφορετικό τρόπο. Για κάποιους αποτελεί ένα πολύ στενό σύστημα που επικεντρώνεται σε μία και μοναδική φραστική διατύπωση, για παράδειγμα ένας συγκεκριμένος διάλογος μεταξύ δύο ανθρώπων, ενώ άλλοι θεωρούν το λόγο συνώνυμο ενός ολόκληρου κοινωνικού συστήματος, στο εσωτερικό του οποίου οι επιμέρους λόγοι αποτελούν τον κοινωνικό και πολιτικό κόσμο. Η σημασία, το πλαίσιο αναφοράς και η εφαρμογή του λόγου είναι κάθε φορά σχετικά με τα διαφορετικά θεωρητικά συστήματα που χρησιμοποιούν την έννοια του λόγου. Αυτά τα συστήματα ασχολούνται με τα διάφορα προβλήματα για τη φύση του κοινωνικού κόσμου και τον τρόπο με τον οποίο μπορούμε να τον γνωρίσουμε. 44 Έτσι, λοιπόν, οι θετικιστές, οι μαρξιστές και οι μετα-δομιστές προσέγγισαν με διαφορετικό τρόπο ο καθένας την έννοια του λόγου και οργάνωσαν το λεξιλόγιο τους γύρω από αυτήν με διαφορετικό τρόπο. 45 Για παράδειγμα, σχετικά με τους θεωρητικούς που μας ενδιαφέρουν στην παρούσα εργασία, η φουκωική ανάλυση, στο αρχαιολογικό της μέρος, αντιμετωπίζει το λόγο ως μια ολότητα οργανωμένη γύρω από κανόνες και συμβάσεις που κατευθύνουν την παραγωγή του νοήματος. Οι επιμέρους προτάσεις / αποφάνσεις στο εσωτερικό αυτής της ολότητας ενώνονται για να συγκροτήσουν τον ρηματικό σχηματισμό ή το ρηματικό πεδίο που διαμορφώνει και 43 Howarth David, Discourse, ό. π., σσ. 1 2 και Howarth David and Stavrakakis Yannis, «Introducing discourse theory and political analysis», ό. π., σ Howarth David, Discourse, ό. π., σσ Στο ίδιο, σσ

17 το νόημα. Το νόημα, με τη σειρά του, που δεν προϋπάρχει του ρηματικού πεδίου, διαμορφώνεται μέσα στις ρηματικές πρακτικές που υπακούουν σε κάποιους κανόνες. Από την πλευρά τους, οι Laclau και Mouffe αποδομούν τη μαρξιστική θεωρία της ιδεολογίας και χρησιμοποιούν τη μετα-δομιστική φιλοσοφία για να αναπτύξουν έναν λόγο (discourse) που να περιλαμβάνει όλες τις πρακτικές και τα νοήματα που σχηματίζουν μια συγκεκριμένη κοινότητα κοινωνικών δρώντων. Γι αυτούς οι λόγοι είναι νοηματικές ολότητες, στις οποίες συγκαταλέγονται τόσο το γλωσσικό όσο και το μη-γλωσσικό πεδίο. Συγκροτούν συμβολικά συστήματα και κοινωνικές ιεραρχίες και ο σκοπός της ανάλυσης τους είναι να εξεταστεί η ιστορική και πολιτική τους συγκρότηση και λειτουργία. 46 Οι θεωρίες για το λόγο υπέστησαν τρεις σημαντικούς μετασχηματισμούς. Αρχικά, η ανάλυση του λόγου καταπιανόταν με την εξέταση της γλώσσας τη στιγμή της χρήσης της, δηλαδή με την ανάλυση του λόγου εντός του πλαισίου της ομιλίας και του κειμένου. Προσπαθούμε, λοιπόν, να κατανοήσουμε και να εξηγήσουμε τη γλώσσα με την πολύ στενή της σημασία και για να το πετύχουμε αυτό εστιάζουμε την προσοχή μας πρώτα απ όλα στους κανόνες που διέπουν ένα σύνολο από προτάσεις του προφορικού ή του γραπτού λόγου. Υπέρ αυτής της άποψη είναι και εκείνοι οι θεωρητικοί, όπως ο John Langshaw Austin, που διακρίνουν μια επιτελεστική λειτουργία της γλώσσας, εννοώντας ότι τη στιγμή που διατυπώνουμε φραστικά κάτι, ταυτόχρονα επιτελούμε και μια πράξη. 47 Δε θα επιμείνουμε περισσότερο σε αυτήν τη θεώρηση του λόγου, αλλά θα προχωρήσουμε στις θεωρίες του Foucault και των Laclau και Mouffe. Με τη διάδοση του δομισμού, του μετα-δομισμού, της ερμηνευτικής και του μαρξισμού στις κοινωνικές επιστήμες στις δεκαετίες του , η έννοια του λόγου εξαπλώθηκε σε ένα ευρύ φάσμα κοινωνικών πρακτικών και φαινομένων. Σε αυτή την περίοδο συναντούμε τον Foucault. Στα πρώιμα αρχαιολογικά του έργα δίνει έμφαση στον τρόπο με τον οποίο οι ρηματικές πρακτικές σχηματίζουν τα αντικείμενα και τα υποκείμενα των ρηματικών σχηματισμών. Έτσι, οι λόγοι αποτελούνται από ιστορικά συγκεκριμένους κανόνες σχηματισμού που καθορίζουν τη διαφορά μεταξύ 46 Λίποβατς Θάνος, Δεμερτζής Νίκος, Δοκίμιο για την Ιδεολογία. Ένας Διάλογος της Κοινωνικής θεωρίας με την Ψυχανάλυση, ό. π., σσ Howarth David, Discourse, ό. π., σσ

18 των γραμματικά ορθών προτάσεων και αυτού που πραγματικά λέγεται σε συγκεκριμένο χώρο και χρόνο. Σε αντίθεση με τον εμπειρισμό, το ρεαλισμό και το μαρξισμό, όπου η φύση του αντικειμενικού κόσμου καθορίζει το χαρακτήρα και την αλήθεια των λόγων, ο Foucault υποστηρίζει ότι ορισμένοι ρηματικοί κανόνες καθιστούν τα υποκείμενα ικανά να παράγουν αντικείμενα, κρίσεις, αντιλήψεις και στρατηγικές που όλα μαζί συγκροτούν τους λόγους. 48 Στα ύστερα γενεαλογικά του έργα, ο Foucault τροποποιεί αυτήν την αντίληψη για το λόγο που τείνει προς το δομισμό. Αντί να περιγράψει τους κανόνες που καθιστούν δυνατές μια σειρά από προτάσεις, τώρα πια ενδιαφέρεται για τον τρόπο με τον οποίο οι λόγοι μορφοποιούνται από κοινωνικές πρακτικές και μηχανισμούς και πώς αυτοί δίνουν μορφή με τη σειρά τους στις κοινωνικές σχέσεις και στους θεσμούς. Η φουκωική προσέγγιση της ανάλυσης λόγου δίνει έμφαση στις μεθοδολογικές προϋποθέσεις ενός τέτοιου εγχειρήματος και αντιμετωπίζει κριτικά τις διαφορετικές στρατηγικές και τεχνικές χειρισμού της έρευνας. 49 Οι Laclau και Mouffe, των οποίων η ανάλυση λόγου πηγάζει από τη φουκωική σκέψη, τη αποδομιστική σκέψη του Derrida και τη λακανική σημειολογία, όπως και από μαρξιστικά και μετα-μαρξιστικά στοιχεία, προεκτείνουν τη θεωρία τους για να συμπεριλάβουν και τις μη ρηματικές πρακτικές. Διευρύνουν, λοιπόν, το πεδίο της ανάλυσης τους για να συμπεριλάβουν όλες τις κοινωνικές πρακτικές, έτσι ώστε οι λόγοι και οι ρηματικές πρακτικές να γίνονται συνώνυμα των συστημάτων των κοινωνικών σχέσεων. 50 Τη θεωρία του λόγου κατά Laclau και Mouffe, με τις βασικές έννοιές της και τις τρεις μεγάλες παραδόσεις, τον δομισμό, την ερμηνευτική και το μαρξισμό με τις οποίες αντιπαραβάλλεται, θα επεξεργαστούμε στο τρίτο κεφάλαιο αυτής της εργασίας. Και οι δύο μετα-δομιστικές θεωρίες του λόγου που εξετάζουμε σε αυτήν την εργασία, αυτές των Foucault και Laclau, αντλούν στοιχεία από τον κοινωνικό κονστρουξιονισμό. Όπως θα σχολιάσουμε και στο επόμενο υποκεφάλαιο, ο μεταδομισμός απορρίπτει την ύπαρξη μίας και οριστικής αλήθειας και δέχεται ορισμένες 48 Στο ίδιο, σσ Στο ίδιο, σ Στο ίδιο, σ

19 αρχές του ρεύματος αυτού που σχετίζονται με την ενδεχομενικότητα και την κατασκευή του κοινωνικού κόσμου. Κοινωνικός Κονστρουξιονισμός Ο κοινωνικός κονστρουξιονισμός είναι ένα θεωρητικό ρεύμα που παρόμοια με το μετα-δομισμό καλύπτει ένα ευρύ φάσμα θεωριών γύρω από τον πολιτισμό και την κοινωνία. Δεν αποτελεί μια ξεχωριστή και ενιαία θέση. Καθώς συχνά αντιμετωπίζεται ως ένας διάλογος πάνω σε καίρια ζητήματα σχετικά με την αλήθεια, την υποκειμενικότητα, τη γνώση και τη λογική, ξεσήκωσε έριδες ανάμεσα σε επιστήμες, όπως η κοινωνιολογία, η ιστορία, η ανθρωπολογία, η ψυχολογία, οι πολιτισμικές σπουδές κτλ. 51 Oι βασικές αρχές των κονστρουξιονιστικών θεωριών είναι οι εξής: α. Οι γνώσεις μας για τον κόσμο γύρω μας και τον εαυτό μας δεν πρέπει να αντιμετωπίζονται ως δεδομένες αντικειμενικές αλήθειες, αλλά αποτελούν μάλλον προϊόντα των δικών μας κρίσεων ή προϊόντα λόγου. «[ ] Για κάθε κατάσταση πραγμάτων είναι δυνατός ένας απεριόριστος αριθμός περιγραφών και εξηγήσεων». 52 Με αυτόν τον τρόπο, η κονστρουξιονιστική θεωρία αμφισβητεί τις εμπειρικές περιγραφές της γνώσης και αρνείται να συναρθρώσει μία οριστική αλήθεια, μία θεμελιώδη λογική. β. «Οι τρόποι με τους οποίους περιγράφουμε, εξηγούμε και / ή αναπαριστούμε τον κόσμο αποτελούν παράγωγα σχέσεων». 53 Δηλαδή, οι γνώσεις που αποκτούμε για τα πράγματα και για τους άλλους ανθρώπους γύρω μας είναι «προϊόντα των ιστορικά καθορισμένων διαδράσεων μεταξύ των ανθρώπων». 54 Η ενδεχομενικότητα της γνώσης και του ατόμου έρχεται σε αντίθεση με την άποψη ότι οι γνώσεις είναι στέρεες και ανεξάρτητες από τις πράξεις των ανθρώπων. Κατ επέκταση, και η γλώσσα αποκτά το νόημά της από τους τρόπους που χρησιμοποιείται στο εσωτερικό 51 Gergen J. Kenneth, Social Construction in Context, Sage Publications, Λονδίνο 2001, σσ. 1 2, Gergen Mary, Gergen J. Kenneth (επιμέλεια), Social Construction: A Reader, Sage Publications, Λονδίνο 2003, σ. 2 και Phillips Louise, Jorgensen W. Marianne, Discourse Analysis as Theory and Method, ό. π., σσ Gergen J. Kenneth, An Invitation to Social Construction, Sage Publications, Λονδίνο 1999, σ Στο ίδιο, σ Phillips Louise, Jorgensen W. Marianne, Discourse Analysis as Theory and Method, ό. π., σ

20 των διάφορων σχέσεων. Αυτή η αντι-θεμελιωτική και αντι-ουσιοκρατική αντίληψη υποστηρίζει ότι ο κοινωνικός κόσμος κατασκευάζεται κοινωνικά και μέσω διάφορων λόγων. Η δομή του δεν είναι δεδομένη εκ των προτέρων ούτε απόλυτα καθορισμένη από τις εξωτερικές συνθήκες. Κατά συνέπεια, και οι άνθρωποι δεν καθορίζονται απόλυτα από κάποιο σύνολο πάγιων και αυθεντικών χαρακτηριστικών ή ουσιών, αλλά δεν μπορούν και να καθορίζουν εξολοκλήρου τα πράγματα. γ. Οι άνθρωποι αφού γνωρίζουν τον κόσμο με τις διεργασίες που περιγράφηκαν στα προηγούμενα, στη συνέχεια παράγουν τις ερμηνείες του με τη βοήθεια της γλώσσας μέσα από κοινωνικές διαδικασίες και διαδράσεις μεταξύ τους, συγκρούσεις για το τι είναι αληθινό και τι όχι. Κατά συνέπεια, η γλώσσα είναι πρωτεύον συστατικό των πράξεών μας, συγκροτεί την κοινωνική μας ζωή. 55 δ. Η κοινωνική κατασκευή της γνώσης και της αλήθειας έχει κοινωνικές συνέπειες, δηλαδή διαφορετικές κοινωνικές ερμηνείες του κόσμου οδηγούν σε διαφορετικές κοινωνικές πράξεις και τελικά σε ένα νέο μέλλον για τον κόσμο, πάντα με ένα πέρασμα μέσα από την παράδοση που έχει καθιερωθεί ιστορικά και πολιτισμικά. 56 Υποκείμενο και εξουσία στον μετα-δομισμό Οι κεντρικοί θεωρητικοί άξονες του δομισμού, η εμφάνιση της έννοιας του λόγου και η αναλυτική επεξεργασία της από τα διάφορα θεωρητικά συστήματα, καθώς και οι βασικές αρχές του κοινωνικού κονστρουξιονισμού έδωσαν τις βάσεις στο ρεύμα του μετα-δομισμού για τη διαμόρφωση μιας αντι-ουσιοκρατικής και αποκεντρωτικής θεωρίας του υποκειμένου και της εξουσίας. Μέσα στο πνεύμα του μετα-δομισμού αυτές οι δύο έννοιες έρχονται σε άμεση συνάρτηση η μία με την άλλη, καθώς θεωρείται ότι η εξουσία επηρεάζει σε μεγάλο βαθμό τη συγκρότηση της ταυτότητας. 57 Στα παρακάτω γίνεται μια αναφορά στις παραδοσιακές συλλήψεις αυτών των δύο θεματικών και μια συνοπτική σύγκρισή τους με τις απόψεις των Foucault και Laclau. 55 Στο ίδιο, σ Στο ίδιο, σ. 5 και Gergen J. Kenneth, An Invitation to Social Construction, ό. π., σ Mouffe Chantal, «Foreword» στο Dyrberg B. Torben, The Circular Structure of Power. Politics, Identity, Community, Verso, σ. x. 20

21 Από τη θεωρία του κοινωνικού συμβολαίου του Hobbes και του Locke μέχρι και τη σύγχρονη παρουσίασή της στο έργο του John Rawls, υπάρχει η κυρίαρχη προϋπόθεση ότι το υποκείμενο αποτελεί μια ορθολογική και εκ των προτέρων δεδομένη ενότητα που κατευθύνεται και δρα εθελοντικά προς τη σύναψη του κοινωνικού συμβολαίου. Για κάθε έναν από αυτούς τους φιλοσόφους η ανθρώπινη φύση του υποκειμένου αποτελεί έναν καθοριστικό παράγοντα στη συγκρότηση της κοινωνίας. Από την άλλη πλευρά, η ριζοσπαστική πολιτική σκέψη από τον Marx κι έπειτα έθεσε τα όρια σε αυτόν τον τύπο υποκειμένου, το οποίο τελικά αγνοεί την τάση διαμόρφωσης του χαρακτήρα του από την κοινωνικο-οικονομική κατάσταση και τον καθορισμό του από εξωτερικές ως προς αυτό δυνάμεις. 58 Στον μετα-δομισμό, αυτή η διερώτηση σχετικά με το υποκείμενο έρχεται με τους Althusser, Foucault, Derrida και Lacan. Γι αυτούς το υποκείμενο διαμορφώνεται σε συνάρτηση με τον λόγο (discourse), τη γλώσσα, την ιδεολογία, την εξουσία και το ασυνείδητο. Αυτό που έχει σημασία για τον μεταδομισμό είναι η παραγωγή της υποκειμενικότητας και οι τρόποι με τους οποίους το υποκείμενο εξαρθρώνεται και ανασυντίθεται. 59 Όπως θα δούμε και στη συνέχεια αυτής της εργασίας, με την ανάπτυξη των θεωριών του λόγου των Foucault και Laclau αμφισβητήθηκε το κύρος της καθολικής παράδοσης για το υποκείμενο που διαδόθηκε με τον Διαφωτισμό. 60 Στον μετα-δομισμό το υποκείμενο δεν μπορεί να θεωρηθεί ως μια ουσία κι έτσι πρέπει να χάσει τη θέση του ως πηγή της κυρίαρχης εξουσίας και πηγή της γνώσης. Δεν υπάρχει ένα ορθολογικό και ενοποιημένο ανθρώπινο ον που να αποτελεί την πηγή της ταυτότητας. Ο ίδιος ο Laclau δηλώνει: «Η αντίληψη που υιοθετούμε εμπεριέχει μια απόρριψη κάθε προβληματικής των θεμελίων». 61 Η ταυτότητα δεν είναι ποτέ κάτι δεδομένο εκ φύσεως, αλλά αντιμετωπίζεται ως κάτι ενδεχομενικό, κάτι που κατακτάται και βρίσκεται πάντα εντός μίας διαδικασίας εξέλιξης, 58 Williams Caroline, «The subject and subjectivity», ό. π., σσ Στο ίδιο, σ Laclau Ernesto, «Introduction» στο Laclau Ernesto (επιμέλεια), The Making of Political Identities, Verso, Λονδίνο 1994, σ Laclau Ernesto, «Transformations of Advanced Industrial Societies and the Theory of the Subject» στο Hanninen Sakari, Paldan Leena (επιμέλεια), Rethinking Ideology: A Marxist Debate, International General, Νέα Υόρκη 1983, σ

22 αναπαραγωγής και μετασχηματισμού μέσω κάποιων ρηματικών πρακτικών. Δεν είναι ποτέ απόλυτη, αλλά πάντα σχετική και ορίζεται πάντα σε σχέση με κάτι άλλο, με όρους διαφοράς. 62 Για αυτήν του την άποψή ο μετα-δομισμός κατηγορήθηκε ότι στερεί από το υποκείμενο τη δυνατότητα της δράσης και την ικανότητα για αυτοπροσδιορισμό. Το ίδιο πρότυπο ακολουθεί στην εξέλιξή της και η έννοια της εξουσίας. Η πολιτική θεωρία θεωρούσε από τις απαρχές της ότι η εξουσία πηγάζει από έναν κεντρικό, συμβολικό χώρο ή θέση στην κοινωνία. Για τον Hobbes η εξουσία επικεντρωνόταν στο πολιτικό σώμα της κυβέρνησης ή των πολιτικών θεσμών και επισφραγιζόταν με ένα συμβόλαιο μεταξύ κράτους και πολιτών. Σε αντίθεση με τις θεωρίες του κοινωνικού συμβολαίου, ριζοσπαστικές πολιτικές φιλοσοφίες, όπως ο μαρξισμός, ο σοσιαλισμός και ο αναρχισμός, εντόπισαν στην εξουσία μια καταπιεστική και ανελεύθερη χροιά. 63 Ο μαρξισμός, πιο συγκεκριμένα, παρατήρησε ότι οι ηγεμονικές δυνάμεις επικεντρώνονταν στην κυρίαρχη αστική οικονομική τάξη και έτσι υπερασπίστηκε το πρόταγμα μιας επανάστασης που θα ερχόταν μέσα από τη ανάληψη της εξουσίας από το προλεταριάτο, το οποίο μέσω της συγκρότησης ενός προσωρινού κράτους θα αντιπροσώπευε τα συμφέροντα όλης της κοινωνίας. 64 Ο Foucault υποστηρίζει ότι πρέπει να αντιταχθούμε στον τρόπο θεώρησης της εξουσίας που μας προσέφεραν μέχρι τώρα η κλασική πολιτική θεωρία και η μαρξιστική ανάλυση. Ενώ η κλασική πολιτική θεωρία αντιλαμβάνεται ότι η εξουσία ασκείται μονομερώς από το κράτος και ο μαρξισμός από την κυρίαρχη τάξη, το κυρίαρχο κράτος και την κυρίαρχη ιδεολογία, ο Γάλλος θεωρητικός υποστηρίζει ότι η εξουσία υπάρχει με τη μορφή ενός πλέγματος θέσεων και πρακτικών, ακολουθεί μια τάση αποκέντρωσης και διαχέεται και οργανώνεται γύρω από ανταγωνιστικές σχέσεις δυνάμεων που δρουν στο σύνολο της κοινωνίας. Αυτός ο αποκεφαλισμός της κυρίαρχης μορφής της εξουσίας 65 δεν μπορούσε πια να δεχθεί τον αγώνα που 62 Stewart R. Clegg, Frameworks of power, ό. π., σ Newman Saul, «The Place of Power in Political Discourse», International Political Science Review, Vol. 25 (No. 2), Απρίλιος 2004, σσ Στο ίδιο, σσ , «Πρέπει να κόψουμε το κεφάλι του βασιλιά [ ]», κατά τη γνωστή ρήση του Foucault στο Foucault Michel, «Αλήθεια και Εξουσία» στο Foucault Michel, Εξουσία, Γνώση και Ηθική, Μετάφραση Σαρίκας Ζήσης, Ύψιλον, Αθήνα 1987, σ

23 διεξήγαγε το υποκείμενο ενάντια στην εξουσία πασχίζοντας να χειραφετηθεί από αυτήν. 66 Ο Foucault επιλέγει να εξετάσει την έννοια της εξουσία αποφεύγοντας να την ανάγει στον κεντρικό μηχανισμό της κυρίαρχης κοινωνικής τάξης ή στην οικονομική κυριαρχία. Κι αυτό διότι διαβλέπει ότι η εξουσία εμποτίζει όλο το σώμα της κοινωνίας μέσω μιας πολλαπλότητας μηχανισμών, πρακτικών, σχέσεων, τεχνικών και ρηματικών λειτουργιών, όπως οι φυλακές, τα εργοστάσια, τα νοσοκομεία και οι ψυχιατρικές κλινικές. 67 Οι Laclau και Mouffe επηρεάστηκαν από αυτήν την πλουραλιστική οπτική της ανάλυσης του Foucault, αλλά επικεντρώθηκαν περισσότερο στην αντίθεσή τους προς τη μαρξιστική παράδοση, της οποίας η θεωρία και η πολιτική πρακτική στέκεται εμπόδιο στον σοσιαλιστικό πλουραλισμό που ενστερνίζονται. Κατά την άποψή τους, η μαρξιστική ανάλυση είχε καταστεί ορθόδοξο ρεύμα, γι αυτό και αποδοκιμάζουν σχεδόν το σύνολό του για τον ουσιοκρατισμό των αναλύσεών του και τον τρόπο με τον οποίο εισάγει τα επιχειρήματά του για να εξηγήσει φαινόμενα όπως η ταξική δομή και το κράτος. 68 Στο αμέσως επόμενο κεφάλαιο θα εξετάσουμε την έννοια της εξουσίας στον Foucault και τον τρόπο με τον οποίο συνδέεται με τα υποκείμενα, τη γνώση και τα καθεστώτα αλήθειας. 66 Newman Saul, «The Place of Power in Political Discourse», ό. π., σσ Στο ίδιο, σσ , 143 και Clegg R. Stewart, Frameworks of Power, ό. π., σ Clegg R. Stewart, Frameworks of Power, ό. π., σ

24 Β. ΕΞΟΥΣΙΑ ΚΑΙ ΥΠΟΚΕΙΜΕΝΟ ΣΤΗ ΓΕΝΕΑΛΟΓΙΑ ΤΟΥ MICHEL FOUCAULT Από την αρχαιολογία στη γενεαλογία O Foucault στα πρώιμα έργα του Η Ιστορία της Τρέλας (1961) και Η Γέννηση της Κλινικής (1963) ασχολείται με τη σχέση της εξουσίας με τα συστήματα γνώσης, με την ανάλυση των συστημάτων των θεσμών και των ρηματικών πρακτικών, έτσι όπως διαμορφώθηκαν και παγιώθηκαν κατά την εξέλιξη της ιστορίας. Διαχωρίζει τις πράξεις λόγου της καθημερινής ζωής από τις ρηματικές πρακτικές και επικεντρώνει το ενδιαφέρον του αποκλειστικά στη δεύτερη κατηγορία λόγου, δηλαδή στις σοβαρού περιεχομένου πράξεις ομιλίας που εκφωνούνται από τους ειδικούς και σχηματίζουν τις ανθρωπιστικές επιστήμες. 69 Στις Λέξεις και τα Πράγματα (1966) τον Foucault εξακολουθούν να απασχολούν τα ζητήματα της γνώσης. Προσπάθησε να περιγράψει με τον ίδιο τρόπο ορισμένους τύπους κανονιστικών λόγων που εκφέρουν οι επιστήμες του ανθρώπου, την ιστορική διαμόρφωσή τους και τον τρόπο μετασχηματισμού τους. Ονόμασε αρχαιολογία αυτή ακριβώς την εντόπιση και περιγραφή των διάφορων τύπων λόγου και των επιστημών του ανθρώπου, καθώς και των κανόνων που τους διέπουν, μέθοδο την οποία εφάρμοσε σε αυτά τα πρώιμα έργα του. 70 Αργότερα στις αρχές της δεκαετίας του 1970, σε μια συζήτηση του με τον S. Hasumi, θα σχολιάσει για το συγκεκριμένο έργο του πως τοποθετείται «[ ] σε ένα καθαρά περιγραφικό επίπεδο που αφήνει εντελώς στην άκρη ολόκληρη την ανάλυση των σχέσεων εξουσίας που 69 Foucault Michel, «Αλήθεια και Εξουσία», ό. π., σ. 11 και Dreyfus L. Hubert, Rabinow Paul, «Introduction» στο Michel Foucault: Beyond Structuralism and Hermeneutics, The University of Chicago Press, Σικάγο 1982, σ. xx. 70 Foucault Michel, «Αλήθεια και Εξουσία», ό. π., σ. 14, Foucault Michel, «Από την Αρχαιολογία στη Δυναστική» στο Το Μάτι της Εξουσίας, Μετάφραση Μπέτζελος Τάσος, Βάνιας, Αθήνα 2008, σσ και Gutting Garry, Michel Foucault, Stanford Encyclopedia of Philosophy (Σεπτέμβριος 2008), 24

25 υποστηρίζουν και καθιστούν δυνατή την εμφάνιση ενός τύπου λόγου». 71 Κατόπιν, Οι Λέξεις και τα Πράγματα οδήγησαν στη συγγραφή της Αρχαιολογίας της Γνώσης. Στην Αρχαιολογία της Γνώσης (1969) o Foucault περιγράφει τον λόγο ως ένα πεδίο όπου κυριαρχεί ένα σύστημα προτάσεων ή ρηματικών σχηματισμών που παράγεται μέσα σε ένα ιστορικό πεδίο ρηματικότητας. Αυτές οι προτάσεις ή ρηματικοί σχηματισμοί είναι προϊόντα ρηματικών πρακτικών που κυβερνώνται από ιστορικά ενδεχομενικούς κανόνες, για την ύπαρξη των οποίων συχνά τα υποκείμενα δεν είναι ενήμερα. Επίσης, προχωρά στο διαχωρισμό της ανάλυσης του λόγου που εκφέρουν οι ανθρωπιστικές επιστήμες από την αυτήν των κοινωνικών θεσμών. Υποστηρίζει ότι οι ανθρωπιστικές επιστήμες έχουν τη δυνατότητα να σταθούν ως αυτόνομα συστήματα λόγου, αλλά δεν εγκαταλείπει την προηγούμενη θέση του ότι οι κοινωνικοί θεσμοί μπορούν να επηρεάζουν τις ρηματικές πρακτικές που εφαρμόζουν οι επιστήμες. Επίσης, προτείνει την εξέταση των λόγων των ανθρωπιστικών επιστημών αρχαιολογικά, δηλαδή αποφεύγοντας να αναμειχθεί σε επιχειρήματα σχετικά με το αν οι προτάσεις των ανθρωπιστικών επιστημών είναι αληθείς ή όχι ή έχουν κάποιο συγκεκριμένο νόημα. 72 Ξεκαθαρίζει ότι η αρχαιολογική του μέθοδος «δεν αναζητεί να καθορίσει τις σκέψεις, τις παραστάσεις, τις εικόνες, τα θέματα, τις ιδεοληψίες που κρύβονται ή εκδηλώνονται μέσα στους λόγους. Αλλά τους ίδιους τους λόγους ως πρακτικές που υπακούουν σε κανόνες». 73 Είναι ένας τρόπος προσέγγισης κι όχι μια απόπειρα ολικής και διεξοδικής κάλυψης όλων των τομέων γνώσης. Εισάγεται για να αμφισβητήσει όλους τους επιστημονικούς κλάδους με τις γενικά αποδεκτές έννοιές τους, τα δεδομένα αντικείμενά τους, τις επιλεγμένες στρατηγικές τους που παράγουν αιτιολογημένους ισχυρισμούς αλήθειας και τα νομιμοποιημένα υποκείμενά τους Foucault Michel, «Από την Αρχαιολογία στη Δυναστική», ό. π., σ Dreyfus L. Hubert, Rabinow Paul, «Introduction», ό. π., σ. xx και Phillips Louise, Jorgensen W. Marianne, Discourse Analysis as Theory and Method, ό.π., σσ και Howarth David, «An Archaeology of Political Discourse? Evaluating Michel Foucault s Explanation and Critique of Ideology», Political Studies, Vol. 50, 2002, σ Foucault Michel, Η Αρχαιολογία της Γνώσης, Μετάφραση Παπαγιώργης Κωστής, Εξάντας, Αθήνα 1987, σ Foucault Michel, «Ερωτήματα στον Μισέλ Φουκώ για τη Γεωγραφία» στο Το Μάτι της Εξουσίας, ό. π., σ. 89 και Dreyfus L. Hubert, Rabinow Paul, «Introduction», ό. π., σ. xx. 25

26 Μετά την Αρχαιολογία της Γνώσης ο Foucault απομακρύνεται από την προσπάθεια να αναπτύξει μια ολοκληρωμένη θεωρία του λόγου. Χρησιμοποιεί την γενεαλογία του Nietzsche ως εναρκτήριο σημείο για την ανάπτυξη μιας μεθόδου που θα του επιτρέψει να πραγματευτεί το θέμα της παραγωγής θεωριών και παγιωμένων αληθειών από τους κοινωνικούς θεσμούς και τις ρηματικές πρακτικές. Αυτή η μελέτη τον οδηγεί να εστιάσει την προσοχή του στην εξουσία, στη γνώση και στο ανθρώπινο σώμα και στη σχέση τους με τις ανθρωπιστικές επιστήμες, τον λόγο και τους θεσμούς και μηχανισμούς κυριαρχίας. 75 Σε μια συζήτηση με τους A. Fontana και P. Pasquino δίνει έναν ορισμό της γενεαλογίας, η οποία κατά τα λεγόμενα του συνίσταται σε «[ ] μια μορφή ιστορίας που μπορεί να εξηγήσει τη συγκρότηση των γνώσεων, των λόγων, των περιοχών αντικειμένων κτλ., χωρίς να είναι υποχρεωμένη να αναφερθεί σε ένα υποκείμενο που είναι είτε υπερβατικό σε σχέση με το πεδίο των συμβάντων είτε διατρέχει, με την κενή του ομοιότητα με τον εαυτό του, όλο το φάσμα της ιστορίας». 76 Για τον γενεαλόγο Foucault δεν υπάρχουν αμετάβλητες ουσίες ούτε κάποιο κρυμμένο νόημα στα πράγματα. Σκοπός του είναι η αμφισβήτηση της προτεραιότητας των θεμελίων και των αμετάβλητων αληθειών καταγράφοντας την ιστορία και τις ασυνέχειές της. Παρόλα αυτά, η αρχαιολογική θεωρία δεν απορρίπτεται, απλώς ο Foucault εγκαταλείπει την προσπάθεια να εργαστεί πάνω σε μια θεωρία των συστημάτων των ρηματικών πρακτικών που συντάσσονται από κανόνες. Έτσι στρέφεται σε ερωτήματα σχετικά με τον τρόπο που χρησιμοποιούνται οι λόγοι και τον εξουσιαστικό ρόλο που παίζουν στην κοινωνία. 77 Στο έργο Επιτήρηση και Τιμωρία (1975), κατά τις επιταγές της γενεαλογικής μεθόδου, το βλέμμα του Foucault πέφτει επάνω στις τεχνικές που κατασκεύασαν ένα ολόκληρο σύστημα αλήθειας σχετικά με τη φύση του εγκλήματος και της τιμωρίας και ταυτόχρονα στην απογείωση της παραγωγικής εξουσίας. Το έργο αυτό παρέχει 75 Dreyfus L. Hubert, Rabinow Paul, «Introduction», ό. π., σσ. xxi και Howarth David, «An Archaeology of Political Discourse? Evaluating Michel Foucault s Explanation and Critique of Ideology», ό. π., σσ. 118, Foucault Michel, «Αλήθεια και Εξουσία», ό. π., σ Howarth David, Discourse, ό. π., σ. 67 και Dreyfus L. Hubert, Rabinow Paul, Michel Foucault: Beyond Structuralism and Hermeneutics, ό. π., σσ ,