ΠΟΛΥΤΕΧΝΙΚΗ ΣΧΟΛΗ Α.Π.Θ. Κέντρο: Χώρος, Τεχνολογία και Φύλο

Transcript

1 ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΤΜΗΜΑ ΗΛΕΚΤΡΟΛΟΓΩΝ ΜΗΧΑΝΙΚΩΝ ΚΑΙ ΜΗΧΑΝΙΚΩΝ ΥΠΟΛΟΓΙΣΤΩΝ ΠΟΛΥΤΕΧΝΙΚΗ ΣΧΟΛΗ Α.Π.Θ. Κέντρο: Χώρος, Τεχνολογία και Φύλο Μελέτη σπουδών και επαγγελματικής σταδιοδρομίας στο Τμήμα Ηλεκτρολόγων Μηχανικών & Μηχανικών Υπολογιστών Α.Π.Θ. σε σχέση με τα χαρακτηριστικά φύλου ΣΕΠΤΕΜΒΡΙΟΣ 2008

2 Ερευνητική Ομάδα Νιόβη Παυλίδου, Καθηγήτρια στο Τμήμα Ηλεκτρολόγων Μηχανικών και Μηχανικών Υπολογιστών Α.Π.Θ., επιστημονικά υπεύθυνη μελέτης Γιώργος Παπαδόπουλος, Δρ. Ηλεκτρολόγος Μηχανικός και Μηχανικός Υπολογιστών Α.Π.Θ., υπεύθυνος στατιστικής επεξεργασίας δεδομένων, συγγραφή και επιμέλεια της έκδοσης Νικολέτα Ανδρεάδου, υποψήφια Δρ. Ηλεκτρολόγος Μηχανικός και Μηχανικός Υπολογιστών Α.Π.Θ., μέλος της ερευνητικής ομάδας Ειρήνη Καραπιστόλη, υποψήφια Δρ. Ηλεκτρολόγος Μηχανικός και Μηχανικός Υπολογιστών Α.Π.Θ., μέλος της ερευνητικής ομάδας Άννα Παπαϊωάννου, υποψήφια Δρ. Ηλεκτρολόγος Μηχανικός και Μηχανικός Υπολογιστών Α.Π.Θ., μέλος της ερευνητικής ομάδας Γραμματεία Τμήματος Ηλεκτρολόγων Μηχανικών και Μηχανικών Υπολογιστών 1

3 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ Πίνακας σχημάτων Γενικά Εισαγωγή στο Τμήμα Προπτυχιακές σπουδές Μεταπτυχιακές σπουδές Πρακτική άσκηση Επαγγελματική σταδιοδρομία και εξέλιξη Συμπεράσματα...26 Βιβλιογραφία...28 Παράρτημα Ι (στατιστική δειγματοληψία)...29 Παράρτημα ΙΙ (πηγές συγκέντρωσης υλικού)...30 Παράρτημα ΙΙΙ (ερωτηματολόγιο)

4 ΠΙΝΑΚΑΣ ΣΧΗΜΑΤΩΝ Σχήμα 2.1: Εισαχθέντες... 5 Σχήμα 2.2: Εισαχθέντες Ποσοστό... 5 Σχήμα 2.3: Εισαχθέντες ανά 10-ετία... 6 Σχήμα 2.4: Εισαχθέντες ανά 10-ετία Ποσοστό... 6 Σχήμα 2.5: Τρόπος εισαγωγής γυναικών... 7 Σχήμα 2.6: Τρόπος εισαγωγής γυναικών Ποσοστό... 7 Σχήμα 2.7: Ποσοστό γυναικών στις μεταγραφές... 8 Σχήμα 2.8: 5 πρώτοι εισαχθέντες φοιτητές... 8 Σχήμα 2.9: Εισαχθέντες ανά σύστημα πανελληνίων εξετάσεων Σχήμα 2.10: Εισαχθέντες ανά σύστημα πανελληνίων εξετάσεων Ποσοστό Σχήμα 3.1: Διάρκεια σπουδών (σε χρόνια) Σχήμα 3.2: Βαθμός αποφοίτησης Σχήμα 3.3: Διάρκεια σπουδών γυναικών Σχήμα 3.4: Απόφοιτοι Σχήμα 3.5: Απόφοιτοι Ποσοστό Σχήμα 3.6: Απόφοιτοι ανά 10-ετία Σχήμα 3.7: Απόφοιτοι ανά 10-ετία Ποσοστό Σχήμα 3.8: Σύγκριση ποσοστών εισακτέων και αποφοίτων γυναικών Σχήμα 3.9: Συσχετισμός της διάρκειας σπουδών με το βαθμό αποφοίτησης Σχήμα 3.10: 5 πρώτοι φοιτητές ανά ορκομωσία Σχήμα 4.1: Υποψήφιοι εν ενεργεία Διδάκτορες Σχήμα 4.2: Διδάκτορες Σχήμα 4.3: Διάρκεια Διδακτορικού (σε χρόνια) Σχήμα 5.1: Πρακτική άσκηση Σχήμα 5.2: Συμμετοχή στην πρακτική άσκηση σε σχέση με τους εισαχθέντες Σχήμα 6.1: Θέση δήλωσης του Τμήματος στις εισαγωγικές εξετάσεις Σχήμα 6.2: Ικανοποιημένες από τις προπτυχιακές σπουδές Σχήμα 6.3: Ερωτήσεις 3-8 (βλ. Παράρτημα ΙΙΙ) Σχήμα 6.4: Ερωτήσεις 9-13 (βλ. Παράρτημα ΙΙΙ) Σχήμα 6.5: Τρόπος εύρεσης εργασίας Σχήμα 6.6: Μορφή απασχόλησης Σχήμα 6.7: Κύρια δυσκολία στην επαγγελματική εξέλιξη Σχήμα 6.8: Σημαντικότερο κριτήριο επιθυμητής εργασίας Σχήμα 6.9: Τόπος απασχόλησης Σχήμα 6.10: Διάστημα εύρεσης απασχόλησης μετά τις σπουδές

5 1. ΓΕΝΙΚΑ Το Τμήμα Το Τμήμα δέχθηκε τους πρώτους φοιτητές του το 1972 σαν Τμήμα Μηχανολόγων- Ηλεκτρολόγων Μηχανικών. Το ακαδημαϊκό έτος χωρίστηκε σε δυο τμήματα και οι πρώτοι απόφοιτοι με το δίπλωμα του Ηλεκτρολόγου Μηχανικού αποφοίτησαν το Το Τμήμα άλλαξε τίτλο για να καλύψει επαγγελματικά δικαιώματα των αποφοίτων του το 1993 σε Τμήμα Ηλεκτρολόγων Μηχανικών και Μηχανικών Υπολογιστών. Μέχρι σήμερα, αν και αυξήθηκε αισθητά ο αριθμός των εισαχθέντων, η βάση εισαγωγής είναι υψηλή. Συλλογή στοιχείων Για τη στατιστική επεξεργασία των στοιχείων χρησιμοποιήθηκε για τη μελέτη της πορείας σπουδών το πλήρες δείγμα του Τμήματος από όλα τα έτη 1979 έως 2008, όσον αφορά τα στατιστικά των εισακτέων, και από το 1988 έως 2008, όσον αφορά τους πτυχιούχους του Τμήματος, λόγω του σχετικά μικρού μεγέθους του. Ο λόγος που μελετήθηκαν αυτά τα χρονικά διαστήματα εισακτέων και αποφοίτων είναι ότι η μηχανοργάνωση της γραμματείας του Τμήματος έγινε στις αρχές της δεκαετίας του 80, και ως εκ τούτου οι εισακτέοι που μελετήθηκαν ήταν ουσιαστικά από το 1981 και έπειτα, ενώ οι απόφοιτοι που μελετήθηκαν ήταν από το 1988 μέχρι σήμερα. Ο λόγος που δεν έγινε περαιτέρω μελέτη και στα προηγούμενα χρόνια που δεν υπήρχε μηχανογράφηση στη γραμματεία του Τμήματος (περίοδος ) είναι ότι οι γυναίκες απόφοιτοι ήταν πολύ λίγες και η στατιστική τους επεξεργασία δε θα επηρέαζε παρά ελάχιστα τα τελικά ποσοστά που παρουσιάζονται παρακάτω. Για τη μελέτη της επαγγελματικής αποκατάστασης των αποφοίτων, η οποία έγινε με ερωτηματολόγιο, έγινε στατιστικός προσδιορισμός ενός αξιόπιστου δείγματος με βάση τη μεθοδολογία που περιγράφεται στο Παράρτημα Ι (η οποία ακολουθείται και από το Γραφείο Διασύνδεσης του Α.Π.Θ.). Γενικά για τη συγκέντρωση του υλικού έγιναν οι εξής ενέργειες: 1) ερευνήθηκαν όλες οι σχετικές ενέργειες του Γραφείου Διασύνδεσης, οι οποίες αποτέλεσαν το μοντέλο για την εργασία και το ερωτηματολόγιο, 2) αναπτύχθηκε στενή συνεργασία με τη γραμματεία του Τμήματος, 3) έγινε έρευνα συναφών μελετών στο Τ.Ε.Ε., στο Σύλλογο Μηχανολόγων-Ηλεκτρολόγων Βορείου Ελλάδος (Σ.Μ.Η.Β.Ε.), στην Ένωση Διπλωματούχων Ελληνίδων Μηχανικών (Ε.Δ.Ε.Μ.), στο Κέντρο Ερευνών για Θέματα Ισότητας (Κ.Ε.Θ.Ι.), 4) μελετήθηκε η διεθνής βιβλιογραφία και έγινε παραγγελία σχετικών βιβλίων μέσω της βιβλιοθήκης του Τμήματος. Η μεθοδολογία συγκέντρωσης του υλικού παρουσιάζεται αναλυτικά στο Παράρτημα ΙΙ. Στα επόμενα κεφάλαια παρατίθενται τα αποτελέσματα της έρευνας καθώς και ο σχετικός σχολιασμός τους. 4

6 2. ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΣΤΟ ΤΜΗΜΑ Το ποσοστό των γυναικών που επιλέγουν το Τμήμα αυξάνεται σταθερά στη διάρκεια λειτουργίας του. Από το 1979 έως τον Ιούλιο του 2008 έχουν εγγραφεί στο Τμήμα 5962 φοιτητές, από τους οποίους οι 1123 είναι γυναίκες (ποσοστό 18,84%). Στα παρακάτω σχήματα φαίνονται οι εισαχθέντες σε πλήθος φοιτητών και σε ποσοστό αντρών/γυναικών ανά έτος, αντίστοιχα. Σχήμα 2.1: Εισαχθέντες Σχήμα 2.2: Εισαχθέντες Ποσοστό Στα δύο επόμενα σχήματα παριστάνεται η αύξηση του ποσοστού των εισαχθέντων γυναικών ανά δεκαετία, σε πλήθος εισαχθέντων και σε ποσοστό αντρών/γυναικών, αντίστοιχα. 5

7 Σχήμα 2.3: Εισαχθέντες ανά 10-ετία Σχήμα 2.4: Εισαχθέντες ανά 10-ετία Ποσοστό Ο τρόπος εισαγωγής των φοιτητών αφορά κυρίως σε εισαγωγικές εξετάσεις. Άλλες περιπτώσεις εισαγωγής στο Τμήμα αφορούν: μεταγραφή από άλλο σχετικό τμήμα του εσωτερικού ή του εξωτερικού, κατάταξη από άλλο Α.Ε.Ι ή Τ.Ε.Ι., ομογενών, Κυπρίων, τέκνα πολυτέκνων, κ.α. Στα παρακάτω ιστογράμματα συγκρίνεται ο τρόπος εισαγωγής των γυναικών στο Τμήμα με πανελλήνιες/εισαγωγικές εξετάσεις και με οποιοδήποτε άλλο τρόπο. 6

8 Σχήμα 2.5: Τρόπος εισαγωγής γυναικών Σχήμα 2.6: Τρόπος εισαγωγής γυναικών Ποσοστό Ένα αξιοσημείωτο συμπέρασμα για τον τρόπο εισαγωγής των φοιτητών στο Τμήμα προκύπτει από το γεγονός ότι ένα πλήθος 134 φοιτητών γράφτηκε σε μεγαλύτερο εξάμηνο από το πρώτο. Οι λόγοι εισαγωγής σε μεγαλύτερο εξάμηνο είναι: α) η κατάταξη από άλλο Α.Ε.Ι. ή Τ.Ε.Ι., β) πτυχίο Bachelor, γ) Κύπριοι, δ) μεταγραφές εσωτερικού και εξωτερικού, ε) πανελλήνιες εξετάσεις και στ) τέκνα πολυτέκνων, με τη «μερίδα του λέοντος» να κατέχουν όσοι εισήχθησαν στο Τμήμα με κατατακτήριες εξετάσεις και με μεταγραφές. Από όλους αυτούς το ποσοστό των γυναικών είναι μόλις 8,94%, το οποίο είναι πολύ μικρότερο από το συνολικό ποσοστό των εισακτέων γυναικών. Συμπερασματικά, λοιπόν, μπορούμε να πούμε ότι οι περισσότερο «ευνοημένοι» είναι οι άντρες. 7

9 Το ποσοστό των γυναικών στις μεταγγραφές ανά δεκαετία φαίνεται στο παρακάτω σχήμα. Σχήμα 2.7: Ποσοστό γυναικών στις μεταγραφές Θέσεις διάκρισης Το ποσοστό γυναικών σε θέσεις διάκρισης κρίνεται ικανοποιητικό. Οι διακριθέντες των εισαγωγικών εξετάσεων, σύμφωνα με το βαθμό εισαγωγής τους παρουσιάζονται στο παρακάτω διάγραμμα ανά έτος. Σχήμα 2.8: 5 πρώτοι εισαχθέντες φοιτητές Σύστημα εισαγωγικών εξετάσεων Το σύστημα των εισαγωγικών εξετάσεων είναι γνωστό ότι έχει αλλάξει πολλές φορές από την ίδρυση του Τμήματος μέχρι σήμερα. Οι κυριότερες περίοδοι που δεν παρατηρείται κάποια σημαντική αλλαγή μέσα σε αυτές είναι οι εξής: 8

10 : Γενικές εισιτήριες εξετάσεις με κύκλους σχολών. Οι υποψήφιοι εξετάζονταν σε 4 ως 6 μαθήματα τον Σεπτέμβριο αφού ήδη είχαν πάρει απολυτήριο από τον Ιούνιο. Λαμβάνονταν υπόψη και η γενική βαθμολογία του απολυτηρίου : Πανελλαδικές εξετάσεις B και Γ Λυκείου. Τον Ιούνιο διεξάγονταν τόσο οι προαγωγικές όσο και οι απολυτήριες εξετάσεις : Εφαρμόζεται το σύστημα των δεσμών, με μαθήματα ανάλογα με την ομάδα σχολών που επέλεγε ο υποψήφιος, το οποίο στηριζόταν στην ταυτόχρονη διεξαγωγή των εξετάσεων τόσο για την απόκτηση του απολυτηρίου όσο και για την είσοδο στο πανεπιστήμιο : Διαχωρίστηκαν οι απολυτήριες από τις εισιτήριες εξετάσεις μέσα στο ίδιο το σύστημα των δεσμών : Μεταρρύθμιση Αρσένη. Πανελλαδικές εξετάσεις σε 14 μαθήματα στη B και στην Γ Λυκείου : Μείωση των πανελλαδικώς εξεταζόμενων μαθημάτων σε 9 από : Επαναφορά του θεσμού των μετεξεταστέων : Καταργείται η προσαρμογή του προφορικού βαθμού στον γραπτό για τις διαδικασίες προαγωγής και απόλυσης, για να αποδεσμευθούν οι λειτουργίες του Λυκείου από την εισαγωγή στην τριτοβάθμια εκπαίδευση : Καταργούνται οι εξετάσεις στη B Λυκείου και μειώνονται τα πανελλαδικώς εξεταζόμενα μαθήματα από 9 σε 6. Ταυτοχρόνως εισήχθη και το βαθμολογικό όριο του 10 (με άριστα το 20) στον βαθμό πρόσβασης για εισαγωγή σε ΑΕΙ και ΤΕΙ. Η μελέτη εστίασε στην επίδραση του τρόπου εισαγωγής στο Τμήμα στις επιδόσεις των φύλων. Στα δύο επόμενα σχήματα ερευνάται το πλήθος και το ποσοστό των εισακτέων (αντρών/γυναικών) ανάλογα με το σύστημα των εισαγωγικών εξετάσεων που εισήχθησαν στο Τμήμα, σύμφωνα με τις παραπάνω περιόδους. 9

11 Σχήμα 2.9: Εισαχθέντες ανά σύστημα πανελληνίων εξετάσεων 10

12 Σχήμα 2.10: Εισαχθέντες ανά σύστημα πανελληνίων εξετάσεων Ποσοστό 3. ΠΡΟΠΤΥΧΙΑΚΕΣ ΣΠΟΥΔΕΣ Στα παρακάτω ιστογράμματα παρουσιάζεται η μέση διάρκεια σπουδών των φοιτητών και ο μέσος βαθμός αποφοίτησής τους. Παρατηρείται μια σταθερή κάμψη των αποδόσεων των γυναικών σε σχέση με τους άντρες, από δεκαετία σε δεκαετία. Αξίζει να σημειωθεί ότι στη δεκαετία που διανύουμε ενώ οι γυναίκες εισάγονται πρώτες δεν ορκίζονται και πρώτες 11

13 Σχήμα 3.1: Διάρκεια σπουδών (σε χρόνια) Αξίζει να σημειωθεί εδώ ότι η μέση διάρκεια σπουδών είναι τόσο χαμηλή, επειδή αρκετοί φοιτητές ολοκληρώνουν τις σπουδές τους πριν τα 5 χρόνια! Αυτό συμβαίνει, γιατί ο υπολογισμός για τη διάρκεια των σπουδών έγινε αφαιρώντας την ημερομηνία εγγραφής στο Τμήμα από την ημερομηνία ορκωμοσίας. Έτσι, για παράδειγμα, αν ένας φοιτητής γράφτηκε τον Οκτώβριο του 2000 και ορκίστηκε τον Ιούλιο του 2005 έχει διάρκεια σπουδών 4,7 χρόνια. Σχήμα 3.2: Βαθμός αποφοίτησης Ο μέσος βαθμός αποφοίτησης (ο οποίος διατηρείται σχετικά σταθερός στη διάρκεια ζωής του Τμήματος) μπορεί να οδηγήσει στην επιλογή κατάλληλου ορίου για την αποδοχή φοιτητών σε μεταπτυχιακό κύκλο σπουδών. Δε διακρίνεται σημαντική διαφοροποίηση μεταξύ γυναικών/αντρών. 12

14 Είναι, όμως, αισιόδοξο το συμπέρασμα του παρακάτω σχήματος, ότι οι περισσότερες φοιτήτριες ολοκληρώνουν τις σπουδές τους μέχρι τα 6 χρόνια. Επειδή η διάρκεια σπουδών επηρεάζεται σημαντικά από το φαινόμενο των «αιώνιων» φοιτητών μελετήθηκε η διακύμανση με μεγαλύτερη λεπτομέρεια. Σχήμα 3.3: Διάρκεια σπουδών γυναικών Οι Διπλωματούχοι Μηχανικοί απόφοιτοι του Τμήματος από το 1988 μέχρι το 2008 είναι 2978 από τους οποίους οι 487 είναι γυναίκες (ποσοστό 16,35%). Παρακάτω παρουσιάζονται οι απόφοιτοι του Τμήματος σε πλήθος ανά έτος, σε ποσοστό αντρών/γυναικών ανά έτος, σε πλήθος ανά δεκαετία και σε ποσοστό αντρών/γυναικών ανά δεκαετία, αντίστοιχα. Σχήμα 3.4: Απόφοιτοι 13

15 Σχήμα 3.5: Απόφοιτοι Ποσοστό Σχήμα 3.6: Απόφοιτοι ανά 10-ετία 14

16 Σχήμα 3.7: Απόφοιτοι ανά 10-ετία Ποσοστό Μία σύγκριση των σχημάτων 2.3, 2.4, και 3.6, 3.7 δείχνει ότι το ποσοστό των γυναικών που αποφοιτούν είναι μικρότερο από το αντίστοιχο ποσοστό των εισαχθέντων για τις δεκαετίες 90 και 00, όσον αφορά τη σύγκριση των φύλων. Το γεγονός αυτό υποδηλώνει ότι το ποσοστό των γυναικών που δεν ολοκληρώνουν τις σπουδές τους είναι μεγαλύτερο από αυτό των αντρών. Η σύγκριση αυτή παρουσιάζεται συγκεντρωτικά στο παρακάτω σχήμα. Σχήμα 3.8: Σύγκριση ποσοστών εισακτέων και αποφοίτων γυναικών 15

17 Στη δεκαετία του 80 δεν ισχύει κάτι τέτοιο, γεγονός που δικαιολογείται είτε από τη συγκέντρωση φοιτητριών από προηγούμενα έτη, είτε κυρίως επειδή αυτή τη δεκαετία οι άντρες φοιτητές ήταν σε μεγαλύτερο ποσοστό αυτοί που δεν ολοκλήρωναν τις σπουδές τους, κυρίως γιατί την προκειμένη δεκαετία κάποια άλλα τμήματα ήταν ελκυστικότερα και η αγορά εργασίας ήταν ακόμη ανοιχτή, με αποτέλεσμα πολλοί φοιτητές να εγκαταλείπουν τις σπουδές τους για να ακολουθήσουν κάποιο επάγγελμα. Στο σημείο αυτό απαιτείται μια βαθύτερη διερεύνηση για τις αιτίες του φαινομένου. Στο παρακάτω διάγραμμα επιχειρείται ένας συσχετισμός της διάρκειας σπουδών με το βαθμό αποφοίτησης. Συμπεραίνεται εδώ ότι τόσο οι γυναίκες όσο και οι άντρες οι οποίοι αποφοιτούν «νωρίς» επιτυγχάνουν και τις μεγαλύτερες επιδόσεις. Επίσης, και σε αυτό το διάγραμμα παρατηρείται ότι οι γυναίκες υστερούν των αντρών στις «πρωτιές» των αποφοίτων. Σχήμα 3.9: Συσχετισμός της διάρκειας σπουδών με το βαθμό αποφοίτησης Το ίδιο συμπέρασμα γίνεται ακόμη περισσότερο εμφανές στο επόμενο σχήμα όπου παρουσιάζονται οι πέντε πρώτοι φοιτητές ανά ορκομωσία. 16

18 Σχήμα 3.10: 5 πρώτοι φοιτητές ανά ορκομωσία 4. ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΕΣ ΣΠΟΥΔΕΣ Από το πανεπιστημιακό έτος άρχισε να λειτουργεί στο Τμήμα Ηλεκτρολόγων Μηχανικών και Μηχανικών Υπολογιστών το Πρόγραμμα Μεταπτυχιακών Σπουδών που οδηγεί στην απόκτηση Διδακτορικού Διπλώματος. Οι υποψήφιοι εν ενεργεία Διδάκτορες του Τμήματος είναι 152 από τους οποίους οι 27 είναι γυναίκες (ποσοστό 18%). Με άλλα λόγια, το ποσοστό είναι σχεδόν το ίδιο με τους απόφοιτους. Σχήμα 4.1: Υποψήφιοι εν ενεργεία Διδάκτορες 17

19 Το πλήθος των Διδακτόρων που έχουν ανακηρυχτεί από το Τμήμα φαίνονται στο παρακάτω σχήμα ανά δεκαετία. Σχήμα 4.2: Διδάκτορες Στη συνέχεια παρουσιάζεται η μέση διάρκεια εκπόνησης Διδακτορικής Διατριβής, όπου αξίζει να σημειωθεί ότι οι γυναίκες παρουσιάζουν σταθερά μεγαλύτερο χρονικό διάστημα εκπόνησης της Διατριβής. Σχήμα 4.3: Διάρκεια Διδακτορικού (σε χρόνια) 18

20 5. ΠΡΑΚΤΙΚΗ ΑΣΚΗΣΗ Στο πρόγραμμα πρακτικής άσκησης του Τμήματος παρατηρείται έντονο ενδιαφέρον από τις γυναίκες φοιτήτριες ιδιαίτερα τα τελευταία χρόνια. Στο πρώτο από τα δύο σχήματα που ακολουθούν φαίνεται το υψηλό ποσοστό των γυναικών που παρακολουθούν το πρόγραμμα πρακτικής άσκησης του Τμήματος. Στο αμέσως επόμενο σχήμα παρουσιάζεται το ποσοστό αντρών και γυναικών φοιτητών που συμμετέχουν στο πρόγραμμα πρακτικής άσκησης επί του συνόλου των εν ενεργεία φοιτητών του Τμήματος. Παρατηρούμε, λοιπόν, ότι οι γυναίκες ενδιαφέρονται περισσότερο από τους άντρες ώστε να εργαστούν σε πρακτική άσκηση. Σχήμα 5.1: Πρακτική άσκηση Σχήμα 5.2: Συμμετοχή στην πρακτική άσκηση σε σχέση με τους εισαχθέντες 19

21 6. ΕΠΑΓΓΕΛΜΑΤΙΚΗ ΣΤΑΔΙΟΔΡΟΜΙΑ ΚΑΙ ΕΞΕΛΙΞΗ Στην προηγούμενη ενότητα παρατηρήθηκε το έντονο ενδιαφέρον για το επάγγελμα που δείχνουν οι γυναίκες φοιτήτριες όσο σπουδάζουν στο Τμήμα. Στη συνέχεια ερευνάται ποια είναι τελικά η σταδιοδρομία τους και η εξέλιξή τους στον επαγγελματικό στίβο. Όπως αναφέρθηκε και παραπάνω, αυτό το μέρος της έρευνας πραγματοποιήθηκε με τηλεφωνική επικοινωνία με ένα αξιόπιστο δείγμα από γυναίκες αποφοίτους. Ο τρόπος της δειγματοληψίας περιγράφεται στο Παράρτημα Ι, ενώ το πλήρες ερωτηματολόγιο που χρησιμοποιήθηκε παρουσιάζεται στο Παράρτημα ΙΙΙ. Οι πρώτες ερωτήσεις είναι σχετικές με τις προπτυχιακές σπουδές. Στο σχήμα 6.1 φαίνεται η θέση στην οποία οι υποψήφιες γυναίκες για εισαγωγή στην τριτοβάθμια εκπαίδευση είχαν δηλώσει το Τμήμα στις εισαγωγικές εξετάσεις. Παρατηρούμε ότι, όπως ήταν αναμενόμενο, η πλειοψηφία των γυναικών είχε ως πρώτη επιλογή το Τμήμα Ηλεκτρολόγων Μηχανικών και Μηχανικών Υπολογιστών του Α.Π.Θ., ενώ από τις υπόλοιπες που το είχαν δηλώσει σε άλλη σειρά, ως επι το πλείστον οι πρώτες τους επιλογές ήταν ομοειδή τμήματα σε άλλες πόλεις εγκύτερα στην κατοικία των γονέων τους. Σχήμα 6.1: Θέση δήλωσης του Τμήματος στις εισαγωγικές εξετάσεις Στη συνέχεια, παρουσιάζεται το ποσοστό των γυναικών που έμειναν σε γενικές γραμμές ικανοποιημένες από τις προπτυχιακές σπουδές στο Τμήμα. Παρατηρούμε ότι σε ποσοστό 80,61% έδειξαν αρκετά ικανοποιημένες, ενώ το υπόλοιπο 19,39% ήταν μάλλον δυσαρεστημένες. 20

22 Σχήμα 6.2: Ικανοποιημένες από τις προπτυχιακές σπουδές Στο παρακάτω σχήμα παρουσιάζονται τα αποτελέσματα της έρευνας σε άλλες 6 ερωτήσεις στις οποίες υποβλήθηκαν οι γυναίκες απόφοιτοι του Τμήματος. Η τρίτη κατά σειρά ερώτηση που τους έγινε είναι εάν έχουν εργαστεί με κάποιο πρόγραμμα πρακτικής άσκησης, και απάντησαν θετικά σε ποσοστό 41,84% *, ενώ η τέταρτη ερώτηση αφορούσε εάν έχουν εργαστεί κάπου αλλού (πέραν της πρακτικής άσκησης) κατά τη διάρκεια των προπτυχιακών τους σπουδών, και απάντησαν θετικά σε ποσοστό 28,57%. Τα παραπάνω υποδηλώνουν ένα αξιοσημείωτο ποσοστό γυναικών οι οποίες εργάζονταν, έστω και περιστασιακά, για να μπορέσουν να ανταπεξέλθουν στα μεγάλα έξοδα των σπουδών τους, παράλληλα με τις οικονομικές δυσκολίες που ίσως να αντιμετώπιζαν. Σχήμα 6.3: Ερωτήσεις 3-8 (βλ. Παράρτημα ΙΙΙ) * σε αυτό το ποσοστό συμπεριλήφθηκε τόσο το πρόγραμμα πρακτικής άσκησης του Τμήματος, όσο και το πρόγραμμα IAESTE της κοσμητείας της Πολυτεχνικής Σχολής 21

23 Οι επόμενες τέσσερις ερωτήσεις αφορούν τις σπουδές μετά το δίπλωμα που έλαβαν από το Τμήμα. Οι γυναίκες απόφοιτοι δήλωσαν ότι παρακολουθούν ή έχουν ολοκληρώσει μεταπτυχιακές σπουδές σε ποσοστό 44,90%, ενώ από αυτές το 68,18% δήλωσαν ότι εργάζονταν παράλληλα με τις σπουδές αυτές. Αντίστοιχα, σε ποσοστό 22,45% δήλωσαν ότι εκπονούν ή έχουν ολοκληρώσει τη διδακτορική τους διατριβή, και από αυτές το 86,36% δήλωσαν ότι εργάζονταν παράλληλα με την εκπόνηση της διατριβής. Οι επόμενες ερωτήσεις αφορούν αποκλειστικά το επάγγελμα μετά την ολοκλήρωση των σπουδών. Η συντριπτική πλειοψηφία (ποσοστό 91,84%) των αποφοίτων γυναικών κατέχει άδεια ασκήσεως επαγγέλματος, ενώ το 85,71% είναι ενεργοί επαγγελματίες. Επίσης, το 90,11% των αποφοίτων γυναικών απασχολείται σε σχετική με τις σπουδές εργασία, και το 74,19% δηλώνουν ευχαριστημένες από την επαγγελματική τους πορεία. Η επόμενη ερώτηση αφορά το κατά πόσο έχουν ή θα ήθελαν να έχουν δική τους επιχείρηση, και το 40,21% αυτών εκφράστηκε θετικά σε ένα τέτοιο ενδεχόμενο. Σχήμα 6.4: Ερωτήσεις 9-13 (βλ. Παράρτημα ΙΙΙ) Στο επόμενο σχήμα παρουσιάζεται ο τρόπος με τον οποίο οι γυναίκες απόφοιτοι του Τμήματος βρήκαν εργασία. Παρατηρούμε ότι οι περισσότερες (ποσοστό 28,57%) χρησιμοποίησαν κάποια γνωριμία. Περίπου μία στις τέσσερις βρήκε εργασία μέσω δημόσιου διαγωνισμού, ενώ από 17% περίπου δήλωσαν ότι βρήκαν εργασία από αγγελία και από συστάσεις Καθηγητών, αντίστοιχα. Οι υπόλοιπες βρήκαν εργασία με άλλο τρόπο. 22

24 Σχήμα 6.5: Τρόπος εύρεσης εργασίας Στη συνέχεια παρουσιάζεται η σχέση εργασίας που έχουν οι εργαζόμενες. Αξίζει να σημειωθεί ότι οι περισσότερες (περίπου μία στις τρεις) γυναίκες εργαζόμενες απόφοιτοι του Τμήματος απασχολούνται με συμβάσεις έργου, ενώ ένα μεγάλο ποσοστό γυναικών απασχολούνται ως μισθωτές τόσο στον ιδιωτικό όσο και στο δημόσιο τομέα. Επιπρόσθετα, το 12,09% σχετίζεται με την εκπαίδευση (δευτεροβάθμια ή τριτοβάθμια) ενώ οι υπόλοιπες είναι είτε αυτοαπασχολούμενες είτε έχουν οικογενειακή επιχείρηση. Σχήμα 6.6: Μορφή απασχόλησης Οι δυσκολίες που συναντά μία γυναίκα στον επαγγελματικό βίο είναι συνήθως πολύ περισσότερες από αυτές που συναντά ένας άντρας. Στο σχήμα 6.7 παρουσιάζονται οι δυσκολίες που έχουν συναντήσει οι γυναίκες απόφοιτοι του Τμήματος. Η σημαντικότερη δυσκολία φαίνεται να είναι ο αθέμιτος επαγγελματικός ανταγωνισμός. Αξιοπρόσεκτο είναι και το γεγονός ότι μία στις πέντε γυναίκες απάντησαν ότι δε συνάντησαν καμία δυσκολία κατά την επαγγελματική τους εξέλιξη. 23

25 Σχήμα 6.7: Κύρια δυσκολία στην επαγγελματική εξέλιξη Παρότι οι περισσότερες γυναίκες θεωρούν ότι οι οικογενειακοί λόγοι δεν αποτέλεσαν τροχοπέδη στην επαγγελματική τους καταξίωση, μία στις τέσσερις θεωρεί ότι το σημαντικότερο κριτήριο για επιθυμητή εργασία είναι να είναι συμβατή με την οικογένειά της, όπως φαίνεται και στο παρακάτω σχήμα. Το ίδιο περίπου ποσοστό θεωρεί σημαντικότερο από όλα την καλή αμοιβή, αλλά οι περισσότερες γυναίκες (ποσοστό 26,53%) πιστεύουν ότι το σημαντικότερο κριτήριο είναι οι προοπτικές εξέλιξης στο χώρο όπου εργάζονται. Το τελευταίο στατιστικό δείχνει ότι στις μέρες μας οι γυναίκες είναι περισσότερο δραστήριες από ότι παλαιότερα και μάλιστα δίνουν μεγάλη βάση στην οικοδόμηση μίας επιτυχημένης καριέρας σχεδιάζοντας το μέλλον τους σε μακροπρόθεσμη βάση και όχι μόνο βραχυπρόθεσμα. Σχήμα 6.8: Σημαντικότερο κριτήριο επιθυμητής εργασίας Οι γυναίκες που έμειναν στην πόλη όπου σπούδαζαν, τη Θεσσαλονίκη, είναι το 41,30% των αποφοίτων γυναικών του Τμήματος, όπως παρουσιάζεται και στο αμέσως επόμενο σχήμα, είτε επειδή εκεί είναι ο τόπος κατοικίας των γονέων τους, είτε επειδή εκεί απέκτησαν τις κατάλληλες γνωριμίες για να εξελιχθούν επαγγελματικά. Το 20,65% των γυναικών εγκατέλειψαν τη Θεσσαλονίκη και επέστρεψαν για εργασία στον τόπο 24

26 κατοικίας των γονέων τους, ενώ το 38,04% εγκατέλειψαν τόσο τη Θεσσαλονίκη όσο και τον τόπο κατοικίας των γονέων τους για να βρουν εργασία σε άλλη περιοχή, που ως επί των πλείστων είναι η πρωτεύουσα. Σχήμα 6.9: Τόπος απασχόλησης Τα τελευταία χρόνια η ανεργία έχει επεκταθεί και επηρεάζει όλους τους νέους, ακόμα και αυτούς που έχουν ένα ή περισσότερα πτυχία, μεταπτυχιακά, ακόμη και διδακτορικό. Είναι γεγονός ότι το φύλο που πλήττεται περισσότερο από την ανεργία είναι το γυναικείο. Παρόλα αυτά, όμως, οι γυναίκες Διπλωματούχοι Μηχανικοί του Τμήματος παρουσιάζουν ιδιαίτερα ευοίωνα στατιστικά στο συγκεκριμένο ζήτημα, γεγονός που καταδεικνύει το επίπεδο των σπουδών που προσφέρει το Τμήμα στους φοιτητές και την απήχηση που έχει αυτό στους εργοδότες. Στο σχήμα που παρουσιάζεται παρακάτω, βλέπουμε ότι ένα ποσοστό της τάξης του 80% των αποφοίτων γυναικών του Τμήματος βρήκε εργασία η οποία ξεκίνησε είτε κατά τη διάρκεια των προπτυχιακών σπουδών, είτε μέχρι το πολύ έξι μήνες μετά την κτήση του διπλώματος. Σχήμα 6.10: Διάστημα εύρεσης απασχόλησης μετά τις σπουδές 25

27 Τέλος, αξίζει να σημειωθεί ότι οι γυναίκες που πήραν μέρος στην έρευνα ήταν στο μεγαλύτερο ποσοστό τους ευχαριστημένες που το Τμήμα επικοινώνησε μαζί τους για τη διεξαγωγή της συγκεκριμένης έρευνας. Επίσης, προθυμοποιήθηκαν σε ποσοστό 87% περίπου να συμμετάσχουν και σε άλλες έρευνες του πανεπιστημίου στο μέλλον. 7. ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ Η παρούσα έρευνα διεξήχθη με σκοπό τη μελέτη διαφόρων στατιστικών στοιχείων των γυναικών που φοιτούν ή έχουν αποφοιτήσει από το Τμήμα Ηλεκτρολόγων Μηχανικών και Μηχανικών Υπολογιστών Α.Π.Θ. Πιο συγκεκριμένα μελετήθηκαν τα στατιστικά για την εισαγωγή στο Τμήμα, τις προπτυχιακές σπουδές, τις μεταπτυχιακές σπουδές, την πρακτική άσκηση και την επαγγελματική αποκατάσταση. Για τη μελέτη της πορείας σπουδών και τη στατιστική επεξεργασία των στοιχείων χρησιμοποιήθηκε το πλήρες δείγμα του Τμήματος από όλα τα έτη 1979 έως 2008, όσον αφορά τα στατιστικά των εισακτέων, και από το 1988 έως 2008, όσον αφορά τους πτυχιούχους του Τμήματος. Για τα αποτελέσματα που παρουσιάστηκαν σχετικά με την επαγγελματική αποκατάσταση χρησιμοποιήθηκε ένα αξιόπιστο δείγμα επί του συνόλου των αποφοίτων γυναικών, οι οποίες απάντησαν σε ένα ερωτηματολόγιο 20 ερωτήσεων. Σύμφωνα με τα αποτελέσματα, φαίνεται ότι το ποσοστό των γυναικών που φοιτούν στο Τμήμα αυξάνεται σταθερά στη διάρκεια λειτουργίας του, και παράλληλα παρατηρείται ότι οι γυναίκες εισάγονται στις πρώτες θέσεις. Είναι επίσης αισιόδοξο το συμπέρασμα ότι οι περισσότερες φοιτήτριες ολοκληρώνουν τις σπουδές τους μέχρι τα 6 χρόνια με διαρκή τάση για μείωση. Παράλληλα, παρατηρήθηκε ότι περισσότερες είναι οι φοιτήτριες που δεν ολοκληρώνουν τις σπουδές τους, σε σχέση με τους άντρες φοιτητές, αν η σύγκριση γίνει ως ποσοστό επί των εισαχθέντων. Πρόσθετα, το ποσοστό των εν ενεργεία γυναικών υποψήφιων Διδακτόρων του Τμήματος είναι σχεδόν ίδιο με το ποσοστό των αποφοίτων γυναικών, γεγονός που δείχνει ότι η εκπόνηση Διδακτορικής Διατριβής, αλλά και γενικότερα η έρευνα ελκύει το ίδιο άντρες και γυναίκες. Επίσης, μελετήθηκε το ποσοστό των γυναικών που παρακολούθησαν το πρόγραμμα πρακτικής άσκησης του Τμήματος. Εδώ επισημάνθηκε το γεγονός ότι οι φοιτήτριες ενδιαφέρονται περισσότερο από τους συμφοιτητές τους για εργασία σε πρακτική άσκηση. Στη συνέχεια, διαπιστώθηκε ότι το Τμήμα βρίσκεται στις πρώτες θέσεις προτίμησης των υποψηφίων μαθητριών στις εισαγωγικές πανελλήνιες εξετάσεις, ενώ τέσσερις στις πέντε γυναίκες δήλωσαν αρκετά ικανοποιημένες από τις προπτυχιακές σπουδές. Επίσης, παρατηρήθηκε ότι μεγάλα ποσοστά γυναικών που συνέχισαν με την παρακολούθηση μεταπτυχιακών ή την εκπόνηση Διδακτορικού, εργάζονταν παράλληλα με αυτά τα προγράμματα. Πρόσθετα, παρατηρείται ότι το 85,71% των αποφοίτων γυναικών είναι σήμερα ενεργές επαγγελματίες. Αξίζει να σημειωθεί εδώ ότι οι περισσότερες γυναίκες βρήκαν εργασία χρησιμοποιώντας κάποια γνωριμία, όπως και ότι οι περισσότερες γυναίκες εργάζονται με συμβάσεις έργου. Τέλος, διαπιστώθηκε ότι οι γυναίκες Διπλωματούχοι Μηχανικοί απόφοιτοι του Τμήματος δείχνουν να αντιμετωπίζουν 26

28 ιδιαίτερα ευοίωνα τη σημερινή μάστιγα της ανεργίας, γεγονός που επιδεικνύει το επίπεδο των σπουδών που προσφέρει το Τμήμα στους φοιτητές και την απήχηση που έχει αυτό στους εργοδότες. Ολοκληρώνοντας αυτήν την έρευνα, καλό θα είναι να αναφερθεί η χρησιμότητα που θα μπορούσε να έχει ο θεσμός του μέντορα αν εφαρμοζόταν στο Τμήμα και στο πανεπιστήμιο γενικότερα, τόσο κατά τη διάρκεια των προπτυχιακών σπουδών όσο και για την επαγγελματική αποκατάσταση, των γυναικών αλλά και των αντρών, φοιτητών και αποφοίτων του Τμήματος, αντίστοιχα. Ο συγκεκριμένος θεσμός λειτουργεί με επιτυχία σε διάφορους φορείς της παγκόσμιας κοινότητας, τόσο με τη μορφή των κέντρων επαγγελματικής κατάρτισης (κυρίως ιδιωτικών), όσο και σε επιστημονικούς οργανισμούς, όπως είναι το IEEE. 27

29 ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ 1) Χριστίνα Αθανασιάδου, «Μελέτη Απορρόφησης Αποφοίτων Α.Π.Θ.», Γραφείο Διασύνδεσης Α.Π.Θ., Απρίλιος ) «Έρευνα για την Επαγγελματική Κατάσταση και Απασχόληση των Διπλωματούχων Μηχανικών», MRB Hellas για λογαριασμό του Τ.Ε.Ε., Σεπτέμβριος ) (Ένωση Διπλωματούχων Ελληνίδων Μηχανικών Ε.Δ.Ε.Μ.) 4) (Σύνδεσμος Ελληνίδων Επιστημόνων) 5) (Κέντρο Ερευνών για Θέματα Ισότητας Κ.Ε.Θ.Ι.) 6) (Τμήμα Ηλεκτρολόγων Μηχανικών και Μηχανικών Υπολογιστών Τ.Η.Μ.Μ.Υ.) 7) Mάρνυ Παπαματθαίου, «Κάθε υπουργός και εξεταστικό σύστημα», δημοσίευμα στην εφημερίδα «Το ΒΗΜΑ», 5 Φεβρουαρίου 2006, σελ. A40, κωδικός άρθρου: B14682A401. 8) Ανδρέας Α. Κιντής, «Στατιστικές και Οικονομετρικές Μέθοδοι», Gutenberg, Αθήνα, ) Δημήτριος Ιωαννίδης, «Στατιστική για Οικονομολόγους», Πανεπιστήμιο Μακεδονίας Οικονομικών και Κοινωνικών Επιστημών, Θεσσαλονίκη, ) Definitions and Formulae with Statistical Tables for Elementary Statistics and Quantitative Methods Courses, Department of Statistics, University of Oxford, October ) (Statistics Tutorial) 28

30 ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ Ι (ΣΤΑΤΙΣΤΙΚΗ ΔΕΙΓΜΑΤΟΛΗΨΙΑ) Σύμφωνα με την κοινή μεθοδολογία της μελέτης, το μέγεθος του δείγματος του τμήματος προέκυψε από τον στατιστικό τύπο: n' = [SE(p) 2 * P* (1 - P) ] / t 2, με διάστημα εμπιστοσύνης 90%, P = 30% και διαστημική εκτίμηση t = 7% 2. P = 30% σημαίνει ότι η πιθανότητα εμφάνισης ενός χαρακτηριστικού στον πληθυσμό δεν ξεπερνάει το 30% και του αντιθέτου του το 70%. Το μέγεθος του δείγματος που έδινε ο παραπάνω στατιστικός τύπος ήταν 745 απόφοιτοι. Καθώς το μέγεθος 745 απόφοιτοι θεωρήθηκε σχετικά μεγάλο ως προς αυτό του πραγματικού πληθυσμού (σύνολο αποφοίτων αντρών γυναικών), εφαρμόσθηκε η εξής στατιστική διόρθωση: n = N*n' / N+n' (όπου, n είναι το τελικό μέγεθος του δείγματος μετά τη διόρθωση, n είναι το μέγεθος του δείγματος 745, που προέκυψε από τον παραπάνω στατιστικό τύπο, και N είναι ο πληθυσμός, δηλαδή ο αριθμός αποφοίτων). Η παραπάνω διόρθωση ανάγεται στην τεχνική FPS (Finite Population Sampling), εφαρμόζεται συχνά και χρειάζεται όταν ο στατιστικός πληθυσμός αναφοράς είναι πεπερασμένος. Έτσι, το μέγεθος του δείγματος μειώθηκε. Ο πληθυσμός των αποφοίτων του Τμήματος (από το 1988 έως το 2008 που λήφθηκε το δείγμα) είναι 2978 άτομα, από τους οποίους οι 487 είναι γυναίκες (ποσοστό 16,35%) και το τελικό δείγμα που λήφθηκε για τη δειγματοληψία είναι το 20% αυτών, δηλαδή 98 γυναίκες. 29

31 ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ ΙΙ (ΠΗΓΕΣ ΣΥΓΚΕΝΤΡΩΣΗΣ ΥΛΙΚΟΥ) Η συγκέντρωση του υλικού έγινε πολύπλευρα. Η σημαντικότερη πηγή πληροφοριών ήταν η γραμματεία του Τμήματος. Σημαντική βοήθεια στη συλλογή των στοιχείων ήταν το γεγονός ότι η μηχανογράφηση της γραμματείας έγινε στις αρχές τις δεκαετίας του 80, κάτι που διευκόλυνε την επεξεργασία των δεδομένων, και συντέλεσε ώστε στο τελικό αποτέλεσμα να ληφθεί ολόκληρο το δείγμα των φοιτητών και αποφοίτων του Τμήματος και όχι να γίνει στατιστική δειγματοληψία σε όλα τα πεδία της μελέτης. Επιπρόσθετα, σημαντικές πληροφορίες κυρίως για την επαγγελματική σταδιοδρομία των αποφοίτων γυναικών συλλέχθηκαν από τηλεφωνική επικοινωνία με τις αποφοίτους στη βάση του ερωτηματολογίου, το οποίο αναλύεται στο Παράρτημα ΙΙΙ. Επίσης, υπήρξε επικοινωνία με το Γραφείο Διασύνδεσης του Α.Π.Θ., το οποίο έχει πραγματοποιήσει μία σχετική στατιστική έρευνα για τους αποφοίτους των ετών , για 38 τμήματα του Α.Π.Θ. Η μελέτη αυτή στάθηκε μοντέλο εργασίας της παρούσας, καθώς και της σύνταξης του ερωτηματολογίου. Παράλληλα, πραγματοποιήθηκαν επαφές τόσο με το Τ.Ε.Ε., όσο και με το Σύλλογο Μηχανολόγων-Ηλεκτρολόγων Βορείου Ελλάδος (Σ.Μ.Η.Β.Ε.), για τη συλλογή πληροφοριών και σχετικών στατιστικών στοιχείων. Ακόμη, ερευνήθηκαν διάφοροι σύλλογοι γυναικών και οι δραστηριότητές τους όσον αφορά σχετικές με την παρούσα μελέτες, μεταξύ των οποίων η Ένωση Διπλωματούχων Ελληνίδων Μηχανικών (Ε.Δ.Ε.Μ.), ο Σύνδεσμος Ελληνίδων Επιστημόνων και το Κέντρο Ερευνών για Θέματα Ισότητας (Κ.Ε.Θ.Ι.). Στην ιστοσελίδα της Ε.Δ.Ε.Μ. υπάρχει μία συναφής έρευνα, η οποία πραγματοποιήθηκε από την MRB Hellas για λογαριασμό του Τ.Ε.Ε. το Το Κ.Ε.Θ.Ι. από την άλλη πλευρά, έχει κάνει διάφορες έρευνες, από τις οποίες μελετήθηκαν οι σχετικές έρευνες για α) την τριτοβάθμια εκπαίδευση όσον αφορά τους φοιτητές, τους αποφοίτους, τους μεταπτυχιακούς φοιτητές, τους διδάκτορες και το διδακτικό προσωπικό ( MIA/index.htm) που διεξήχθη για το διάστημα , και β) την απασχόληση με διάφορες επιμέρους μελέτες για διαστήματα από το 1993 μέχρι το 2001 ( Τέλος, πραγματοποιήθηκε εκτενής έρευνα στη διεθνή βιβλιογραφία, τόσο με την παραγγελία βιβλίων μέσω της βιβλιοθήκης του Τμήματος, όσο και με χρήση του διαδικτύου. 30