ΠΑΝΤΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΚΟΙΝΩΝΙΚΩΝ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΚΩΝ ΕΠΙΣΤΗΜΩΝ ΤΜΗΜΑ ΚΟΙΝΩΝΙΚΗΣ ΠΟΛΙΤΙΚΗΣ ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΕΣ ΘΕΩΡΙΕΣ ΤΗΣ ΚΟΙΝΩΝΙΚΗΣ ΠΟΛΙΤΙΚΗΣ ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ

Transcript

1 ΠΑΝΤΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΚΟΙΝΩΝΙΚΩΝ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΚΩΝ ΕΠΙΣΤΗΜΩΝ ΤΜΗΜΑ ΚΟΙΝΩΝΙΚΗΣ ΠΟΛΙΤΙΚΗΣ ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΕΣ ΘΕΩΡΙΕΣ ΤΗΣ ΚΟΙΝΩΝΙΚΗΣ ΠΟΛΙΤΙΚΗΣ ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ Διδάσκουσα ΜΑΡΙΑ ΚΑΡΑΜΕΣΙΝΗ Αναπληρώτρια Καθηγήτρια Αθήνα 2012

2 Οι σημειώσεις πανεπιστημιακών παραδόσεων του μαθήματος των Οικονομικών Θεωριών της Κοινωνικής Πολιτικής στηρίχθηκαν στην εξής βασική βιβλιογραφία: J. Le Grand, C. Propper and R. Robinson, The Economics of Social Problems, Macmillan N. Barr, The Economics of the Welfare State, Oxford University Press, R. Boyer, Justice sociale et performances économiques: de l alliance cachée au conflit ouvert?, Couverture orange 9135, CEPREMAP, Paris A. Gélédan, Histoire des pensées économiques, éd. Sirey, Paris I. Gough, The Political Economy of the Welfare State, Macmillan, E. Hobsbawm, Η εποχή των επαναστάσεων , New American Library 1962 (ελλ. έκδοση ΜΙΕΤ, Αθήνα 1992). I. I. Rubin, Ιστορία οικονομικών θεωριών, Μόσχα και Λένινγκραντ 1929 (ελλ. έκδοση Κριτική, Αθήνα 1994). Δ. Καράγιωργας, Δημόσια οικονομική 1: Οι οικονομικές λειτουργίες του κράτους, Παπαζήσης, J. Stiglitz, The Economics of the Public Sector, 1988 (ελληνική έκδοση, Κριτική, Αθήνα 1992). Μ. Ψαλιδόπουλος, Οικονομικές θεωρίες και κοινωνική πολιτική, Αίολος, Την ευθύνη της σύνταξής τους φέρει αποκλειστικά η διδάσκουσα. 2

3 ΠΙΝΑΚΑΣ ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΩΝ 1. Εισαγωγή 1.1 Σκοπός του μαθήματος και βασικά ερωτήματα 1.2 Κοινωνικοί στόχοι και τρόποι κατανομής των κοινωνικών πόρων και διανομής του εισοδήματος και του πλούτου 2. Πολιτική θεωρία της κρατικής παρέμβασης και κοινωνικό κράτος 2.1 Πολιτικo-φιλοσοφικές θεωρίες για την κοινωνία και κρατική παρέμβαση 2.2 Η στάση των θεωρητικών ρευμάτων απέναντι στο κοινωνικό κράτος 3. Οικονομική θεωρία και κοινωνική πολιτική σύντομη επισκόπηση 3.1 Κλασική σχολή: η κοινωνική πολιτική είναι άχρηστη και επιζήμια 3.2 Νεοκλασική σχολή: κρατική παρέμβαση όπου αποτυγχάνει η αγορά 3.3 Κεϋνσιανή θεωρία: η κοινωνική πολιτική τονώνει την οικονομική μεγέθυνση 3.4 Μαρξιστική θεωρία και πολιτική οικονομία του κοινωνικού κράτους 4. Νεοκλασική οικονομική θεωρία της ευημερίας 4.1 Αποτελεσματική κατανομή πόρων ποσότητα παραγωγής ενός προϊόντος 4.2 Η άριστη/αποτελεσματική κατά Παρέτο κατανομή πόρων 4.3 Οι ανεπάρκειες της αγοράς για την επίτευξη αποτελεσματικότητας και δικαιοσύνης και η θεωρητική δικαιολόγηση της κρατικής παρέμβασης 4.4 Η σχέση μεταξύ αποτελεσματικότητας και κοινωνικής δικαιοσύνης 5. Οικονομική θεωρία και κρατική παρέμβαση σε εφαρμοσμένα πεδία κοινωνικής πολιτικής 5.1 Κοινωνική ασφάλιση 5.2 Εκπαίδευση 5.3 Υγειονομική περίθαλψη 5.4 Κοινωνική μέριμνα 5.5 Στέγαση 3

4 1. ΕΙΣΑΓΩΓΗ Η συμβατική διάκριση της οικονομικής από την κοινωνική πολιτική γίνεται στη βάση της αμφιλεγόμενης διάκρισης των οικονομικών από τα κοινωνικά προβλήματα, δεδομένου ότι στην πραγματικότητα το σύνολο των προβλημάτων μιας κοινωνίας, συμπεριλαμβανομένων και των οικονομικών, αποτελούν κοινωνικά προβλήματα. Σύμφωνα με τη συμβατική διάκριση, τα βασικά οικονομικά προβλήματα αναφέρονται στην οικονομική ανάπτυξη, την ανεργία και τον πληθωρισμό, ενώ τα κοινωνικά προβλήματα εμφανίζονται σε πεδία όπως η υγεία, η εκπαίδευση, η στέγαση, η κοινωνική ασφάλιση και μέριμνα, το περιβάλλον, η διανομή του εισοδήματος κλπ.. Για τις πρακτικές ανάγκες του μαθήματος «Οικονομικές θεωρίες της κοινωνικής πολιτικής», θα δεχθούμε τη συμβατική διάκριση των οικονομικών από τα κοινωνικά προβλήματα, θεωρώντας ταυτόχρονα ότι αυτή οριοθετεί και τα πεδία της οικονομικής και κοινωνικής πολιτικής αντίστοιχα. 1.1 Σκοπός του μαθήματος και βασικά ερωτήματα Ο σκοπός του μαθήματος είναι να δείξει πώς η(οι) οικονομική(ες) θεωρία(ες) δικαιολογεί(ούν) την κρατική παρέμβαση στα πεδία της κοινωνικής πολιτικής και ποιές μορφές μπορεί να πάρει ανάλογα με το πρόβλημα που καλείται να επιλύσει. Τα κομβικά ερωτήματα που θα μας απασχολήσουν στο μάθημα είναι τα εξής: 1. Ποιοί είναι οι βασικοί κοινωνικοί στόχοι και πώς η οργάνωση της οικονομίας σε μια κοινωνία συνδέεται με την επίτευξή τους; 2. Ποιά είναι τα πλεονεκτήματα και τα μειονεκτήματα της αγοράς ως προς την επίτευξη των κοινωνικών στόχων στο πλαίσιο των κεφαλαιοκρατικών κοινωνιών; 3. Σε ποιές περιπτώσεις (πότε) πρέπει να παρεμβαίνει το κράτος στην οικονομία και στα βασικά πεδία της κοινωνικής πολιτικής εκπαίδευση, υγεία, ασφάλιση, φροντίδα, στέγαση βάσει ποιάς λογικής (γιατί) και με ποιά μορφή (πώς); 1.2 Κοινωνικοί στόχοι και εναλλακτικοί τρόποι οικονομικής οργάνωσης Η ευημερία αποτελεί βασική έννοια της οικονομικής επιστήμης. Τα άτομα αντλούν ευημερία από την ικανοποίηση των αναγκών τους μέσω της κατανάλωσης προϊόντων και ελεύθερου χρόνου. Η παραγωγή έχει ως απώτερο σκοπό την κατανάλωση και γι αυτό πρέπει να ανταποκρίνεται ποσοτικά και ποιοτικά στις κοινωνικές ανάγκες. 4

5 Αν ο κεντρικός στόχος μιας οργανωμένης κοινωνίας είναι η μεγιστοποίηση της κοινωνικής ευημερίας, οριζόμενη ως η μέγιστη δυνατή ευημερία για το μέγιστο αριθμό ή το σύνολο των ατόμων, τότε η εκπλήρωσή του προϋποθέτει την επίτευξη δύο άλλων ενδιάμεσων στόχων που είναι η οικονομική αποτελεσματικότητα και η κοινωνική δικαιοσύνη. Οι τελευταίες αναγνωρίζονται μεν ευρέως ως οι βασικοί κοινωνικοί στόχοι, αλλά δεν είναι και οι μοναδικοί. Άλλοι στόχοι που μπορεί να συμβάλλουν στην αύξηση της κοινωνικής ευημερίας είναι η ελευθερία επιλογής του καταναλωτή, η ελευθερία επιχειρηματικής δράσης, η κοινωνική αλληλεγγύη κ.α.. Η σχετική βαρύτητα που έχουν οι παραπάνω στόχοι σε μία συγκεκριμένη κοινωνία μία δεδομένη χρονική στιγμή είναι αποτέλεσμα της ιδεολογικής αντιπαράθεσης και της σύγκρουσης συμφερόντων, που συντελούνται στο πλαίσιο της πολιτικής διαδικασίας. Σ αυτήν την αντιπαράθεση και σύγκρουση αξιοποιούνται αμέσως ή εμμέσως οι διάφορες φιλοσοφικο-πολιτικές θεωρίες για την κοινωνία, οι οποίες επιλέγουν και ιεραρχούν τους κοινωνικούς στόχους. Είναι σημαντικό να αναγνωρίσει κανείς ότι μερικοί από τους στόχους που μόλις παραθέσαμε μπορεί να συγκρούονται μεταξύ τους. Συχνά η επίτευξη μεγαλύτερης αποτελεσματικότητας εξασφαλίζεται εις βάρος της κοινωνικής δικαιοσύνης. Μία κοινωνία όπου η ελευθερία του επιχειρείν είναι απόλυτη είναι απίθανο να χαρακτηρίζεται από υψηλό βαθμό κοινωνικής αλληλεγγύης. Οταν μία κοινωνία δίνει ιδιαίτερη βαρύτητα στην ελευθερία επιλογής του καταναλωτή είναι πολύ πιθανόν να μην είναι δίκαιη. Αυτό σημαίνει, ότι σε οποιαδήποτε απόφαση σχετική με τον «καλύτερο δυνατό» τρόπο κατανομής των κοινωνικών πόρων και διανομής του κοινωνικού προϊόντος, ενδέχεται να υπάρχει ανταγωνισμός μεταξύ κοινωνικών στόχων. Οταν η επιδίωξη ενός στόχου προχωρεί πολύ μακριά, τότε το ενδεχόμενο επίτευξης κάποιων άλλων απομακρύνεται. Κάθε κοινωνία οργανώνει την οικονομία της με κάποιο τρόπο ώστε να επιτυγχάνει ένα μίγμα από τους προαναφερθέντες κοινωνικούς στόχους. Το μίγμα αυτό επιλέγεται μέσω της πολιτικής διαδικασίας και της ιδεολογικής αντιπαράθεσης. Έχουν υπάρξει ιστορικά διαφορετικοί τρόποι οικονομικής οργάνωσης των κοινωνιών. Κάθε τρόπος οικονομικής οργάνωσης περιλαμβάνει έναν τρόπο κατανομής των κοινωνικών πόρων 1 μεταξύ εναλλακτικών παραγωγικών χρήσεων, 2 1 Αναφερόμαστε στου παραγωγικούς πόρους της κοινωνίας: τη γη (έδαφος, υπέδαφος, πρώτες ύλες), την εργασία και το υλικό κεφάλαιο (ζώα, εργαλεία, μηχανήματα). 5

6 έναν τρόπο παραγωγής του προϊόντος της οικονομίας 3 και έναν τρόπο διανομής του παραχθέντος προϊόντος. 4 Η κατανομή των κοινωνικών πόρων συνδέεται με κάποιο τρόπο με τις κοινωνικές ανάγκες ή/και προτιμήσεις. 5 Στον καπιταλισμό, τόσο η διαπίστωση των κοινωνικών αναγκών και προτιμήσεων όσο και η αντιστοιχούσα σ αυτές τις ανάγκες/προτιμήσεις κατανομή πόρων συντελούνται μέσω της ανταλλαγής εμπορευμάτων με χρήμα στην αγορά. Οι αυξομειώσεις των τιμών υποδηλώνουν την έλλειψη ή υπερ-επάρκεια των παραγόμενων προϊόντων σε σχέση με τις ανάγκες/προτιμήσεις των καταναλωτών, ενώ το ύψος των τιμών των προϊόντων και των παραγωγικών πόρων καθορίζει το κέρδος των επιχειρήσεων υπό τις δεδομένες συνθήκες παραγωγής. Εφόσον η καπιταλιστική παραγωγή είναι παραγωγή εμπορευμάτων με σκοπό το κέρδος, οι διαφορετικές προσδοκίες κέρδους ρυθμίζουν το ύψος των επενδύσεων και άρα την κατανομή της εργασιακής δύναμης, των μέσων παραγωγής και των φυσικών πόρων που διαθέτει η κοινωνία στους διάφορους κλάδους παραγωγής. Από την άλλη, η διανομή του προϊόντος ως εισόδημα εξαρτάται από το βαθμό εκμετάλλευσης της μισθωτής εργασίας από το κεφάλαιο και από την αναλογία μεταξύ των διαφόρων μερών στα οποία διασπάται η υπεραξία (κέρδος, τόκος, γαιοπρόσοδος, φόροι κλπ.). Στις χώρες του πρώην «υπαρκτού σοσιαλισμού», η διαπίστωση των κοινωνικών αναγκών και προτιμήσεων και η αντιστοιχούσα σ αυτές κατανομή της εργασιακής δύναμης, των μέσων παραγωγής και των φυσικών πόρων δεν συντελείτο από την αγορά, αλλά ρυθμιζόταν αν και όχι αποκλειστικά, ωστόσο σε ευρεία κλίμακα συνειδητά από το κράτος μέσω του σχεδίου (πλάνου). Η κυρίαρχη μορφή παραγωγής ήταν η παραγωγή εμπορευμάτων από κρατικές επιχειρήσεις όχι με σκοπό το κέρδος, αλλά με σκοπό την ικανοποίηση των κοινωνικών αναγκών, όπως αυτές ορίζονταν και ιεραρχούνταν από τους υπεύθυνους του κεντρικού σχεδιασμού. 2 Δηλαδή μεταξύ της παραγωγής διαφορετικών προϊόντων. 3 Ένας τρόπος παραγωγής δεν περιλαμβάνει μόνο τις τεχνικές συνθήκες παραγωγής (τρόπος συνδυασμού των παραγωγικών πόρων) αλλά και τις κοινωνικές σχέσεις παραγωγής (ιδιοκτησία των μέσων παραγωγής και του προϊόντος της εργασίας, μορφές εργασίας). 4 Η διαδικασία διανομής μετατρέπει το προϊόν σε εισόδημα (χρηματικό ή σε είδος). Κατ οικονομία συχνά χρησιμοποιούμε την έννοια διανομή του εισοδήματος αντί της ορθότερης φράσης «διανομή του προϊόντος υπό μορφή εισοδήματος». 5 Οι κοινωνικές ανάγκες δεν είναι σταθερές, αλλά μεταβάλλονται με το ύψος του εισοδήματος, τα καταναλωτικά πρότυπα και τις αξίες μιας κοινωνίας. 6

7 Στις σύγχρονες καπιταλιστικές κοινωνίες, ιδίως μετά τον Β Παγκόσμιο Πόλεμο, η ιδιωτική παραγωγή εμπορευμάτων και η κατανομή των κοινωνικών πόρων μέσω της αγοράς συνυπήρχε για πολλές δεκαετίες με έναν εκτεταμένο δημόσιο τομέα και την κατανομή κοινωνικών πόρων μέσω του κράτους (δημόσιες δαπάνες). Τα μερίδια της αγοράς και του κράτους ως προς την κατανομή των συνολικών κοινωνικών πόρων και την παραγωγή του συνολικού προϊόντος της οικονομίας διέφερε από χώρα σε χώρα. Οι μεταπολεμικές καπιταλιστικές οικονομίες ονομάστηκαν μικτές, εξαιτίας της συνύπαρξης αγοράς και κράτους και του διευρυνόμενου ρόλου του τελευταίου. Την τελευταία εικοσιπενταετία η έκταση του δημόσιου τομέα έχει περιοριστεί, μέσω ενός προγράμματος «απελευθέρωσης» της οικονομίας από τα «δεσμά» του κράτους. Το πρόγραμμα αυτό αντανακλά το πολιτικό πρόταγμα του νεοφιλελευθερισμού. 1.3 Σπάνις πόρων, κόστος ευκαιρίας και οικονομική αποτελεσματικότητα Η οικονομική επιστήμη ασχολείται με το πώς η κοινωνία χρησιμοποιεί τους περιορισμένους πόρους που διαθέτει για να παράγει αγαθά και υπηρεσίες που ικανοποιούν τις ανάγκες των μελών της. Ο παραπάνω ορισμός, που εμπεριέχεται στα περισσότερα εγχειρίδια εισαγωγής στην οικονομική θεωρία, αποκρύπτει μέσω μιας ανιστορικής γενίκευσης το γεγονός ότι το κύριο σώμα της οικονομικής επιστήμης έχει ασχοληθεί με την ανάλυση των κεφαλαιοκρατικών κοινωνιών, που χαρακτηρίζονται αφενός από την ατομική ιδιοκτησία των μέσων παραγωγής και τις άνισες σχέσεις δύναμης μεταξύ μισθωτής εργασίας και κεφαλαίου, αφετέρου από την ελεύθερη επιχειρηματική δράση και τον ανταγωνισμό των κεφαλαίων στην αγορά. Σύμφωνα με την ορθόδοξη οικονομική ανάλυση, η σπάνις (=ανεπάρκεια, έλλειψη) πόρων σε σχέση με τις κοινωνικές ανάγκες, αναγκάζει κάθε κοινωνία να επιλέγει ποιά προϊόντα πρέπει να παραχθούν και σε ποιές ποσότητες. Επιπλέον, η σπάνις πόρων συνεπάγεται ότι η παραγωγή ενός συγκεκριμένου προϊόντος έχει κόστος, με τη μορφή άλλων αγαθών και υπηρεσιών που θα μπορούσαν να παραχθούν στη θέση του με τους ίδιους πόρους που αναλώνονται για την παραγωγή του. Για παράδειγμα, ο χρόνος εργασίας και οι μηχανές που χρησιμοποιούνται για την παραγωγή αυτοκινήτων δεν μπορούν να διατεθούν για την κατασκευή σχολείων. Το κόστος παραγωγής ενός προϊόντος, οριζόμενο ως ισοδύναμο του κόστους των προϊόντων που θα μπορούσαν να είχαν παραχθεί εναλλακτικά στη θέση του, αποκαλείται κόστος ευκαιρίας. Κάθε προϊόν έχει ένα κόστος ευκαιρίας μόνο όταν οι 7

8 κοινωνικοί πόροι χρησιμοποιούνται πλήρως. Όταν υπάρχουν αργούσες παραγωγικές δυνατότητες, δηλαδή υποαπασχολούνται οι παραγωγικοί πόροι (ανεργία ή μη πλήρης αξιοποίηση του υπάρχοντος αποθέματος μηχανών), τότε η παραγωγή ενός προϊόντος έχει μηδενικό κόστος ευκαιρίας, διότι δεν στερεί ήδη απασχολούμενους παραγωγικούς πόρους από την παραγωγή άλλων προϊόντων. Η σπάνις των πόρων και το κόστος ευκαιρίας επιβάλλουν τη μη σπατάλη των πόρων, ώστε να μεγιστοποιηθεί το παραγόμενο προϊόν, η κατανάλωση και άρα η κοινωνική ευημερία. Αυτό επιτυγχάνεται αφενός με την εναρμόνιση της κατανομής των πόρων μεταξύ παραγωγικών χρήσεων με τις κοινωνικές ανάγκες και προτιμήσεις, αφετέρου, με την εξοικονόμηση πόρων κατά την παραγωγή των προϊόντων. Έτσι η κοινωνία αποφεύγει να παράγει άχρηστα προϊόντα που κανείς δεν επιθυμεί να καταναλώσει ή να παράγει μεν χρήσιμα προϊόντα αλλά με περισσότερους πόρους από αυτούς που θα μπορούσε να χρησιμοποιήσει αν τους συνδύαζε καλύτερα. Η αποφυγή της σπατάλης των παραγωγικών πόρων της κοινωνίας, μέσω μιας διαρκούς προσπάθειας εξοικονόμησης και πλήρους αξιοποίησής τους, συνδέεται με την έννοια της οικονομικής αποτελεσματικότητας. Μια οικονομία είναι αποτελεσματική όταν δεν σπαταλά τους περιορισμένους πόρους της παράγοντας άχρηστα προϊόντα και όταν μεγιστοποιεί το παραγόμενο προϊόν εξασφαλίζοντας την πλήρη χρήση τους και τον άριστο συνδυασμό τους. Επειδή το καπιταλιστικό σύστημα έχει ως δομικό στοιχείο την ανεργία και περιοδικές φάσεις υπερπαραγωγής ή υποαπασχόλησης πόρων, πάσχει μόνιμα από οικονομική αναποτελεσματικότητα. 1.4 Δίκαιη διανομή της ευημερίας και κοινωνική δικαιοσύνη Το να είναι ένα κοινωνικό σύστημα οικονομικά αποτελεσματικό είναι σπουδαίο επίτευγμα, διότι μεγιστοποιεί τις παραγωγικές και καταναλωτικές δυνατότητες της κοινωνίας και άρα την κοινωνική ευημερία. Όμως ένα οικονομικά αποτελεσματικό κοινωνικό σύστημα δεν είναι απαραίτητα δίκαιο, διότι η κοινωνική ευημερία μπορεί να διανέμεται άνισα μεταξύ των μελών της κοινωνίας. Ο πλούτος για μερικούς μπορεί να συνυπάρχει με τη φτώχεια για πολλούς άλλους. Η κοινωνική δικαιοσύνη είναι εξίσου σημαντικός κοινωνικός στόχος και αναφέρεται στη δίκαιη διανομή του κοινωνικού προϊόντος ως εισόδημα και στη δίκαιη κατανομή του πλούτου μεταξύ ατόμων ή κοινωνικών τάξεων. Διότι είναι αυτές που καθορίζουν ποιών κυρίως οι ανάγκες/προτιμήσεις λαμβάνονται υπόψιν και ποιών 8

9 άλλων ικανοποιούνται σε μικρότερο βαθμό ή και καθόλου. Η κοινωνική δικαιοσύνη επίσης αναφέρεται στην ισότητα πρόσβασης σε ορισμένα αγαθά, όπως η εκπαίδευση, η υγεία, η στέγαση, ο δημόσιος χώρος, ο καθαρός αέρας κλπ. Το περιεχόμενο της έννοιας της κοινωνικής δικαιοσύνης εξαρτάται από τις ηθικές απόψεις μιάς κοινωνίας για το τί είναι δίκαιο και τί άδικο και από την πολιτική διαδικασία, μέσω της οποίας η σύγκρουση των διαφορετικών απόψεων και συμφερόντων καταλήγει σε πολιτικές επιλογές για το κοινωνικά «δέον γενέσθαι». Ας πάρουμε για παράδειγμα τις δύο ερμηνείες της δικαιοσύνης που συνδέονται με την άσκηση κοινωνικής πολιτικής. Μία από αυτές είναι αυτή των ελάχιστων ορίων: κανένας δεν μπορεί να πέσει κάτω από ένα ελάχιστο επίπεδο εισοδήματος ή κατανάλωσης. Ετσι κάθε οικογένεια πρέπει να ζει σε μία αξιοπρεπή κατοικία έστω και αν μερικές οικογένειες θα έχουν καλύτερης ποιότητας στέγη από άλλες. Κάθε άτομο που έχει ανάγκη θα λαμβάνει τουλάχιστον ένα κατώτατο επίπεδο ιατρικής περίθαλψης, έστω και άν άλλα άτομα λαμβάνουν καλύτερη περίθαλψη. Η άλλη ερμηνεία είναι η πλήρης ισότητα: καθένας πρέπει να έχει ίση μεταχείριση για ίσες ανάγκες ιατρικής περίθαλψης ή να λαμβάνει ίση εκπαίδευση ανάλογα με τις ικανότητές του κλπ. Υποστηρίζεται ότι οι οικονομολόγοι δεν είναι καλύτερα εφοδιασμένοι από τους υπόλοιπους πολίτες για να εκφράζουν απόψεις σε θέματα κοινωνικής δικαιοσύνης και ως εκ τούτου πρέπει να περιορίζουν το ενδιαφέρον τους στο πώς θα επιτευχθεί ο δήθεν απαλλαγμένος από αξιολογικές κρίσεις στόχος της αποτελεσματικότητας του συστήματος, αφήνοντας τα θέματα δικαιοσύνης στην πολιτική διαδικασία. Θα έπρεπε κάποιος να δυσπιστεί προκαταβολικά απέναντι σε τέτοιους ισχυρισμούς, που παραπέμπουν σε μία δήθεν «καθαρή» από αξιολογικές κρίσεις γι αυτό και «ανώτερη» κοινωνική επιστήμη. Για παράδειγμα, πολλοί από τους οικονομολόγους που προτείνουν τη βελτίωση της οικονομικής αποτελεσματικότητας του συστήματος υπαινίσσονται ότι αυτό είναι ένα ηθικά ουδέτερο τεχνικό ζήτημα, χωρίς να συνειδητοποιούν ή να αποκαλύπτουν, ότι η εκ των προτέρων αποδοχή εκ μέρους τους της υπάρχουσας διανομής του εισοδήματος αποτελεί έμμεση αξιολογική επιλογή. Στην πραγματικότητα, η μόνη διαφορά μεταξύ της αποτελεσματικότητας και της δικαιοσύνης ως προς την εξάρτησή τους από αξιολογικές κρίσεις και επιλογές 9

10 είναι η μεγαλύτερη συναίνεση που υπάρχει μεταξύ οικονομολόγων ως προς το τί είναι αποτελεσματικότητα σε σχέση με το τί θεωρείται δικαιοσύνη. Οι μέθοδοι ανάλυσης των οικονομολόγων μπορούν να χρησιμοποιηθούν για την αξιολόγηση των διαφορετικών τρόπων οικονομικής οργάνωσης ως προς την επίτευξη τόσο της αποτελεσματικότητας όσο και της ισότητας, καθώς και άλλων στόχων όπως η προώθηση των καταναλωτικών επιλογών και η κοινωνική αλληλεγγύη. Αν και, όπως προαναφέραμε, ο προσδιορισμός των κοινωνικών στόχων είναι αποτέλεσμα της ιδεολογικής και πολιτικής αντιπαράθεσης, η οικονομική επιχειρηματολογία μπορεί να συμβάλει ουσιαστικά στη διαδικασία αποσαφήνισης των στόχων και των επιλογών. Γενικά στις καπιταλιστικές κοινωνίες είναι δυνατόν να υπάρχει σχέση αντίστροφης αναλογίας μεταξύ των στόχων της οικονομικής αποτελεσματικότητας και της κοινωνικής δικαιοσύνης. Κι αυτό διότι όταν οι μισθωτοί εργαζόμενοι και άλλες κοινωνικές τάξεις και στρώματα επιτυγχάνουν αναδιανομή του εισοδήματος προς όφελός τους, τότε ενδέχεται το ποσοστό κέρδους να πέφτει, με αποτέλεσμα το κεφάλαιο να μειώνει το ύψος των επενδύσεων και ο ρυθμός αύξησης του προϊόντος να επιβραδύνεται. Αρα η αποτελεσματικότητα της οικονομίας ενδέχεται να μειώνεται ως αποτέλεσμα της αναδιανομής του εισοδήματος, αν και η τελευταία συμβάλλει στην επίτευξη κοινωνικής δικαιοσύνης. Συνοψίζοντας μπορούμε να πούμε, ότι η κοινωνική ευημερία, που αντλείται από την ικανοποίηση των κοινωνικών αναγκών μέσω της κατανάλωσης, εξαρτάται από την εναρμόνιση των κοινωνικών προτιμήσεων για κατανάλωση προϊόντων με την κατανομή των κοινωνικών πόρων στην παραγωγή τους, από την αποτελεσματική χρήση των πόρων στην παραγωγή προϊόντων, από τη δίκαιη διανομή του εισοδήματος και τη δίκαιη κατανομή του πλούτου, που εξασφαλίζουν ότι η κοινωνική ευημερία διανέμεται δίκαια μεταξύ του συνόλου των μελών της κοινωνίας. Η εναρμόνιση των κοινωνικών προτιμήσεων για κατανάλωση προϊόντων με την κατανομή των κοινωνικών πόρων για την παραγωγή τους και η αποτελεσματική χρήση των πόρων στην παραγωγή προϊόντων παραπέμπουν ευθέως στον στόχο της οικονομικής αποτελεσματικότητας, ενώ η δίκαιη διανομή του εισοδήματος και η δίκαιη κατανομή του πλούτου σ αυτόν της κοινωνικής δικαιοσύνης. Οι δύο στόχοι ενδέχεται να συγκρούονται στο πλαίσιο των καπιταλιστικών κοινωνιών. 10

11 2. ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΘΕΩΡΙΑ ΤΗΣ ΚΡΑΤΙΚΗΣ ΠΑΡΕΜΒΑΣΗΣ ΚΑΙ ΚΟΙΝΩΝΙΚΟ ΚΡΑΤΟΣ Τα διάφορα θεωρητικά ρεύματα της οικονομικής επιστήμης αντιλαμβάνονται με διαφορετικό τρόπο το ρόλο του κράτους στη προώθηση της κοινωνικής ευημερίας. Οι προτάσεις τους για το τι πρέπει και τι δεν πρέπει να κάνει το κράτος είναι άμεσα ή έμμεσα επηρεασμένες από τις πολιτικές θεωρίες για την κοινωνία και από από τις βασικές παραδοχές που κάνουν για την οικονομική οργάνωση. Μ αυτές τις θεωρίες και τις παραδοχές θα ασχοληθούμε στη συνέχεια. 2.1 Πολιτικο-φιλοσοφικές θεωρίες για την κοινωνία και κρατική παρέμβαση Παρακάτω θα εξετάσουμε συνοπτικά διαφορετικές θεωρίες της κοινωνίας ως προς τις αξίες-στόχους που προκρίνουν και το ρόλο που προβλέπουν για το κράτος. Οι θεωρίες αυτές περιλαμβάνουν τον φιλελευθερισμό, τον ωφελιμισμό, τις απόψεις του Ρόουλς για την κοινωνική δικαιοσύνη και το σοσιαλισμό. Εδώ θα αναφερθούμε στις σύγχρονες εκφάνσεις αυτών των θεωριών. Φιλελεύθεροι Για τους φιλελεύθερους, ο πρωταρχικός στόχος της κοινωνίας είναι η ατομική ελευθερία και ο καλύτερος τρόπος για να επιτευχθεί η οικονομική της διάσταση είναι ο ανταγωνισμός στην αγορά και η ατομική ιδιοκτησία στα μέσα παραγωγής. Οι σύγχρονοι φιλελεύθεροι, όπως οι Χάγιεκ, Φρήντμαν και Νόζικ, αντλούν από δύο διαφορετικές φιλοσοφικές παραδόσεις. Οι δύο πρώτοι υπερασπίζονται την αγορά και την ατομική ιδιοκτησία επειδή αυτές μεγιστοποιούν την κοινωνική ευημερία και χρησιμοποιούν επιχειρήματα που ανάγονται ιστορικά στους φιλοσόφους Χιούμ 6 και Μπένθαμ 7. Αντίθετα, ο δεύτερος υπερασπίζεται την ατομική ιδιοκτησία ως φυσικό δικαίωμα με ηθικά επιχειρήματα, που ανάγονται ιστορικά στο φιλόσοφο Σπένσερ. 8 Ο Νόζικ 9 θεωρεί την κρατική παρέμβαση ηθικά λανθασμένη, διότι παραβιάζει το φυσικό δικαίωμα κατοχής πλούτου. Η φορολογία είναι κλοπή και δουλεία, διότι αποσπά από τα άτομα εισόδημα που απέκτησαν νόμιμα και τα αναγκάζει να ξοδεύουν μέρος του χρόνου τους εργαζόμενα για το κράτος. Ο Νόζικ είναι υπέρμαχος του 6 D. Hume, Enquiry Concerning the Principles of Morals, in Essays and Treatise on Several Subjects, Cadell, London J. Bentham, An Introduction to the Principles of Morals and Legislation, Payne, London H. Spencer, The Man versus the State, Appleton, New York R. Nozick, Anarchy, State and Utopia, Basil Blackwell, Oxford

12 «ελάχιστου κράτους» ή του «κράτους νυχτοφύλακα», που έχει ως μοναδικό ρόλο την προάσπιση της ασφάλειας των προσώπων και της ιδιοκτησίας. Και οι Χάγιεκ και Φρήντμαν 10 θεωρούν ότι η σπουδαιότερη κοινωνική αξία είναι η ατομική ελευθερία, αλλά υποστηρίζουν την αγορά και την ιδιωτική οικονομία με το επίχειρημα ότι αυτό το σύστημα μεγιστοποιεί την κοινωνική ευημερία. Γι αυτούς η κρατική παρέμβαση πρέπει να περιορίζεται στην προστασία της ελευθερίας είτε από εξωτερικούς εχθρούς (άμυνα) είτε από τους συμπολίτες (διατήρηση του νόμου και της τάξης, εγγύηση των ιδιωτικών συμβολαίων, εξασφάλιση πλήρους ανταγωνισμού στις αγορές). Επίσης, ενώ για τον Νόζικ το κράτος δεν δικαιούται να έχει κανέναν αναδιανεμητικό ρόλο, για τους Χάγιεκ και Φρήντμαν μπορεί να αναδιανέμει το εισόδημα, αλλά σε περιορισμένο βαθμό και μόνο για την αντιμετωπίση της ένδειας. Ο Χάγιεκ εξάλλου υποστηρίζει ότι η έννοια της κοινωνικής δικαιοσύνης στερείται νοήματος, εφόσον η αγορά αποτελεί απρόσωπο μηχανισμό, που προσιδιάζει σε ένα οικονομικό παίγνιο με νικητές και ηττημένους, γι αυτό και η διανομή του προϊόντος μέσω αυτής δεν μπορεί να είναι ούτε δίκαια ούτε άδικη. Η επιδίωξη της κοινωνικής δικαιοσύνης είναι επικίνδυνη, διότι το κράτος μπορεί να καταστρέψει την τάξη που επιβάλλει η αγορά και η οποία είναι ταυτόχρονα αποτελεσματική και η μόνη που εγγυάται την ατομική ελευθερία. Οταν το κράτος εμποδίζει την απρόσκοπτη λειτουργία της αγοράς, τότε θέτει σε κίνηση μία διαδικασία που οδηγεί προοδευτικά στον ολοκληρωτισμό. Ωφελιμιστές Το ρεύμα αυτό έλκει την καταγωγή του από τον άγγλο ριζοσπάστη φιλόσοφο Τζέρεμυ Μπένθαμ ( ), που πρώτος υποστήριξε ότι οι άνθρωποι συνειδητά επιδιώκουν την ευχαρίστηση και αποφεύγουν τον πόνο, ότι οι ηθικοί κανόνες οφείλουν να ενθαρρύνουν τη συμπεριφορά που αυξάνει την ευχαρίστηση και μειώνει τον πόνο και ότι η κρατική παρέμβαση είναι απαραίτητη για την εξασφάλιση της μέγιστης ευτυχίας για το μέγιστο αριθμό ατόμων. Η κρατική παρέμβαση γι αυτόν ταυτιζόταν με τη νομοθεσία, που οφείλει να θεσπίζει ένα σύστημα κινήτρων και ποινών, που να εξαναγκάζει τα άτομα να προάγουν την ευτυχία του συνόλου. 10 F. Hayek, Law, Legislation and Liberty, ii. The Mirage of Social Justice, Routledge & Kegan Paul, London 1976; M. Friedman, Capitalism and Freedom, University of Chicago Press, Chicago 1962; M. Friedman, Free to Choose, Penguin, London

13 Οι σύγχρονοι ωφελιμιστές ενστερνίζονται την άποψη του Μπένθαμ για τη ανάγκη κρατικής παρέμβασης προκειμένου να μεγιστοποιηθεί η κοινωνική ευημερία, που αποτελεί τον κύριο γι αυτούς στόχο, αλλά δεν μιλούν μόνο για τη ανάγκη υιοθέτησης κατάλληλης νομοθεσίας. Δίνουν έμφαση στον αναδιανεμητικό ρόλο του κράτους. Υποστηρίζουν, ότι η μεγιστοποίηση της κοινωνικής ευημερίας εξασφαλίζεται όταν τα αγαθά παράγονται αποτελεσματικά και διανέμονται δίκαια (αν και όχι απαραίτητα ίσα). Στα αγαθά περιλαμβάνονται όχι μόνο τα υλικά αγαθά και οι υπηρεσίες, αλλά και τα δικαιώματα, οι ελευθερίες και η πολιτική δύναμη. Δεδομένου ότι η οριακή χρησιμότητα φθίνει με την αύξηση του εισοδήματος, η αναδιανομή του εισοδήματος μέσω του κράτους από αυτούς με υψηλότερα εισοδήματα σ αυτούς με χαμηλότερα αυξάνει την κοινωνική ευημερία. Γενικότερα, ενώ οι σύγχρονοι ωφελιμιστές πιστεύουν ότι ο καπιταλισμός είναι αποτελεσματικότερος από οποιοδήποτε άλλο σύστημα, παράλληλα θεωρούν ότι συνεπάγεται υψηλό κόστος με όρους ανισότητας και φτώχειας και ότι το κράτος μπορεί να μετριάσει αυτό το κόστος, αυξάνοντας παράλληλα την κοινωνική ευημερία. Επίσης δέχονται τη δημόσια παραγωγή ορισμένων αγαθών, σε περίπτωση που υπάρχουν ατέλειες και αδυναμίες της αγοράς. Δύο είναι οι σημαντικότερες κριτικές που έχουν απευθυνθεί στον ωφελιμισμό. Πρώτον, η μεγιστοποίηση της κοινωνικής ευημερίας δεν προϋποθέτει απαραίτητα τη βελτίωση της θέσης αυτών με το χαμηλότερο εισόδημα. Μπορεί να επιτευχθεί αυξάνοντας μόνο την ευημερία των πλουσιότερων, με αποτέλεσμα τη χειροτέρευση της σχετικής θέσης των φτωχότερων. Δεύτερον, η άριστη διανομή του εισοδήματος δεν μπορεί να προσδιοριστεί, παρά μόνο εάν η ατομική χρησιμότητα μετρηθεί με αριθμητικό τρόπο, ώστε να γίνεται σύγκριση μεταξύ ατομικών χρησιμοτήτων. Ετσι δεν μπορεί να αποδειχθεί εμπειρικά ότι η αναδιανομή εισοδήματος από τους πλούσιους στους φτωχούς οδηγεί σε αύξηση της κοινωνικής ευημερίας. Η πρώτη κριτική ασκείται από τους υπέρμαχους της κοινωνικής δικαιοσύνης για λόγους αρχής, όπως ο φιλόσοφος Ρόουλς, ενώ η δεύτερη από τους φιλελεύθερους. Η θεωρία του Ρόουλς περί δικαιοσύνης Για τον Ρόουλς, που είναι φιλόσοφος, η δικαιοσύνη αποτελεί φυσικό δικαίωμα, το οποίο είναι αναπαλλοτρίωτο και δεν μπορεί να υποχωρήσει μπροστά στην κοινωνική 13

14 ευημερία. 11 Γι αυτό και η κοινωνική δικαιοσύνη πρέπει να αποτελεί τον πρωταρχικό στόχο των θεσμών. Η δικαιοσύνη είναι επιθυμητή από μόνη της, για ηθικούς λόγους, αλλά επίσης επειδή οι κοινωνικοί θεσμοί επιβιώνουν μόνον όταν θεωρούνται δίκαιοι. Ο Ρόουλς υποστηρίζει ότι υπάρχει ένας ορισμός της δικαιοσύνης που είναι ταυτόχρονα γενικός (για όλους τους πολιτισμούς) και προκύπτει μέσω μιας διαδικασίας που καθένας μπορεί να συμφωνήσει ότι είναι δίκαιη. Αυτή η διαδικασία οδηγεί στη διατύπωση αρχών περί δίκαιης διανομής των αγαθών, όπου στα αγαθά περιλαμβάνονται όχι μόνο τα υλικά αγαθά αλλά επίσης η ελευθερία και οι ευκαιρίες. Ολα τα αγαθά πρέπει να διανέμονται ίσα, εκτός και αν μία άνιση διανομή τους ωφελεί αυτά τα άτομα ή τις ομάδας που βρίσκονται στη χειρότερη θέση. Καμία πολιτική δεν πρέπει να εφαρμόζεται αν δεν ωφελεί και αυτούς που βρίσκονται στη χειρότερη θέση, αν και όχι απαραίτητα μόνο αυτούς. Ετσι, μία πολιτική που θα αύξανε την ευημερία των πλουσιότερων χωρίς να μειώνει αυτήν των υπολοίπων, θα ήταν επιθυμητή για τους ωφελιμιστές και ανεπιθύμητη για τους οπαδούς του Ρόουλς. Σοσιαλιστικές θεωρίες Οι βασικοί σοσιαλιστικοί στόχοι είναι η ισότητα, η ελευθερία και η αλληλεγγύη. Διαφορετικοί συγγραφείς τους αποδίδουν διαφορετική βαρύτητα. Ομως υπάρχει γενική συμφωνία για τη σημασία της ισότητας και για τη διανομή του εισοδήματος ανάλογα με τις ανάγκες κάθε ατόμου σε μία ολοκληρωμένη σοσιαλιστική κοινωνία. Παρά τη συμφωνία τους ως προς τους κοινωνικούς στόχους και τη διάγνωση των αποτυχιών της αγοράς στο να τους ικανοποιήσει, οι σοσιαλιστές διχάζονται ως προς τον καλύτερο τρόπο για την επίτευξή τους. Οι σοσιαλδημοκράτες υποστηρίζουν ότι οι θεσμικές αλλαγές, με προεξάρχοντα τον ολοένα διευρυνόμενο ρόλο του κράτους στην οικονομική ζωή, έχουν περιορίσει σημαντικά τα κακά του καπιταλισμού και έχουν καταστήσει δυνατό τον έλεγχο του συστήματος της αγοράς και τη χρησιμοποίησή του για την επίτευξη σοσιαλιστικών στόχων. Εντέλει αποδέχονται το ρόλο της ατομικής ιδιοκτησίας και της αγοράς, αν και τροποποιημένο και στις δύο περιπτώσεις από την κρατική παρέμβαση. Οπως και οι ωφελιμιστές, πιστεύουν ότι οι στόχοι τους θα επιτευχθούν στο πλαίσιο μιας μικτής οικονομίας. Αλλοι σοσιαλιστές, όπως οι μαρξιστές, θεωρούν ότι η ατομική ιδιοκτησία των μέσων παραγωγής και το σύστημα της αγοράς και του κέρδους είναι εγγενώς 11 J. Rawls, A Theory of Justice, Oxford University Press, Oxford

15 αντιφατικά με τους σοσιαλιστικούς στόχους. Ειδικότερα θεωρούν τις καπιταλιστικές σχέσεις παραγωγής εκμεταλλευτικές και ασύμβατες με την επίτευξη του στόχου της ισότητας. Γι αυτό και απορρίπτουν τον καπιταλισμό, ακόμα και με τη μορφή της μικτής οικονομίας. 2.2 Η στάση των θεωρητικών ρευμάτων απέναντι στο κοινωνικό κράτος Οι ακραίοι φιλελεύθεροι τύπου Νόζικ αρνούνται κάθε κρατική παρέμβαση πέραν της ελάχιστης για λόγους ασφάλειας. Γι αυτό είναι αναφανδόν εχθρικοί προς το κοινωνικό κράτος, το οποίο θεωρούν ως ένα καταπιεστικό θεσμό, που πνίγει την ελευθερία και τον ατομικισμό και ενθαρρύνει τη σπατάλη και την αναποτελεσματικότητα, με το να επιδιώκει τον κίβδηλο και επικίνδυνο στόχο της κοινωνικής δικαιοσύνης. Αλλοι φιλελεύθεροι, όπως οι Χάγιεκ και Φρήντμαν, είναι εχθρικοί μόνο απέναντι σ ένα εκτεταταμένο κοινωνικό κράτος που πραγματοποιεί ευρεία αναδιανομή του εισοδήματος. Αναγνωρίζουν ότι μία ελεύθερη κοινωνία που βασίζεται στην ατομική ιδιοκτησία των μέσων παραγωγής και τις ανταγωνιστικές αγορές είναι πιθανόν να διανέμει το εισόδημα άνισα και γι αυτό είναι πρόθυμοι να υποστηρίξουν ένα λιτό κοινωνικό κράτος του οποίου πρωταρχικός στόχος είναι η ανακούφιση από την ένδεια. Οι ωφελιμιστές, ο Ρόουλς και οι σοσιαλδημοκράτες υποστηρίζουν το κοινωνικό κράτος ως βασικό εργαλείο καταπολέμησης των ανισοτήτων. Οι σοσιαλδημοκράτες και ο Ρόουλς το υπερασπίζονται ανεπιφύλακτα, ενώ οι ωφελιμιστές μόνο όταν συμβάλλει περισσότερο από άλλες εναλλακτικές ρυθμίσεις στην επίτευξη των κοινωνικών στόχων. Μέχρι τα τέλη της δεκαετίας του 70, οι μαρξιστές ήσαν από εχθρικοί έως συγκαταβατικοί προς το κοινωνικό κράτος. Κάποιοι το θεωρούσαν επιβλαβή για την εργατική τάξη θεσμό, που απλώς αποτελεί εργαλείο κοινωνικού ελέγχου και χρησιμεύει στη διατήρηση του καπιταλιστικού συστήματος, ενώ άλλοι υποστηρίζαν ότι αποτελεί γνήσια βελτίωση των συνθηκών ζωής της εργατικής τάξης και ταυτόχρονα το τίμημα που πληρώνει για τη μείωση της επαναστατικότητάς της η αστική τάξη. Από τη δεκαετία του 80 και ύστερα, οι απόπειρες συρρίκνωσης του κοινωνικού κράτους από νεοφιλελεύθερους και σοσιαλδημοκράτες, έστρεψαν το σύνολο των μαρξιστών στην υπεράσπισή του. Το κοινωνικό κράτος θεωρήθηκε ως αποκρυστάλλωση των κατακτήσεων της εργατικής τάξης τις προηγούμενες δεκαετίες. 15