>Διατμηματικό Πρόγραμμα Μεταπτυχιακών Σπουδών Ε.Μ.Π > >Αρχιτεκτονική_Σχεδιασμός του Χώρου >Κατεύθυνση Α >Σχεδιασμός_Χώρος_Πολιτισμός > >Διπλωματική

Transcript

1 Διατμηματικό Πρόγραμμα Μεταπτυχιακών Σπουδών Ε.Μ.Π Αρχιτεκτονική_Σχεδιασμός του Χώρου Κατεύθυνση Α Σχεδιασμός_Χώρος_Πολιτισμός Διπλωματική Εργασία κοινό[ς]πλούτος_συλλογικήνοημοσύνη_συνεργατικόςσχεδιασμός commonwealth_collectiveintelligence_collaborativedesign Έλενα Αντωνοπούλου Επιβλέπων Καθηγητής Δημήτρης Παπαλεξόπουλος Σύμβουλοι Καθηγητές Αθηνά Σταυρίδου/ Γιώργος Παρμενίδης Φεβρουάριος 2011

2 εισαγωγή[σελ.03] Α0.0_ για την έννοια του κοινού Α1.0_ τι είναι το κοινό;[σελ.07] Α1.1_ προέλευση Α1.2_ ετοιμολογία Α1.3_ ορισμοί A1.4_ τυπολογίες Α2.0_ τα χαρακτηριστικά του κοινού[σελ.15] Α2.1_ το κοινό πέραν του ιδιωτικού και του δημόσιου A2.2_ ευεργετικό και επιβλαβές κοινό Α2.3_ ανταγωνιστικά και μη-ανταγωνιστικά κοινά αγαθά Α2.4_ η οικονομία του κοινού A3.0_ η παραγωγή του κοινού[σελ.23] Α3.1_ η σύγχρονη οικονομική παραγωγή είναι βιοπολιτική! Α3.2_ η ηγεμονία της άυλης παραγωγής Α3.3_ αλλαγές στην οργάνωση της παραγωγής/ αλλαγές στην εργασία Α3.4_ εκμετάλλευσηαυτονομίαυποκειμενικότηταέξοδος! Α4.0_ οι παραγωγοί του κοινού[σελ.32] Α4.1_ το πλήθος: σχέσεις και καταγωγές Α4.2_ πλήθος vs. λαός/ μάζες/ όχλος/ εργατική τάξη/ κοινότητα B0.0_ κοινό + χώρος Β1.0_ σκέψεις για τη μητρόπολη[σελ.39] Β2.0_ χαρτογραφώντας το κοινό στη μητρόπολη[σελ.48] Β2.1_ χαρτογραφώντας Β2.2_ χαρτογραφώντας το κοινό στη μητρόπολη της Αθήνας επίλογος_συμπεράσματα[σελ.57] παράρτημα 01 εικόνες από το ψηφιακό υπόβαθρο-χάρτη της Αθήνας[σελ.60] παράρτημα 02 μια προσπάθεια συνεργατικής γραφής[σελ.62] βιβλιογραφία[σελ.68] 2

3 εισαγωγή Έχοντας εισέλθει στη μεταβιομηχανική εποχή, ή αλλιώς στην εποχή της πληροφορίας, σε μια περίοδο που χαρακτηρίζεται από την αμφίδρομη ροή δεδομένων και την εκτεταμένη επικοινωνία μέσω κατανεμημένων δικτύων που γενικεύονται ολοένα και περισσότερο, επιχειρούμε με αυτή την εργασία τη διατύπωση μιας προβληματικής σχετικά με την αναδυόμενη έννοια του κοινού [common] και των ζητημάτων που τίθενται για την παραγωγή του χώρου και κατ επέκταση του σχεδιασμού. Η σύγχρονη εποχή χαρακτηρίζεται από το ηγεμονεύον παράδειγμα της άυλης παραγωγής, ή αλλιώς τη μετάβαση από την υλική βιομηχανική παραγωγή στην παραγωγή άυλων προϊόντων όπως: γνώση, ιδέες, πληροφορία, εικόνες, κώδικες, γλώσσες [φυσικές και τεχνητές], συναισθηματικούς δεσμούς [affects] 1, κοινωνικές σχέσεις. Η έννοια της ηγεμονίας δεν πρέπει να κατανοηθεί βέβαια με ποσοτικούς όρους, ακόμα η παραγωγή υλικών αγαθών αριθμητικά κυριαρχεί έναντι οποιασδήποτε άλλης παραγωγής. Αντίθετα πρέπει να ιδωθεί με ποιοτικούς όρους, ή 1 Η λέξη affects/ affection χρησιμοποιείται πολύ από τους Negri και Hardt, των οποίων παρακολουθούμε τη σκέψη σε αυτή την εργασία. Μεταφράζουμε ως συναισθηματικός/ συναισθηματικός δεσμός/ σχέση/ συγκίνηση. Μας δυσκολεύει πολύ η μετάφραση του όρου και δοκιμάζουμε κάθε φορά, ανάλογα με το πλαίσιο, κάποιες εναλλακτικές. Η οικογένεια λέξεων affectio, affectus, afficere, affici, ανήκει στην ορολογία του Spinoza και προβληματίζει ως προς την απόδοσή της σε κάθε γλώσσα. Στην ελληνική μετάφραση του έργου Ηθική, όπως σημειώνεται στην εισαγωγή από την Β. Γρηγοροπούλου, ο όρος affectio αποδίδεται με τη λέξη επηρεασμός ενώ ο όρος affectus ως συναισθηματική επήρεια. Σε παλιότερες δοκιμές στα ελληνικά το affectus έχει αποδοθεί και ως αίσθημα, συναίσθημα, πάθημα, ενώ το affectio ως διάθεση, τροποποίηση, πάθηση, για περισσότερα βλ. Σπινόζα, Ηθική, μετ. Ευ.Βανταράκης. Αθήνα :Εκκρεμές, Εμείς, για αποφυγή παρεξηγήσεων, παραθέτουμε πάντα σε παρένθεση τον αγγλικό όρο και δοκιμάζουμε τη μετάφρασή του, ίσως όχι πάντα με επιτυχία. 3

4 υπό την θεώρηση της τάσης, μιας δυναμικής δηλαδή που επιβάλλει τους ρυθμούς και τα χαρακτηριστικά της σε όλα τα άλλα είδη παραγωγής, ίσως ακόμα και στις περισσότερες εκφάνσεις της ίδιας της ζωής. 2 Οι μορφές εργασίας που παράγουν τα άυλα προϊόντα [ή τις άυλες πλευρές των υλικών προϊόντων] αποκαλούνται επίσης, εργασία υπηρεσιών, γνωστική/ γνωσιακή εργασία [cognitive labour], συγκινησιακή εργασία [affective labour]. Όλοι αυτοί οι όροι αποτελούν μάλλον πλευρές της άυλης εργασίας και έχουν ως κοινό στοιχείο το βιοπολιτικό τους χαρακτήρα. Ένα σημείο κλειδί για τη διερεύνηση είναι η συνειδητοποίηση ότι οι νέες δυνατότητες του δικτυωμένου κόσμου επιτρέπουν σε ένα όλο και μεγαλύτερο πλήθος ατόμων να έχει τις ικανότητες και τα εργαλεία για να συνεισφέρει στην παραγωγή αξίας. Όπως υποστηρίζει ο Felix Stalder παρότι πολλά πολιτικά, νομικά και οικονομικά ερωτήματα αναμένουν επίλυση, το κοινό αντιπροσωπεύει μια αλλαγή παραδείγματος, το πέρασμα από τη βιομηχανική οικονομία [φορντισμός] στη δικτυακή οικονομία. 3 Έτσι λοιπόν το αντικείμενο της έρευνας είναι η έννοια του κοινού, όχι τόσο του φυσικού και από πριν δοσμένου, αλλά κυρίως εκείνου που διαρκώς παράγεται μέσω κοινωνικών διαδράσεων. 4 Υπάρχουν διάφορες κατατάξεις ή διακρίσεις των ειδών του κοινού, εμείς επιλέγουμε να ακολουθούμε κυρίως αυτή που προτείνουν οι Negri και Hardt. Τα φυσικά κοινά είναι ο αέρας, το νερό, το έδαφος, η άγρια ζωή, οι σοδειές της φύσης. Τα τεχνητά κοινά είναι οι γνώσεις, οι γλώσσες, οι κώδικες, η πληροφορία, οι συναισθηματικοί δεσμοί [affects]. Αυτά τα τεχνητά κοινά, όπως είδαμε λίγο πριν όμως, αποτελούν τα άυλα προϊόντα της ηγεμονεύουσας μορφής της σύγχρονης παραγωγής. Με άλλα λόγια, προϊόν της ηγεμονικής παραγωγής, της παραγωγής που χαρακτηρίζει δηλαδή την περίοδο είναι το κοινό. Έτσι λοιπόν καθίσταται σχεδόν προφανές το ενδιαφέρον που παρουσιάζει η ενασχόληση με την έννοια του κοινού σήμερα. Από τη μια πλευρά αποτελεί το προϊόν που χαρακτηρίζει το ηγεμονικό σχήμα της οικονομικής παραγωγής στη μεταβιομηχανική κοινωνία και από την άλλη πλευρά δείχνει προς ένα ήδη ίσως παλιό αλλά πάντα επίκαιρο και κρίσιμο ζήτημα, αυτό της οικολογίας. Ο Γιώργος Παπανικολάου, μέλος του ιδρύματος για τις ομότιμες εναλλακτικές στην Ελλάδα [The Foundation for Peer2Peer Alternatives- Greece] εξηγεί ότι το σημερινό σύστημα βασίζεται σε μια εντελώς λάθος λογική, ότι δηλαδή η φύση προσφέρει ανεξάντλητους πόρους ενώ τα άυλα προϊόντα βρίσκονται σε σπανιότητα, οπότε πρέπει να πωλούνται ακριβά -δημιουργώντας μεγάλα κέρδη για κάποιους- και να προστατεύονται με πατέντες και δικαιώματα πνευματικής ιδιοκτησίας. Αυτό το σύστημα είναι μη βιώσιμο, παρατηρεί, ο πλανήτης έχει φυσικά όρια τα οποία έχουμε αγγίξει επικίνδυνα ενώ τα άυλα αγαθά είναι σε αφθονία [τα παράγουμε εν δυνάμει όλοι μας] και υπάρχουν τρόποι σήμερα να τα μοιράσουμε μεταξύ μας χωρίς να ανταγωνιζόμαστε. Η αντιστροφή αυτή της λογικής θα οδηγήσει σε μια κοινωνική οργάνωση της μεταβιομηχανικής κοινωνίας, ή μετα-υλικής όπως 2 Negri, Antonio, Hardt, Michael, Multitude: War and Democracy in the Age of Empire. New York: The Penguin Press, 2004, σελ Stalder, Felix, Digital Commons, στο Hart, Keith, Laville, Jean-Louis, Cattani, Antonio David [eds], The Human Economy: A World Citizen's Guide. Cambridge, UK: Polity Press, Hardt, Michael, Hight, Christopher, Designing Commonspaces: Riffing with Michael Hardt on the Multitude and Collective Intelligence, στο Hight, Christopher, Perry, Chris [eds], Architectural Design: Collective Intelligence in Design. Vol. 76, No 5, σελ.72 4

5 την αποκαλεί, στην οποία θα έχει πολύ μεγάλη σημασία η υποκειμενικότητα και η συμμετοχή όλων στην παραγωγή του πολιτισμού. 5 Συνειδητοποιώντας τη δραματική μετατόπιση που χαρακτηρίζει τη μεταβιομηχανική κοινωνία, τις αλλαγές στους τρόπους, τα μέσα, τον χώρο και τον χρόνο και πρωτίστως στα υποκείμενα της παραγωγής, αναρωτιόμαστε -σχεδόν αυθόρμητα- τι μπορεί να συνιστά αυτή η μετάβαση για την παραγωγή του χώρου. Πώς επηρεάζεται αυτή η επιμέρους παραγωγή από τις εξελίξεις και τις αλλαγές του ηγεμονικού σχήματος της σύγχρονης οικονομικής παραγωγής; Με άλλα λόγια, πώς συνδέεται σήμερα το κοινό και ο χώρος και ακριβέστερα η παραγωγή του χώρου, άρα και ο σχεδιασμός; Σχεδιάζεται το κοινό; Πώς; Με ποιες διαδικασίες, με ποιες μεθόδους; Από ποιους; Ποιος ο ρόλος του αρχιτέκτονα ως ειδικού για το σχεδιασμό και την παραγωγή του χώρου; Για την διερεύνηση των παραπάνω εννοιών και την προσέγγιση των ερωτημάτων επιλέγουμε να ακολουθήσουμε κυρίως τη σκέψη των Negri και Hardt, όπως παρουσιάζεται στα βιβλία τους Multitude: War and Democracy in the Age of Empire [2004] και Commonwealth [2009], αλλά και σε άλλα άρθρα και παράλληλες δημοσιεύσεις. Παρατηρούν ότι όλο και περισσότερο τα αποτελέσματα της καπιταλιστικής παραγωγής είναι οι κοινωνικές σχέσεις και οι μορφές ζωής. Με άλλα λόγια, θεωρούν ότι η καπιταλιστική παραγωγή γίνεται βιοπολιτική. Προτείνουν για την κατανόηση της νέας κατάστασης και πριν την επινόηση νέων εργαλείων, μια επιστροφή στις μεθόδους του Marx: τη διερεύνηση της σύνθεσης του κεφαλαίου ή αλλιώς της τεχνικής σύνθεσης της εργασίας. Έτσι θα δούμε ποιος παράγει, τι και με ποιους τρόπους στη σημερινή παγκόσμια οικονομία. 6 Αλλά αφού η παραγωγή σήμερα προσανατολίζεται πρωτίστως στο κοινό, με τη μέθοδο που προτείνουν θα δούμε στην ουσία, τι είναι το κοινό, πώς παράγεται και από ποιους. Ο σκελετός που στήνεται, βασίζεται στη σκέψη των Negri και Hardt και πλαισιώνεται, κάποιες φορές, από τις απόψεις άλλων μελετητών, που προέρχονται από διαφορετικούς χώρους και πεδία ενδιαφέροντος. Εξετάζεται επίσης ο χώρος παραγωγής του κοινού, που είναι η μεταβιομηχανική μητρόπολη, η βιοπολιτική πόλη. Έτσι συγκροτείται ένα πλαίσιο μελέτης για την αναδυόμενη έννοια του κοινού ενώ παράλληλα γίνεται και η σύνδεση του θεωρητικού προβλήματος που εξετάζουμε με το χώρο. Για τη μητρόπολη παρουσιάζεται η διεισδυτική ανάλυση των Negri και Hardt που μας τροφοδοτεί με τα νοητικά εργαλεία προσέγγισης ενώ σε δεύτερο επίπεδο, αναλύεται η πειραματική απόπειρα χωρικού εντοπισμού του κοινού στη μητρόπολη, μέσω του project συνεργατικής χαρτογράφησης στη μητρόπολη της Αθήνας, που πραγματοποιήθηκε το Δεκέμβριο του Στο σημείο αυτό και πριν κλείσει η εισαγωγική αναφορά, ας δούμε με συντομία τις κεντρικές θέσεις για το κοινό, το σχεδιασμό και την αρχιτεκτονική παραγωγή, που αναδύονται από τη συζήτηση ανάμεσα στον Michael Hardt και στον Christopher 5 Από τη διάλεξη του Γιώργου Παπανικολάου με τίτλο: Πολιτική Οικονομία των Κοινών. Σκέψεις για το Χώρο < τελευταία επίσκεψη: Negri, Antonio, Hardt, Michael, Commonwealth. Cambridge, Massachusetts: The Belknap Press of Harvard University Press, 2009, σελ Έργο της ισπανικής ομάδας Hackitectura που επιμελήθηκε η Δάφνη Δραγώνα. Συνεργάστηκαν ερευνητές, σπουδαστές και καθηγητές από τη σχολή Αρχιτεκτόνων Μηχανικών Ε.Μ.Π., το Πάντειο Πανεπιστήμιο και το Τμήμα Επικοινωνίας και Μ.Μ.Ε. του Ε.Κ.Π.Α. Πραγματοποιήθηκε στο πλαίσιο της σειράς ΕΜΣΤ Νέες Παραγωγές 2010 στην Αίθουσα Νέων Έργων του μουσείου, < τελ.επ.:

6 Hight, επιμελητή του τεύχους του περιοδικού Architectural Design με τίτλο Collective Intelligence in Design. Οι δύο συνομιλητές θεωρούν ότι το πεδίο της αρχιτεκτονικής έχει μετασχηματιστεί. Ο Christopher Hight αναρωτιέται αν στη σύγχρονη κατάσταση η Αρχιτεκτονική ως [επιστημονική] πειθαρχία, αντιδρά στις εξελίξεις με ενίσχυση των ορίων του κλάδου της ή αναδιαμορφώνοντας το πεδίο της γνώσης της, μέσω διαφορετικών πρακτικών του Σχεδιασμού, του οποίου η αρχιτεκτονική και τα κανονιστκά εργαλεία της αποτελούν τώρα πια απλώς ένα μέρος. Ο Hardt βρίσκει ενδιαφέρουσα την αναλογία μεταξύ Σχεδιασμού και Αρχιτεκτονικής και τη συνδέει με το πέρασμα από την κοινωνία της πειθαρχίας στην κοινωνία του ελέγχου. Μια πολύ σημαντική πλευρά είναι, παρατηρεί, ο τρόπος με τον οποίο ο Foucault και ο Deleuze 8 αντιλαμβάνονται αυτό το πέρασμα: η πειθαρχικότητα δεν εξανεμίζεται ούτε καν μειώνεται, αλλά αντίθετα διευρύνεται και γίνεται γενικευμένη. Στην πειθαρχική κοινωνία, με άλλα λόγια, κάθε πειθαρχική λογική είχε μια ορισμένη θέση σε ένα συγκεκριμένο θεσμό. Η κοινωνία ήταν σαν ένα αρχιπέλαγος από πειθαρχικούς θεσμούς και τα άτομα μετακινούνταν από τον ένα στον άλλο στην πορεία της ζωής τους. Στο σύγχρονο πέρασμα στην κοινωνία του ελέγχου, αυτές οι πειθαρχικές λογικές παραμένουν αλλά δεν περιορίζονται σε συγκεκριμένους θεσμούς, οπότε βγαίνοντας από το σχολείο δεν διαφεύγουμε από την εκπαιδευτική διαδικασία [πειθαρχία], μετά την αποφυλάκιση υφιστάμεθα ακόμα τη σωφρονιστική πειθαρχία. Στην κοινωνία του ελέγχου οι πειθαρχίες αναμειγνύονται και αναπροσαρμόζονται. Μοιάζει να διαπιστώνουν μια παράλληλη διαδικασία στο πεδίο της αρχιτεκτονικής. Θεωρούν ότι η αρχιτεκτονική πειθαρχία, που επιβλέπει το σχεδιασμό του χτισμένου κοινωνικού χώρου, δεν έχει εξασθενίσει, αντίθετα, τείνει να επεκταθεί πέραν των ορίων του θεσμού της αρχιτεκτονικής και να επενδύσει με τις λογικές του σχεδιασμού πολλά είδη της κοινωνικής δραστηριότητας. Στη συνέχεια της συνομιλίας τους ο Hight μεταφέρει την άποψη του Philippe Morel, ο οποίος υποστηρίζει ότι η μόνη παραγωγή που έχει απομείνει στον άνθρωπο είναι η παραγωγή ιδεών [concept]. Στην προσπάθεια αναδιατύπωσης αυτής της άποψης ο Hight λέει ότι είναι σαν κάθε είδος παραγωγής να αποτελεί πλέον ένα ζήτημα σχεδιασμού. Αυτό, κατά τη γνώμη του, εγείρει ζητήματα γύρω από τη σχέση του σχεδιασμού με τις ηγεμονεύουσες μορφές ισχύος, αλλά και τους τρόπους που μπορεί να ασκείται ο σχεδιασμός παραγωγικά και όχι επικριτικά ή απλώς ως συνέργια. Ο Michael Hardt παρατηρεί ότι η πανταχού παρουσία του σχεδιασμού, που μοιάζει να υφίσταται, συνδέεται άμεσα με τη γενικότερη μεταστροφή της οικονομικής παραγωγής προς την ηγεμονία των άυλων προϊόντων. Αν δεχτούμε, λέει αυτόν τον ισχυρισμό, τότε εύκολα μπορούμε να κατανοήσουμε την πανταχού παρουσία του σχεδιασμού, αφού αυτός αποτελεί απλώς μια γενική ονομασία των τύπων της παραγωγής που μας απασχολούν. Ο σχεδιασμός συχνά προσδιορίζει την παραγωγή των ιδεών ή των γνώσεων που εμπεριέχονται σε ένα προϊόν [η άυλη πλευρά ενός υλικού προϊόντος]. Και ολοκληρώνοντας το συλλογισμό του, επιστρέφει στον Philippe Morel, για να σχολιάσει ότι δεν είναι τόσο ότι δεν έχει μείνει τίποτα άλλο στην ανθρώπινη παραγωγή παρά ο σχεδιασμός, αλλά ότι η οικονομική θέση του [ή της άυλης παραγωγής] γίνεται τόσο ηγεμονική που δεν μπορεί να υπάρξει καμιά παραγωγή χωρίς αυτόν, τουλάχιστον σε κάποιο μέρος της, καθώς επίσης ότι και οι άλλες μορφές της παραγωγής τείνουν όλο και περισσότερο να υιοθετούν τις ιδιότητες του σχεδιασμού. 9 8 Για περισσότερα βλ. Deleuze, Gilles, Η Κοινωνία του Ελέγχου, Αθήνα: Ελευθεριακή Κουλτούρα, Hardt, Michael, Hight, Christopher, όπ.αν., σελ

7 Α0.0_ για την έννοια του κοινού Α1.0_ τι είναι το κοινό; Α1.1_ προέλευση Το κοινό ή τα κοινά 10 είναι μια δύσκολη έννοια, όπως υποστηρίζει ο Michael Hardt στο άρθρο-συνομιλία με τον Christopher Hight. 11 Ένας πρώτος τρόπος να την προσεγγίσουμε είναι ίσως ανατρέχοντας στον πρώιμα μοντέρνο όρο των commons. Τα κοινά [κυρίως Αγγλία 15 ος αιώνας] ήταν καλλιεργήσιμες εκτάσεις ή βοσκοτόπια διαθέσιμα για χρήση από την κοινότητα, ανοιχτές περιοχές που βαθμιαία ιδιωτικοποιήθηκαν μέσω περιφράξεων. 12 Αυτό είναι ένα καλό σημείο εκκίνησης, λέει ο Hardt, αλλά θεωρεί την αναλογία με τα κοινά που μας απασχολούν σήμερα, κάπως περιορισμένη. Στο τελευταίο τεύχος του περιοδικού An Architektur 13 -που είναι αφιερωμένο στα κοινά- ανιχνεύεται η χρήση του όρου σε μια σειρά διαφορετικών ιστορικών περιόδων. Αρχικά, τα κοινά συνδέονται με τις περιφράξεις της γης κατά τη διάρκεια της προκαπιταλιστικής και πρώιμης καπιταλιστικής Αγγλίας. Μετέπειτα σχετίζονται με το κίνημα της Αυτονομίας, τη δεκαετία του 60 στην Ιταλία, ενώ σήμερα με τα δίκτυα file-sharing, 14 αλλά κυρίως με το κίνημα της alter-παγκοσμιοποίησης. 15 Α1.2_ ετοιμολογία 16 Η λέξη commons δεν είναι αγγλική ή αγγλο-σαξονική αλλά γαλλική και μάλιστα -ακριβέστερα- νορμανδική. Όταν οι Νορμανδοί του Γουλιέλμου του Κατακτητή επικράτησαν στην Αγγλία το 1066 [μιλούσαν γαλλικά, ένα μίγμα λέξεων λατινικής προέλευσης και δευτερευόντως γερμανικής], συνέχισαν το υπάρχον οικονομικό σύστημα, στο οποίο τα δημόσια αγαθά ή τα αγαθά δημόσιας χρήσης είχαν δύο ονόματα, ανάλογα με τον ιδιοκτήτη τους: κοινά [commun], που ήταν η κοινή 10 Στη διεθνή βιβλιογραφία παρότι απαντάται συνήθως ως λέξη στον πληθυντικό commons- η χρήση του, στη σύνταξη των προτάσεων, γίνεται στον ενικό [π.χ. commons is ]. 11 Hardt, Michael, Hight, Christopher, όπ.αν., σελ Με τη λέξη περιφράξεις μεταφράζουμε εδώ τον όρο enclosure. Μοιάζει το νόημα του όρου να μετατοπίζεται με την πάροδο του χρόνου. Η κυριολεκτική σημασία είναι η περίφραξη [σε διάφορα λεξικά μάλιστα συνοδεύεται από το συγκεκριμένο παράδειγμα που μας απασχολεί: the enclosure of common land in the seventeenth century Oxford Advanced Learner s Dictionary], όμως τώρα πια ο όρος περιγράφει την ιδιωτικοποίηση των κοινών πόρων [όχι μόνο της γης] και την εισαγωγή των κανόνων της αγοράς στη διαχείρισή τους, που όπως θα δούμε συνιστά την εκμετάλλευση και εν τέλει την καταστροφή των κοινών, < τελ.επ.: An Architektur: On the Commons. Issue 23, < τελ.επ.: File-sharing: είναι η πρακτική διανομής ή παροχής πρόσβασης σε ψηφιακά αποθηκευμένη πληροφορία, όπως προγράμματα Η/Υ, οπτικοακουστικό υλικό, έγγραφα και ηλεκτρονικά βιβλία [βλ. επίσης τον όρο peer to peer file sharing] 15 Alter-globalisation [ή alternative globalisation ή alter-mundialization από τα γαλλικά altermondialisme ]: είναι το κοινωνικό κίνημα που υποστηρίζει την παγκόσμια συνεργασία και διάδραση, αλλά αντιτίθεται στα αρνητικά αποτελέσματα της οικονομικής παγκοσμιοποίησης. 16 Από The Foundation for Peer to Peer Alternatives Commons Etymology, < τελ.επ.:

8 ιδιοκτησία των χωρικών, και συνηθισμένα [banal] που ήταν ιδιοκτησία του άρχοντα [κυρίως ο μύλος, ο φούρνος για το ψωμί και τα δάση]. Το κοινό [commun] ήταν λοιπόν ένα νομικός όρος της εποχής εκείνης και έχει λατινική προέλευση. Στα λατινικά, η προέλευση του κοινού [commun], είναι η λέξη munus που σημαίνει ταυτόχρονα δώρο και καθήκον. Δεχόμενος ένα δώρο munus- πρέπει να ανταποδώσεις ένα αντι-δώρο. Σύμφωνα με τον Polanyi, 17 υπάρχουν τρεις τρόποι να κοινωνικοποιηθεί, να προσαρμοστεί δηλαδή, στις κοινωνικές ανάγκες η εργασία των ατόμων: 1.εμπόριο [σου δίνω για να μου δώσεις], 2.αναδιανομή [το κράτος συλλέγει από το καθένα για να δώσει σε όλους] και 3.αμοιβαιότητα [δίνω επειδή εμπιστεύομαι ότι όταν χρειαστώ κάτι η κοινωνία θα μου το δώσει]. Από τη λέξη munus εύκολα προκύπτει η λέξη com mun [co σημαίνει μαζί]. Αυτό είναι το σύστημα των δωρεών και καθηκόντων που ελέγχει όσα η κοινότητα [com mun ity] έχει από κοινού. Η κοινότητα έχει συνήθως ένα σύστημα δικής της πολιτικής αρχηγίας: mun icipalité [municipality]. Η λέξη Cipal προέρχεται από τη λατινική λέξη caput που σημαίνει αρχηγός. Ο αρχηγός πρέπει να δρα με mun ificence, να προσφέρει δηλαδή δώρα στην κοινότητα, γιορτές και μνημεία. Α1.3_ ορισμοί Ο Peter Barnes 18 χρησιμοποιεί στο βιβλίο του τον όρο Κοινά ως μια γενική έννοια, όπως η Αγορά ή το Κράτος. Τα κοινά είναι τα δώρα που κληρονομούμε ή παράγουμε μαζί. 19 Αυτή η αντίληψη για τα κοινά προσδιορίζει ένα σύνολο πόρων που έχει δύο χαρακτηριστικά: είναι όλα δώρα και τα μοιραζόμαστε από κοινού. Ένα δώρο είναι κάτι που δεχόμαστε, σε αντίθεση με κάτι που κερδίζουμε. Ένα κοινό δώρο, ένα δώρο που μοιραζόμαστε, είναι κάτι που δεχόμαστε ως μέλη μιας κοινότητας και όχι ατομικά. Παραδείγματα τέτοιων δώρων είναι ο αέρας, το νερό, τα οικοσυστήματα, οι γλώσσες, η μουσική, οι διακοπές, τα χρήματα, οι νόμοι, τα μαθηματικά, τα πάρκα, το Διαδίκτυο και πολλά άλλα. Ένα ακόμα χαρακτηριστικό των κοινών αυτών πόρων είναι η υποχρέωση όλων μας να τους διατηρούμε για τις επόμενες γενιές. Αυτή η κοινή υποχρέωση συνιστά έναν ηθικό παράγοντα που δεν βρίσκει εφαρμογή σε άλλους οικονομικούς πόρους: απαιτεί από εμάς να διαχειριστούμε αυτά τα δώρα σε σχέση με τις μελλοντικές γενιές. Η Αγορά συνήθως δε λειτουργεί έτσι, αν ένας πόρος αποδίδει ανταγωνιστικό κέρδος στο κεφάλαιο, οι αγορές τον διατηρούν ζωντανό, σε κάθε άλλη περίπτωση τον αφήνουν να πεθάνει. Τίποτα άλλο δεν μετράει. Οι πόροι στα κοινά πρέπει να διατηρούνται, ανεξαρτήτως της απόδοσής τους στο κεφάλαιο. Αφού τους παραλαμβάνουμε ως κοινά δώρα, έχουμε την υποχρέωση να τους παραδώσουμε τουλάχιστον στην ίδια κατάσταση. Όσο μπορούμε να αυξήσουμε την αξία τους, τόσο το καλύτερο, αλλά κατ ελάχιστο οφείλουμε να τους παραδώσουμε ως έχουν και σε καμιά περίπτωση να μην τους καταστρέψουμε. 17 Karl Paul Polanyi [ ]: Ούγγρος διανοούμενος, γνωστός για την αντίθεσή του με την παραδοσιακή οικονομική σκέψη. Συγγραφέας του βιβλίου: The Great Transformation. 18 Peter Barnes: Αμερικανός επιχειρηματίας, περιβαλλοντολόγος και δημοσιογράφος. Συγγραφέας του βιβλίου: Capitalism 3.0, A guide to reclaiming the Commons 19 Barnes, Peter, Capitalism 3.0, A guide to reclaiming the Commons. San Francisco: Berrett-Koehler Publishers, Inc, 2006, σελ.4-5 8

9 Ο David Bollier 20 υποστηρίζει ότι τα κοινά είναι ένας νέος τρόπος για να εκφραστεί μια πολύ παλιά ιδέα: κάποιες μορφές πλούτου ανήκουν σε όλους μας και πρέπει ενεργά να προστατεύονται και να διαχειρίζονται για το καλό όλων μας. Τα κοινά είναι όλα όσα κληρονομήσαμε και όσα παράγουμε από κοινού, και ελπίζουμε να διαρκέσουν για τις γενιές που θα έρθουν. Αποτελούνται από τα δώρα της φύσης όπως ο αέρας, το νερό, οι ωκεανοί, η άγρια ζωή και φύση, και από κοινούς πόρους όπως το Διαδίκτυο, τα κύματα τηλε-μετάδοσης, και οι δημόσιες εκτάσεις. Περιλαμβάνουν επίσης τις κοινές κοινωνικές δημιουργίες: βιβλιοθήκες, πάρκα, δημόσιους χώρους, αλλά και την επιστημονική έρευνα, τα δημιουργικά έργα και τη δημόσια γνώση που έχει συσσωρευθεί ανά τους αιώνες. Αυτός είναι ο κοινός πλούτος, ή τα κοινά. Το περίεργο είναι ότι έχουμε ξεχάσει πώς να τα αναγνωρίζουμε και να λειτουργούμε ως οι δικαιωματικοί κάτοχοι του δικού μας πλούτου. Πολλοί αποδέχονται τυφλά την εκμετάλλευση-ιδιωτικοποίηση 21 των κοινών, που μεταβάλλει τους κοινούς πόρους σε ιδιωτικά αγαθά, διαθέσιμα μόνο σε εκείνους που μπορούν να ανταπεξέλθουν στο κόστος τους. Μέρος του προβλήματος είναι η περιορισμένη άποψη για την οικονομία που κυριαρχεί κυρίως στις Ηνωμένες Πολιτείες σήμερα μια άποψη που θεωρεί ότι ο μόνος σημαντικός πλούτος που παράγεται είναι αυτός μέσω των αγορών. Εμείς οι commoners ξέρουμε διαφορετικά 22. Ο Michel Bauwens 23 γράφει: τα κοινά αποτελούνται από κάθε πόρο που είναι διαθέσιμος για όλους. Υπάρχουν πολλοί τύποι κοινών αλλά οι βασικοί είναι δύο: οι φυσικοί πόροι και οι ανθρώπινα παραγόμενοι. Τα κοινά είναι επίσης μια σειρά από συγκεκριμένες θεσμικές διατάξεις που χρησιμεύουν για τη διαχείριση τέτοιων πόρων. Εντέλει, είναι το πολιτικο/κοινωνικό κίνημα που τα προωθεί. Ο Bauwens βλέπει τις έννοιες του ανοιχτού/ ελεύθερου και του συνεργατικού/ ομότιμου[p2p] να σχετίζονται με τα κοινά και επισημαίνει τα παρακάτω: το ανοιχτό και ελεύθερο διασφαλίζουν την πρόσβαση στις πρώτες ύλες για να παραχθεί το κοινό, το συνεργατικό αναφέρεται στη διαδικασία μιας ευρείας συμμετοχής ώστε πράγματι να επιτευχθεί η παραγωγή του, τα κοινά είναι η θεσμική διάταξη που χρησιμοποιείται για να αποφευχθεί η ιδιωτική οικειοποίηση των προαναφερόμενων δημιουργιών, ενώ ο κύκλος κλείνει όταν το υλικό που παράγει τα κοινά είναι ξανά ελεύθερη/ ανοιχτή πρώτη ύλη για τον επόμενο κύκλο της κυκλοφορίας των κοινών David Bollier: Αμερικανός ακτιβιστής και συγγραφέας. Επιμελητής του δικτύου On the Commons για το οποίο γράφει συστηματικά άρθρα. Ο ίδιος αναφέρει ότι η δουλειά του εστιάζει στην επαναδιεκδίκηση των κοινών και στην κατανόηση του τρόπου που οι ψηφιακές τεχνολογίες αλλάζουν τη δημοκρατική κουλτούρα και αντιμάχονται τις υπερβολές του νόμου περί πνευματικής ιδιοκτησίας, οχυρώνοντας τα δικαιώματα των καταναλωτών και προωθώντας τις δράσεις των πολιτών. 21 Εδώ και πάλι χρησιμοποιείται στο πρωτότυπο η λέξη enclosure [= περίφραξη], αλλά προτιμάται να μεταφραστεί ως εκμετάλλευση ή ιδιωτικοποίηση. 22 Από The Foundation for Peer to Peer Alternatives Commons Description Introductory citation by David Bollier, < τελ.επ.: Michel Bauwens: Βέλγος P2P θεωρητικός, δραστήριος συγγραφέας και ερευνητής, καθώς και ομιλητής σε συνέδρια πάνω σε θέματα τεχνολογίας, κουλτούρας και επιχειρηματικής καινοτομίας. Είναι ιδρυτής του οργανισμού για τις Ομότιμες Εναλλακτικές [The Foundation for Peer to Peer Alternatives] και συνεργάζεται με ομάδα διεθνών ερευνητών μελετώντας την ομότιμη παραγωγή, την ομότιμη διακυβέρνηση και την ομότιμη ιδιοκτησία. 24 Από The Foundation for Peer to Peer Alternatives Commons Description, < τελ.επ.:

10 Ο Massimo De Angelis 25 θεωρεί ότι τα κοινά είναι το μέσο εγκαθίδρυσης ενός νέου πολιτικού λόγου [discourse] που ενισχύει την άρθρωση των πολλών και ήδη υπαρχόντων συχνά μικρών- αγώνων, εναντίον της καπιταλιστικής κοινωνίας. Υποστηρίζει ότι μία από τις σημαντικότερες προκλήσεις που αντιμετωπίζουμε σήμερα είναι η προώθηση ενός κοινωνικού κινήματος που να θέτει τις πραγματικές διεκδικήσεις των ανθρώπων: την παραγωγή της ίδιας τους της ζωής. Αναρωτιέται λοιπόν: πώς μπορούμε να αναπαράγουμε τι ζωές μας με νέους τρόπους και παράλληλα να θέσουμε ένα όριο στην καπιταλιστική συσσώρευση; 26 Οι Antonio Negri και Michael Hardt 27 στον πρόλογο του τελευταίου βιβλίου τους με τίτλο Commonwealth δίνουν έναν πρώτο ορισμό για το κοινό. Με το όρο κοινό [the common] εννοούμε, πρώτα από όλα, τον κοινό πλούτο [common wealth] του υλικού κόσμου τον αέρα, το νερό, τους καρπούς της γης και όλη τη σοδειά της φύσης- που στα κλασσικά ευρωπαϊκά πολιτικά κείμενα υποστηρίζεται ότι αποτελεί κληρονομιά για την ανθρωπότητα συνολικά, για να τη μοιραζόμαστε από κοινού. Αμέσως μετά παίρνουν θέση, διευκρινίζοντας ότι οι ίδιοι θεωρούν σημαντικότερα εκείνα τα κοινά που είναι αποτελέσματα της κοινωνικής παραγωγής, δηλαδή τις γνώσεις, τις γλώσσες, τους κώδικες, την πληροφορία, τους δεσμούς [affects] και ούτω καθεξής. Αυτή η άποψη για το κοινό, λένε, δεν τοποθετεί τον άνθρωπο χωριστά από τη Φύση, είτε ως εκμεταλλευτή είτε ως επιστάτη της, αλλά αντιθέτως εστιάζει σε πρακτικές διάδρασης, φροντίδας και συνύπαρξης σε έναν κοινό χώρο, στοχεύοντας στην προώθηση των θετικών και στον περιορισμό των αρνητικών μορφών του κοινού. 28 Οι Negri και Hardt διατυπώνουν συμπληρωματικά αλλά απολύτως ρητά, ήδη από την αρχή του βιβλίου ότι η δημοκρατία του πλήθους είναι νοητή και δυνατή μόνο επειδή όλοι μοιραζόμαστε και συμμετέχουμε στο κοινό. Συνεχίζοντας, συμφωνούν 29 με την άποψη ότι σήμερα με τα εμπόδια που θέτουν οι κυρίαρχες ιδεολογίες είναι δύσκολο να δούμε το κοινό, παρόλο που είναι παντού γύρω μας. Οι νεοφιλελεύθερες πολιτικές των κυβερνήσεων ανά τον κόσμο επιχειρούν τις τελευταίες δεκαετίες να ιδιωτικοποιήσουν το κοινό, μετατρέποντας τα πολιτιστικά προϊόντα για παράδειγμα την πληροφορία, τις ιδέες αλλά ακόμα και είδη ζώων και φυτών- σε ατομική ιδιοκτησία. Θεωρούν, και δεν είναι οι μόνοι, ότι πρέπει να αντισταθούμε αποφασιστικά σε τέτοιου είδους ιδιωτικοποιήσεις Massimo De Angelis: καθηγητής Πολιτικής Οικονομίας στο University of East London. Η έρευνά του εστιάζει στη θεωρία της αξίας, στην παγκοσμιοποίηση και τα κοινωνικά κινήματα. Είναι συγγραφέας του βιβλίου: The Beginning of History: Value Struggles and Global Capitalism [2007] και επιμελητής του online περιοδικού: The Commoner 26 De Angelis, Massimo, Stavrides, Stavros, On the Commons: A Public Interview, An Architektur: On the Commons. issue Antonio Negri: ανεξάρτητος ερευνητής και συγγραφέας Michael Hardt: καθηγητής Λογοτεχνία στο Duke University Μαζί είναι συγγραφείς των βιβλίων: Empire [2000/ Harvard University Press], Multitude: War and Democracy in the Age of Empire [2004/ Penguin] και Commonwealth [2009/ Harvard University Press]. 28 Όπως θα δούμε στη συνέχεια [Α2.2] οι Negri και Hardt αναλύουν την άποψη ότι το κοινό δεν είναι μόνο θετικό αλλά και αρνητικό, δεν είναι μόνο ευεργετικό αλλά και επιβλαβές. 29 Παραπάνω ο David Bollier διατύπωσε παρόμοια θέση και κατηγόρησε ως ένα βαθμό [πλην όμως ευθέως] την περιορισμένη άποψη για την οικονομία και την παραγωγή αξίας των Ηνωμένων Πολιτειών. 30 Negri, Antonio, Hardt, Michael, 2009, όπ.αν., preface, viii 10

11 A1.4_ τυπολογίες Μετά τη σύντομη αναφορά σε βασικούς ορισμούς της έννοιας του κοινού, θα δοκιμάσουμε ένα είδος ταξινόμησης ή καλύτερα συνδυαστικής παρουσίασης των ειδών κοινού που απαντώνται στην τρέχουσα βιβλιογραφία. Στην προσπάθεια κατανόησης της οργάνωσης των κοινών, συμπεραίνουμε ότι οι τρόποι να ταξινομηθούν είναι πολλοί και εξαρτώνται άμεσα από το εκάστοτε ερευνητικό ενδιαφέρον ή τη σκοπιά του μελετητή. Αρχικά θα παρουσιαστούν οι ταξινομήσειςτυπολογίες του κοινού ανά μελετητή και στη συνέχεια θα επιχειρηθούν μερικά συγκεντρωτικά σχόλια-παρατηρήσεις επί των προσεγγίσεων. Σύμφωνα με την ανάλυση των Negri και Hardt, τα κοινά διακρίνονται σε φυσικά [natural] και τεχνητά [artificial]. Τα φυσικά κοινά είναι ο φυσικός πλούτος [common wealth] του υλικού κόσμου, ο αέρας, το νερό, οι καρποί της γης και όλη η σοδειά της Φύσης. Τα τεχνητά κοινά -τα αποτελέσματα της κοινωνικής παραγωγής- είναι η γνώση, η γλώσσα [που μιλάμε ή η γλώσσα προγραμματισμού], οι κώδικες, οι εικόνες, η πληροφορία, οι συναισθηματικές σχέσεις [affects]. Όπως τονίζουν, στην εποχή της παγκοσμιοποίησης, ζητήματα διατήρησης, παραγωγής και διανομής του κοινού, τόσο στο οικολογικό όσο και στο κοινωνικοοικονομικό πλαίσιο είναι ιδιαιτέρως κεντρικά 31. Όμως μοιάζει να τους απασχολεί περισσότερο η δεύτερη κατηγορία, αυτή των τεχνητών κοινών, αφού όπως λένε, δεν πρόκειται για φυσικά ή από πριν δοσμένα αγαθά, αλλά για κάτι που διαρκώς παράγεται μέσω κοινωνικών διαδράσεων. Το κοινό, σημειώνουν, είναι μια δυνητική τοποθεσία που διαρκώς ενεργοποιείται. 32 Στα πλαίσια των μελετών για τα κοινά 33 του Ιδρύματος για τις Ομότιμες Εναλλακτικές [The Foundation for P2P Alternatives], η ταξινόμηση που γίνεται είναι κάπως διαφορετική: τα κοινά χωρίζονται σε φυσικά [natural], κοινωνικά [social] και γνωσιακά [knowledge commons]. Η πρώτη κατηγορία των φυσικών κοινών περιλαμβάνει λίγο ως πολύ- τα ίδια φυσικά κοινά στα οποία αναφέρονται οι Negri και Hardt, ενώ τα κοινωνικά κοινά αποτελούνται από πρακτικές όπως η φροντίδα αρρώστων, ηλικιωμένων και παιδιών, η εκπαίδευση των παιδιών, η συντήρηση των νοικοκυριών, η εύρεση ή η δημιουργία καθαρού νερού, η αποκομιδή των απορριμμάτων, ακόμα και η αστυνόμευση. Κάποια από τα παραπάνω παραδείγματα κοινών είναι αυτά που οι Negri και Hardt ονομάζουν affects [συναισθηματικούς δεσμούς] και τα κατατάσσουν όπως είδαμε στην κατηγορία των τεχνητών κοινών. 34 Η τρίτη κατηγορία των γνωσιακών κοινών οργανώνεται γύρω από τους κοινούς διανοητικούς και πολιτιστικούς πόρους, που στην πλειοψηφία τους είναι άυλα αγαθά και κατά κύριο λόγο μη-ανταγωνιστικά, σε αντίθεση με τους υλικούς πόρους που είναι συνήθως ανταγωνιστικοί. Αυτό όμως το ειδικό ζήτημα προσπερνάται προς το παρόν για να σχολιαστεί εκτενέστερα παρακάτω. 31 Στο ίδιο 32 Hardt, Michael, Hight, Christopher, όπ.αν., σελ Από The Foundation for Peer to Peer Alternatives Commons Typologies Natural, Social, Knowledge Commons, < τελ.επ.: Το ζήτημα του affective labour [συναισθηματικής εργασίας] απασχολεί ιδιαιτέρως τους Negri και Hardt, αφού όπως θα δούμε στη συνέχεια το θεωρούν ένα από τα αναδυόμενα είδη εργασίας της μεταφορντικής περιόδου [χωρίς να σημαίνει φυσικά ότι τώρα εμφανίζεται]. Ο ρόλος που διαδραματίζει σήμερα και πρόκειται να διαδραματίσει στο άμεσο μέλλον πρέπει να διερευνηθεί με προσοχή, αφού αποτελεί κυρίαρχο στοιχείο του μετασχηματισμού της τεχνικής σύνθεσης της εργασίας. 11

12 Στην ίδια κατεύθυνση ο Γιώργος Παπανικολάου, 35 προτείνει μια λίγο διαφορετική ταξινόμηση που περιλαμβάνει επίσης τρεις κατηγορίες: Φύση, Κοινότητα, Πολιτισμός. Στην πρώτη κατηγορία ανήκουν και πάλι τα φυσικά κοινά των προηγούμενων κατατάξεων: φύση, νερό, αέρας, άγρια ζωή, σπόροι, βιοποικιλότητα, ηλεκτρομαγνητικό φάσμα, φυτά, οικοσυστήματα, ψαρότοποι, ποτάμια κ.τ.λ. Στη δεύτερη κατηγορία ανήκουν οι δρόμοι, οι πλατείες, ο χρόνος, το ημερολόγιο, το χρήμα, η ασφάλιση, η αγορά, ενώ στην κατηγορία του Πολιτισμού περιλαμβάνονται η γλώσσα, η φιλοσοφία, η θρησκεία, η επιστήμη, ο ανοιχτός κώδικας. Ο Παπανικολάου δεν θεωρεί αυτήν την κατηγοριοποίηση την πιο επιτυχή και σίγουρα τη βρίσκει ελλιπή, όμως τονίζει ότι υπάρχουν διάφοροι τρόποι να ταξινομηθούν τα κοινά, οι οποίοι εξαρτώνται από την οπτική και τους στόχους της κάθε μελέτης. Η συγκεκριμένη οργάνωση που παρουσιάζει βασίζεται στο αν τα κοινά κληρονομήθηκαν ή αν παράχθηκαν συνεργατικά από τα μέλη της κοινότητας. 36 Μια εναλλακτική άποψη θα μπορούσε να σχετίζεται, όπως αναφέρει, με την οικονομική τους διαχείριση. 37 Ο Michel Bauwens, στα ίδια πλαίσια των Ομότιμων Εναλλακτικών, προτείνει διάκριση των κοινών σε σχέση με τον αν οι κοινοί πόροι είναι φυσικοί ή ανθρώπινα παραγόμενοι. 38 Ένας ακόμα διαχωρισμός των κοινών τα κατατάσσει σε παλιά ή παραδοσιακά και νέα κοινά. 39 Η Charlotte Hess 40 στο άρθρο της με τίτλο: Υπάρχει κάτι νέο κάτω από τον ήλιο; Μια συζήτηση και αποτίμηση της μελέτης για τα κοινά και το Διαδίκτυο, 41 εξετάζει ερωτήματα για τα νέα κοινά, μια περιοχή μελέτης που θεωρείται από κάποιους αναπόσπαστα συνδεδεμένη με την τεχνολογία. Τα νέα κοινά αποτελούν μια δεξαμενή ανθρώπινα παραγόμενων κοινών πόρων [CPRs], όπως ο αστικός κοινός χώρος, οι αυτοκινητόδρομοι, ο γενετικός κώδικας, το διαδίκτυο, κ.α. Τα νέα κοινά μπορούν επίσης να αναφέρονται σε νέες περιοχές μελέτης των παραδοσιακά κοινών υπό τη θεώρηση των δεξαμενών ανθρώπινα παραγόμενων κοινών πόρων. Έχουν σίγουρα κοινά χαρακτηριστικά με τα παλιά ή παραδοσιακά κοινά [φυσικά] αγαθά αλλά επίσης και ιδιότητες που είναι μοναδικές. Μετά από επτά χρόνια περαιτέρω μελέτης η Hess τώρα πιστεύει ότι τα νέα κοινά διακρίνονται από τα παραδοσιακά κοινά όχι αναγκαστικά από την τεχνολογική τους διάσταση, ούτε υποχρεωτικά από το γεγονός ότι είναι ανθρώπινα παραγόμενοι πόροι. Το νέο αναφέρεται στις νέες θεσμικές διατάξεις που δημιουργούνται για τη διαχείριση και τη διατήρηση κάποιου είδους κοινά διατιθέμενων πόρων. Όποιος και αν είναι ο πόρος, το νέο είναι η νέα 35 Γιώργος Παπανικολάου: γιατρός με ερευνητικό ενδιαφέρον για τις κοινωνικές, πολιτικές, οικονομικές επιστήμες. Είναι μέλος του ιδρύματος για τις Ομότιμες [P2P] Εναλλακτικές Ελλάδα. 36 Βλ. παραπάνω ορισμό Peter Barnes. 37 Από τη διάλεξη του Γιώργου Παπανικολάου με τίτλο: Πολιτική Οικονομία των Κοινών. Σκέψεις για το Χώρο < τελευταία επίσκεψη: Από The Foundation for Peer to Peer Alternatives Description, < τελ.επ.: Από The Foundation for Peer to Peer Alternatives Distinctions The Old vs. the New Commons, < τελ.επ.: Charlotte Hess: διευθύντρια της ψηφιακής βιβλιοθήκης για τα κοινά στο Indiana University 41 Hess, Charlotte, Υπάρχει κάτι νέο κάτω από τον ήλιο? Μια συζήτηση και αποτίμηση της μελέτης για τα νέα κοινά και το Διαδίκτυο. Παρουσιάστηκε στο Constituting the Commons: Crafting Sustainable Commons in the New Millennium, 8 ο Συνέδριο της Διεθνούς Ένωσης για τη Μελέτη της Κοινής Ιδιοκτησίας, Bloomington, Indiana, USA, May 31- June 4, 2000, < τελ.επ.:

13 ομάδα ατόμων και αντίστοιχων κανόνων που δημιουργούνται για να προστατεύσουν και να διατηρήσουν αυτόν τον πόρο. 42 Στο σημείο αυτό και πριν ολοκληρωθεί η παρουσίαση των διαφορετικών ταξινομήσεων των κοινών, αξίζει να αναφερθούμε στην κατηγορία των ψηφιακών κοινών. Προφανώς αποτελούν μέρος των παραπάνω κατηγοριών, αλλά παρακολουθώντας την ανάλυση του Felix Stalder 43 στο λήμμα για τα ψηφιακά κοινά στο λεξικό της Ανθρώπινης Οικονομίας 44, μας αποκαλύπτεται πιο ξεκάθαρα ίσως το αναδυόμενο αυτό είδος κοινών καθώς και οι προοπτικές του. Μπορούμε πράγματι στη βάση των ψηφιακών κοινών- να μιλάμε για μια ιστορική μετατόπιση στην οικονομία; Πρόκειται για την αλλαγή παραδείγματος; Είναι τα ψηφιακά κοινά ένα τρίτο μοντέλο κοινωνικής παραγωγής ανεξάρτητο από το κράτος και τις αγορές; Ο Stalder, μέσω της ανάλυσης που ακολουθεί σπεύδει να απαντήσει καταφατικά. Εμείς απλώς θα παρουσιάσουμε εδώ τις θέσεις του, όσο για τις απαντήσεις αν προκύψουνθα είναι μόνο στο τέλος αυτής της εργασίας. Τα ψηφιακά κοινά, λέει ο Stalder, αποτελούν πόρους πληροφορίας που δημιουργούνται και διανέμονται μέσα σε εθελοντικές κοινότητες που το μέγεθος και τα ενδιαφέροντά τους ποικίλουν. Αυτοί οι πόροι χρησιμοποιούνται εκ των πραγμάτων ως κοινή και όχι ως ιδιωτική ή δημόσια [δηλ. κρατική] ιδιοκτησία. Η διαχείρισή τους προσανατολίζεται για χρήση μέσα στην κοινότητα, παρά για συναλλαγή εντός των αγορών. Έτσι, υπάρχει ελάχιστος διαχωρισμός μεταξύ παραγωγών και καταναλωτών. Τα ψηφιακά κοινά έχουν δημιουργήσει νέα παραδείγματα για την παραγωγή και τη διασπορά των πολιτιστικών έργων και των αγαθών της γνώσης, βασισμένα στο δικαίωμα των χρηστών για πρόσβαση, διανομή και μετασχηματισμό τους. Αυτά τα νέα παραδείγματα αρθρώνονται σε τρεις παράλληλες, δικτυωμένες κοινωνικές κινήσεις, κάθε μία συνδεδεμένη με μεγάλης κλίμακας, συλλογική δράση που στοχεύει στο μετασχηματισμό της κοινωνικής πραγματικότητας. Η παλιότερη και πιο αναπτυγμένη είναι η κίνηση του ελεύθερου λογισμικού που εστιάζει στον κώδικα των υπολογιστών. Έπεται η κίνηση της ελεύθερης κουλτούρας, που επικεντρώνεται στα πολιτιστικά αγαθά και είναι ακόμα σε εξέλιξη. Καθώς και η τρίτη κίνηση για την πρόσβαση στη γνώση [a2k] εστιάζει σε γνωσιακά-εντατικά αγαθά, όπως ακαδημαϊκές δημοσιεύσεις και φάρμακα. Και οι τρεις κινήσεις συμμερίζονται την άποψη ότι σε ένα ψηφιακό περιβάλλον τα πολιτιστικά έργα και τα αγαθά της γνώσης είναι σημαντικά διαφορετικά από τα υλικά αγαθά, αφού μπορούν εύκολα και με μικρό κόστος να αντιγραφούν, να διανεμηθούν και να τροποποιηθούν. Γιατί το να μοιραζόμαστε σε ψηφιακό επίπεδο- σημαίνει να πολλαπλασιάζουμε παρά να διαιρούμε, τα ψηφιακά κοινά είναι από τη φύση τους σε αφθονία. Έτσι, δεν υπάρχει καμιά δικαιολογία ώστε να εμποδιστεί ο οποιοσδήποτε από το να απολαμβάνει τη χρήση τους. Η σπανιότητα είναι τεχνητή και εισάγεται ως παράμετρος μετά την παραγωγή τους. Σε πολιτικό επίπεδο, η κίνηση του ελεύθερου λογισμικού στοχεύει να ενδυναμώσει τις κοινότητες των χρηστών ώστε να χρησιμοποιούν ελεύθερα, να εξετάζουν και να 42 Από The Foundation for Peer to Peer Alternatives Commons Distinctions The Old vs. the New Commons, < τελ.επ.: Felix Stalder: ανεξάρτητος ερευνητής των νέων μέσων και συνιδρυτής του Openflows Networks Ltd. Διδάσκει επίσης στη Ζυρίχη στο University of the Arts, στο πρόγραμμα Media Arts 44 Stalder, Felix, όπ.αν. 13

14 αλλάζουν αυτό που είναι ίσως το πιο κρίσιμο στοιχείο στην υποδομή της δικτυακής κοινωνίας, το λογισμικό των υπολογιστών. Η κίνηση της ελεύθερης κουλτούρας στοχεύει στην αύξηση της σημειωτικής δημοκρατίας, 45 που είναι, η ικανότητα όλων των ατόμων να λαμβάνουν ενεργά μέρος στην παραγωγή του πολιτισμού και να συνεισφέρουν ελεύθερα στις ανταλλαγές που συνθέτουν τη δημόσια ζωή. Η κίνηση για την πρόσβαση στη γνώση [a2k] έχει στόχο τη βελτίωση της κοινωνικής ισότητας, ειδικά στον άξονα Βορράς/ Νότος, μέσω της κατάργησης των φραγμών στην πρόσβαση σε γνωσιακά αγαθά, αυξάνοντας την κοινωνική πρόνοια και τον αριθμό αυτών που μπορούν να συνεισφέρουν στην περαιτέρω ανάπτυξη, ειδικά επιστημόνων σε αναπτυσσόμενες χώρες. Η ανάδυση των ψηφιακών κοινών, υποστηρίζει ο Stalder, είναι μια έκφραση της ιστορικής αλλαγής από τη βιομηχανική οικονομία [φορντισμός] στη δικτυακή οικονομία. Οι εταιρίες και οι αγορές αναδιοργανώνονται απομακρυνόμενες από το μοντέλο των μεγάλων ιεραρχικών εταιριών που απευθύνονται στις μαζικές αγορές μεταβαίνοντας προς ευέλικτα δικτυωμένες, μικρότερες μονάδες που παράγουν υψηλά στοχευμένα αγαθά και υπηρεσίες. Επίσης, η εμβέλεια της δημιουργίας αξίας επεκτείνεται από την οικονομία προς την κοινωνία ως σύνολο, τουλάχιστον διαφεύγοντας ως ένα βαθμό από τα συστήματα ιδιοκτησίας και την ανάγκη για συναλλαγή εντός των αγορών. Η κοινωνική πραγματικότητα που παράγεται από αυτόν το δομικό μετασχηματισμό είναι ασταθής και αντιφατική. Τα ψηφιακά κοινά αντιπροσωπεύουν μια δέσμη πρακτικών οραμάτων για να οδηγήσουν προς μια πιο δημοκρατική και δίκαιη κατεύθυνση προάγοντας τις διαδικασίες αποκέντρωσης, μειώνοντας τα εμπόδια για συμμετοχή και τις θέσεις εξουσίας που δημιουργούνται από τα μονοπώλια επί της πνευματικής ιδιοκτησίας. Ο Stalder θεωρεί ότι μέσα σε ένα σχετικά μικρό χρονικό διάστημα, οι κινήσεις προς το σχηματισμό των ψηφιακών κοινών υπήρξαν πολύ επιτυχείς στην παροχή πρακτικών απαντήσεων σε επείγοντα προβλήματα. Αυτές οι απαντήσεις αξιοποιούν πλήρως τα πλεονεκτήματα που προσφέρουν οι νέες δυνατότητες του δικτυωμένου κόσμου όπου ένας άνευ προηγουμένου αριθμός ατόμων έχει τις ικανότητες και τα εργαλεία να συνεισφέρει στη δημιουργία αξίας, ενόσω επιδιώκει αποκλίνοντα οικονομικά, κοινωνικά, πολιτιστικά ή ερευνητικά ενδιαφέροντα. Παρότι πολλά πολιτικά, νομικά και οικονομικά ερωτήματα αναμένουν επίλυση, τα ψηφιακά κοινά αντιπροσωπεύουν μια αλλαγή παραδείγματος, μέσω του οποίου νέα τεχνολογικά, κοινωνικά και οικονομικά πλαίσια έχουν ήδη δημιουργήσει μια πληροφοριακή τάξη 45 Semiotic democracy: Η Σημειωτική Δημοκρατία είναι ένας όρος που επινοήθηκε αρχικά από τον John Fiske, στο βιβλίο του Η κουλτούρα της Τηλεόρασης και αφορά τη δημιουργία νοημάτων και απολαύσεων στους τηλεθεατές. Ο Fiske διαπραγματεύεται το πώς αντί οι τηλεθεατές να αποτελούν παθητικούς δέκτες πληροφορίας με έναν αδιαμεσολάβητο τρόπο, μπορούν να δώσουν τα δικά τους νοήματα στα προγράμματα που παρακολουθούν, που συχνά διαφέρουν σημαντικά από τα νοήματα που είχαν την πρόθεση οι δημιουργοί τους να παράξουν. Στη συνέχεια, ο όρος προσαρμόστηκε από την τεχνική και νομική κοινότητα, στο πλαίσιο κάθε πολιτιστικού προϊόντος φαντασίας ξανά-δουλεμένου από κάποιον που δεν είναι ο αρχικός δημιουργός. Οι νομικοί σημειώνουν ότι καθώς η τεχνολογία διευκολύνει τη διαδικασία της φτηνής παραγωγής και διανομής παράγωγων έργων εμποτισμένων με νέα πολιτιστικά νοήματα, διαθέσιμα στο ευρύ κοινό, οι νόμοι περί πνευματικών δικαιωμάτων [copyright] και δικαιωμάτων δημοσίευσης [right-to-publicity] επιβάλλουν περιορισμούς σε τέτοια έργα, καταστρατηγώντας τη Σημειωτική Δημοκρατία. Ο καθηγητής της Νομικής Σχολής του Harvard, Terry Fisher, έχει επίσης γράψει σχετικά με τη Σημειωτική Δημοκρατία στα πλαίσια της κρίσης που αντιμετωπίζουν οι βιομηχανίες της ψυχαγωγίας και αναφορικά με τη δυνατότητα των ανθρώπων να χρησιμοποιούν το Διαδίκτυο με νέους δημιουργικούς τρόπους. 14

15 που σε γενικές γραμμές είναι κοινωνικά πιο δίκαιη, οικονομικά πιο παραγωγική και πολιτικά πιο δημοκρατική από ότι το ισχύον σύστημα των πληροφοριακών μονοπωλίων. Αυτή η κίνηση δημιουργεί προοπτικές για την ενδυνάμωση, παρά τον έλεγχο μιας νέας ψηφιακής υποδομής. Εν τούτοις, τα μέχρις στιγμής επιτεύγματα δεν είναι ακόμα αρκετά, ούτε σίγουρο ότι θα διαρκέσουν. Ολοκληρώνοντας την ενδεικτική παρουσίαση των ταξινομήσεων για το κοινό διαπιστώνουμε ότι οι περισσότερες από αυτές εμπεριέχουν στο ένα σκέλος τους την κατηγορία των φυσικών κοινών, εκείνων δηλαδή των πόρων που παράγει η Φύση και ανήκουν σε όλους μας. Στο δεύτερο σκέλος, μοιάζει να περιλαμβάνονται τα είδη κοινών που είναι προϊόντα ανθρώπινης διαμεσολάβησης και βασίζονται στην κοινωνική διάδραση. Οι ψηφιακές τεχνολογίες παίζουν καθοριστικό ρόλο στην παραγωγή, διαχείριση και διακίνηση μια ομάδας νέων κοινών, ενδυναμώνοντας το ρόλο που μπορούν να διαδραματίσουν στα πλαίσια της νέας δικτυακής μεταβιομηχανικής κοινωνίας. Α2.0_ τα χαρακτηριστικά του κοινού Α2.1_ το κοινό πέραν του ιδιωτικού και του δημόσιου Η συνήθης αντίληψη θεωρεί ότι η μόνη εναλλακτική στο ιδιωτικό είναι το δημόσιο, -ό,τι διαχειρίζεται και ρυθμίζεται δηλαδή από το κράτος- σαν να είναι το κοινό άσχετο και εκλιπόν. Μέσω μιας μακράς διαδικασίας περιφράξεων [enclosures] η επιφάνεια της γης είναι σχεδόν πλήρως μοιρασμένη μεταξύ δημόσιας και ιδιωτικής ιδιοκτησίας, παρόλα αυτά όμως ένα μεγάλο μέρος του κόσμου μας παραμένει κοινό, ανοιχτό σε όλους και αναπτυσσόμενο από την ενεργό συμμετοχή. Η γλώσσα, για παράδειγμα, όπως τα συναισθήματα και οι χειρονομίες, είναι σε μεγάλο βαθμό κοινό αγαθό, και πράγματι αν η γλώσσα γινόταν είτε ιδιωτική είτε δημόσια αν δηλαδή σημαντικό τμήμα των λέξεων, των φράσεων ή μέρη του λόγου αποτελούσαν αντικείμενο ιδιωτικής ιδιοκτησίας ή της δημόσιας αρχής- τότε η γλώσσα θα έχανε τη δύναμη της έκφρασης, της δημιουργικότητας και της επικοινωνίας 46. Ενώ ένα από τα κυρίαρχα προβλήματα είναι η αδιαφορία για το κοινό, η θεώρηση της μη ύπαρξής του, οι Negri και Hardt 47 εντοπίζουν επίσης μια παράλληλη προβληματική κατάσταση τόσο της έννοιας του ιδιωτικού όσο και του δημόσιου. Από την μία πλευρά, σημειώνεται μια ολοένα αυξανόμενη επέκταση του κοινωνικού ελέγχου που καταστρατηγεί τα δικαιώματα ιδιωτικότητας. Φέρνουν ως παράδειγμα τo φεμινιστικό σύνθημα το προσωπικό είναι πολιτικό που μια δεδομένη στιγμή, διαστρεβλωμένο γύρισε σαν όπλο εναντίον των γυναικών σε κάποιες από τις δημόσιες συζητήσεις στις Ηνωμένες Πολιτείες για το θέμα των αμβλώσεων. Κανένα μέρος του γυναικείου σώματος δεν προστατεύεται από ιδιωτικότητα, αντιθέτως είναι απολύτως ανοιχτό και εκτεθειμένο στον κοινωνικό έλεγχο. Οι επιθέσεις στο ιδιωτικό έχουν αυξηθεί επίσης, με τον πόλεμο κατά της τρομοκρατίας. Η νομοθεσία πολλών χωρών έχει επεκτείνει το δικαίωμα των κυβερνήσεων για εποπτεία των πληθυσμών, ενώ οι δυνατότητες παρακολούθησης έχουν επίσης αυξηθεί με τα νέα τεχνολογικά 46 Negri, Antonio, Hardt, Michael, 2009, όπ.αν., preface viii-ix 47 Negri, Antonio, Hardt, Michael, 2004, όπ.αν., σελ

16 συστήματα. Έτσι οι ηλεκτρονικές επικοινωνίες σε διεθνές επίπεδο ελέγχονται από μυστικές υπηρεσίες για λογαριασμό πολλών κυβερνήσεων. Άρα λοιπόν, γίνεται σαφές ότι η ιδιωτική σφαίρα ή μάλλον περισσότερο η έννοια της ιδιωτικότητας καταστρατηγείται μέσω έντονων πιέσεων και ενός άνευ προηγουμένου ελέγχου. Παράλληλα, το δημόσιο επίσης δέχεται επιθέσεις - υπάρχουν πολλά παραδείγματα στο οικονομικό πεδίο που αποκαλύπτουν αυτή τη διάσταση. Η ιδιωτικοποίηση είναι ένα κεντρικό στοιχείο της νεοφιλελεύθερης ιδεολογίας και καθορίζει τη στρατηγική των κυρίαρχων δυνάμεων που διέπουν τη διεθνή οικονομία. Το δημόσιο που ιδιωτικοποιείται από τον νεοφιλελευθερισμό είναι γενικά είτε ιδιοκτησία είτε επιχειρήσεις που προηγουμένως ελέγχονταν από το κράτος, από σιδηρόδρομους και φυλακές μέχρι χώρους στάθμευσης. Γνωστή είναι επίσης η μεγάλη επέκταση της ιδιωτικής ιδιοκτησίας σε τομείς της ζωής που θεωρούνταν κοινοί, μέσω συστημάτων πατέντας, copyright και άλλων νομικών μέσων. Στο ακραίο σημείο αυτής της λογικής, οι οικονομολόγοι καταλήγουν να υποστηρίζουν ότι όλα τα αγαθά πρέπει να ιδιωτικοποιηθούν ώστε να μεγιστοποιηθεί η παραγωγική τους χρήση. Οι Negri και Hardt παρατηρούν ότι, στο κοινωνικό πεδίο η τάση είναι να γίνονται όλα δημόσια και έτσι ανοιχτά στην κυβερνητική επιτήρηση και στον έλεγχο, ενώ στο οικονομικό πεδίο, η αντίστοιχη τάση είναι να γίνονται όλα ιδιωτικά και να υπόκεινται σε δικαιώματα ιδιοκτησίας. Από τα παραπάνω καταλαβαίνουμε ότι βρίσκονται σε κρίση και το ιδιωτικό με την καταστρατήγηση κάθε έννοιας ιδιωτικότητας και την άσκηση έντονου ελέγχου- αλλά και το δημόσιο, με τη συνεχή απαξίωσή του και την επέκταση των ιδιωτικοποιημένων χώρων που αποκλείουν μεγάλα τμήματα του πληθυσμού. Η συνέχιση αυτού του συλλογισμού μοιάζει να καταλήγει σε μια έντονη αντίφαση. Από τη μία πλευρά, το δημόσιο και το ιδιωτικό διαχωρίζονται όλο και πιο αυστηρά μεταξύ τους. Αυτό μαρτυρούν τα γενικευμένα, διεθνή φαινόμενα όπου τα όρια γύρω από ιδιωτικούς χώρους γίνονται όλο και πιο αδιαπέραστα -οι gated communities για παράδειγμακαθώς επίσης η μετατροπή δημόσιων κοινωνικών χώρων σε ιδιωτικούς όπως το πέρασμα από τις κοινόχρηστες πλατείες στα shopping malls. Φαίνεται έτσι να υπάρχει ένας πιο αυστηρός διαχωρισμός του ιδιωτικού και του δημόσιου ενώ παράλληλα σηματοδοτείται η καταστροφή του δημόσιου χώρου και η γενική ιδιωτικοποίησή του. Από την άλλη πλευρά, όμως, υπάρχει μια οπτική, σύμφωνα με την οποία τα όρια έχουν καταρρεύσει, οπότε το δημόσιο και το ιδιωτικό έχουν γίνει δυσδιάκριτες περιοχές. Ο κοινωνικός έλεγχος που ασκείτε σχεδόν σε όλες τις πτυχές της ανθρώπινης δραστηριότητας και της υποκειμενικότητας καταργεί την ιδιωτικότητα, καθιστώντας τα όρια μεταξύ των δύο χώρων ασαφή. Οι Negri και Hardt 48 θα αναφερθούν στην έννοια της βιοεξουσίας, στην κατεύθυνση αποσαφήνισης της παραπάνω αντίφασης, την οποία θεωρούν μάλλον φαινομενική. Η βιοεξουσία ορίζει μορφές εξουσίας που φτάνουν στα βάθη του κοινωνικού πεδίου, προκειμένου να εμπλέξουν και να ελέγξουν όλες τις πτυχές της ζωής. Σύμφωνα με αυτή την οπτική, δεν υπάρχει πράγματι ιδιωτικός χώρος που να προστατεύεται από τη δημόσια εξουσία και συνεπώς κανένα όριο μεταξύ δημόσιου και ιδιωτικού. Παράλληλα όμως συντελείται και η καταστροφή του δημόσιου χώρου, η απαξίωση του από τις συνεχείς ιδιωτικοποιήσεις. Το κρίσιμο είναι υποστηρίζουν οι Negri και Hardt- να ερευνήσουμε περαιτέρω και να σκεφτούμε πώς το πλήθος μπορεί να δράσει 48 Hardt, Michael, Hight, Christopher, όπ.αν., σελ.70 16

17 διαφορετικά και να δημιουργήσει δομές κοινωνικού χώρου που να αποφεύγουν αυτές τις νέες μορφές ελέγχου. Προς αυτή την κατεύθυνση κινούνται και οι παρακάτω συλλογισμοί. Δεν μπορούμε μάλλον να κατανοήσουμε την κατάσταση, αν δεν αποσαφηνίσουμε τις συγχύσεις που προκύπτουν από την ορολογία. Το ιδιωτικό κατανοείται ότι περιλαμβάνει τα δικαιώματα και τις ελευθερίες των κοινωνικών υποκειμένων μαζί όμως και με τα δικαιώματα της ατομικής ιδιοκτησίας, καθιστώντας ασαφή τη διάκριση μεταξύ των δύο. Αυτή η σύγχυση προκύπτει από μια ιδεολογία [ κτητικός ατομικισμός ] που θεωρεί κάθε πλευρά και χαρακτηριστικό του υποκειμένου -από τα ενδιαφέροντα και τις επιθυμίες του μέχρι ολόκληρο τον ψυχισμό- ως ιδιοκτησίες που κατέχονται από το άτομο, μειώνοντας όλες τις πλευρές της υποκειμενικότητας σε μια οικονομική βάση. Η ιδέα του ιδιωτικού μπορεί έτσι να συσσωρεύσει μαζί όλες μας τις κτήσεις, τόσο τις υποκειμενικές όσο και τις υλικές. Το δημόσιο επίσης κάνει αόριστη τη διάκριση μεταξύ κρατικού ελέγχου και όσων είναι κοινά. Χρειάζεται να φανταστούμε μια εναλλακτική νομική στρατηγική, μια σύλληψη ιδιωτικότητας που να εκφράζει τη μοναδικότητα των κοινωνικών υποκειμενικοτήτων [όχι την ατομική ιδιοκτησία] και μια σύλληψη για το δημόσιο βασισμένη στο κοινό [όχι στον κρατικό έλεγχο] θα μπορούσαμε ίσως να πούμε μια μετα-φιλελεύθερη και μια μετασοσιαλιστική νομική θεωρία. 49 Αυτό που είναι επίσης απαραίτητο, είναι να αντικατασταθεί η ιδέα του γενικού συμφέροντος [general interest] ή του δημόσιου συμφέροντος [public interest] με ένα πλαίσιο που να επιτρέπει την κοινή συμμετοχή στη διαχείριση των κοινών αγαθών και των υπηρεσιών. Αυτό το νομικό πρόβλημα που συνδέεται με τον μεταμοντέρνο μετασχηματισμό της βιοπολιτικής παραγωγής, δεν οδηγεί από το δημόσιο συμφέρον πίσω προς τον ιδιωτικό έλεγχο βασισμένο σε διαφορετικές κοινωνικές ταυτότητες, αλλά αντιθέτως οδηγεί εμπρός, από το δημόσιο συμφέρον προς το κοινό πλαίσιο των μοναδικοτήτων. Το κοινό συμφέρον, σε αντίθεση με το γενικό συμφέρον που βασίστηκε στο δόγμα του έθνους-κράτους, είναι πράγματι μια παραγωγή του πλήθους. Το κοινό συμφέρον, με άλλα λόγια, είναι ένα γενικό συμφέρον που δεν υπόκειται στον έλεγχο του κράτους αλλά αντίθετα έχει αναπροσαρμοστεί από τις μοναδικότητες που συνεργάζονται στην κοινωνική, βιοπολιτική παραγωγή. Είναι ένα δημόσιο συμφέρον όχι στα χέρια της γραφειοκρατίας αλλά δημοκρατικά διαχειριζόμενο από το πλήθος. Το κοινό σηματοδοτεί μια νέα μορφή κυριαρχίας, μια δημοκρατική κυριαρχία [ή με μεγαλύτερη ακρίβεια, μια μορφή κοινωνικής οργάνωσης που εκτοπίζει την έννοια της κυριαρχίας] στην οποία οι μοναδικότητες ελέγχουν μέσω της δικής τους κοινωνικής δραστηριότητας εκείνα τα αγαθά και τις υπηρεσίες που επιτρέπουν την αναπαραγωγή του πλήθους. 50 Είναι σημαντικό να κρατηθούν εννοιολογικά διαχωρισμένα, το κοινό από το δημόσιο και το ιδιωτικό. Μοιάζει δελεαστική η σκέψη των σχέσεων ανάμεσά τους σαν ένα τριμερές, αλλά έτσι δίνεται πολύ εύκολα η εντύπωση ότι αυτά τα τρία μπορούν να αποτελούν ένα κλειστό σύστημα, με το κοινό μεταξύ των άλλων δύο. Παρόλα αυτά, το κοινό υπάρχει σε ένα διαφορετικό επίπεδο από το ιδιωτικό και το δημόσιο και είναι θεμελιωδώς αυτόνομο και από τα δύο. 51 Η παραγωγή του κοινού τείνει σήμερα 49 Negri, Antonio, Hardt, Michael, 2004, όπ.αν., σελ Negri, Antonio, Hardt, Michael, 2004, όπ.αν., σελ Negri, Antonio, Hardt, Michael, 2009, όπ.αν., σελ

18 να εκτοπίσει τους παραδοσιακούς διαχωρισμούς μεταξύ ατόμου και κοινωνίας, υποκειμενικού και αντικειμενικού και μεταξύ ιδιωτικού και δημόσιου. 52 A2.2_ ευεργετικό και επιβλαβές κοινό Οι Negri και Hardt κάνουν λόγο για τις δύο όψεις του κοινού, υποστηρίζοντας ότι το κοινό δεν είναι μόνο ευεργετικό αλλά έχει και αρνητικές συνιστώσες, επιβλαβείς πλευρές. Για να εξηγήσουν αυτή τους την άποψη θεωρούμε- ότι χρησιμοποιούν δύο άξονες, τους οποίους θα προσπαθήσουμε να παρουσιάσουμε στο σημείο αυτό. Ο πρώτος είναι η θεώρηση περί επιτυχών και ανεπιτυχών συναντήσεων στο μητροπολιτικό πεδίο και ο δεύτερος άξονας είναι η ανάλυση του όρου εξωτερικότητα με βάση την οικονομική θεωρία. Όπως θα δούμε αναλυτικότερα και στο δεύτερο μέρος της εργασίας, οι Negri και Hardt θεωρούν τη σύγχρονη μητρόπολη ως το εργοστάσιο παραγωγής του κοινού, που μπορεί να είναι είτε ευεργετικό είτε επιβλαβές. Για να κατανοήσουμε πώς παράγονται οι δύο εκδοχές του, πρέπει να σταθούμε σε ένα από τα βασικά χαρακτηριστικά της μητρόπολης: η μητρόπολη αποτελεί το πεδίο όπου μπορούν να συμβούν απροσδόκητες συναντήσεις μεταξύ μοναδικοτήτων, που όχι μόνο δεν γνωρίζονται μεταξύ τους, αλλά προέρχονται από διαφορετικά περιβάλλοντα, με διαφορετική γλώσσα, κουλτούρα, γνώσεις, νοοτροπία. Οι πολιτικές πρακτικές της μητρόπολης είναι η οργάνωση αυτών των συναντήσεων, με άλλα λόγια, η προώθηση των χαρούμενων συναντήσεων και η επανάληψή τους καθώς και η μείωση των ατυχών και δυσάρεστων. Το ευεργετικό κοινό παράγεται όταν συναντηθούν, επικοινωνήσουν και συνεργαστούν δημιουργικά μοναδικότητες μέσα στη μητρόπολη, έτσι προκύπτει ένα νέο πιο δυνατό κοινωνικό σώμα που παράγει μια χαρούμενη κοινή ζωή. Αυτό βέβαια δεν είναι εύκολο να συμβεί, αφού το μεγαλύτερο μέρος των αυθόρμητων συναντήσεων στη μητρόπολη είναι συγκρουσιακές και καταστροφικές, παράγοντας επιβλαβείς μορφές του κοινού. 53 Με τον όρο slum ο Mike Davis ορίζει μια αυξανόμενα γενικευμένη πλανητική συνθήκη, και το κάνει όχι τόσο για να τονίσει τη φτώχεια όσων κατοικούν στα slums, αλλά περισσότερο για να επισημάνει τις αρνητικές μορφές του κοινού που τους περιβάλλουν, τις επιβλαβείς συναντήσεις στις οποίες υπόκεινται. 54 Για την κατανόηση του όρου εξωτερικότητα, που προφανώς μας δυσκολεύει μιας και προέρχεται από το πεδίο της οικονομικής θεωρίας, μας παρέχονται αρχικά μερικά απλά παραδείγματα. Ένα πάρκο κοντά στην ιδιοκτησία κάποιου, ή ακόμα και μια ωραία αυλή, μπορεί να είναι μια θετική εξωτερικότητα που ανεβάζει την αξία των παρακείμενων ιδιοκτησιών, ή ένα δυναμικό τοπικό πολιτιστικό δίκτυο αποτελεί επίσης ένα θετικό κοινό ή αλλιώς μια θετική εξωτερικότητα. Αντιστρόφως, η μόλυνση της ατμόσφαιρας ή η κυκλοφοριακή συμφόρηση σε μια πόλη μπορεί να αποτελούν αρνητικές εξωτερικότητες, μειώνοντας την αξία όλων των ιδιοκτησιών στην περιοχή. Με αυτή την έννοια των εξωτερικοτήτων οι οικονομολόγοι προσπαθούν να εντοπίσουν την αξία του κοινού, ειδικά στο μητροπολιτικό περιβάλλον όπου το κοινό 52 Negri, Antonio, Hardt, Michael, 2004, όπ.αν., σελ Negri, Antonio, Hardt, Michael, 2009, όπ.αν., σελ παράθεση στη σελ.253 του Commonwealth, από το Davis, Mike, The Planet of Slums. London: Verso,

19 κυριαρχεί έναντι όλων των άλλων παραγόντων. 55 Οπότε οι θετικές μορφές του κοινού συνδέονται σύμφωνα με αυτή την οπτική- με τις θετικές εξωτερικότητες και αντίστοιχα τα αρνητικά κοινά έχουν σχέση με τις αρνητικές εξωτερικότητες. Ας προσπαθήσουμε να δούμε τώρα την έννοια των εξωτερικοτήτων λίγο πιο σύνθετα, συνδυάζοντας όσα αναφέρθηκαν παραπάνω για τη διάκριση του κοινού από το ιδιωτικό και το δημόσιο, αλλά επίσης και προς την κατεύθυνση της σύγχρονης οικονομικής παραγωγής. 56 Οι Negri και Hardt υποστηρίζουν ρητά ότι το κλειδί για την κατανόηση της οικονομικής παραγωγής σήμερα είναι το κοινό, τόσο ως παραγωγική δύναμη όσο και ως μορφή του παραγόμενου πλούτου. 57 Θεωρούν όμως, ότι οι οικονομολόγοι ή οι πολιτικοί επιμένουν να βλέπουν τον κόσμο διαιρεμένο μεταξύ ιδιωτικού και δημόσιου, είτε να κατέχεται από καπιταλιστές είτε να ελέγχεται από το κράτος, σαν το κοινό να μην υπάρχει. Οι οικονομολόγοι στην πραγματικότητα, αναγνωρίζουν το κοινό, αλλά το αποτιμούν γενικώς ως εξωτερικό των κανονικών οικονομικών σχέσεων, ως εξωτερικές οικονομίες ή απλώς ως εξωτερικότητες. Η ιδέα των εξωτερικοτήτων έχει μακρά ιστορία στην οικονομική σκέψη. 58 Στις αρχές του 20 ου αιώνα χρησιμοποιήθηκε ο όρος εξωτερική οικονομία για να περιγράψει την οικονομική δραστηριότητα και ανάπτυξη που συνέβαινε εξωτερικά της ατομικής επιχείρησης ή της βιομηχανίας, συμπεριλαμβάνοντας τη γνώση και την επιδεξιότητα που αναπτύσσονταν κοινωνικά στις βιομηχανικές περιοχές. Η χρήση του όρου επεκτάθηκε προοδευτικά, έχοντας γενικά αρνητική σημασία, αφού καθόριζε ό,τι βρισκόταν εκτός κανονικής οικονομίας, εκτός της επικράτειας των ανταλλαγών ιδιωτικής ιδιοκτησίας. Το 1950 διευκρινίζεται καλύτερα τι περιγράφει ο όρος με τον προσδιορισμό δύο τύπων εξωτερικής οικονομίας ή δυσ-οικονομίας : πρώτον οι απλήρωτοι παράγοντες [π.χ. η γονιμοποίηση των λουλουδιών με γύρη από τις μέλισσες] και δεύτερον η ατμόσφαιρα [π.χ. η βροχόπτωση σε ένα κτήμα με οπωροφόρα δέντρα]. Γίνεται εύκολα αντιληπτό ότι αυτοί οι παράγοντες έχουν και ανθρώπινα, κοινωνικά συστατικά: απλήρωτες ανθρώπινες δραστηριότητες, όπως η οικιακή εργασία και κοινωνικές ατμόσφαιρες, συμπεριλαμβανομένων όλων εκείνων που έχουν αντίκτυπο στο φυσικό περιβάλλον, όπως η υπερβολική υλοτόμηση που επηρεάζει τις βροχοπτώσεις. Το ζήτημα όμως, γίνεται ακόμα πιο ενδιαφέρον όταν οι οικονομολόγοι συνειδητοποιούν ότι δεν μπορούν πια να αγνοούν εκείνα που είναι εξωτερικά των αγορών. Οι εξωτερικές οικονομίες, σύμφωνα με κάποιους, είναι οι απούσες οικονομίες ή ακόμα και ενδείξεις για αποτυχίες της αγοράς. Τίποτα, κατά τη γνώμη τους, δεν πρέπει να είναι εξωτερικό της αγοράς και κανένα παραγωγικό αγαθό δεν πρέπει να μην κατέχεται, να μην ελέγχεται από την ιδιοκτησία. Θεωρούν ότι τέτοιες εξωτερικότητες μπορούν να διαφύγουν από τους μηχανισμούς της αποτελεσματικότητας που τίθενται από την αγορά Hardt, Michael, Hight, Christopher, όπ.αν., σελ Στο σημείο αυτό ίσως επιχειρείται μια πρωθύστερη αναφορά στο ζήτημα της σύγχρονης οικονομικής παραγωγής, αφού στη συνέχεια της εργασίας γίνεται προσπάθεια για μια πληρέστερη ανάλυση. Παρόλα αυτά κρίνεται αναγκαία αυτή η σύνδεση για την καλύτερη κατανόηση του θέματος που εξετάζουμε στην παρούσα ενότητα. 57 Negri, Antonio, Hardt, Michael, 2009, όπ.αν., σελ Στο ίδιο 59 Οι Negri και Hardt σημειώνουν ότι για την ιστορική ανάλυση της ιδέας των εξωτερικοτήτων ακολουθούν την παρουσίαση του Ανδρέα Παπανδρέου στο Papandreou, Andreas, Externality and Institutions. Oxford: Clarendon Press, 1994, σελ

20 Προκειμένου να αντιληφθούμε το ζήτημα των εξωτερικοτήτων στο αστικό πεδίο, χρειάζεται να σκεφτούμε ότι η πόλη δεν είναι μόνο το χτισμένο περιβάλλον αλλά και η ζωντανή δυναμική των πολιτιστικών πρακτικών, τα δίκτυα της διάνοιας και των συναισθηματικών σχέσεων καθώς και οι κοινωνικοί θεσμοί. Έτσι, η πόλη μπορεί να θεωρηθεί η πηγή του κοινού και το πεδίο μέσα στο οποίο το κοινό διακινείται. Ο τομέας των οικονομικών που στοχεύει στην κατανόηση του κοινού πλούτου που παράγεται στην [μητρο]πόλη, με σκοπό βέβαια την ιδιωτικοποίησή του, είναι αυτός του αστικού real estate. Εδώ είναι ίσως χρήσιμο να σημειωθεί ότι, η γεωπρόσοδος και γενικά η αξία της γης είναι θέματα που έχουν δυσκολέψει τους κλασσικούς πολιτικούς οικονομολόγους. Σύμφωνα με το αξίωμα του Adam Smith, αν η εργασία είναι η πηγή όλου του πλούτου τότε πώς υπολογίζεται η αξία της γης και της ακίνητης περιουσίας [real estate] γενικότερα; Η αξία της εργασίας βεβαίως, ενσωματώνεται στην αξία της γης όταν δουλεύεται το έδαφος ή όταν οικοδομούνται κατασκευές, αλλά αυτό δεν μπορεί επαρκώς να αποδώσει την αξία της ακίνητης περιουσίας [real estate], ειδικά στο αστικό περιβάλλον. Το πρόβλημα δεν τίθεται επίσης στη σωστή του βάση, αν θεωρήσουμε ότι η γεωπρόσοδος αποτελεί μια μονοπωλιακή τιμή. Η αξία της ακίνητης περιουσίας δεν μπορεί να ερμηνευθεί εσωτερικά, μπορεί μόνο να κατανοηθεί με αναφορά σε εξωτερικούς παράγοντες. Με άλλα λόγια, οι σύγχρονοι οικονομολόγοι είναι βεβαίως γνώστες του ότι η αξία ενός ακινήτου δεν προκύπτει μόνο από τα αντικειμενικά χαρακτηριστικά του [π.χ. μέγεθος ή ποιότητα της κατασκευής] αλλά επίσης από τις εξωτερικότητες, είτε τις θετικές είτε τις αρνητικές [π.χ. τη μόλυνση του αέρα, την κυκλοφορική συμφόρηση, τα επίπεδα της εγκληματικότητας, την εγγύτητα με πράσινους χώρους, κ.α.]. Στις εξωτερικότητες είναι σαν να συναντάμε ένα φάντασμα του κοινού. Η μεγαλύτερη ανησυχία των οικονομολόγων είναι ότι αυτές βρίσκονται εκτός του πεδίου των σχέσεων ιδιοκτησίας και έτσι μοιάζει να αντιστέκονται στις λογικές της αγοράς. Στις αποτελεσματικές ελεύθερες αγορές, υποστηρίζουν, τα άτομα παίρνουν λογικές αποφάσεις, αλλά όταν υπάρχουν διαστρεβλώσεις της αγοράς, όταν δηλαδή οι εξωτερικότητες εμπλέκονται και τα κοινωνικά κόστη δεν αντιστοιχούνται με τα ιδιωτικά κόστη, η ορθολογικότητα χάνεται και επακολουθούν αποτυχίες στην αγορά. Το αξιοσημείωτο πάντως, είναι ότι ειδικά στα αστικά περιβάλλοντα η αξία της ακίνητης περιουσίας καθορίζεται πρωτίστως από εξωτερικότητες. Άρα η αποτυχία της αγοράς είναι ο κανόνας. Έτσι, οι πιο ορθόδοξοι νεοφιλελεύθεροι οικονομολόγοι προσπαθούν να εφεύρουν τρόπους εξορθολογισμού της κατάστασης και ιδιωτικοποίησης του κοινού, ώστε να μπορεί να εμπορευματοποιηθεί και να ενταχθεί στους κανόνες της αγοράς. 60 Α2.3_ ανταγωνιστικά και μη-ανταγωνιστικά κοινά αγαθά Μια ακόμα σημαντική διάκριση που χαρακτηρίζει τα κοινά είναι ότι πρόκειται για ανταγωνιστικά και μη-ανταγωνιστικά αγαθά. Συνήθως και ίσως απλουστεύοντας σε μεγάλο βαθμό, τα υλικά αγαθά είναι ανταγωνιστικά ενώ τα άυλα μη-ανταγωνιστικά. Τα ανταγωνιστικά αγαθά είναι κυρίως εκείνοι οι πόροι που η χρήση τους αποκλείει άλλους από το να τους χρησιμοποιήσουν, κάτι που σημαίνει ότι η χρήση τους είναι σχεδόν πάντα αφαιρετική [subtractive], δηλαδή αφαιρεί από το συνολικό ποσό των κοινών πόρων. 61 Έτσι λοιπόν, δημιουργούνται εντάσεις γύρω από τα υλικά αγαθά σε 60 Negri, Antonio, Hardt, Michael, 2009, όπ.αν., σελ Από The Foundation for Peer to Peer Alternatives Commons Typologies Natural, Social, Knowledge Commons, < τελ.επ.: