ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΟΔΟΝΤΙΑΤΡΙΚΗ ΣΧΟΛΗ - ΤΟΜΕΑΣ ΠΡΟΣΘΕΤΙΚΗΣ

Transcript

1 1 ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΟΔΟΝΤΙΑΤΡΙΚΗ ΣΧΟΛΗ - ΤΟΜΕΑΣ ΠΡΟΣΘΕΤΙΚΗΣ ΕΡΓΑΣΤΗΡΙΟ ΑΚΙΝΗΤΗΣ ΠΡΟΣΘΕΤΙΚΗΣ ΚΑΙ ΠΡΟΣΘΕΤΙΚΗΣ ΕΜΦΥΤΕΥΜΑΤΟΛΟΓΙΑΣ ΔΙΕΥΘΥΝΤΗΣ: ΚΑΘΗΓΗΤΗΣ Π. ΓΑΡΕΦΗΣ Η ΣΥΜΒΟΛΗ ΤΗΣ ΟΜΟΙΟΠΑΘΗΤΙΚΗΣ ΣΤΗ ΣΥΝΤΗΡΗΤΙΚΗ ΘΕΡΑΠΕΥΤΙΚH ΑΝΤΙΜΕΤΩΠΙΣΗ ΑΣΘΕΝΩΝ ΜΕ ΚΡΑΝΙΟΓΝΑ- ΘΙΚΕΣ ΔΙΑΤΑΡΑΧΕΣ ΕΥΑΝΘΙΑ ΚΥΡΙΑΚΟΥ ΟΔΟΝΤΙΑΤΡΟΣ ΔΙΔΑΚΤΟΡΙΚΗ ΔΙΑΤΡΙΒΗ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ 2007

2 2 ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΟΔΟΝΤΙΑΤΡΙΚΗ ΣΧΟΛΗ - ΤΟΜΕΑΣ ΠΡΟΣΘΕΤΙΚΗΣ ΕΡΓΑΣΤΗΡΙΟ ΑΚΙΝΗΤΗΣ ΠΡΟΣΘΕΤΙΚΗΣ ΚΑΙ ΠΡΟΣΘΕΤΙΚΗΣ ΕΜΦΥΤΕΥΜΑΤΟΛΟΓΙΑΣ ΔΙΕΥΘΥΝΤΗΣ : ΚΑΘΗΓΗΤΗΣ Π. ΓΑΡΕΦΗΣ Η ΣΥΜΒΟΛΗ ΤΗΣ ΟΜΟΙΟΠΑΘΗΤΙΚΗΣ ΣΤΗ ΣΥΝΤΗΡΗΤΙΚΗ ΘΕΡΑΠΕΥΤΙΚH ΑΝΤΙΜΕΤΩΠΙΣΗ ΑΣΘΕΝΩΝ ΜΕ ΚΡΑΝΙΟΓΝΑΘΙ- ΚΕΣ ΔΙΑΤΑΡΑΧΕΣ ΕΥΑΝΘΙΑ ΚΥΡΙΑΚΟΥ ΟΔΟΝΤΙΑΤΡΟΣ ΔΙΔΑΚΤΟΡΙΚΗ ΔΙΑΤΡΙΒΗ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ 2007

3 3 ΤΡΙΜΕΛΗΣ ΕΠΙΤΡΟΠΗ Καθηγητής Π. Γαρέφης Επιβλέπων Καθηγητής Ν. Καφαντάρης Μέλος Συμβουλευτικής Επιτροπής Αν Καθηγητής Α. Χατζηκυριάκος Μέλος Συμβουλευτικής Επιτροπής ΕΠΤΑΜΕΛΗΣ ΕΠΙΤΡΟΠΗ Καθηγητής Π. Γαρέφης Επιβλέπων Καθηγητής Ν.Καφαντάρης Μέλος Συμβουλευτικής Επιτροπής Αν Καθηγητής Α. Χατζηκυριάκος Μέλος Συμβουλευτικής Επιτροπής Καθηγητής Π. Κοΐδης Μέλος Αν. Καθηγητής Α. Πισιώτης Μέλος Αν. Καθηγήτρια Α. Σοφού Μέλος Επίκ. Καθηγητής Ν. Τσίγγος Μέλος «Η έγκρισις της Διδακτορικής Διατριβής από το Τμήμα Οδοντιατρικής του Αριστοτέλειου Πανεπιστήμιου Θεσσαλονίκης, δεν υποδηλώνει αποδοχή των γνωμών του συγγραφέα». (Νόμος 5343/32, άρθρο 202, παρ. 2).

4 4 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ ΠΕΡΙΛΗΨΗ Σελ. 5 SUMMARY 6 1 ΕΙΣΑΓΩΓΗ 7 ΚΕΦΑΛΑΙΟ Α: ΛΕΙΤΟΥΡΓΙΚΗ ΔΡΑΣΤΗΡΙΟΤΗΤΑ ΤΟΥ ΣΓΣ ΚΑΙ ΚΡΑΝΙΟΓΝΑΘΙΚΕΣ ΔΙΑΤΑΡΑΧΕΣ. 9 ΚΕΦΑΛΑΙΟ Β: ΘΕΡΑΠΕΥΤΙΚΗ ΑΝΤΙΜΕΤΩΠΙΣΗ ΑΣΘΕΝΩΝ ΜΕ ΚΡΑΝΙΟΓΝΑΘΙΚΕΣ ΔΙΑΤΑΡΑΧΕΣ. 58 ΚΕΦΑΛΑΙΟ Γ: ΟΜΟΙΟΠΑΘΗΤΙΚΗ. 63 ΚΕΦΑΛΑΙΟ Δ: ΟΜΟΙΟΠΑΘΗΤΙΚΗ ΚΑΙ ΚΡΑΝΙΟΓΝΑΘΙΚΕΣ ΔΙΑΤΑΡΑΧΕΣ ΣΚΟΠΟΣ ΤΗΣ ΜΕΛΕΤΗΣ 97 3 ΥΛΙΚΟ ΚΑΙ ΜΕΘΟΔΟΣ 98 4 ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΑ ΣΥΖΗΤΗΣΗ ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ ΕΥΧΑΡΙΣΤΙΕΣ ΑΝΑΓΝΩΡΙΣΗ ΒΟΗΘΕΙΑΣ ΠΑΡΑΡΤΗΜΑTA 191

5 5 ΠΕΡΙΛΗΨΗ Ο σκοπός της παρούσας κλινικής έρευνας ήταν να διερευνηθεί και να αξιολογηθεί η επίδραση των ομοιοπαθητικών θεραπευτικών σχημάτων σε ασθενείς με κρανιογναθικές διαταραχές. Η μέθοδος περιελάμβανε: τη συγκέντρωση του προς μελέτη υλικού, το σχηματισμό του ειδικού δείγματος, την εφαρμογή του κατάλληλου ομοιοπαθητικού σχήματος, το πρωτόκολλο επανεξέτασης και καταγραφής του κλινικού δείκτη, την επιλογή των παραμέτρων προς στατιστική αξιολόγηση και τη στατιστική αξιολόγηση. Το υλικό που μελετήσαμε συγκεντρώθηκε από ασθενείς που προσήλθαν στις κλινικές της Ακίνητης Οδοντικής Προσθετικής του Αριστοτέλειου Πανεπιστήμιου Θεσσαλονίκης και οι οποίοι είχαν εξεταστεί για προβλήματα κρανιογναθικών διαταραχών και είχαν αντιμετωπιστεί θεραπευτικά με συντηρητικά θεραπευτικά σχήματα κατά τη χρονική περίοδο Η ομοιοπαθητική εφαρμόστηκε σα συμπληρωματική θεραπεία. Οι ομάδες που σχηματίστηκαν και συγκρίθηκαν ήταν δύο. Η ομάδα Α περιέλαβε ασθενείς με κυρίαρχα τα μυοπροσωπικά συμπτώματα. Η ομάδα Β περιέλαβε δυσλειτουργικούς ασθενείς με κυρίαρχα τα στοιχεία εσωτερικής αποδιοργάνωσης της ΚΓΔ και συνοδούς χρόνιους πονοκεφάλους. Τα αποτελέσματα δείχνουν ότι η εφαρμογή του ομοιοπαθητικού θεραπευτικού σχήματος επιφέρει στατιστικά σημαντική πτώση των συμπτωμάτων των κρανιογναθικών διαταραχών μετά τους 3 μήνες θεραπείας, σε σχέση με τον αρχικό κλινικό δείκτη και στις δύο ομάδες καθώς και στα δύο φύλα ασθενών.

6 6 SUMMARY The objective of the present thesis was to investigate the contribution of homoeopathic therapeutic schemes in patients with craniomandibular disorders. This method included the collection of the study material, the formation of the specific sample, the application of suitable homoeopathic scheme, the protocol of re-examination and recording of clinical indexes, the selection of parameters for statistical evaluation and the statistical analysis. The study material were patients of the clinics of Fixed Prosthodontics, School of Dentistry, of the Aristotle University of Thessaloniki, who have been examined for problems of craniomandibular disorders and had been treated with conservative therapeutic schemes during the period The homoeopathic therapy was applied as complementary therapy. The groups that were formed and compared were two. Group A included patients with dominant the myofascial symptoms. Group B included dysfunctional patients with dominant symptoms of clicking and internal derangement of temporomandibular joint with chronic headaches. The results show that the application of homoeopathic therapy has an effect on a considerable statistical decrease of symptoms of craniomandibular disorders afterwards the 3 months of therapy, in relation with the initial clinical indexes, in the two groups of patients.

7 7 ΕΙΣΑΓΩΓΗ Τα σημεία και συμπτώματα των κρανιογναθικών διαταραχών είναι συνηθισμένα σε μη επιλεγμένα δείγματα του γενικού πληθυσμού και παρουσιάζουν μεγάλη ποικιλομορφία. Γνωρίζουμε ότι οι κρανιογναθικές διαταραχές είναι πολυπαραγοντικής αιτιολογίας. Στις μέρες μας οι περισσότεροι άνθρωποι αισθάνονται μία συνεχή καταπόνηση του οργανισμού τους λόγω του ανθυγιεινού τρόπου διαβίωσης και η διαταραχή των ατόμων εκδηλώνεται με εντελώς εξατομικευμένο τρόπο. Η Ομοιοπαθητική Ιατρική αποτελεί μία θεραπευτική μέθοδο η ο- ποία αντιμετωπίζει τον άνθρωπο σαν μία ολότητα σε σχέση με τον κόσμο που τον περιβάλλει. Σκοπός της μελέτης μας ήταν να διερευνηθεί και να αξιολογηθεί η επίδραση των ομοιοπαθητικών θεραπευτικών σχημάτων σε ασθενείς με κρανιογναθικές διαταραχές. Η έρευνα εκπονήθηκε στα εξωτερικά ιατρεία της Ακίνητης Προσθετικής της Οδοντιατρικής Σχολής του Αριστοτέλειου Πανεπιστήμιου Θεσσαλονίκης, στο τμήμα της Κλινικής Φυσιολογίας του Στοματογναθικού Συστήματος. Η μελέτη χωρίζεται σε δύο μέρη. Το πρώτο μέρος περιλαμβάνει τέσσερα κεφάλαια, τα οποία αναφέρονται στη λειτουργική δραστηριότητα και δυσλειτουργία του στοματογναθικού συστήματος και στη θεραπευτική αντιμετώπιση των ασθενών με κρανιογναθικές διαταραχές (Κεφάλαια Α και Β), καθώς και στην Ομοιοπαθητική (Κεφάλαιο Γ) και τη σχέση της με τις κρανιογναθικές διαταραχές (Κεφάλαιο Δ).

8 8 Το δεύτερο μέρος αναφέρεται στην κλινική έρευνα και περιλαμβάνει: το σκοπό της έρευνας, το υλικό και τη μέθοδο, τη στατιστική επεξεργασία, τα αποτελέσματα, τη συζήτηση και τα συμπεράσματα της μελέτης.

9 9 ΚΕΦΑΛΑΙΟ Α. ΛΕΙΤΟΥΡΓΙΚΗ ΔΡΑΣΤΗΡΙΟΤΗΤΑ ΤΟΥ ΣΤΟΜΑΤΟΓΝΑΘΙΚΟΥ ΣΥΣΤΗΜΑΤΟΣ ΚΑΙ ΚΡΑΝΙΟΓΝΑΘΙΚΕΣ ΔΙΑΤΑΡΑΧΕΣ. I. ΛΕΙΤΟΥΡΓΙΚΗ ΔΡΑΣΤΗΡΙΟΤΗΤΑ ΤΟΥ ΣΓΣ. Το στοματογναθικό σύστημα (ΣΓΣ) είναι το βιολειτουργικό εκείνο σύστημα, με το οποίο πραγματοποιούνται οι λειτουργίες της μάσησης, της κατάποσης και της ομιλίας. Οι καθοριστικοί παράγοντες της λειτουργικής δραστηριότητας του ΣΓΣ είναι τέσσερεις: η δεξιά ΚΓΔ, η αριστερή ΚΓΔ, η σύγκλειση των δοντιών και ο νευρομυικός μηχανισμός (Γαρέφης 1986). Οι σχέσεις μεταξύ των τεσσάρων καθοριστικών παραγόντων είναι δυναμικές και ο συνολικός μηχανισμός λειτουργίας του στοματογναθικού συστήματος απαιτεί συντονισμένη, επάλληλη και αλληλοεξαρτώμενη δραστηριότητα των τεσσάρων παραγόντων. Για να επιτελεσθούν οι λειτουργίες του ΣΓΣ, απαιτείται κίνηση της κάτω γνάθου. Οι παράγοντες οι οποίοι ελέγχουν, καθορίζουν και επηρεάζουν τις κινήσεις της κάτω γνάθου είναι τέσσερεις και διακρίνονται σε τρεις ανατομικούς και ένα φυσιολογικό. Οι ανατομικοί είναι τρεις και διακρίνονται σε δύο οπίσθιους και έναν πρόσθιο. Οι δύο οπίσθιοι είναι η αριστερή και η δεξιά κροταφογναθική διάρθρωση. Χαρακτηρίζονται επίσης και ως γεωμετρικοί παράγοντες (κέντρα περιστροφής, άξονες περιστροφής). Ο τρίτος καθοριστικός παράγων από τους ανατομικούς ελεγκτές είναι ο πρόσθιος και αφορά τη σύγκλειση των δοντιών (Δρούκας 2003).

10 10 Ο φυσιολογικός ελεγκτής των κινήσεων της κάτω γνάθου είναι το νευρομυικό σύστημα, το οποίο αποτελεί και τον τέταρτο ελεγκτικό ή καθοριστικό παράγοντα των κινήσεων της κάτω γνάθου. Η ενέργεια για την κίνηση παρέχεται από το μυϊκό σύστημα και το αποτέλεσμα της μυϊκής ενέργειας ελέγχεται, ρυθμίζεται και καθοδηγείται από το Κ.Ν.Σ, το οποίο επεξεργάζεται τις πληροφορίες με την ιδιοκινητική πληροφόρηση που διαθέτει (Γαρέφης 1986). Θα πρέπει να τονιστεί ιδιαίτερα ότι η λειτουργία του τέταρτου καθοριστικού παράγοντα πολλές φορές διαφοροποιεί τη λειτουργική συμπεριφορά του ΣΓΣ σε σχέση με τα άμεσα αίτια, γιατί υπάρχουν και έμεσα αίτια τα οποία επηρρεάζουν την αγωγή των διεγέρσεων προς το ΚΝΣ, άρα μεταβάλουν και την ένταση των κινητικών νευρικών διεγέρσεων των εγκεφαλικών κέντρων. Έτσι πολλές φορές η λειτουργική δραστηριότητα του ΣΓΣ επηρεάζεται από διάφορες σκέψεις, αισθήματα και συναισθήματα του ατόμου. Η περιοχή του στοματογναθικού συστήματος και της ευρύτερης περιοχής του (προσώπου, κεφαλής και τραχήλου), είναι περιοχή επιρρεπής σε ψυχολογική διεγερσιμότητα, η οποία με τη σειρά της μπορεί να τροποποιεί την αντίληψη, την αίσθηση και την αντίδραση στον πόνο (Δρούκας 2003). Οι κροταφογναθικές διαρθρώσεις είναι δύο, μία δεξιά και μία αριστερή και σχηματίζουν ένα λειτουργικό σύνολο. Έτσι οι δύο κροταφογναθικές διαρθρώσεις δεν μπορούν να λειτουργήσουν ξεχωριστά, αλλά κάθε επίδραση στη μία επιδρά και στην άλλη (Γαρέφης 1986). Κάθε κροταφογναθική διάρθρωση αποτελείται από: τις αρθρικές επιφάνειες, το διάρθριο δίσκο, τον οπισθοδισκικό ιστό, τον αρθρικό θύλακο και τους συνδέσμους. Οι κινήσεις της κάτω γνάθου, οι οποίες σχετίζονται με τη μορφολογία της σύγκλεισης των δοντιών και τη λειτουργικότητα του στομα-

11 11 τογναθικού συστήματος, ξεκινούν από βασικές θέσεις της κάτω γνάθου (Γαρέφης 1986). Αυτές είναι: η κεντρική σχέση ή θέση και η θέση ανάπαυσης. Κεντρική σχέση της κάτω γνάθου προς την άνω είναι η θέση εκείνη στην οποία οι κόνδυλοι βρίσκονται στην πιο επάνω και εμπρός θέση μέσα στην κροταφική γλήνη, στο λεπτότερο και άνευ αγγείων και νεύρων τμήμα του διάρθριου δίσκου, ενώ το σύμπλεγμα κονδύλου-δίσκου βρίσκεται σε μία άνω και πρόσθια θέση (Glossary of Prosthodontic Terms 2005). Εφόσον οι κόνδυλοι βρίσκονται στην κεντρική θέση κατά το δυνατόν <<κεντρωμένοι>> μέσα στην κροταφική γλήνη, η κάτω γνάθος μπορεί να πραγματοποιεί κίνηση ανοίγματος και κλεισίματος του στόματος χωρίς καμία μετατόπιση προς τα πλάγια ή προς τα εμπρός εκτελώντας μόνο περιστροφική κίνηση. Για το λόγο αυτό θεωρείται ως θέση αξονικής περιστροφικής κίνησης της κάτω γνάθου. Οι κινήσεις μετατόπισης της κάτω γνάθου ξεκινούν από τη θέση αυτή επειδή είναι θέση σταθερή και αναπαράξιμη. Η θέση ανάπαυσης είναι η θέση που παίρνει η κάτω γνάθος όταν το άτομο κάθεται ή στέκεται σε όρθια στάση (Mohl 1988). Στη θέση ανάπαυσης υπάρχει ένας μικρός έστω βαθμός μυϊκής δραστηριότητας των ανασπόντων μυών, προκειμένου, όπως η κάτω γνάθος να μπορεί να παραμείνει στη θέση αυτή (Mohl 1988). Η θέση ανάπαυσης υπαγορεύεται από το μυϊκό τόνο των ανασπώντων την κάτω γνάθο μυών, ο οποίος υπαγορεύεται από το μυοτατικό αντανακλαστικό που και αυτό με τη σειρά του επηρεάζεται από το βάρος της κάτω γνάθου (McNamara 1974).

12 12 Συνήθως, όταν η κάτω γνάθος βρίσκεται στη θέση ανάπαυσης, η απόσταση μεταξύ των δοντιών κυμαίνεται από 2-4 χιλ. Η απόσταση αυτή ονομάζεται μεσοφραγμική απόσταση ή ελεύθερος μεσοφραγμικός χώρος και δε συμπίπτει με τη θέση της ελάχιστης ηλεκτρομυογραφικής δραστηριότητας (Γαρέφης 1986, Rugh και Drago 1981). Η θέση ανάπαυσης δεν είναι σταθερή. Υπόκειται σε μεταβολές εξαρτώμενες από το μυϊκό τόνο και τη θέση της κεφαλής, παράγοντες που με τη σειρά τους επηρεάζονται από τη γενικότερη στάση του σώματος, τη λειτουργική δραστηριότητα του στοματογναθικού συστήματος, την ηλικία, την ώρα της ημέρας και ακόμη από τη συναισθηματική φόρτιση του ατόμου (Bando και συν. 1972, Dubrul 1981, Rugh και Johnson 1984, Goldstein και συν. 1984). Όταν το άτομο δεν πραγματοποιεί λειτουργίες μάσησης κατάποσης ή ομιλίας, η κάτω γνάθος συνήθως βρίσκεται στη θέση ανάπαυσης. Στη θέση αυτή η απόσταση μεταξύ των δοντιών των ανταγωνιστικών φραγμών κυμαίνεται και η κάτω γνάθος παρουσιάζει άνοιγμα από χιλ. (Rugh και Drago 1981). Για τη μετάβαση της γνάθου σε θέση ανάπαυσης, θα πρέπει ο μασητήρας, ο κροταφίτης και πιθανόν ο έσω πτερυγοειδής να συσταλούν ελαφρώς (Mohl 1988). Το άνοιγμα του στόματος περίπου 8 mm μετά από βαθειά χαλάρωση των μυών, περιγράφεται ως ηλεκτρομυογραφική θέση ανάπαυσης, κατ αντιδιαστολή προς την κλινική θέση ανάπαυσης (Rugh και Drago 1981). Εκτός από τις βασικές θέσεις, η κάτω γνάθος κατά τη λειτουργία της μπορεί να διαγράφει τροχιές, οι οποίες την οδηγούν σε ακραίες θέσεις τις οποίες ονομάζουμε οριακές.

13 13 Πέραν των θέσεων αυτών η κίνηση της κάτω γνάθου εμποδίζεται από τα διάφορα επιμέρους ανατομικά στοιχεία των κροταφογναθικών διαρθρώσεων. Οι θέσεις αυτές είναι: η μέγιστη κατάσπαση, η μέγιστη προολίσθηση, η μέγιστη πλαγιολίσθηση και, τέλος, οι ακραίες και ενδιάμεσες θέσεις πλαγιολίσθησης, οι οποίες προκύπτουν από το συνδυασμό προολίσθησης και πλαγιολίσθησης (Γαρέφης 1986). Η κινησιολογία της κάτω γνάθου είναι εξαιρετικά πολύπλοκη, ε- πειδή οι συνδυασμένες κινήσεις της πραγματοποιούνται στο χώρο σε τρία επίπεδα το οριζόντιο, το οβελιαίο και το μετωπιαίο (Rugh και Smith 1988). Η κάτω γνάθος ξεκινώντας από την αρχική της θέση, μπορεί να κινείται κατά μήκος απεριόριστου αριθμού ατραπών κίνησης (Δρούκας 2003). Η ανάλυση των κινήσεων της κάτω γνάθου καταλήγει σε δύο απλούστερες μορφές κίνησης, στην περιστροφή και στη μετατόπιση. Οι κροταφογναθικές διαρθρώσεις παραμένουν μοναδικές σε σύγκριση με τις υπόλοιπες αρθρώσεις του σώματος, επειδή κείμενες αμφοτερόπλευρα αλληλοεξαρτώνται άμεσα κατά την κίνησή τους, δημιουργώντας έτσι προϋποθέσεις πολύπλοκης κινητικότητας (Αδάμ 1971). Η κροταφογναθική διάρθρωση από λειτουργική άποψη συνδυάζει κινήσεις διάρθρωσης και γίγγλυμης άρθρωσης, επειδή αποτελείται από δύο επιμέρους αρθρώσεις (Miller 1952). Οι πιο πάνω θέσεις των οριακών κινήσεων υπαγορεύονται από τα δόντια και ως εκ τούτου διαφέρουν ανάλογα με το ανατομικό σχήμα των δοντιών, το συγκλεισιακό σχήμα και την αποτριβή (Rugh και Johnson 1988).

14 14 Οι περισσότερες κινήσεις γίνονται μέσα σε λογικά όρια στις τρεις διαστάσεις του χώρου. Οι πλάγιες κινήσεις που η κάτω γνάθος εκτελεί στη διάρκεια της ομιλίας είναι ελάχιστες, σε αντίθεση με τις πλάγιες κινήσεις που εκτελεί κατά τη διάρκεια της μάσησης. Κατά τη διάρκεια της μάσησης η κάτω γνάθος έχει ως θέση επανόδου της τη μέγιστη συγγόμφωση, στην οποία όμως σπάνια έχουμε οδοντικές επαφές κατά τη διάρκεια της ομιλίας. Τα περισσότερα άτομα καταπίνουν με την κάτω γνάθο σε θέση μέγιστης συγγόμφωσης (συναρμογής) (Δρούκας 2003). Ο νευρομυϊκός μηχανισμός: Το μυϊκό και το νευρικό σύστημα συνδέονται λειτουργικά και δημιουργούν το νευρομυϊκό μηχανισμό. Τα μέλη του στοματογναθικού συστήματος συνενώνονται σε ε- νιαία λειτουργική μονάδα, δια μέσου του κεντρικού νευρικού συστήματος. Ο ανταγωνιστικός συγχρονισμός και η πολυμερής συνέργεια κατά τη μυϊκή δράση, καθορίζονται και συντονίζονται από νευρικούς μηχανισμούς που ενοποιούν λειτουργικά το μυϊκό και νευρικό σύστημα του στοματογναθικού συστήματος, σε ένα εξειδικευμένο νευρομυϊκό μηχανισμό, που είναι το σημαντικό στοιχείο της λειτουργίας του στοματογναθικού συστήματος. Η βασική μονάδα του μυός είναι η μυϊκή ίνα και του νευρικού συστήματος ο νευρώνας.

15 15 Η βασική όμως μονάδα του νευρομυϊκού μηχανισμού είναι η κινητική μονάδα που σχηματίζεται από μυϊκές ίνες και έναν κινητικό νευρώνα (Greenwood 1988). α. Το μυϊκό σύστημα: Οι μύες που συμμετέχουν στη λειτουργία του ΣΓΣ, μπορούν να διαχωριστούν σε δύο ομάδες: τους κύριους και τους βοηθητικούς (Πολυζώνης 1982). Α. Οι κύριοι μύες είναι: οι μασητήριοι, οι επάνω από το υοειδές ο- στούν και οι κάτω από το υοειδές οστούν. Β. Βοηθητικοί είναι: οι μιμικοί, οι του θόλου του κρανίου και του προσώπου, οι αυτόχθονες και ετερόχθονες της γλώσσας, οι ετερόχωροι τραχηλικοί, καθώς και οι πλάγιοι και οπίσθιοι τραχηλικοί. Οι μασητήριοι μύες είναι: ο μασητήρας, ο κροταφίτης, ο έσω πτερυγοειδής και ο έξω πτερυγοειδής. Οι μύες επάνω από το υοειδές οστούν είναι: ο γενειουοειδής και ο γναθουοειδής. Οι μύες κάτω από το υοειδές οστούν είναι: ο θυρεουοειδής, ο στερνοθυρεουοειδής και ο ωμουοειδής. Από τους βοηθητικούς μυς της μάσησης, σπουδαιότεροι είναι ο βυκανητής από τους μιμικούς, το μυώδες πλάτυσμα από τους ετερόχωρους τραχηλικούς και ο στερνοκλειδομαστοειδής και τραπεζοειδής από τους πλάγιους και οπίσθιους τραχηλικούς. Στους βοηθητικούς επίσης μυς συγκαταλέγονται οι αυτόχθονες και ετερόχθονες της γλώσσας και οι μύες του θόλου του κρανίου (Πολυζώνης 1982).

16 16 Η ανάπτυξη κάθε μυός είναι ανάλογη με τη μηχανική του λειτουργία. Έτσι παρατηρούμε μύες να υπερτρέφονται όταν εργάζονται πολύ και αντίθετα να ατροφούν όταν υπολειτουργούν (Guyton 1984). Η ενεργοποίηση των μυών της μάσησης, των μυών της παρειάς και της γλώσσας κατά τη στιγμή της μάσησης, της φώνησης ή της κατάποσης, παραγγέλλεται από τα δύο εγκεφαλικά ημισφαίρια. Κάθε κινητικό κέντρο του εγκεφάλου νευρώνει έναν αριθμό μυϊκών ινών. Ο ερεθισμός ενός εγκεφαλικού κέντρου πρέπει να ξεπεράσει μία κάποια ένταση για να προκαλέσει μία μυϊκή σύσπαση. Εάν κατά τη διάρκεια της συστολής ενός μυός το μήκος του δεν ελαττώνεται, τότε η συστολή χαρακτηρίζεται ως ισομετρική. Αντίθετα, αν το μήκος ελαττώνεται, τότε χαρακτηρίζεται ως ισοτονική (Δρούκας 2003). Οι μυϊκές συσπάσεις που οφείλονται στο βρυγμό αποτελούν ένα τυπικό παράδειγμα ισομετρικής μυϊκής σύσπασης. Ο συντονισμός της συστολής και της χαλάρωσης ανταγωνιστικών μυϊκών ινών επιτυγχάνεται αντανακλαστικά μέσα από ένα πλουσιότατο δίκτυο νευρικών ινών που καταλήγουν ελεύθερα μέσα στις μυϊκές μάζες. Οι ελεύθερες αυτές νευρικές απολήξεις (ιδιοδεκτικά όργανα) έ- χουν τόσο μεγάλη ευαισθησία, που διεγείρονται και από την παραμικρότερη συστολή και στέλνουν αμέσως σήματα στις ανταγωνιστικές ομάδες για να αρχίσουν να χαλαρώνουν (Roberts 1966, Λομβαρδάς 1987). Η χαλάρωση των μυών αποτελεί λειτουργική ανάγκη και ευκαιρία για αποικοδόμηση των τοξικών προιόντων που παράγονται από τη συνεχή συστολική τους δραστηριότητα. Εξασφαλίζεται με τον περιορισμό

17 17 της συστολής τους σε μικρό αριθμό μυϊκών ινών και τη μετάπτωση των υπολοίπων σε κατάσταση ηρεμίας. Η ισχυρή συστολή του μυός και η παράτασή της οδηγεί το μυ σε κατάσταση η οποία χαρακτηρίζεται ως μυϊκός κάματος (Guyton 1998). Όταν η διάρκεια και η ένταση της συστολής αυξηθεί σημαντικά, τότε χάνεται η ευκαιρία για ανάπαυση με αποτέλεσμα να αθροίζονται στη μυϊκή μάζα τοξικά προιόντα (γαλακτικό οξύ), που οδηγούν σε κάματο. Ο τελευταίος, αν παραταθεί, φέρνει μυϊκό σπασμό και πόνο που προέρχεται πιθανόν από την προκαλούμενη ισχαιμία (Dawson 1974, Travel 1960, Λομβαρδάς 1987). Ο μασητήρας και ο κροταφίτης διαθέτουν λίγες μυϊκές ίνες με υ- ψηλή βαθμίδα ερεθισμού και αντίθετα πρωτεύουν οι μυϊκές ίνες με χαμηλή βαθμίδα ερεθισμού ενάντια στην κόπωση (Bishop 1982, Eriksson και συν. 1982). Ο τύπος των μυϊκών ινών του έξω πτερυγοειδούς είναι παρόμοιος με εκείνον των ανασπώντων μυών της κάτω γνάθου (Eriksson και συν. 1981). β. Το νευρικό σύστημα Το νευρικό σύστημα διαιρείται στο ζωϊκό ή εγκεφαλονωτιαίο και στο φυτικό ή αυτόνομο νευρικό σύστημα. Το καθένα από αυτά διαιρείται στο κεντρικό νευρικό σύστημα και στο περιφερειακό (Καφαντάρης Π. 1985). Τα διάφορα ανατομικά στοιχεία που απαρτίζουν το νευρικό σύστημα είναι: Α. Οι νευρώνες Β. Τα υποδεκτικά όργανα Γ. Οι συνάψεις Δ. Τα εγκεφαλικά κέντρα. Η βασική μονάδα του νευρικού συστήματος είναι ο νευρώνας, που αποτελείται από το νευρικό κύτταρο και τις αποφυάδες του.

18 18 Μία εντοπισμένη συγκέντρωση όμοιων νευρικών κυττάρων στο ΚΝΣ, αποτελεί τους πυρήνες, και παρόμοια συγκέντρωση στο περιφερειακό νευρικό σύστημα αποτελεί τα γάγγλια. Οι νευρώνες, ανάλογα με τη λειτουργία τους, μπορούν να χωριστούν σε τρεις μεγάλες κατηγορίες: 1. σε αισθητικούς νευρώνες, που σχηματίζουν την κεντρομόλο ή αισθητική οδό. 2. σε κινητικούς νευρώνες, που σχηματίζουν τη φυγόκεντρο ή κινητική οδό, και 3. σε συνδετικούς νευρώνες. Υποδοχείς ή υποδεκτικά όργανα: Είναι όργανα διεσπαρμένα σε όλο το σώμα και στην κυριολεξία είναι εξειδικευμένες αισθητικές νευρικές απολήξεις (Αποστολάκης 1982). Διαιρούνται σε τρεις κατηγορίες: 1. Εξωδεκτικοί υποδοχείς ή εξωδεκτικά όργανα 2. Ενδοδεκτικοί υποδοχείς ή ενδοδεκτικά όργανα 3. Ιδιοδεκτικοί υποδοχείς ή ιδιοδεκτικά όργανα, τα οποία δέχονται ερεθίσματα που αφορούν την πίεση, τη θέση και την κίνηση. Τα ιδιοδεκτικά όργανα του στοματογναθικού συστήματος εντοπίζονται στην κροταφογναθική διάρθρωση, στους μυς και τένοντες των μυών και στο περιοδόντιο. Οι ιδιοδεκτικοί υποδοχείς της κροταφογναθικής διάρθρωσης, συντελούν στην εναρμόνιση των κινήσεων της κάτω γνάθου, διότι δίνουν τη δυνατότητα στο ΚΝΣ να γνωρίζει οποιαδήποτε στιγμή τον προσανατολισμό των ανατομικών στοιχείων της κροταφογναθικής διάρθρωσης καθώς και το βαθμό και τα στάδια κίνησής της. Το ΚΝΣ χάρη σ αυτή την ιδιοδεκτική πληροφόρηση ρυθμίζει και συντονίζει την

19 19 κινητική αντίδραση σε κάθε περίπτωση με ανάλογες κινητικές εντολές που εξασφαλίζουν την απαραίτητη για κάθε περίπτωση μυϊκή ενέργεια. Η ιδιοδεκτική αισθητικότητα στο περιοδόντιο, δίνει τη δυνατότητα εντόπισης και αναγνώρισης πολύ μικρών σε μέγεθος αντικειμένων μεταξύ ανταγωνιστών δοντιών (Γαρέφης 1986, Douglas και συν. 1988). Τα αντανακλαστικά: Σαν αντανακλαστικό χαρακτηρίζεται η απάντηση ενός μυός σε ένα ερέθισμα, όταν η νευρική διέγερση ξεκινά από ένα υποδεκτικό όργανο, διαδίδεται κατά μήκος μιας αισθητικής ίνας, φτάνει στο ΚΝΣ και ξαναγυρνά μέχρι το μυ δια μέσου μιας κινητικής ίνας (Αποστολάκης 1982). Με τον όρο μυοτατικό αντανακλαστικό εννοούμε πως οποτεδήποτε διατείνεται ένας μυς, με τη διέγερση των μυϊκών του ατράκτων προκαλείται αντανακλαστική συστολή του (Guyton και Hall 1988). Το μυοτατικό αντανακλαστικό (jaw-jerk reflex), αποτελεί έναν από τους βασικότερους συντελεστές σταθεροποίησης της κάτω γνάθου σε σχέση με την άνω, κατά τη διάρκεια των διαφόρων δραστηριοτήτων κίνησης, όπως τρέξιμο κ.λ.π. Παράλληλα, συμμετέχει και στη διατήρηση της θέσης ανάπαυσης (Harrison και Gorbin 1942, Καρκαζής 1995). Οι υγιείς οδοντικοί φραγμοί, ευρισκόμενοι σε αρμονικές σχέσεις μεταξύ τους, είναι το απαραίτητο συμπλήρωμα για την καλή λειτουργία του στοματογναθικού συστήματος. Στην οδοντιατρική ορολογία ο όρος αφορά τη συναρμογή των οδοντικών φραγμών κατά τη διάρκεια των διαφόρων λειτουργικών κινήσεων της κάτω γνάθου (Ramfjord και Ash 1971). Σύμφωνα με τον ορισμό που δίνει το Glossary of Prosthodontic Terms (2005), με τον όρο σύγκλειση εννοούμε: (1) την πράξη του «συναρμόζειν» (ενέργεια κλεισίματος) και (2) τη στατική σχέση μετα-

20 20 ξύ των κοπτικών ή μασητικών επιφανειών των δοντιών της άνω και κάτω γνάθου. Με την ευρύτερη έννοια του όρου η σύγκλειση δεν περιορίζεται μόνο στα δόντια, περιλαμβάνει ακόμα την κινησιολογία της κάτω γνάθου, καθώς και τη σχέση της με την κροταφογναθική διάρθρωση σε στατική και λειτουργική θέση. Στην πραγματικότητα αναφέρεται στη συντονισμένη λειτουργία των μελών του στοματογναθικού συστήματος. Το είδος αυτό της σύγκλεισης ονομάζεται λειτουργική ή δυναμική σύγκλειση (Δρούκας 1978). Οι οδοντικές επαφές των μασητικών επιφανειών των γομφίων και προγομφίων σε κεντρική σύγκλειση ονομάζονται κεντρικές επαφές και τα φύματα που δίνουν τις κεντρικές επαφές ονομάζονται κεντρικά ή υποβαστάζοντα φύματα. Τα υπερώια φύματα των γομφίων και προγομφίων της άνω γνάθου και τα παρειακά φύματα των προγομφίων και γομφίων της κάτω γνάθου είναι τα κεντρικά ή υποβαστάζοντα φύματα των δύο οδοντικών φραγμών τα οποία σε κεντρική σύγκλειση κάνουν τις κεντρικές επαφές κατά μήκος της οβελιαίας αύλακας των ανταγωνιστών δοντιών. Η σχέση αυτή επαφής δημιουργεί μία κεντρική ανάσχεση της κάτω γνάθου κατά το κλείσιμο του στόματος και έτσι διατηρείται η κατακόρυφη διάσταση του προσώπου κατά τη σύγκλειση. Ακόμα, η σχέση αυτή των κεντρικών επαφών διασφαλίζει ευνοϊκή κατανομή των μασητικών δυνάμεων στους υποβαστάζοντες περιοδοντικούς ιστούς γιατί γίνεται κατά μήκος των επιμήκων αξόνων των δοντιών που συμμετέχουν στις κεντρικές επαφές (Γαρέφης 1986).

21 21 Επαφές όμως μεταξύ των ανταγωνιστών δοντιών υπάρχουν και σε άλλες θέσεις (εκτός των βασικών θέσεων). Οι θέσεις αυτές είναι το λειτουργικό αποτέλεσμα της μετακίνησης της κάτω γνάθου κατά τη διάρκεια των διαφόρων δραστηριοτήτων της. Οι οδοντικές επαφές θεωρούνται σαν συγκλεισιακοί διακόπτες, που προγραμματίζουν τους μυς και φέρνουν τη γνάθο στην πιο ευνοϊκή και κατάλληλη θέση. Όταν οι συγκλεισιακές επαφές βρίσκονται σε αρμονία με την άρθρωση, τότε ο μυϊκός προγραμματισμός οδηγεί στη χαλάρωση. Στην αντίθετη περίπτωση ο μυϊκός προγραμματισμός οδηγεί σε ένταση, υπερλειτουργία και καταπόνηση ολόκληρου του στοματογναθικού συστήματος (Λομβαρδάς 1987). Για τις συγκλεισιακές σχέσεις των οδοντικών φραγμών δεν υ- πάρχει ένα ξεκάθαρο μορφολογικό και λειτουργικό πρότυπο. Μπορούμε να διακρίνουμε τέσσερεις συνολικά διαμορφωμένες βασικές απόψεις που αφορούν το πρότυπο της φυσιολογικής σύγκλεισης των οδοντικών φραγμών: (Γαρέφης 1986) 1. Η αμφοτερόπλευρα ισοζυγισμένη σύγκλειση. 2. Η ετερόπλευρα ισοζυγισμένη σύγκλειση ή σύγκλειση τύπου ομαδικών επαφών. 3. Η οργανική ή διαχωρίζουσα. 4. Η επίπεδη σύγκλειση. Κατά τη διάρκεια της ζωής του ατόμου η σύγκλειση των οδοντικών φραγμών παρουσιάζει μία εξελικτική διαφοροποίηση, εξαιτίας των φυσιολογικών αποτριβών που υφίστανται τα δόντια (Καφαντάρης Ν. 1984).

22 22 Οι κόνδυλοι και οι κροταφικές γλήνες παθαίνουν μία συνεχή διαμόρφωση του σχήματός τους σε μία προσπάθεια προσαρμογής στις διάφορες λειτουργικές ανάγκες του ΣΓΣ (Κοΐδης 1992). Η κάθε κροταφογναθική διάρθρωση αναγκαστικά προσαρμόζεται κατά κάποιο βαθμό στις οδοντικές μεταβολές από την ανατολή των δοντιών μέχρι τη μερική ή και ολική τους απώλεια από διάφορες αιτίες. Οι κροταφογναθικές διαρθρώσεις έχουν την ικανότητα να μην παρουσιάζουν μία στατική ανατομική δομή, αλλά συνεχώς να προσαρμόζονται με μικρές δομικές αλλαγές, στις διάφορες λειτουργικές ανάγκες του στοματογναθικού συστήματος, με την προϋπόθεση ότι η δομική προσαρμογή εξελίσσεται ομαλά και σε μεγάλο χρονικό διάστημα, πράγμα που συμβαίνει όταν τα αίτια που προκαλούν την ανάγκη της προσαρμογής δεν επιφέρουν υπερβολικά συμπιεστικές δυνάμεις στις αρθρικές επιφάνειες. Έτσι με μία έντονη οστεοβλαστική και οστεοκλαστική δραστηριότητα, που παρατηρείται κύρια κατά τη νεαρή ηλικία, οι προσαρμοστικές μεταβολές είναι έντονες στον κόνδυλο και λιγότερο στην κροταφική γλήνη. Ο διάρθριος δίσκος δεν παρουσιάζει την ικανότητα προσαρμοστικών μεταβολών. Οι τραυματικές δυνάμεις που μεταφέρονται στις κροταφογναθικές διαρθρώσεις, μπορούν να προκαλέσουν εκφύλιση του χόνδρου και πιθανόν τυπική απορρόφηση του οστού των αρθρικών επιφανειών, αν δε δοθεί αρκετός χρόνος για προσαρμοστικές μεταβολές. Με την πάροδο της ηλικίας, η προσαρμοστική ικανότητα των κροταφογναθικών διαρθρώσεων μειώνεται αισθητά. Η προσαρμοστικότητα δεν επηρεάζεται άμεσα από την ηλικία, μετά από ένα όριο που υπολογίζεται μεταξύ του 18 ου και του 25 ου έτους.

23 23 Η προσαρμοστικότητα και ο μετασχηματισμός αποτελούν φυσιολογικές διαδικασίες που συμβαίνουν σε όλα τα συνδετικογενή και ο- στικά όργανα, ανάλογα με τα λειτουργικά ερεθίσματα που δέχονται. Επόμενο είναι ότι και η κροταφογναθική διάρθρωση θα βρίσκεται μέσα σ αυτόν τον κανόνα. Ο μετασχηματισμός της άρθρωσης σχετίζεται με το δείκτη νωδότητας, με την αποτριβή και με κάθε μεταβολή στη σύγκλειση. Η προσαρμοστικότητα της άρθρωσης που προέρχεται από μεταβολές στη σύγκλειση, θεωρείται φυσιολογικό επακόλουθο, επισημαίνεται όμως ότι μακροχρόνια η μεγάλη συγκλεισιακή δυσαρμονία οδηγεί συχνά και σε παθολογικές αλλοιώσεις (Λομβαρδάς 1987). Στην πράξη και στην κλινική, ο διαχωρισμός μεταξύ του φυσιολογικού μετασχηματισμού και της παθολογικής αλλοίωσης δεν είναι πάντοτε εύκολος. Εκείνο λοιπόν που πρέπει να κατανοηθεί είναι ότι η άρθρωση δεν είναι ένα απομονωμένο στοιχείο από το υπόλοιπο στοματογναθικό σύστημα, αλλά είναι άρρηκτα δεμένη με τους μυς και τα δόντια και επηρεάζεται άμεσα από επεμβάσεις που επιτελούνται στις μασητικές επιφάνειες των τελευταίων. Το ότι δεν αντιμετωπίζονται συχνά παθολογικές αλλοιώσεις στην άρθρωση εξηγείται από το γεγονός ότι τα δόντια με το περιοδόντιο και οι μύες, είναι περισσότερο ευπρόσβλητα στις συγκλεισιακές επιβαρύνσεις που προέρχονται από τη δυσαρμονία του στοματογναθικού συστήματος (Storey 1975, Carlsson και Oberg 1974, Mongini 1977, Lucia 1961). Η ικανότητα προσαρμογής των οδοντικών φραγμών είναι πολύ μεγαλύτερη από την ικανότητα προσαρμογής των κροταφογναθικών διαρθρώσεων (τροποποίηση της θέσης των δοντιών, λειτουργική αποτριβή των οδοντικών φραγμών, αύξηση της πυκνότητας του φατνιακού οστού).

24 24 Ο μυϊκός ιστός επίσης έχει δυνατότητες προσαρμογής. Όταν δημιουργηθούν παρεμβολές κατά τη σύγκλειση, τότε οι μασητήριοι μύες ενεργοποιούνται με ιδιοδεκτικό αντανακλαστικό που διαφοροποιεί τη λειτουργία τους στην προσπάθεια να μετακινήσουν την κάτω γνάθο σε τέτοια θέση που να αποφεύγονται οι βλαπτικές επιδράσεις των παρεμβολών (Greenwood 1988, Κοΐδης 1992). Η δομική αλλαγή του μυϊκού ιστού εκφράζεται σαν υπερτροφία ορισμένων μυών που έχουν έντονη δραστηριότητα και σαν ατροφία άλλων που υποεργάζονται. Ο ισορροπημένος μυϊκός τόνος είναι η βάση της αρμονικής λειτουργίας του στοματογναθικού συστήματος. Παρατεταμένη κόπωση οδηγεί στον μυϊκό σπασμό, που οφείλεται στη δημιουργία τοξινών που παράγονται σαν αποτέλεσμα χημικής ε- νέργειας που συνοδεύει την παρατεταμένη συστολή. Τα αίτια που προκαλούν υπερδραστηριότητα των μυών είναι πολλά και μπορούν να εντοπίζονται είτε στα δόντια και το περιοδόντιο, είτε στις κροταφογναθικές διαρθρώσεις, είτε στην ψυχική σφαίρα του ατόμου (άγχος, συναισθηματική φόρτιση, κ.λ.π.). Παρατηρούμε λοιπόν ότι: κάθε λειτουργική τροποποίηση εκφράζεται με μεταβολή της λειτουργίας των μυϊκών ομάδων που ανταγωνίζονται. Με την εμφάνιση κάποιας αιτίας δυσλειτουργίας, τα διάφορα μέλη του ΣΓΣ αρχίζουν μία αυξημένη προσαρμοστική δραστηριότητα για να διατηρήσουν τη λειτουργική ισορροπία μεταξύ τους. Όταν οι αιτίες δημιουργούν αυξημένες απαιτήσεις προσαρμογής και ξεπερνούν κάποια φυσιολογικά όρια αντίδρασης, που ποικίλουν από άτομο σε άτομο, τότε δημιουργούνται διάφορες δυσλειτουργικές

25 25 καταστάσεις του ΣΓΣ, που συνοδεύονται από την εμφάνιση παθολογικών συμπτωμάτων (McNeil 1993). ΙΙ. ΚΡΑΝΙΟΓΝΑΘΙΚΕΣ ΔΙΑΤΑΡΑΧΕΣ. Σε κρανιογναθική διαταραχή (ή δυσλειτουργία του ΣΓΣ) οδηγεί οποιαδήποτε διαταραχή της αρμονικής συνεργασίας των μελών του ΣΓΣ, που δεν μπορεί να εξισορροπηθεί με τον προστατευτικό μηχανισμό της προσαρμογής (Okeson 1981). Ο όρος «Κρανιογναθικές Διαταραχές» περιλαμβάνει έναν αριθμό κλινικών καταστάσεων που εμπλέκουν τους μασητήριους και αυχενικούς μυς (Benoliel και Sharav 1998, Pallegama και συν. 2004) και τις κροταφογναθικές διαρθρώσεις (McNeil και συν. 1990, Emshoff και Rudisch 2001). Θεωρούνται υποκατηγορία των μυοσκελετικών διαταραχών (McNeil 1993, Winocur και συν. 2003, Auvenshine 2007). Tα σημεία και συμπτώματα κρανιογναθικής διαταραχής εμφανίζονται είτε σε συνδυασμό, είτε μεμονωμένα και είναι: (Zarb και Speck 1979). 1. Επώδυνα συμπτώματα: Πόνος και ευαισθησία στην περιοχή των μασητήριων μυών και των κροταφογναθικών διαρθρώσεων. 2. Διαταραχές της κινητικότητας της κάτω γνάθου: Περιορισμός της κινητικότητας ή απόκλιση της κάτω γνάθου κατά την κατάσπαση. 3. Θόρυβοι από τις κροταφογναθικές διαρθρώσεις, κατά τη διάρκεια των κινήσεων των κονδύλων. Διακρίνονται σε ήχους από δυσλειτουργία ή έκτοπη θέση του διάρθριου δίσκου (κρότοι-clicking), και σ αυτούς που παράγονται όταν η κροταφογναθική διάρθρωση έχει προσβληθεί από κάποια μορφή αρθρίτιδας (ερπυστικοί ή κριγμοειδείς).