ΤΜΗΜΑ ΔΙΟΙΚΗΣΗΣ ΕΠΙΧΕΙΡΗΣΕΩΝ ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΟ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ Μ.Β.Α. ΝΕΕΣ ΑΡΧΕΣ ΣΤΗΝ ΔΙΟΙΚΗΣΗ ΕΠΙΧΕΙΡΗΣΕΩΝ Ακαδημαϊκό Έτος Chicago Board of Trade

Transcript

1 ΤΜΗΜΑ ΔΙΟΙΚΗΣΗΣ ΕΠΙΧΕΙΡΗΣΕΩΝ ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΟ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ Μ.Β.Α. ΝΕΕΣ ΑΡΧΕΣ ΣΤΗΝ ΔΙΟΙΚΗΣΗ ΕΠΙΧΕΙΡΗΣΕΩΝ Ακαδημαϊκό Έτος Chicago Board of Trade ΔΙΠΛΩΜΑΤΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ ΗΛΙΑΣ Κ. ΣΑΛΑΤΑΣ (Α.Μ.47) Επιβλέπων καθηγητής: Συριόπουλος Κωνσταντίνος Τριμελής επιτροπή αξιολόγησης: ΜΠΕΛΛΑΣ ΑΘΑΝΑΣΙΟΣ ΣΥΡΙΌΠΟΥΛΟΣ ΚΩΝΣΤΑΝΤΊΝΟΣ ΓΕΩΡΓΟΠΟΥΛΟΣ ΑΝΤΩΝΙΟΣ Αναπληρωτής Καθηγητης Καθηγητής Επίκουρος Καθηγητής ΠΑΤΡΑ Απρίλιος 2008

2 2

3 ΕΥΧΑΡΙΣΤΙΕΣ Με την ευκαιρία της ταυτόχρονης λήξης της διπλωματικής διατριβής και της φοίτησης στο μεταπτυχιακό τμήμα θα ήθελα να ευχαριστήσω θερμά όλους τους δασκάλους του προγράμματος και τα μέλη της τριμελούς επιτροπής αξιολόγησης τον κ.μπελλα Αθανάσιο και τον κ.γεωργόπουλο Αντώνιο για την υπομονή τους και για τις καθοριστικές υποδείξεις τους.ιδιαιτέρως όμως θα ήθελα να υποβάλω τις ευχαριστίες μου στον κ. Συριόπουλο Κωνσταντίνο Καθηγητή του τμήματος Διοίκησης Επιχειρήσεων για τη πολύτιμη βοήθεια, την υπομονή του, την καθοδήγηση του και ειδικά για την επικοινωνία-χημεία που αναπτύξαμε, αλλά και για τους νέους ορίζοντες που μου άνοιξε στην οικονομική επιστήμη. Όλους τους συναδέλφους-φίλους-συνοδοιπόρους παλιούς και νέους που μου έκαναν την τιμή 2,5 χρόνια τώρα σε αυτή την μαθησιακή διαδικασία, να με ανέχονται, να μου αφιερώνουν τον πολύτιμο χρόνο τους και να με διδάσκουν. Τη συναδελφό Καρφάκη Ελένη για τα πρωταπριλιάτικα αστεία της. Τις Ελένες (νεότερη και πρεσβύτερη), την Βασιλική και τον Κώστα που αγόγγυστα στηρίζουν τις επιλογές μου χρόνια τώρα... 3

4 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ ΣΥΝΟΠΤΙΚΗ ΠΑΡΟΥΣΙΑΣΗ... 6 ΑΣΦΑΛΙΣΤΙΚΑ ΤΑΜΕΙΑ... 9 ΜΕΡΟΣ 1 Ο Τι είναι τα ασφαλιστικά ταμεία Ιστορική εξέλιξη των σχημάτων κοινωνικής προστασίας και η χρηματοδότησή τους Πώς η κοινωνική ασφάλιση επηρεάζει την οικονομία σε μακροοικονομικό και μικροοικονομικό επίπεδο Το υπόδειγμα του «Κύκλου Ζωής» και η σχέση των συστημάτων προκαθορισμένης παροχής και προκαθορισμένης εισφοράς Συστήματα Προκαθορισμένης Παροχής και Πρoκαθορισμένης Εισφοράς Διαχείριση κεφαλαίων ασφαλιστικών ταμείων και οργανισμών Εταιρικός Eλεγχος Αρχές Εταιρικής Διακυβέρνησης Δύο λόγια για Ομόλογα ΔΙΑΧΕΙΡΗΣΗ ΚΙΝΔΥΝΟΥ ΜΕΡΟΣ 2 ο Γενικά Η διαχείριση κινδύνου Βήματα στη διαχείριση κινδύνου Καταρτώντας ένα διοικητικό σχέδιο κινδύνου Τομείς που συναντάται η διαχείριση κινδύνου Η ΠΡΟΤΑΣΗ ΤΟΥ SHILLER ΜΕΡΟΣ 3 Ο Εισαγωγικά Η πρόταση του SHILLER Πως θα μπορούσαν οι επενδυτές να χρησιμοποιήσουν αυτές τις MACRO MARKETS Τιμολόγηση στις MACRO MARKETS Εθνικό εισόδημα και Εισοδηματικές αγορές εργασίας Δυνητικά οφέλη

5 3.7 Προβλήματα στην εγκαθίδρυση αγορές Ακίνητη περιουσία και άλλες αγορές που θα μπορούσαν να στηρίξουν τη δημιουργία MACRO MARKETS Γιατί δεν υπάρχουν ήδη οι MACRO MARKETS ; Κάνοντας το να συμβεί ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑ ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ Λεξικό ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ Συγγράματα Βιβλία Αρθρογραφία World Wide Web

6 ΣΥΝΟΠΤΙΚΗ ΠΑΡΟΥΣΙΑΣΗ Η ενότητα αυτή αποτελεί μια συνοπτική επισκόπηση της παρούσας πτυχιακής εργασίας. Πριν παρουσιαστούν περιληπτικά τα περιεχόμενα της εργασίας πρέπει να διατυπωθεί ο σκοπός της, ο οποίος συνίσταται σε μια προσπάθεια ανάδειξης του σημαντικότατου προβλήματος της βιωσιμότητας και της συνέχισης της συνταξιοδοτικής λειτουργίας των ασφαλιστικών ταμείων-οργανισμών σε σχέση με την διαχείριση (επένδυση) των assets τους μέσα από μία πρωτοποριακή θεωρία. Ταυτόχρονα συνδέεται το πρόβλημα αυτό με τις έννοιες της εταιρικής διακυβέρνησης,εταιρικού ελέγχου, της θεωρίας συμβολαίων και την εφαρμογή τους στα pension funds.επιχειρείται η παρουσίαση της σχετικά άγνωστης έννοιας της διαχείρισης κινδύνου αρχικά σφαιρικά και έπειτα από οικονομική πλευρά. Το μεγαλύτερο τμήμα της εργασίας αναλώνεται στη παρουσίαση της θεωρίας του καθηγητή R.J.Shiller για ένα νέο είδος αγορών που προτείνεται σαν μία επενδυτική λύση για ατομικούς επενδυτές και για ασφαλιστικά ταμεία. Η διπλωματική αυτή εργασία χωρίζεται σε 3 μέρη: Στο πρώτο μέρος παρουσιάζεται η έννοια, ο σκοπός των ασφαλιστικών ταμείων πως διακρίνονται, η ιστορική τους πορεία και το πρόβλημα που έχει δημιουργηθεί. Ακόμα διακρίνεται η επιρροή τους σε μακροοικονομικό και μικροοικονομικό επίπεδο παρουσιάζεται το υπόδειγμα του «Κύκλου Ζωής» και η σχέση των συστημάτων προκαθορισμένης παροχής και προκαθορισμένης εισφοράς. Επιχειρείται μία προσέγγιση στη διακυβέρνηση δημόσιων συνταξιοδοτικών ταμείων μέσω των αρχών εταιρικής διακυβέρνησης και εταιρικού ελέγχου. Γίνεται επιπλέον μία αναφορά στα επίκαιρα ομόλογα. Στο δεύτερο κομμάτι μέσω παραδειγμάτων γίνεται κατανοητή η έννοια αρχικά του κινδύνου και της διαχείρισης κινδύνου στην οικονομία και την κοινωνία Παρουσιάζονται τα προτεινόμενα από τη βιβλιογραφία γενικά βήματα και τρόποι αντιμετώπισης του κινδύνου. Στη τρίτο μέρος εξετάζεται η θεωρία του R.J.Shiller* για τις macromarkets.πως έγινε η σύλληψη της σκέψης,πως θεωρητικά θα λειτουργούν και θα διαχειρίζονται τον επενδυτικό κίνδυνο,σε τι βάση θα στηριχτούν και τι προβλήματα διαφαίνεται πως θα αντιμετωπίσουν. Ποίοι θα τις χρησιμοποιούν και πώς μπορούν να φανούν χρήσιμες στον μέσο επενδυτή. 6

7 Πόσο μεγάλα θα είναι τα δυνητικά οφέλη από την δραστηριοποίηση σε αυτές τις αγορές όταν λειτουργήσουν σωστά; Εάν μπορούν κάποιες από τις ήδη υπάρχουσες αγορές να επιτύχουν παρόμοιο βαθμό διαχείρισης κινδύνου ; σε ποιους τομείς της οικονομικής δραστηριότητας θα μπορούν αυτές οι αγορές να υπάρξουν. Γιατί δεν έχουν ήδη δημιουργηθεί τέτοιες αγορές; Και ο τρόπος για να δημιουργηθούν. Στο παράρτημα δίνονται κάποιοι πίνακες και διαγράμματα σχετικά με την στατιστική επεξήγηση του μαθηματικού μοντέλου που χρησιμοποιησε ο κ.shiller για να αποδείξει τις μεγάλες διακυμάνσεις στο παγκόσμιο εισόδημα. Επίσης κρίθηκε σκόπιμο να δίνονται επεξηγήσεις στα ελληνικά,στο λεξιλόγιο,για ορισμένους από τους πιο συνηθισμένους οικονομικούς όρους που συναντάμε στη διαχείριση κινδύνου αλλά είναι άγνωστοι σε πολλούς που δεν έχουν ασχοληθεί με χρηματιστηριακά παράγωγα και επενδύσεις. Καλή ανάγνωση! *Ο καθηγητής Robert J. Shiller είναι συνιδρυτής της εταιρίας Shiller Weiss, Α.Ε. (Fiserv CSW, Α.Ε.), μια ερευνητικής επιχείρησης μακρο οικονομικών κα εγχώριων τιμών. Αυτή την εποχή (2008) είναι Stanley B. Resor καθηγητής των οικονομικών, στο ίδρυμα Cowles (Cowles Foundation for Research in Economics and International Center for Finance), του πανεπιστήμιου Yale. Από το 1982, ο κ.shiller είναι ερευνητικός συνεταίρος του εθνικού γραφείου της οικονομικής έρευνας (Research 7

8 Associate of the National Bureau of Economic Research) και είναι συνδιευθυντής των εργαστηρίων του γραφείου στα συμπεριφοριστικά οικονομικά. Έχει λάβει μια υποτροφία Guggenheim, μια τιμητική διδακτορία και τιμητικές έδρες. Είναι μέλος της κοινωνίας αμερικανικών φιλοσοφικών κοινωνίας (American Philosophical Society) και συνεργάτης της αμερικανικής ακαδημίας των τεχνών και των επιστημών. (American Academy of Arts and Sciences). Ο κ. Shiller είναι επίσης αντιπρόεδρος της αμερικανικής οικονομικής ένωσης (American Economic Association). Έχει δημοσιεύσει διάφορα βιβλία, συμπεριλαμβανομένου το Irrational Exuberance, ένα διαχρονικό best-seller και το 1996 το βιβλιο του macromarkets κερδιζει το Paul A. Samuelson Award της Νέας Υόρκης. 8

9 ΑΣΦΑΛΙΣΤΙΚΑ ΤΑΜΕΙΑ ΜΕΡΟΣ 1 Ο 1.1 ΤΙ ΕΙΝΑΙ ΤΑ ΑΣΦΑΛΙΣΤΙΚΑ ΤΑΜΕΙΑ Ως ασφαλιστικά ταμεία ονομάζουμε τους χρηματοδοτικούς οργανισμούς που λειτουργούν βάσει αμοιβαίων συμφωνιών, στηρίζονται στην καταβολή ασφαλιστικών εισφορών εργαζομένων και εργοδοτών και εν μέρη στην κρατική χρηματοδότηση και έχουν ανταποδοτικό χαρακτήρα. Ένας ορισμός κατά Shiller (1993) είναι : Η κοινωνική ασφάλιση και τα ασφαλιστικά συστήματα είναι μηχανισμοί που επιτρέπουν τη διασπορά, τον διαμοιρασμό του κινδύνου της μεταβολής του εισοδήματος των πιο μεγάλων σε ηλικία ανθρώπων (που έχουν συνταξιοδοτηθεί) με άλλους ανθρώπους ίδιας ηλικίας, μικρότερης ή και ανθρώπους του εξωτερικού. Στην Ελλάδα τα συνταξιοδοτικά ταμεία είναι Νομικά Πρόσωπα Ιδιωτικού Δικαίου άμεσα εποπτευόμενα από το κράτος (Υπουργείο Απασχόλησης και Κοινωνικής Προστασίας) Μερικά από τα κυριότερα στη χώρα μας είναι ονομαστικά και ενδεικτικά : Ταμείο Νομικών Ο.Γ.Α. Ι.Κ.Α. ΤΣΑΥ ΤΣΜΕΔΕ Τ.Σ.Π.Ε.Α.Θ. ΤΑΙΣΥΤ ΤΑΤΤΑ ΤΣΕΥΠ ΤΑΠ-ΟΤΕ Ταμείο Ασφαλίσεως Προσωπικού της Ασφ. Εταιρείας "Η Εθνική" Ταμείο Συντάξεων του Προσ. της Εθνικής Τραπέζης της Ελλάδος 9

10 Ταμείο Ασφαλίσεως Προσωπικού ΕΤΒΑ Ταμείο Ασφαλίσεως Προσωπικού Ιονικής και Λαϊκής Τράπεζας Ταμείο Συντάξεων Πρόνοιας Προσωπικού Α.Τ.Ε. Οργανισμός Ασφάλισης Προσωπικού Δ.Ε.Η. Ταμ. Συντ. & Επικ. Ασφαλ. Προσ. Γεωργ. Συνετ/κών Οργαν/σεων Ταμείο Προνοίας Ξενοδόχων Ταμείο Ασφάλισης Ναυτ. Πρακτόρων και Υπαλλήλων Ταμείο Συντάξεων Προσωπικού ΗΣΑΠ Ταμείο Συντάξεων Προσωπικού της Τραπέζης της Ελλάδος και Κτηματικής Ταμείο Συντάξεων Εφημεριδοπωλών και Υπαλλήλων Πρακτορείων Θεσσαλονίκης Διακρίνουμε δύο τρόπους αξιοποίησης των ασφαλιστικών εισφορών: α) Το κλασικό σύστημα (funded pension plans). β) Το σύστημα ταυτόχρονης καταβολής (ΡΑYG: pay-as-you-go). Στην Ελλάδα η κοινωνική ασφάλιση είναι υποχρεωτική, ενώ τα ταμεία εφαρμόζουν το σύστημα ταυτόχρονης καταβολής. Λόγω της διαρκούς μεταβολής της αναλογίας εργαζομένων συνταξιούχων με αύξηση του πληθυσμού των συνταξιούχων, φαινόμενο όχι μόνο ελληνικό, το σύστημα ΡΑΥG καθίσταται ακριβό για τους εργαζόμενους, δεδομένου ότι απαιτούνται υψηλές κρατήσεις. Ο παράγοντας αυτός σε συνδυασμό με διάφορες πολιτικές αποφάσεις, έχουν δημιουργήσει μεγάλα ελλείμματα στο συνταξιοδοτικό σύστημα, τα οποία συμβάλουν σε μεγάλο βαθμό στην αύξηση του δημοσίου χρέους. Η πολιτική που ασκείται από το κράτος μέσω των αρμόδιων Υπουργείων (Απασχόλησης και Κοινωνικής προστασίας,υγείας και Κοινωνικής Αλληλεγγύης, Παιδείας, Πολιτισμού), ονομάζεται κοινωνική πολιτική. Στόχος της πολιτικής αυτής είναι η δημιουργία δομών και η παροχή υπηρεσιών για την εξυπηρέτηση του κοινωνικού συνόλου με σαφή προσανατολισμό. την οικονομική ανακούφιση των ασθενέστερα οικονομικά κοινωνικών στρωμάτων. Μέσα από την κοινωνική πολιτική γεννιέται η προστασία που παρέχει το κράτος στους εργαζόμενους με μια σειρά από θεσμοθετήσεις και παροχές που χαρακτηρίζεται με τον όρο «κοινωνική ασφάλιση». Η εργασία είναι κύρια δύναμη με την οποία οι φυσικές σωματικές και πνευματικές δυνάμεις μετατρέπονται σε δυνάμεις πολιτισμού, ο κύριος συντελεστής παραγωγής και ένα από τα βασικά μέσα έκφρασης του ανθρώπου. 10

11 Εύλογα, λοιπόν, η εργασία θεωρείται σήμερα καθοριστικός παράγοντας οικονομικής ανάπτυξης, κύρια πηγή εισοδήματος για το μεγαλύτερο τμήμα του πληθυσμού και τέλος ο βασικός παράγοντας που διαμορφώνει την κοινωνική δυναμική των ομάδων, αλλά και καθορίζει τον τρόπο και το επίπεδο ζωής των πολιτών. Οπότε ακόμα και όταν ο εργαζόμενος θα έχει σταματήσει να εργάζεται και να παράγει θα πρέπει μέσω του ασφαλιστικού του φορέα να είναι σε θέση τουλάχιστο να διατηρήσει το επίπεδο διαβίωσης που είχε όταν εργαζόταν. Αυτό είναι εφικτό μέσω της σύνταξής του. 1.2 ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΕΞΕΛΙΞΗ ΤΩΝ ΣΧΗΜΑΤΩΝ ΚΟΙΝΩΝΙΚΗΣ ΠΡΟΣΤΑΣΙΑΣ ΚΑΙ Η ΧΡΗΜΑΤΟΔΟΤΗΣΗ ΤΟΥΣ. Το κράτος με την ίδρυση συγκεκριμένων ασφαλιστικών- συνταξιοδοτικών ταμείων απαλλάσσει την οικογένεια από την υποχρέωση για την στήριξη των μελών της, όταν πλέον τα παραγωγικά εργασιακά χρόνια έχουν παρέλθει. Το κοινωνικό κράτος στηριζόταν στην υπόθεση ότι οι εργαζόμενοι υπερτερούν κατά πολύ των συνταξιούχων και κατά συνέπεια αυτοί που εργάζονται σήμερα θα πρέπει να χρηματοδοτούν τις συντάξεις εκείνων που εργάζονταν χθες. Η υπόθεση αυτή δεν ισχύει όμως εδώ και δύο δεκαετίες. Η σημερινή σχέση εργαζομένων - συνταξιούχων στην Ευρώπη έχει μειωθεί στο τρία προς ένα και μέσα στα επόμενα 30 χρόνια αναμένεται να φτάσει το τρία προς δύο. Το πρόβλημα έχει δύο πτυχές: 1) Οι συντάξεις είναι μεταβιβαστική πληρωμή. Δηλαδή εργάζονται οι εν ενεργεία, έχουν κρατήσεις στο μισθό τους για να πληρωθούν οι συνταξιούχοι. Για να εξασφαλιστεί λοιπόν η σύνταξη των ηλικιωμένων θα πρέπει να γίνουν μεγαλύτερες κρατήσεις από τους εργαζόμενους. 2) Ο αυξανόμενος αριθμός των συνταξιούχων έχει ως αποτέλεσμα την αύξηση της ζήτησης των κρατικών κονδυλίων για την κάλυψη των αναγκών τους. Επιπλέον οι συνταξιούχοι έχουν ανάγκη από ιατροφαρμακευτική περίθαλψη και όσο αυξάνεται ο αριθμός τους αντίστοιχα πρέπει να αυξάνεται αντίστοιχα και το επίδομα για την κάλυψη των ιατροφαρμακευτικών τους αναγκών. 11

12 Η πολιτική αύξησης των ασφαλιστικών εισφορών έχει εξαντλήσει τις όποιες δυνατότητές της και αντίθετα οξύνει τα προβλήματα των ευρωπαϊκών οικονομιών. Οι προτεινόμενες λύσεις μπορούν να είναι οι εξής: 1) να αυξηθεί η μέση ηλικία συνταξιοδότησης είτε μέσω της αύξησης της κανονικής ηλικίας συνταξιοδότησης είτε μέσω της αύξησης των ετών καταβολής εισφορών που απαιτούνται για πλήρη σύνταξη. 2) να υιοθετηθούν μέτρα μείωσης του ύψους των συντάξεων είτε με τη μείωση του ανώτατου ποσοστού επί των αποδοχών (όπως έγινε π.χ. στη Φιλανδία) είτε μεταβάλλοντας τη βάση υπολογισμού του δικαιώματος (π.χ. Γαλλία, Ελλάδα, Πορτογαλία,,Ιταλία). Το κρυφό χρέος Η διόγκωση του λεγόμενου «εσωτερικού» ή «κρυφού» χρέους (implicit debt) των ταμείων αποτελεί χαρακτηριστική έκφραση της κρίσης που αντιμετωπίζει το δημόσιο σύστημα συνταξιοδότησης. Όταν οι εργαζόμενοι καταβάλλουν τις ασφαλιστικές τους εισφορές δημιουργούν ταυτόχρονα την προσδοκία κάποιας μελλοντικής ροής εισοδήματος ανάλογα με τις συνθήκες που ισχύουν στη συγκεκριμένη χώρα και χρονική στιγμή (ηλικία συνταξιοδότησης, ύψος σύνταξης, κ.λ.π). Η τρέχουσα αξία αυτής της μελλοντικής ροής εισοδήματος, μετά την αφαίρεση των προσδοκώμενων εσόδων από ασφαλιστικές εισφορές και άλλες πηγές αποτελεί το «κρυφό» χρέος των ασφαλιστικών ταμείων. Το πρόβλημα δημιουργείται κυρίως από το γεγονός ότι στα δημόσια συνταξιοδοτικά προγράμματα διανεμητικού χαρακτήρα (pay-as-you-go) η χρηματοδότηση των παροχών εξαρτάται από τις ασφαλιστικές εισφορές όσων εργάζονται. Αντίθετα, στα προγράμματα κεφαλαιοποιητικού χαρακτήρα (funded schemes) το ύψος της συνταξιοδοτικής παροχής εξαρτάται από το κεφάλαιο που κάθε ασφαλισμένος έχει συσσωρεύσει στον προσωπικό του λογαριασμό (εισφορές + αποδόσεις) κατά το τέλος της εργάσιμης ζωής του. Έτσι, δεν δημιουργούνται άμεσα 12

13 προβλήματα από τις δημογραφικές εξελίξεις και την γήρανση του πληθυσμού. Η κριτική προς τα συνταξιοδοτικά προγράμματα κεφαλαιοποιητικού χαρακτήρα εστιάζεται κυρίως στο ότι αδυνατούν να εγγυηθούν πλήρως την πραγματική αξία του ετήσιου εισοδήματος που παρέχουν στους συνταξιούχους έναντι μιας μεγαλύτερης του αναμενόμενου αύξησης του πληθωρισμού. Θα πρέπει να επιδιωχθεί η αλλαγή της φιλοσοφίας του κοινωνικό- ασφαλιστικού συστήματος από κατά βάση διανεμητικό σε κεφαλαιοποιητικό. Σε μια εφικτή μετάβαση σε ένα πλήρως χρηματοδοτούμενο σύστημα, όλα τα κέρδη αυξάνονται στο μακρινό μέλλον και όλες οι δαπάνες πληρώνονται τώρα Αυτό καθιστά τη μετάβαση πολιτικά αστήρικτη εκτός αν το χρέος μεταξύ των γενεών εκδίδεται για να αποκαταστήσει αυτήν την ισορροπία. Κάποιος πρέπει επίσης να εξετάσει τις ανακατανομικές επιπτώσεις οποιασδήποτε μετάβασης, οι οποίες εξαρτώνται από το εάν τα πλήρως χρηματοδοτημένα συστήματα αντικαθιστούν τα τρέχοντα συστήματα Ρ Α Y G ή μερικώς αυξάνουν αυτόματα παράλληλα με τα συστήματα Ρ Α Y G. Η κυρίαρχη τάση μπορούμε να πούμε ότι βρίσκεται ενδιάμεσα από το διανεμητικό και το κεφαλαιοποιητικό σύστημα με ισχυρή ροπή προς το κεφαλαιοποιητικό. Βέβαια η εφαρμογή ενός κατά βάση κεφαλαιοποιητικού ή ενός μίγματος συστημάτων έχει να κάνει με τις πολιτικές, οικονομικές και κοινωνικές συνθήκες και ανάγκες της γεωγραφικής περιοχής που αυτό εφαρμόζεται. 1.3 ΠΩΣ Η ΚΟΙΝΩΝΙΚΗ ΑΣΦΑΛΙΣΗ ΕΠΗΡΕΑΖΕΙ ΤΗΝ ΟΙΚΟΝΟΜΙΑ ΣΕ ΜΑΚΡΟΟΙΚΟΝΟΜΙΚΟ ΚΑΙ ΜΙΚΡΟΟΙΚΟΝΟΜΙΚΟ ΕΠΙΠΕΔΟ. Ας δούμε με λίγα λόγια πως επηρεάζεται η οικονομία από τον θεσμό της κοινωνικής ασφάλισης. Μικροοικονομικό: Η αύξηση των δαπανών για την κοινωνική ασφάλιση σε πολλές χώρες του κόσμου, έχει αυξήσει και τους οικονομικούς φόβους. Ξεκινώντας από μικροοικονομικό 13

14 επίπεδο, κάθε σύστημα κοινωνικής ασφάλισης έχει κανόνες που ορίζουν τους φόρους και τα οφέλη. Αυτοί οι κανόνες που ορίζουν τι όφελος αποκομίζει ο καθένας, μπορούν να διαταράξουν την φυσιολογική συμπεριφορά των ατόμων και των επιχειρήσεων όταν τα άτομα συνταξιοδοτούνται Υπάρχουν κάποιες μικροοικονομικές διαταράξεις που μπορούμε να αναφέρουμε: 1) Ο επιβαλλόμενος φόρος στην κοινωνική ασφάλιση, επέδρασε στις αυξήσεις μισθών άνω των $62,700 το ποσό επιμερίζεται ίσα σε εργοδότες και εργαζομένους, και σύμφωνα με τις εκτιμήσεις των οικονομολόγων, το πιο πιθανό είναι να επιστρέψει στους εργαζομένους κυρίως. 2) Μία δεύτερη μικροοικονομική αναποτελεσματικότητα, σχετίζεται με τις ιδιωτικές αποταμιεύσεις. Κάθε φόρος στο τρέχον εισόδημα μπορεί να αποτελεί αντικίνητρο για αποταμίευση. Οι φόροι κοινωνικής ασφάλισης μπορεί να λειτουργήσουν ως αντικίνητρο στην αποταμίευση. Όμως, μπορεί να υπάρξουν και θετικές συνέπειες της κοινωνικής ασφάλισης στη συνολική εθνική αποταμίευση του εργατικού δυναμικού, μέσω της λειτουργίας των αμοιβαίων κεφαλαίων. Μακροοικονομικό: Σε μακροοικονομικό επίπεδο, αυτό είναι θέμα οικονομικής ανταγωνιστικότητας. Καθώς το σύστημα κοινωνικής ασφάλισης διευρύνεται και το όριο ζωής μεγαλώνει, προκύπτουν οι ανάγκες για συντάξεις, και γι' αυτό πρέπει να διευρυνθεί και η χρηματοδότηση του κόστους. Οι φόροι που επιβάλλονται στην εργασιακή απασχόληση, τείνουν να αυξήσουν το κόστος εργασίας και να μειώσουν έτσι την οικονομική ανταγωνιστικότητα. Η αύξηση του εργατικού κόστους εξαρτάται, κατά πρώτο λόγο, από το εάν οι εισφορές των εργαζομένων επιστρέφουν σε αυτούς κατά τη συνταξιοδότησή τους. Ένας άλλος, επίσης σημαντικός παράγοντας, είναι οι συναλλαγματικές μεταβολές και η μεταβλητότητά τους. Η αύξηση δαπανών και φόρων για κοινωνική ασφάλιση μπορεί να επηρεάσει την ισορροπία αποταμιεύσεων και επενδύσεων των πολιτών, αφού το μακροχρόνιο βιοτικό επίπεδο στην οικονομία προσδιορίζεται από το ποσοστό αποταμιεύσεων. Υπάρχει ένας αριθμός αλληλεπιδράσεων από κάθε μορφή αποταμίευσης πάνω στις άλλες, έτσι ώστε να μην μπορούμε να ορίσουμε μονοσήμαντα κάποιο σύστημα πολιτικής για την κοινωνική ασφάλιση, τις εθνικές αποταμιεύσεις ή οτιδήποτε άλλο. Είναι όμως ξεκάθαρο ότι τα συστήματα κοινωνικής ασφάλισης δεν είναι αρκετά 14

15 μεγάλα ώστε να επηρεάσουν την συνολική εθνική αποταμίευση, προς μια θετική ή αρνητική κατεύθυνση (Anna Christensen). Αποταμιεύσεις και επενδύσεις Η μεγαλύτερη επίπτωση του συστήματος κοινωνικής ασφάλισης, ασκείται στις εθνικές αποταμιεύσεις και επενδύσεις. Μακροχρόνια, η πιο σημαντική παράμετρος στην πολιτική ρύθμισης του βιοτικού επιπέδου μίας χώρας, είναι το ποσοστό των εθνικών αποταμιεύσεων. Σε μία ανοικτή οικονομία, τα πράγματα γίνονται πιο περίπλοκα, επειδή η αύξηση των αποταμιεύσεων μπορεί να αυξήσει τον καθαρό δανεισμό στο εξωτερικό, αλλά κι εδώ ισχύει ότι αύξηση των αποταμιεύσεων οδηγεί σε μεγαλύτερο εθνικό καθαρό πλούτο και σε καλύτερο βιοτικό επίπεδο μακροχρόνια. Οι εθνικές αποταμιεύσεις, η μεταβλητή-κλειδί στον προσδιορισμό του μακροχρόνιου βιοτικού επιπέδου, μπορεί να εκφραστεί ως NS =PS +SS +FS Όπου NS είναι το ποσοστό εθνικών αποταμιεύσεων, PS το ποσοστό των ιδιωτικών πολιτειακών αποταμιεύσεων, SS οι αποταμιεύσεις της κοινωνικής ασφάλισης και FS άλλες αποταμιεύσεις, όλα διαιρούμενα ως προς το Α.Ε.Π. Δημόσια οικονομικά Οι επιπτώσεις αναμένεται να είναι σημαντικές, αφού τα ελλείμματα στα συνταξιοδοτικά συστήματα, ως ποσοστό του Α.Ε.Π., βαίνουν αυξανόμενα. Για παράδειγμα, οι εκτιμήσεις για το 2040 σε ορισμένες μεγάλες οικονομίες του ΟΟΣΑ αναφέρουν: Η.Π.Α. 43%, Ιαπωνία 200%, Γερμανία 160%, Γαλλία 216% και Ηνωμένο Βασίλειο 186%. Ακόμα και εάν υποθέσουμε ότι οι συνταξιοδοτικές παροχές θα μείνουν αμετάβλητες, στα επίπεδα της δεκαετίας του 1990, τα ελλείμματα αυτά θα κλείσουν είτε με σταδιακή αύξηση των εισφορών των εργαζομένων είτε με άμεση αύξησή τους, έτσι ώστε να ισοσκελιστεί η παρούσα αξία των ελλειμμάτων. Η γήρανση του πληθυσμού στην Ευρώπη και οι επιπτώσεις της 15

16 στην οικονομία και τα συνταξιοδοτικά συστήματα. Τα αποθεματικά της κοινωνικής ασφάλισης είναι το σύνολο των αποθεματικών των συστημάτων κύριας σύνταξης και των συστημάτων επικουρικής σύνταξης. Στις περισσότερες οικονομίες, τα πρώτα λειτουργούν με την αναδιανεμητική μέθοδο χρηματοδότησης pay-as-you-go (ΡΑYG), τα αποθεματικά των ταμείων τους είναι ελάχιστα και, συνήθως, καλύπτουν τις δαπάνες ενός έτους. Στα συστήματα αυτά οι εισφορές χρησιμοποιούνται για την άμεση πληρωμή των συνταξιοδοτικών παροχών. Η γήρανση του πληθυσμού έχει σημαντικές συνέπειες στη μακροοικονομική σταθερότητα της οικονομίας, αφού ο αριθμός των εργαζόμενων καταναλωτών αυξάνει τον αριθμό των συνταξιούχων έναντι του εργαζόμενου μέρους του πληθυσμού. Ταυτόχρονα, η γήρανση του πληθυσμού, μέσω των αυξημένων συνταξιοδοτικών παροχών στα δημόσια συνταξιοδοτικά συστήματα, οδηγεί σε υψηλότερες δαπάνες υγείας και φροντίδας ηλικιωμένων, με αρνητικές δημοσιονομικές συνέπειες. Αναφορικά με τα κράτη-μέλη της Ευρωπαϊκής Ένωσης, αυτό έχει σαν αποτέλεσμα την παραβίαση του Συμφώνου Σταθερότητας και Ανάπτυξης. Οι συνέπειες αυτές, δηλαδή του ελλείμματος των συνταξιοδοτικών ταμείων θα οδηγήσει σε μακροοικονομική αστάθεια, με δεδομένο ότι, στην Ευρωπαϊκή Ένωση τα δημόσια συνταξιοδοτικά ταμεία καλύπτουν το 90%, περίπου, των συνταξιοδοτικών παροχών. Παράγοντες που δημιουργούν προβλήματα στη βιωσιμότητα των συνταξιοδοτικών ταμείων. Α) Η μεταβαλλόμενη φύση εργασίας Β) Η γήρανση του πληθυσμού, Γ) Η νέα ισορροπία μεταξύ των φύλων, Δ) Η εισφοροδιαφυγή Ε) Οι δεσμεύσεις στη διαχείριση της περιουσίας των ασφαλιστικών ταμείων, ΣΤ) Η ανάγκη εκσυγχρονισμού των εθνικών συστημάτων κοινωνικής ασφάλισης για τα άτομα που μετακινούνται εντός της Ε.Ε., και Ζ) Η μείωση της μέσης ηλικίας συνταξιοδότησης, η διαδικασία συνταξιοδότησης των γυναικών και των αναπήρων. 16

17 1.4 ΤΟ ΥΠΟΔΕΙΓΜΑ ΤΟΥ «ΚΥΚΛΟΥ ΖΩΗΣ» ΚΑΙ Η ΣΧΕΣΗ ΤΩΝ ΣΥΣΤΗΜΑΤΩΝ ΠΡΟΚΑΘΟΡΙΣΜΕΝΗΣ ΠΑΡΟΧΗΣ ΚΑΙ ΠΡΟΚΑΘΟΡΙΣΜΕΝΗΣ ΕΙΣΦΟΡΑΣ. Το υπόδειγμα του κύκλου ζωής Οι συντάξεις πρέπει να αναλυθούν στο πλαίσιο του υποδείγματος του κύκλου ζωής της αποταμίευσης, σύμφωνα με το οποίο τα οικονομούντα άτομα απoταμιεύουν μέρος του εισοδήματος τους κατά τη διάρκεια των ετών εργασίας τους, ώστε να μπορούν να καταναλώσουν κατά τη διάρκεια των ετών της συνταξιοδότησής τους. Έτσι ένας εργαζόμενος αποταμιεύει μέρος του μισθού του (προσωπική αποταμίευση + εισφορές στο σύστημα ασφάλισής του) με τρόπο ώστε να καταστήσει το επίπεδο κατανάλωσής του μετά τη συνταξιοδότησή του ισοδύναμο ή τουλάχιστον ισοδύναμο με αυτό που ήταν πριν τη συνταξιοδότησή του. Κάτω από τις υποθέσεις θα είναι: Έτη εργασίας *(Εισόδημα - Κατανάλωση)=Έτη συνταξιοδότησης * Κατανάλωση Ή Έτη εργασίας * Εισόδημα = Κατανάλωση * (Έτη εργασίας + Έτη συνταξιοδότησης). Το γινόμενο ('Έτη εργασίας * Εισόδημα) = Συνολικό Εισόδημα από Εργασία = Υ. Ο λόγος εισοδήματος προς την κατανάλωση, να ισούται με το λόγο των ετών εργασίας προς το συνολικό αριθμό των ετών εργασίας και ετών συνταξιοδότησης. Αυτό γράφεται ως εξής: Κατανάλωση /Εισόδημα= Έτη εργασίας / Έτη εργασίας + Έτη συνταξιοδότησης ή C/E = R / R + (T-R) Για παράδειγμα, για κάποιον που εργάστηκε επί R=35 έτη και είναι 20 έτη σε καθεστώς συνταξιοδότησης (συνεπώς, Τ = 55 έτη ), ο λόγος κατανάλωση προς εισόδημα θα είναι ίσος με 35/(35+20) ή 63,63% και το συνολικό ποσοστό αποταμίευσής θα ισούται 36,36% δηλαδή S =1-C/E Σύμφωνα με το υπόδειγμα του κύκλου ζωής τα οικονομούντα άτομα θα αποταμιεύουν τόσο μέρος του μισθού τους, ώστε το επίπεδο της ετήσιας κατανάλωσης να παραμένει σταθερό τόσο κατά τη διάρκεια των ετών εργασίας όσο και μετά τη συνταξιοδότησή τους: C=RE/T. Έτσι, η ετήσια αποταμίευση θα είναι : S=E-(RE)/T= (T-R)/T *E 17

18 Υπάρχουν πολλές πηγές αβεβαιότητας έναντι των οποίων ένας εργαζόμενος που αποστρέφεται τον κίνδυνο θα ήθελε να διασφαλιστεί: Κίνδυνος Ποσοστού Αντικατάστασης (Replacement Rate Risk): Δεν είναι βέβαιο ότι, ο συνταξιούχος θα έχει αρκετό εισόδημα ώστε να διατηρήσει το ίδιο επίπεδο κατανάλωσης, μετά τη συνταξιοδότησή του και κατά τη διάρκεια των υπολοίπων ετών της ζωής του. Πρώτον διότι δεν είναι βέβαιο ότι γνωρίζει πώς να διαχειριστεί το εισόδημά του όσο εργάζεται ώστε να έχει μελλοντικά εισοδήματα, δεύτερον διότι δεν μπορεί να προβλέψει τις ανάγκες για ρευστότητα μακροχρόνια και, τρίτον λόγω της πληροφοριακής αναποτελεσματικότητας των αγορών χρήματος και κεφαλαίου. Πιθανά να μπορεί να απευθυνθεί σε ειδικούς, αλλά ο κίνδυνος δεν μειώνεται, διότι αναλαμβάνεται ο επιπλέον κίνδυνος της αγοράς (Investment Risk). το κόστος είναι σχετικά υψηλό και η διαδικασία αυτή απαιτεί πειθαρχία επί μακρόν. Longevitv Risk: Είναι πολύ πιθανό ένας άνθρωπος να ζήσει πολύ περισσότερα έτη και, το επίπεδο διαβίωσής του, μετά τη συνταξιοδότησή του, να βαίνει μειούμενο για το λόγο ότι το εισόδημα της σύνταξής του δεν επαρκεί. Οι λύσεις που του προσφέρονται στην ιδιωτική ασφαλιστική αγορά, για παράδειγμα με την αγορά μιας ράντας ζωής, δεν είναι ελκυστική λόγω κόστους και λόγω του προβλήματος adverse selection: υπάρχει η τάση των ανθρώπων με υψηλότερο από το μέσο αναμενόμενο όριο ζωής να έχουν αυξημένη ζήτηση για τα προϊόντα αυτά, με αποτέλεσμα η τιμή ισορροπίας τους να είναι υψηλή. Κίνδυνος Πληθωρισμού (Inflation Risk): Ο κίνδυνος πληθωρισμού αναφέρεται στην πιθανότητα της αύξησης των τιμών σε επίπεδο που θα μειώσουν την αγοραστική δύναμη της ασφαλιστικής παροχής. 1.5 ΣΥΣΤΗΜΑΤΑ ΠΡΟΚΑΘΟΡΙΣΜΕΝΗΣ ΠΑΡΟΧΗΣ ΚΑΙ ΠΡOΚΑΘΟΡΙΣΜΕΝΗΣ ΕΙΣΦΟΡΑΣ Η συνταξιοδοτική ασφάλιση προκαθορισμένης ωφέλειας (Defined Benefit plan) αναφέρεται στην περίπτωση, που ο εργοδότης (ή το κράτος) υπόσχεται στον ασφαλισμένο ένα προκαθορισμένο πακέτο ονομαστικών αποδοχών κατά τη συνταξιοδότησή του, αναλαμβάνοντας τον επενδυτικό κίνδυνο. Μπορεί, δηλαδή, το σχήμα DB να θεωρηθεί σαν μια ομολογία από την πλευρά του μέλους του ταμείου. Το πρόγραμμα συνταξιοδοτικής ασφάλισης προκαθορισμένης ασφαλιστικής εισφοράς 18

19 (Defined Contribution plan) αναφέρεται στην περίπτωση, που ο εργοδότης (ή το κράτος) υπόσχεται στον ασφαλισμένο την καταβολή κάθε μήνα ασφαλιστικών εισφορών προκαθορισμένου ύψους στο ταμείο του, μεταφέροντας τον επενδυτικό κίνδυνο στον εργαζόμενο. Στην περίπτωση αυτή ο συνταξιούχος λαμβάνει ένα συνολικό ποσό ή μία ράντα το μέγεθος της οποίας είναι συνάρτηση της συσσωρευμένης αξίας του κεφαλαίου. Μεταξύ αυτών των δυο σχημάτων υπάρχουν διαφορές στο κόστος και στο όφελος, αλλά και σχέσεις. Το σχήματα DB διασφαλίζουν ένα υψηλό εισόδημα μετά τη σύνταξη και, οι ωφελούμενοι μπορούν να έχουν το ίδιο επίπεδο διαβίωσης, όπως και πριν τη συνταξιοδότησή τους. Η περίπτωση, βέβαια, αυτή ισχύει μόνον όταν ο εργαζόμενος έχει παραμείνει στον ίδιο εργοδότη καθ' όλη τη διάρκεια της εργαζόμενης ζωής του. Το φαινόμενο αυτό, συναντάται μόνο σε ποσοστό της τάξης του 5% στις αναπτυγμένες οικονομίες, με περιορισμένο δημόσιο τομέα. Σε αντίθετη περίπτωση και, λόγω της αύξησης της κινητικότητας της εργασίας, ο εργαζόμενος έχει απώλειες. Στην περίπτωση των σχημάτων DC, όμως, ο εργαζόμενος κρατάει το προνόμιο αυτό, ακόμα και εάν αλλάξει εργοδότη. Από την άλλη τα σχήματα ανά έχουν υψηλότερα λειτουργικά και διαχειριστικά έξοδα, που δεν υφίστανται στην περίπτωση των DB. Ένα σχήμα DB είναι επενδεδυμένο σε ένα χαρτοφυλάκιο που περιέχει: το ενεργητικό του ταμείου (και, συνεπώς, είναι κατά ένα μέρος ένα σχήμα-τύπου DC) συν ένα δικαίωμα πώλησης (1ong put option) μείον ένα δικαίωμα αγοράς (short call option) με την ίδια τιμή εξάσκησης, που ισούται με την παρούσα αξία της συνταξιοδοτικής ασφάλισης προκαθορισμένης ωφέλειας στην ηλικία της σύνταξης (B1ake, 1998, 2000). Το ενεργητικό του ταμείου ισούται με την αξία των (συσσωρευμένων) περιουσιακών στοιχείων συν την αναμενόμενη παρούσα αξία των (υποσχόμενων) μελλοντικών εισφορών. Ο κίνδυνος (μεταβλητότητα) του πλεονάσματος εξαρτάται από τη διαφορά της μεταβλητότητας των στοιχείων του ενεργητικού και των στοιχείων του παθητικού του ταμείου, αλλά και από το βαθμό συσχέτισής τους. Τα δικαιώματα σε ένα σχήμα DB είναι γνωστά σαν Exchange Options. Ας θεωρήσουμε ότι, L είναι η προκαθορισμένη συνταξιοδοτική ασφάλιση, Α είναι η αξία του ενεργητικού του ταμείου, εκδότης του δικαιώματος πώλησης είναι το ταμείο και κάτοχος το μέλος, ενώ το αντίστροφο ισχύει για το δικαίωμα αγοράς. Την ημέρα της συνταξιοδότησης του μέλους, που συμπίπτει με τη ληκτότητα του δικαιώματος, εάν κάποιο από τα δικαιώματα είναι in-the-money θα εξασκηθεί. Εάν η 19

20 αξία του ενεργητικού είναι μικρότερη από την τιμή εξάσκησης (έλλειμμα), τότε το μέλος θα εξασκήσει το δικαίωμα πώλησης και θα λάβει από τον εκδότη του αξία ίση με (L-A). Σε αντίθετη περίπτωση, όπου η αξία του ενεργητικού είναι υψηλότερη της τιμής εξάσκησης (πλεόνασμα), το ταμείο θα εξασκήσει το δικαίωμα αγοράς και θα ανακτήσει το πλεόνασμα που είναι ίσο με (A-L). Ακόμα, το σχήμα DC μπορεί να θεωρηθεί σαν το χαρτοφυλάκιο εκείνο που αποτελείται από μια ομολογία (και, συνεπώς, είναι κατά ένα μέρος ένα σχήμα-τύπου DB) συν ένα δικαίωμα αγοράς (long call option) μείον ένα δικαίωμα πώλησης (short put option) με την ίδια τιμή εξάσκησης, όπως παραπάνω (Sharpe, 1976). Στα σχήματα αυτά, εξ' ορισμού, το πλεόνασμα είναι μηδενικό και, συνεπώς, μηδενικός είναι και ο κίνδυνος του πλεονάσματος. Η αξία των δικαιωμάτων στις παραπάνω περιπτώσεις εξαρτάται τόσο από το πλεόνασμα όσο και από τον κίνδυνο του πλεονάσματος. Στην περίπτωση που τα δύο αυτά μεγέθη διατηρηθούν ίσα με το μηδέν, τότε το δικαίωμα αγοράς και το δικαίωμα πώλησης έχουν μηδενική αξία και, στην περίπτωση αυτή τα σχήματα DB και DC είναι ισοδύναμα, με την έννοια ότι διασφαλίζουν την ίδια σύνταξη. Με άλλα λόγια υπάρχει η δυνατότητα να γίνει διαχείριση DC σχήματος, που να διασφαλίζει την ίδια σύνταξη, όπως το σχήμα DB (τα σχήματα αυτά είναι γνωστά σαν targeted money purchase- ΤΜΡ- schemes). Στην περίπτωση των DC, η παρούσα αξία του ενεργητικού τους εξαρτάται από την απόδοση της διαχείρισης, ενώ στην περίπτωση των DB είναι ανεξάρτητη. Το χαρτοφυλάκιο του ενεργητικού του ταμείου μπορεί να παραχθεί από ένα συνδυασμό δικαιωμάτων προαίρεσης αγοράς (cal1 option) και πώλησης (put option). Οι τρεις πυλώνες των συνταξιοδοτικών συστημάτων Τα περισσότερα συνταξιοδοτικά συστήματα μπορούν να κατηγοριοποιηθούν σε τρεις πυλώνες. Ο πρώτος πυλώνας αναφέρεται στα δημόσια συνταξιοδοτικά συστήματα PAYG προκαθορισμένων παροχών (defined benefit DB). Στα συστήματα αυτά, οι εισφορές από τα εισοδήματα των εργαζομένων, χρησιμοποιούνται για τη πληρωμή συνταξιοδοτικών παροχών προς τους συνταξιούχους. Στις περισσότερες χώρες τα συστήματα αυτά αποτελούν το βασικό εισόδημα για τους συνταξιούχους. Ο δεύτερος πυλώνας αποτελείται, γενικά, από τα επαγγελματικά επικουρικά 20