Kritiki Publishing - draft

Transcript

1 ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΑ ΜΑΘΗΣΗΣ ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1 Η οικονομική επιστήμη και η οικονομία Στο τέλος αυτού του κεφαλαίου θα πρέπει να έχετε κατανοήσει: 1. ότι η οικονομική επιστήμη είναι η μελέτη του τρόπου με τον οποίο οι κοινωνίες λύνουν το πρόβλημα της σπανιότητας των πόρων 2. τους τρόπους με τους οποίους κάθε κοινωνία αποφασίζει τι θα παραχθεί, πώς και για ποιον 3. την έννοια του κόστους ευκαιρίας 4. τη διαφορά μεταξύ θετικής και κανονιστικής οικονομικής 5. τις διαφορές μεταξύ μικροοικονομικής και μακροοικονομικής Η οικονομική επιστήμη μελετά τον τρόπο με τον οποίο οι κοινωνίες κάνουν επιλογές σε συνθήκες σπανιότητας. Σπανιότητα σημαίνει ότι έχουμε περιορισμένους πόρους για να παράγουμε όλα τα αγαθά και τις υπηρεσίες που θα θέλαμε να έχουμε. Τα αγαθά είναι φυσικά εμπορεύματα, όπως το ατσάλι ή οι φράουλες. Οι υπηρεσίες είναι δραστηριότητες, όπως το μασάζ ή οι ζωντανές συναυλίες, που καταναλώνονται ή προσφέρουν ευχαρίστηση μόνο κατά τη στιγμή που παράγονται. Ένας πόρος είναι σπάνιος αν Το κεντρικό οικονομικό πρόβλημα για μια κοινωνία είναι η ζήτηση του σε μηδενική τιμή να επιτύχει συμβιβασμό των ουσιαστικά απεριόριστων επιθυμιών των ατόμων για αγαθά και υπηρεσίες με τη σπανιό- Η οικονομική επιστήμη μελε- θα υπερβεί την προσφορά. τητα των διαθέσιμων πόρων (εργασίας, μηχανημάτων και τά πώς η κοινωνία κάνει τις πρώτων υλών) με τους οποίους μπορούν να παραχθούν αυτά επιλογές κάτω από συνθήκες έλλειψης τα ζητούμενα αγαθά και υπηρεσίες.

2 26 / ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΣΤΗΝ ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΗ Τονίζοντας το ρόλο της κοινωνίας, ο ορισμός μας τοποθετεί την οικονομική στις κοινωνικές επιστήμες που μελετούν και ερμηνεύουν τις συμπεριφορές των ανθρώπων. Εξαιτίας της σπανιότητας των πόρων, δεν μπορούμε να έχουμε όλα όσα επιθυμούμε. Επιλέγοντας να δαπανήσουμε περισσότερους πόρους για την κατασκευή ενός πολεμικού πλοίου, θα έχουμε λιγότερους πόρους διαθέσιμους για να χτίσουμε σχολεία ή νοσοκομεία. Έτσι, η κοινωνία αντιμετωπίζει ένα δίλημμα κάθε φορά που κάνει μια επιλογή. Τα τρία βασικά ερωτήματα που αντιμετωπίζει κάθε κοινωνία είναι: Τι αγαθά και υπηρεσίες να παράγει, πώς να τα παράγει και για ποιον να τα παράγει. Απαντώντας στα ερωτήματα τι θα παραχθεί, πώς και για ποιον, η οικονομική θεωρία εξηγεί με ποιο τρόπο κατανέμονται οι σπάνιοι πόροι μεταξύ ανταγωνιστικών χρήσεων. Σε πολλές κοινωνίες, οι απαντήσεις στα πιο πάνω ερωτήματα είναι αποτέλεσμα ανεξάρτητων αποφάσεων πολλών διαφορετικών ατόμων και επιχειρήσεων. Τα άτομα αποφασίζουν πόσο θέλουν να εργαστούν, τι αγαθά και υπηρεσίες να αγοράσουν και σε ποιες ποσότητες. Οι επιχειρήσεις αποφασίζουν τι αγαθά και υπηρεσίες να παράγουν, σε ποιες ποσότητες και ποιους πόρους να χρησιμοποιήσουν στην παραγωγή. Κανονικά. οι αποφάσεις αυτές λαμβάνονται μέσα από τη λειτουργία της αγοράς. Η οικονομική μελετά με ποιο τρόπο τα άτομα και οι επιχειρήσεις παίρνουν τις αποφάσεις τους και πώς οι αποφάσεις αυτές συνδυάζονται στα πλαίσια των αγορών έτσι ώστε να προσδιοριστεί η κατανομή των πόρων στις διάφορες εναλλακτικές χρήσεις τους. Δεν κατανέμονται όμως όλοι οι πόροι μέσω των αγορών. Για παράδειγμα, μπορεί όλοι να θέλουμε ένα καθαρό περιβάλλον, αλλά δεν υπάρχει αγορά για αυτό το αγαθό. Σε κάποιες άλλες περιπτώσεις, το αποτέλεσμα της κατανομής των πόρων που προκύπτει από τις αγορές μπορεί να μην είναι αυτό που επιθυμεί η κοινωνία. Σε αυτές τις περιπτώσεις δημιουργείται περιθώριο κυβερνητικών παρεμβάσεων στις οικονομίες. Παρόλο που η οικονομική θεωρία ασχολείται με την ανθρώπινη συμπεριφορά, την κατατάσσουμε στις επιστήμες. Αυτό αντανακλά τη μέθοδο της ανάλυσης και όχι τη φύση του αντικειμένου το οποίο ερευνά. Οι οικονομολόγοι αναπτύσσουν θεωρίες για τη συμπεριφορά των ατόμων τις οποίες στη συνέχεια επιδιώκουν να επαληθεύσουν μέσα από πραγματικά στοιχεία. Στο Κεφάλαιο 2 εξετάζουμε τα αναλυτικά εργαλεία που χρησιμοποιούν οι οικονομολόγοι καθώς και την έννοια με την οποία η προσέγγισή τους είναι επιστημονική. Αυτό δεν σημαίνει ότι η οικονομική αγνοεί την ανθρώπινη υπόσταση των ατόμων. Ακόμα, μπορούμε να υποστηρίξουμε ότι η «καλή» οικονομική ανάλυση περιέχει κάποια στοιχεία τέχνης, αφού μόνο έχοντας μια αίσθηση του πώς πραγματικά συμπεριφέρονται οι άνθρωποι μπορούν οι οικονομολόγοι να επικεντρώσουν την ανάλυσή τους στα σωστά ζητήματα. 1.1 Πώς αντιμετωπίζουν οι οικονομολόγοι τις επιλογές Πώς επιλέγουν οι κοινωνίες να κατανείμουν τους σπάνιους πόρους μεταξύ των διαφόρων εναλλακτικών χρήσεων; Για να απαντήσουμε σε αυτό το ερώτημα, πρέπει να κατανοήσουμε πώς το κάθε μέλος της κοινωνίας, άτομο ή επιχείρηση, παίρνει τις οικονομικές του αποφάσεις.

3 ΚΕΦ. 1: Η ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΗ ΕΠΙΣΤΗΜΗ ΚΑΙ Η ΟΙΚΟΝΟΜΙΑ / 27 Μια βασική υπόθεση της οικονομικής ανάλυσης είναι ότι τα άτομα συμπεριφέρονται ορθολογικά όταν αποφασίζουν για κάτι. Ένα ορθολογικό άτομο παίρνει υπόψη του όλες τις διαθέσιμες πληροφορίες, έτσι ώστε να επιλέξει αυτό που εξυπηρετεί καλύτερα το συμφέρον του. Το ορθολογικό άτομο χρησιμοποιεί κάθε διαθέσιμη πληροφορία για να συγκρίνει τα οφέλη και τα κόστη που συνδέονται με κάθε απόφαση που θα λάβει. Ορθολογισμός στη λήψη μιας απόφασης σημαίνει ότι μια δραστηριότητα θα επιλεγεί μόνο αν τα οφέλη της είναι μεγαλύτερα από τα κόστη που συνεπάγεται. Η ιδέα των ορθολογικών επιλογών μάς δίνει την απάντηση στις ερωτήσεις τι να παράγουμε, πώς να το παράγουμε και για ποιον. Θα πρέπει να παράγουμε κάτι εφόσον τα οφέλη από την παραγωγή είναι μεγαλύτερα από τα κόστη. Πρέπει να παράγουμε τα αγαθά αυτά με το ελάχιστο δυνατό κόστος και για εκείνα τα άτομα για τα οποία έχουν τη μεγαλύτερη αξία. Τα οφέλη από μια συγκεκριμένη δραστηριότητα είναι αυτό που κερδίζουμε πραγματοποιώντας την. Σε πολλές περιπτώσεις τα οφέλη μπορούν να μετρηθούν σε χρήμα και είναι ακριβώς το χρηματικό ποσό που κερδίζουμε κάνοντας κάτι. Το όφελος που θα αποκτήσει ένας φοιτητής από την απόκτηση του πανεπιστημιακού του πτυχίου είναι η αύξηση στο εισόδημά του μετά την αποφοίτηση. Πάντως, σε πολλές περιπτώσεις, η μέτρηση του οφέλους μιας δραστηριότητας με χρηματικούς όρους δεν είναι προφανής. Για παράδειγμα, υποθέστε ότι θέλουμε να αποφασίσουμε αν θα παρακολουθήσουμε ή όχι την τελευταία ταινία Spiderman. Ποιο είναι το χρηματικό όφελος από την παρακολούθηση της ταινίας; Ακόμα και όταν το όφελος δεν είναι άμεσα διαθέσιμο σε χρηματικές μονάδες, μπορούμε να του προσδώσουμε μια χρηματική αξία. Σύμφωνα με τους οικονομολόγους, το όφελος μιας δραστηριότητας ορίζεται ως η προθυμία να πληρώσει κάποιος για αυτή, και αντιστοιχεί στο μεγαλύτερο χρηματικό ποσό που θα ήταν κάποιος διατεθειμένος να πληρώσει για αυτή τη δραστηριότητα. Αυτή είναι μια υποθετική αξία, συνήθως δεν αντιστοιχεί στο ποσό που πράγματι πληρώνει κάποιος. Στο παράδειγμα της ταινίας Spiderman μπορείτε να κάνετε στον εαυτό σας την υποθετική ερώτηση: «ποιο είναι το μεγαλύτερο ποσό που θα ήμουν πρόθυμος να πληρώσω προκειμένου να δω αυτή την ταινία;». Αν η απάντησή σας είναι, έστω, 25, τότε αυτή η αξία αντιπροσωπεύει το όφελός σας από την παρακολούθηση της ταινίας αυτής. Σημειώστε ότι διαφορετικά άτομα έχουν διαφορετική προθυμία να πληρώσουν για το ίδιο πράγμα. Ένας φανατικός θαυμαστής του Spiderman είναι πρόθυμος να πληρώσει περισσότερα χρήματα για να παρακολουθήσει τις ταινίες του σε σχέση με κάποιον που προτιμά ρομαντικές κωμωδίες. Ας δούμε τώρα και τα κόστη μιας συγκεκριμένης δραστηριότητας. Κανονικά, το κόστος μιας δραστηριότητας περιλαμβάνει το άμεσο κόστος, που είναι το χρηματικό ποσό που πρέπει να καταβάλουμε για να την πραγματοποιήσουμε, και το κόστος ευκαιρίας, που είναι η αξία της καλύτερης εναλλακτικής που θα θυσιάσουμε επιλέγοντας να πραγματοποιήσουμε αυτή και όχι την εναλλακτική δραστηριότητα. Επομένως, το κόστος κάθε δραστηριότητας γενικά Το κόστος ευκαιρίας μιας αποτελείται από δύο συστατικά. Ένα ορθολογικό άτομο πρέπει να λαμβάνει υπόψη του τόσο το άμεσο κόστος όσο και το δραστηριότητας είναι η αξία της καλύτερη εναλλακτικής λύσης που θα πρέπει να θυσιάσει. κόστος ευκαιρίας όταν παίρνει κάποια απόφαση.

4 28 / ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΣΤΗΝ ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΗ Όπως και με το όφελος, διαφορετικά άτομα μπορεί να έχουν διαφορετικό κόστος ευκαιρίας για την ίδια δραστηριότητα, απλώς επειδή αξιολογούν διαφορετικά την καλύτερη εναλλακτική περίπτωση. Η έννοια του κόστους ευκαιρίας είναι από τις πιο σημαντικές στην οικονομική ανάλυση. Αποτελεί τον συνδετικό κρίκο μεταξύ της σπανιότητας και των επιλογών. Αντιμετωπίζοντας τη σπανιότητα, πρέπει να επιλέξουμε μεταξύ εναλλακτικών δραστηριοτήτων. Αν αποφασίσουμε να κάνουμε τη δραστηριότητα Α, τότε θα ξοδέψουμε πόρους σε αυτή, που θα μπορούσαμε να τους ξοδέψουμε σε μια εναλλακτική δραστηριότητα Β. Έτσι, επιλέγοντας την μια δραστηριότητα, θυσιάζουμε την άλλη. Κάνοντας επιλογές, πρέπει να συνυπολογίσουμε και τις ευκαιρίες που θυσιάζουμε. ΕΝΝΟΙΑ 1.1 ΚΟΣΤΗ ΕΥΚΑΙΡΙΑΣ ΚΑΙ ΕΠΙΛΟΓΕΣ: ΕΝΑ ΠΑΡΑΔΕΙΓΜΑ Για να γίνει κατανοητός ο κρίσιμος ρόλος που παίζουν τα κόστη ευκαιρίας στον τρόπο που αποφασίζουν τα άτομα, ας δούμε ένα απλό παράδειγμα. Υποθέστε ότι θέλετε να περάσετε μια μέρα στην παραλία με τους φίλους σας. Έστω ότι υπολογίζετε το κόστος της ημέρας στην παραλία (μεταφορικά, φαγητό, ποτό κ.λπ.) σε 30. Υποθέστε ακόμα ότι απολαμβάνετε την ημέρα στην παραλία με τους φίλους τόσο, ώστε θα ήσασταν πρόθυμοι να πληρώσετε 60 για να συμμετέχετε. Αυτό είναι το μέγιστο ποσό που θα διαθέτατε για αυτή τη δραστηριότητα και αντιπροσωπεύει το όφελός σας σε χρηματικούς όρους. Με αυτά τα δεδομένα, θα πρέπει να πάτε στην παραλία με τους φίλους σας; Εκ πρώτης όψεως, η απάντηση είναι καταφατική. Το όφελος είναι μεγαλύτερο από το κόστος. Όμως το κόστος της ημέρας στην παραλία δεν είναι μόνο 30. Πηγαίνοντας στην παραλία, χάνετε την ευκαιρία να κάνετε κάτι άλλο. Υποθέστε ότι η καλύτερη εναλλακτική αντί να περάσετε την ημέρα στην παραλία είναι να εργαστείτε στο κατάστημα που λειτουργεί στο πανεπιστήμιό σας. Το ημερομίσθιο που προσφέρουν στο κατάστημα αυτό είναι 70, και αντιπροσωπεύει το χρηματικό όφελος μίας ημέρας εργασίας στο κατάστημα. Ας υποθέσουμε ακόμα ότι σας αρέσει η εργασία στο κατάστημα και είστε πρόθυμοι να την κάνετε εφόσον η αμοιβή είναι τουλάχιστον 30. Αν η αμοιβή είναι μικρότερη από 30, απλώς δεν θα θέλατε να εργαστείτε εκεί. Ποιο είναι το όφελος για εσάς μίας ημέρας εργασίας στο κατάστημα; Η απάντηση είναι απλά 70 μείον 30, δηλαδή 40. Μπροστά στην επιλογή να πάτε παραλία με τους φίλους ή να εργαστείτε στο κατάστημα, πρέπει να λάβετε υπόψη ότι επιλέγοντας το ένα θυσιάζετε το άλλο. Επομένως, το κόστος της ημέρας στην παραλία δεν είναι μόνο το άμεσο έξοδο των 30. Εμπεριέχει και το έμμεσο κόστος που προκύπτει από την αξία της καλύτερης εναλλακτικής επιλογής που θυσιάζεται για να πραγματοποιηθεί η βόλτα στην παραλία. Στο παράδειγμά μας, η αξία της καλύτερης εναλλακτικής επιλογής είναι 40. Αυτό ακριβώς είναι το κόστος ευκαιρίας μίας ημέρας στην παραλία. Παίρνοντας υπόψη και αυτό το κόστος, το συνολικό κόστος της ημέρας στην παραλία με τους φίλους είναι το άμεσο κόστος (έξοδο) των 30

5 ΚΕΦ. 1: Η ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΗ ΕΠΙΣΤΗΜΗ ΚΑΙ Η ΟΙΚΟΝΟΜΙΑ / 29 συν το κόστος ευκαιρίας 40, σύνολο 70. Παραπάνω αναφέραμε ότι το όφελος της ημέρας στην παραλία με τους φίλους είναι 60, δηλαδή χαμηλότερο από το συνολικό κόστος που υπολογίσαμε, άρα σαν ορθολογικό άτομο δεν θα επιλέξετε να πάτε παραλία άλλα θα προτιμήσετε να εργαστείτε στο κατάστημα. Παρόλο που το παράδειγμα αυτό φαίνεται απλοϊκό, η βασική αρχή στην οποία στηρίζεται έχει γενικότερη σημασία και εφαρμογή. Κάθε άτομο, επιχείρηση, κυβέρνηση και γενικά κάθε κοινωνία, όταν λαμβάνουν αποφάσεις, πρέπει να συγκρίνουν τα οφέλη και τα κόστη που συνδέονται με κάθε επιλογή. Εάν τα κόστη ευκαιρίας δεν ληφθούν υπόψη κατά τη διαδικασία αυτή, οι επιλογές δεν θα είναι σωστές. Μπορεί τώρα να σκεφτείτε ότι η περιγραφή του τρόπου που επιλέγουν τα άτομα από τους οικονομολόγους δεν είναι και πολύ ρεαλιστική. Το πιθανότερο είναι να μην κάνετε αναλυτικούς υπολογισμούς για τα κόστη ευκαιρίας όταν κάνετε τις επιλογές σας. Γενικά, δεν αναρωτιέστε κάθε φορά πόσο θα ήσασταν διατεθειμένοι να πληρώσετε για να κάνετε κάτι. Παρ όλα αυτά, ακόμα και αν τα άτομα δεν κάνουν αναλυτικούς υπολογισμούς για τα κόστη και τα οφέλη κάθε φορά που αποφασίζουν για κάτι, σε πολλές περιπτώσεις καταλήγουν να συμπεριφέρονται σαν να είχαν κάνει ακριβώς αυτό. Συνεπώς, ο τρόπος που αντιλαμβανόμαστε τις επιλογές των ατόμων μπορεί να μας βοηθήσει να εξηγήσουμε πολλά γεγονότα σχετικά με την οικονομική τους συμπεριφορά. Επιλογές και κίνητρα Έχουμε δει ότι τα ορθολογικά άτομα συγκρίνουν τα οφέλη και τα κόστη (συμπεριλαμβανομένου του κόστους ευκαιρίας) κατά τη λήψη των αποφάσεών τους. Ένα άλλο σημαντικό στοιχείο της οικονομικής ανάλυσης είναι η παρατήρηση ότι, κάνοντας τις επιλογές τους, τα άτομα ανταποκρίνονται σε κίνητρα. Τα κίνητρα είναι ανταμοιβές ή επιβαρύνσεις (ή αντικίνητρα) που επηρεάζουν τις επιλογές των ατόμων. Τα κίνητρα μπορεί να είναι χρηματικής ή άλλης μορφής και μπορεί να επηρεάζουν είτε τα οφέλη είτε τα κόστη μιας απόφασης. Παραδείγματος χάριν, η επιβολή ενός υψηλού φόρου στα τσιγάρα λειτουργεί σαν κίνητρο ώστε οι καπνιστές να καπνίζουν λιγότερο. Σε αυτό το παράδειγμα, ο φόρος στα τσιγάρα επηρεάζει το κόστος του καπνίσματος και επομένως την επιλογή κάποιου να καπνίσει ή όχι. Πρόσφατα, η κυβέρνηση του Ηνωμένου Βασιλείου (ΗΒ) αύξησε τα δίδακτρα για ένα βασικό πανεπιστημιακό πτυχίο από σε Αυτή η αύξηση μπορεί να επηρεάσει τα κίνητρα των ατόμων που αποφασίζουν να γραφτούν στα πανεπιστήμια στο ΗΒ. Τα κίνητρα είναι σημαντικά ώστε να καταλάβουμε πώς λειτουργούν οι αγορές. Οι τιμές των αγαθών και υπηρεσιών δημιουργούν κίνητρα που επηρεάζουν τις αποφάσεις των ατόμων και των επιχειρήσεων. Όταν η τιμή του βοδινού αυξάνεται, οι αγοραστές έχουν κίνητρο να αγοράσουν μικρότερη ποσότητα βοδινού και ίσως να στρα-

6 30 / ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΣΤΗΝ ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΗ φούν σε κάποιο φτηνότερο κρέας, όπως κοτόπουλο ή χοιρινό. Από την άλλη πλευρά, οι παραγωγοί βοδινού κρέατος έχουν κίνητρο να παράγουν περισσότερο εφόσον η τιμή του προϊόντος τους ανέβηκε. ΜΕΛΕΤΗ ΠΕΡΙΠΤΩΣΗΣ 1.1 ΤΟ ΜΕΓΑΛΥΤΕΡΟ ΜΕΡΟΣ ΤΟΥ ΠΡΟΪΟΝΤΟΣ ΕΙΝΑΙ ΟΙ ΥΠΗΡΕΣΙΕΣ Οι κοινωνίες πρέπει να προσδιορίζουν τι χρειάζεται να παραχθεί. Αυτή είναι μία από τις τρεις βασικές επιλογές που αντιμετωπίζουν. Ο παρακάτω πίνακας δείχνει τι έχει παραχθεί από διαφορετικές οικονομίες το Στις αναπτυγμένες χώρες, η γεωργία αποτελεί περίπου το 1% του εθνικού προϊόντος και η βιομηχανία λιγότερο από το 25%. Το υπόλοιπο αποτελείται από υπηρεσίες, οι οποίες περιλαμβάνουν τις τράπεζες, τις μεταφορές, την ψυχαγωγία, τα μέσα επικοινωνίας, τον τουρισμό και τις δημόσιες υπηρεσίες (άμυνα, αστυνόμευση, εκπαίδευση, υγεία). Σε χώρες όπως η Κίνα και η Ινδία, ο αγροτικός τομέας αποτελεί ακόμα υψηλότερο ποσοστό του ΑΕΠ (Ακαθάριστο Εγχώριο Προϊόν) ενώ οι υπηρεσίες δεν έχουν ακόμα αναπτυχθεί πλήρως. Παντού, οι υπηρεσίες είναι το ταχύτερα αναπτυσσόμενο μέρος του προϊόντος και των εξαγωγών. Η επιτυχημένη εξαγωγή τραπεζικών υπηρεσιών, μόδας και ψυχαγωγίας κάνουν το ΗΒ τον δεύτερο μεγαλύτερο εξαγωγέα υπηρεσιών στον κόσμο. Στις αναπτυγμένες χώρες, οι υπηρεσίες αποτελούν εδώ και χρόνια το μεγαλύτερο τμήμα του εθνικού τους προϊόντος. Μέχρι πρόσφατα όμως, το μεγαλύτερο μέρος του διεθνούς εμπορίου αφορούσε αγαθά και όχι υπηρεσίες. Το ίντερνετ το έχει αλλάξει αυτό. Οι λογιστικές υπηρεσίες μπορούν πλέον να προσφέρονται στο ΗΒ από την Ινδία και οι συμβουλές των ινδών λογιστών μπορούν να φτάσουν με ηλεκτρονικό ταχυδρομείο στο ΗΒ εξίσου γρήγορα με αυτές των βρετανών συναδέλφων τους. Ποσοστό % του εθνικού προϊόντος ΗΒ ΗΠΑ Γαλλία Κίνα Ινδία Γεωργία Βιομηχανία Υπηρεσίες Πηγή: Παγκόσμια Τράπεζα, World Development Indicators 2012.

7 1.2 Τα οικονομικά ζητήματα Η προσπάθεια κατανόησης της οικονομικής θεωρίας με τη βοήθεια ορισμών μοιάζει σαν να προσπαθεί κάποιος να μάθει να κολυμπά από ένα φυλλάδιο οδηγιών για κολύμβηση. Η ουσιαστική θεωρητική ανάλυση βγάζει νόημα μετά από κάποια πρακτική εξάσκηση. Στην ενότητα αυτή εξετάζουμε δύο παραδείγματα σχετικά με το πώς η κοινωνία κατανέμει τους περιορισμένους διαθέσιμους πόρους της μεταξύ ανταγωνιστικών χρήσεων. Θα δούμε και στα δύο παραδείγματα τη σημασία που έχουν τα ερωτήματα για το τι, πώς και για ποιον παράγει η κοινωνία. Η χρηματοοικονομική κρίση του 2007 ΚΕΦ. 1: Η ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΗ ΕΠΙΣΤΗΜΗ ΚΑΙ Η ΟΙΚΟΝΟΜΙΑ / 31 Η κρίση που ξεκίνησε στις ΗΠΑ το 2007 θεωρείται πλέον ότι είναι η χειρότερη οικονομική κρίση έπειτα από τη Μεγάλη Οικονομική Ύφεση του Εξαιτίας της κρίσης, πολλές οικονομίες μπήκαν σε ύφεση. Ύφεση αποκαλείται μια χρονική περίοδος (τουλάχιστον δυο συνεχόμενα τρίμηνα) κατά την οποία η συνολική ποσότητα των αγαθών και υπηρεσιών που παράγονται σε μια οικονομία (το ΑΕΠ) μειώνεται. Οι υφέσεις δεν είναι κάτι ασυνήθιστο. Στην πραγματικότητα, οι οικονομίες περνούν κατά καιρούς περιόδους ύφεσης που ακολουθούνται από περιόδους ανόδου της οικονομικής δραστηριότητας. Το Σχήμα 1.1 δείχνει το ρυθμό μεταβολής του ΑΕΠ των ΗΠΑ από το 1980 μέχρι το Δείχνει ότι κατά τη διάρκεια των τελευταίων 22 ετών υπήρξαν αρκετές περίοδοι κατά τις οποίες η οικονομία των ΗΠΑ είχε αρνητικό ρυθμό ανάπτυξης της παραγωγής της, καμία όμως δεν είχε την ένταση αυτής που ξεκίνησε το Ρυθµός µεταβολής του ΑΕΠ (%) Σχήμα 1.1 Ο ρυθμός μεταβολής του πραγματικού ΑΕΠ των ΗΠΑ, τριμηνιαία στοιχεία Πηγή: Ομοσπονδιακή Τράπεζα του St Louis.

8 32 / ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΣΤΗΝ ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΗ Δείκτης Τιµών Κατοικιών (2000 = 100) Σχήμα 1.2 Ο δείκτης τιμών ακινήτων των ΗΠΑ: μηνιαία στοιχεία Το πρόβλημα άρχισε με τη χρηματοοικονομική κρίση στην αγορά των ενυπόθηκων στεγαστικών δανείων μειωμένης εξασφάλισης των ΗΠΑ. Τα ενυπόθηκα στεγαστικά δάνεια μειωμένης εξασφάλισης είναι στεγαστικά δάνεια τα οποία δίνονται σε άτομα που θέλουν να αγοράσουν ένα σπίτι αλλά έχουν χαμηλή πιστοληπτική ικανότητα και αυξημένη πιθανότητα να μην μπορέσουν να αποπληρώσουν το δάνειό τους. Γιατί κανείς να δανείσει σε άτομα με αυξημένο πιστωτικό κίνδυνο; Η εξήγηση είναι οι συνεχώς αυξανόμενες τιμές των ακινήτων πριν το 2007, όπως δείχνει το Σχήμα 1.2. Η συνεχής αύξηση των τιμών των σπιτιών μείωνε τον κίνδυνο ζημιάς για τις τράπεζες και ενίσχυε το κίνητρο να δανείζουν ακόμα και σε πελάτες υψηλού ρίσκου. Σε περίπτωση αδυναμίας των πελατών αυτών να αποπληρώσουν το δάνειό τους, η τράπεζα μπορούσε να πάρει πίσω το σπίτι και να το πουλήσει σε υψηλότερη τιμή από την αρχική, καλύπτοντας το δάνειο και τους τόκους. Για να αυξήσουν ακόμα περισσότερο την κερδοφορία αυτών των δανείων, οι στεγαστικές τράπεζες άρχισαν να τα ομαδοποιούν, να τα μετατρέπουν σε ομολογίες και να πουλάνε στη συνέχεια τις ομολογίες αυτές σε άλλα χρηματοπιστωτικά ιδρύματα. Με αυτή τη διαδικασία, οι στεγαστικές τράπεζες ουσιαστικά δανείζονταν από άλλους για να χορηγούν αυτού του τύπου τα δάνεια. Την περίοδο αυτή, τα επιτόκια των στεγαστικών δανείων στις ΗΠΑ ήταν σχετικά χαμηλά, δίνοντας το κίνητρο στους ανθρώπους που δεν είχαν σπίτι να δανειστούν και να προχωρήσουν σε αγορά κατοικίας. Η αγορά των ενυπόθηκων στεγαστικών δανείων χαμηλής εξασφάλισης είναι σχετικά μικρή, αποτελώντας περίπου το 10% της συνολικής αγοράς. Πώς είναι δυνατόν μια τόσο μικρή αγορά να προκαλέσει τόσο έντονες συνέπειες; Από το 2002 και μετά, οι εκδόσεις των ομολογιών που προαναφέρθηκαν αυξήθηκαν σημαντικά, όπως φαίνεται και στο Σχήμα 1.3. Το πρόβλημα εμφανίστηκε όταν όλο και περισσότεροι κάτοχοι ενυπόθηκων στε-

9 Δολάρια (δισ.) ΚΕΦ. 1: Η ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΗ ΕΠΙΣΤΗΜΗ ΚΑΙ Η ΟΙΚΟΝΟΜΙΑ / Στεγαστικά ενυπόθηκα δάνεια Στεγαστικά ενυπόθηκα µειωµένης εξασφάλισης 2000 Εµπορικά ενυπόθηκα δάνεια Άλλα δάνεια µε εµπράγµατη εξασφάλιση (αυτοκίνητα, πιστωτικές κάρτες και φοιτητικά) Σχήμα 1.3 Εκδόσεις ομολογιών με εξασφάλιση ενυπόθηκων δανείων σε παγκόσμιο επίπεδο Πηγή: Τράπεζα της Αγγλίας γαστικών δανείων μειωμένης εξασφάλισης σταμάτησαν να αποπληρώνουν τα δάνειά τους και οι δανειστές πήραν πίσω τα σπίτια, προσπαθώντας να τα πουλήσουν άμεσα. Το κύμα των πλειστηριασμών είχε δραματικές επιπτώσεις στις τιμές των σπιτιών. Ο αριθμός των σπιτιών προς πώληση στην αγορά ακινήτων αυξήθηκε, οπότε η τάση για άνοδο των τιμών των ακινήτων (στην οποία βασίστηκε όλη αυτή η φούσκα) αντιστράφηκε. Η μείωση των τιμών των ακινήτων μείωσε και την αξία των ομολογιών που είχαν δημιουργηθεί από τα συγκεκριμένα δάνεια. Οι επενδυτές που είχαν αυτές τις ομολογίες στην κατοχή τους άρχισαν να καταγράφουν σημαντικές ζημιές. Προς το τέλος του 2007, πολλές διεθνείς τράπεζες που είχαν επενδύσει σε τέτοιους ομολογιακούς τίτλους ανακοίνωσαν ζημιές ύψους $60 δισ. Οι ομολογίες αυτές άρχισαν να χαρακτηρίζονται «ομολογίες-σκουπίδια» (junk bonds) ή «τοξικές ομολογίες». χρηματοοικονομική κρίση ξεκίνησε όπως είδαμε από τις ΗΠΑ. Εντούτοις, εξαιτίας των διασυνδέσεων των χρηματοπιστωτικών οργανισμών πολλών χωρών, πολύ γρήγορα εξαπλώθηκε διεθνώς. Οι κυβερνήσεις διαφόρων χωρών θέσπισαν προγράμματα διάσωσης του τραπεζικού τους τομέα με στόχο να αποφύγουν τις χρεοκοπίες τραπεζών που θεωρούνταν πολύ μεγάλες για να χρεοκοπήσουν. Οι ζημιές του τραπεζικού και του χρηματοοικονομικού κλάδου γενικότερα οδήγησαν σε περιορισμό των διαθέσιμων πιστώσεων στις οικονομίες (credit crunch). Οι τρά-

10 34 / ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΣΤΗΝ ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΗ πεζες έγιναν πολύ φειδωλές στη χορήγηση δανείων στους πελάτες τους καθώς και στις διατραπεζικές τους σχέσεις. Οι πιστώσεις (δάνεια) έγιναν ένας σπάνιος οικονομικός πόρος. Ο περιορισμός των πιστώσεων επηρέασε την οικονομική δραστηριότητα σε όλους τους κλάδους πολλών οικονομιών, και έτσι η κρίση επιδεινώθηκε. Πολλές επιχειρήσεις βασίζονται στον τραπεζικό δανεισμό για να πραγματοποιήσουν την επιχειρηματική τους δραστηριότητα. Η έλλειψη πιστώσεων είχε σαν συνέπεια τη μείωση της οικονομικής δραστηριότητας των επιχειρήσεων αυτών. Κάποιες οδηγήθηκαν σε κλείσιμο, άλλες μείωσαν το προσωπικό τους απολύοντας εργαζομένους. Η ανεργία άρχισε να αυξάνεται, ενώ η εμπιστοσύνη των καταναλωτών άρχισε να μειώνεται. Οι άνθρωποι άρχισαν να ξοδεύουν λιγότερο και να αποταμιεύουν περισσότερο για να αντιμετωπίσουν την αβεβαιότητα. Σε πολλές οικονομίες, η ύφεση ξεκίνησε στα τέλη του 2007 / αρχές του Τα πρώτα σημάδια ελαφράς ανάκαμψης εμφανίστηκαν το 2009, παρ όλα αυτά πέντε χρόνια μετά οι περισσότερες ανεπτυγμένες οικονομίες δεν είχαν συνέλθει εντελώς. Η χρηματοοικονομική κρίση έχει επηρεάσει τον τρόπο που οι κοινωνίες απαντούν στις ερωτήσεις τι πρέπει να παραχθεί, πώς και για ποιον. Η παραγωγή μειώθηκε λόγω της ύφεσης. Κάποιο κλάδοι επηρεάστηκαν περισσότερο από ό,τι άλλοι. Ο κατασκευαστικός κλάδος υπέστη μεγάλες ζημιές ως αποτέλεσμα της πτώσης των τιμών των ακινήτων και ο αριθμός των νέων κατασκευών μειώθηκε αισθητά κατά τα χρόνια της κρίσης. Τα ακριβά προϊόντα και τα είδη πολυτελείας επίσης σημείωσαν πτώση. Η ζήτηση για αυτοκίνητα έπεσε, και σε κάποιες χώρες οι κυβερνήσεις παρενέβησαν παρέχοντας κίνητρα για την αγορά νέων αυτοκινήτων, ώστε να μην καταρρεύσουν οι αυτοκινητοβιομηχανίες τους. Πάντως, η επένδυση σε έρευνα και ανάπτυξη καθώς και σε νέο λογισμικό αυξήθηκε. Αναφορικά με το πώς παράγονται τα αγαθά, η κρίση προκάλεσε μια ανακατανομή των παραγωγικών συντελεστών. Αυτή η αναδιάρθρωση επηρέασε δραματικά κυρίως την εργασία. Η μείωση της οικονομικής δραστηριότητας συνεπάγεται μείωση της απασχόλησης. Η αγορά εργασίας συρρικνώνεται και πολλοί άνθρωποι μένουν άνεργοι. Επιπλέον, η εύρεση εργασίας γίνεται δυσκολότερη, οπότε και η διάρκεια της ανεργίας παρατείνεται. Τέλος, η ερώτηση για ποιον. Ως αποτέλεσμα της κρίσης, ο τραπεζικός και ο χρηματοοικονομικός κλάδος κατέγραψαν μεγάλες ζημιές. Το ίδιο συνέβη και σε πολλούς επενδυτές λόγω της πτώσης των τιμών των μετοχών σε πολλές αγορές. Η κρίση χτύπησε περισσότερο τις μεσαίες και χαμηλές εισοδηματικές τάξεις παρά τους πολύ πλούσιους. Η πτώση στις τιμές των ακινήτων ήταν ευνοϊκή για τους νέους αγοραστές κατοικιών. Επίσης, τα εκπτωτικά πολυκαταστήματα είδαν τις πωλήσεις τους να ανεβαίνουν.

11 ΚΕΦ. 1: Η ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΗ ΕΠΙΣΤΗΜΗ ΚΑΙ Η ΟΙΚΟΝΟΜΙΑ / 35 ΜΕΛΕΤΗ ΠΕΡΙΠΤΩΣΗΣ 1.2 ΟΙ ΑΝΑΤΑΡΑΞΕΙΣ ΠΟΥ ΠΡΟΚΑΛΕΙ Η ΤΙΜΗ ΤΟΥ ΠΕΤΡΕΛΑΙΟΥ Το πετρέλαιο χρησιμοποιείται για τη θέρμανση, τις μεταφορές και τη λειτουργία των μηχανών, αποτελεί δε βασική εισροή για την παραγωγή πετροχημικών και πολλών προϊόντων που χρησιμοποιούνται από τα νοικοκυριά, όπως τα πλαστικά σκεύη και τα ρούχα από πολυεστέρα. Τι μπορεί να συμβεί αν η συνεχιζόμενη αβεβαιότητα στη Μέση Ανατολή ή ο κίνδυνος της κλιματικής αλλαγής οδηγήσουν την τιμή του πετρελαίου στα ύψη; Ένα σύντομο μάθημα ιστορίας μπορεί να φανεί χρήσιμο για να αναλύσουμε στη συνέχεια τις πιθανές επιπτώσεις. Μέχρι το 1973, η χρήση του πετρελαίου παρουσίαζε σταθερή αύξηση. Το πετρέλαιο ήταν φθηνό και άφθονο. Ο ΟΠΕΚ (Οργανισμός Πετρελαιοπαραγωγών Κρατών οργάνωσε το 1973 μια μείωση της παραγωγής από τα μέλη του, κάνοντας το πετρέλαιο τόσο σπάνιο, που η τιμή του τριπλασιάστηκε. Οι χρήστες δεν μπορούσαν να βρουν γρήγορα κάποιο υποκατάστατο για το πετρέλαιο. Έτσι, η μετατροπή του πετρελαίου σε σπάνιο αγαθό ήταν πολύ προσοδοφόρα για τα μέλη του ΟΠΕΚ. Στο παρακάτω σχήμα παρουσιάζεται η πραγματική τιμή του πετρελαίου (προσαρμοσμένη στον πληθωρισμό) σε δολάρια ΗΠΑ από το 1970 μέχρι το Η τιμή τριπλασιάστηκε μεταξύ 1973 και 1977, διπλασιάστηκε μεταξύ 1979 και 1980 και μετά άρχισε να πέφτει σταθερά μέχρι τα μέσα της δεκαετίας Οι αγορές βρήκαν τρόπους για να ξεπεράσουν την έλλειψη πετρελαίου που είχε δημιουργήσει ο ΟΠΕΚ. Οι υψηλές τιμές του πετρελαίου δεν κράτησαν για πάντα. Με τον καιρό, η υψηλότερη τιμή ώθησε τους καταναλωτές να χρησιμοποιούν λιγότερο πετρέλαιο και τους παραγωγούς που δεν ανήκαν στον ΟΠΕΚ να πουλήσουν μεγαλύτερες ποσότητες. Οι αντιδράσεις αυτές που προκαλούνται από τις μεταβολές των τιμών είναι μέρος της διαδικασίας με την οποία οι περισσότερες δυτικές κοινωνίες προσδιορίζουν τι, πώς και για ποιον θα παράγουν. ΛΕΙΠΕΙ ΤΟ ΣΧΗΜΑ Σχήμα πλαισίου Κάθετος άξονας: σταθερά $ ΗΠΑ/βαρέλι 1973: Πόλεμος του Γιομ Κιπούρ: Ο ΟΠΕΚ μειώνει την παραγωγή 1979: Ιρανική Επανάσταση: Ο ΟΠΕΚ μειώνει την παραγωγή 1982: Τέλος της κρίσης ομήρων στο Ιράν 1986: Το καρτέλ του ΟΠΕΚ καταρρέει 2003 Ξεκινά ο 2ος πόλεμος στο Ιράκ

12 36 / ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΣΤΗΝ ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΗ Ας εξετάσουμε πρώτα πώς παράγονται τα αγαθά και οι υπηρεσίες. Όταν η τιμή του πετρελαίου εκτινάσσεται, κάθε επιχείρηση προσπαθεί να μειώσει τη χρήση προϊόντων που έχουν ως βάση το πετρέλαιο. Οι χημικές βιομηχανίες αναπτύσσουν τεχνητά υποκατάστατα του πετρελαίου για να τα χρησιμοποιήσουν ως εισροές. Οι αεροπορικές εταιρείες αναζητούν αεροσκάφη που εξοικονομούν καύσιμα, ενώ ο ηλεκτρισμός παράγεται χρησιμοποιώντας περισσότερες ανεμογεννήτριες και ηλιακούς συλλέκτες. Οι υψηλότερες τιμές πετρελαίου ωθούν την οικονομία στη χρήση μεθόδων παραγωγής που εξαρτώνται λιγότερο από το πετρέλαιο. Πώς επηρεάζει όμως η αύξηση της τιμής του πετρελαίου το τι θα παραχθεί; Τα νοικοκυριά μονώνουν καλύτερα τα σπίτια τους για να μειώσουν τα έξοδα της κεντρικής θέρμανσης και αγοράζουν μικρότερα αυτοκίνητα. Όσοι κατοικούν μακριά από τον τόπο εργασίας τους μοιράζονται τα αυτοκίνητά τους με τους γείτονές τους ή μετακομίζουν πλησιέστερα στην εργασία τους. Οι υψηλές τιμές δεν περιορίζουν μόνο τη ζήτηση εμπορευμάτων που σχετίζονται με το πετρέλαιο, αλλά και ωθούν τους καταναλωτές να αγοράσουν υποκατάστατα εμπορεύματα. Η υψηλότερη ζήτηση για αυτά ανεβάζει τις τιμές τους και τονώνει την παραγωγή τους. Οι κατασκευαστές αυτοκινήτων παράγουν μικρότερα αυτοκίνητα, οι αρχιτέκτονες στρέφονται στην ηλιακή ενέργεια και τα ερευνητικά εργαστήρια αναπτύσσουν εναλλακτικές μεθόδους παραγωγής χημικών. Η απάντηση στο ερώτημα για ποιον θα παράγει η κοινωνία είναι ξεκάθαρη. Τα έσοδα του ΟΠΕΚ από τις πωλήσεις πετρελαίου αυξήθηκαν σημαντικά. Μεγάλο μέρος της αύξησης των εσόδων αυτών δαπανήθηκε για αγορές προϊόντων που παρήγαγαν οι βιομηχανικές χώρες της Δύσης. Αντιθέτως, οι χώρες που εισήγαγαν πετρέλαιο υποχρεώθηκαν να θυσιάσουν μεγαλύτερο μέρος της παραγωγής τους για να χρηματοδοτήσουν τις εισαγωγές πετρελαίου. Συνολικά, και σε όρους φυσικών αγαθών, η αύξηση της τιμής του πετρελαίου οδήγησε σε αύξηση της αγοραστικής δύναμης των χωρών του ΟΠΕΚ και σε αντίστοιχη μείωση της αγοραστικής δύναμης των χωρών που εισάγουν πετρέλαιο, όπως η Γερμανία και η Ιαπωνία. Η παγκόσμια οικονομία παρήγαγε περισσότερα αγαθά και υπηρεσίες για τις χώρες του ΟΠΕΚ και λιγότερα για τη Γερμανία και την Ιαπωνία. Μετά το 1982, η δύναμη του ΟΠΕΚ μειώθηκε καθώς διατέθηκαν άλλες ποσότητες πετρελαίου και οι χρήστες ανέπτυξαν επαρκή υποκατάστατα. Ωστόσο, ο ΟΠΕΚ άλλαξε και πάλι στάση το 1999, μείωσε την προσφορά, αύξησε τις τιμές του πετρελαίου και προκάλεσε άλλη μια πετρελαϊκή κρίση το Το παράδειγμα των πετρελαϊκών κρίσεων δείχνει πώς η κοινωνία κατανέμει περιορισμένους πόρους παραγωγής μεταξύ ανταγωνιστικών χρήσεων. Η υψηλότερη τιμή του πετρελαίου αντανακλούσε τη μεγαλύτερη σπανιότητά του, όταν ο ΟΠΕΚ μείωσε τα επίπεδα παραγωγής. Μετά το 1999 οι αυξήσεις της τιμής του πετρελαίου οφείλονται εν μέρει και στην αύξηση της συνολικής ζήτησης για ενέργεια από αναπτυσσόμενες οικονομίες, ιδιαίτερα από την Κίνα και την Ινδία. Οι αναταράξεις της τιμής του πετρελαίου δείχνουν πώς οι κοινωνίες κατανέμουν σπάνιους πόρους μεταξύ εναλλακτικών χρήσεων. Η αυξημένη τιμή του πετρελαίου αντανακλά τη μεγαλύτερη σπανιότητά του όταν ο ΟΠΕΚ μείωσε τα επίπεδα της παραγωγής πετρελαίου. Πηγή: Προσαρμοσμένο από άρθρο του Economist, 21 Ιουλίου 2007.

13 Κατανομή εισοδήματος ΚΕΦ. 1: Η ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΗ ΕΠΙΣΤΗΜΗ ΚΑΙ Η ΟΙΚΟΝΟΜΙΑ / 37 Εσείς και η οικογένειά σας έχετε ένα ετήσιο εισόδημα που σας δίνει τη δυνατότητα να απολαμβάνετε διάφορα αγαθά και υπηρεσίες, να ζείτε σε ένα συγκεκριμένο μέρος και να έχετε ένα συγκεκριμένο βιοτικό επίπεδο. Το επίπεδο αυτό προσδιορίζεται από αυτά που θεωρούνται αναγκαία αγαθά τρόφιμα, κατοικία, υγεία, εκπαίδευση αλλά και από κάποια άλλα, πέρα από αυτά, όπως η αναψυχή. Το εισόδημά σας είναι μικρότερο από το εισόδημα κάποιων γειτόνων σας και μεγαλύτερο από το εισόδημα κάποιων άλλων. Οι χώρες επίσης έχουν διαφορετικά επίπεδα εισοδήματος. Το εισόδημα μιας χώρας, το εθνικό της εισόδημα, είναι το άθροισμα των εισοδημάτων όλων όσοι ζουν στη χώρα αυτή. Το παγκόσμιο εισόδημα είναι το άθροισμα των εισοδημάτων όλων των χωρών ή το άθροισμα των εισοδημάτων όλων των κατοίκων του κόσμου. Η κατανομή του εισοδήματος συνδέεται στενά με τα ερωτήματα για το τι παράγεται, πώς και για ποιον. Στον Πίνακα 1.1 καταγράφονται τα ποσοστά του παγκόσμιου πληθυ- Η κατανομή του εισοδήματος (σε μια χώρα ή στον κόσμο) μας δείχνει πώς μοιράζεται το εισόδημα μεταξύ διαφόσμού που ζουν σε διαφορετικές ομάδες χωρών. Περίπου 21% του παγκόσμιου πληθυσμού ζει σε φτωχές χώρες, όπως το ρων ομάδων ή ατόμων. Μπαγκλαντές και η Ινδονησία. 70% ζει σε χώρες μεσαίου εισοδήματος, στις οποίες, μεταξύ άλλων, περιλαμβάνονται η Ταϊλάνδη, η Βραζιλία, το Μεξικό και η Κίνα. Στις πλούσιες βιομηχανικές χώρες, στις οποίες συγκαταλέγονται οι Ηνωμένες Πολιτείες, η Δυτική Ευρώπη, ο Καναδάς και η Ιαπωνία, αντιστοιχεί το 9% του παγκόσμιου πληθυσμού. Το κατά κεφαλήν εισόδημα είναι ένας κατά προσέγγιση δείκτης του βιοτικού επιπέδου κάθε ομάδας χωρών. Η πρώτη σειρά του Πίνακα 1.1 δείχνει ότι το μέσο εισόδημα κατά άτομο στις φτωχές χώρες είναι μόλις 300 το χρόνο. Στις πλούσιες βιομηχανικές χώρες το κατά κεφαλήν εισόδημα ανέρχεται στις το χρόνο, είναι δηλαδή σχεδόν 60 φορές υψηλότερο. Οι διαφορές αυτές είναι πραγματικά εντυπωσιακές. Ο Πίνακας 1.1 δείχνει επίσης ότι οι φτωχές χώρες αντιστοιχούν στο ένα πέμπτο του παγκόσμιου πληθυσμού, αλλά μόνο στο 3% του παγκόσμιου εισοδήματος. Οι πλούσιες χώρες αντιστοιχούν στο 9% του παγκόσμιου πληθυσμού, αλλά στο 78% του παγκόσμιου εισοδήματος. Για ποιους παράγει η παγκόσμια οικονομία; Ουσιαστικά, για το 9% του παγκόσμιου πληθυσμού που ζει στις πλούσιες βιομηχανικές χώρες. Η απάντηση Πίνακας 1.1 Παγκόσμιος πληθυσμός και εισόδημα Ομάδα χωρών Φτωχές χώρες Μεσαίες χώρες Πλούσιες χώρες Κατά κεφαλήν εισόδημα % του παγκόσμιου πληθυσμού % του παγκόσμιου εισοδήματος Πηγή: Παγκόσμια Τράπεζα, World Development Indicator

14 38 / ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΣΤΗΝ ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΗ στο ερώτημα για ποιους παράγονται τα αγαθά και οι υπηρεσίες εμμέσως απαντά και στο ερώτημα για το τι παράγεται. Η παγκόσμια παραγωγή κατευθύνεται κυρίως προς τα αγαθά και τις υπηρεσίες που καταναλώνονται στις πλούσιες χώρες. Ο βαθμός της εισοδηματικής ανισότητας στο εσωτερικό μιας χώρας επίσης επηρεάζει το ποια αγαθά θα παραχθούν. Σε χώρες όπου το εισόδημα είναι πολύ άνισα κατανεμημένο, οι πλούσιοι έχουν τη δυνατότητα να απασχολούν ανθρώπους με χαμηλό εισόδημα σαν μάγειρες, υπηρέτες ή οδηγούς. Σε χώρες με μεγαλύτερη ισότητα, λίγοι έχουν τη δυνατότητα να απασχολούν υπηρετικό προσωπικό. Γιατί όμως υπάρχουν αυτές οι τεράστιες εισοδηματικές διαφορές; Το ζήτημα αυτό σχετίζεται με το ερώτημα πώς παράγονται τα αγαθά. Στις φτωχές χώρες υπάρχουν λίγα μηχανήματα και λίγοι άνθρωποι διαθέτουν επαγγελματική και τεχνική κατάρτιση. Ένας αμερικανός εργάτης χρησιμοποιεί σύγχρονα μηχανήματα για μια δουλειά την οποία στην Αφρική διεκπεραιώνουν πολλοί εργάτες χρησιμοποιώντας, για παράδειγμα, φτυάρια. Οι εργάτες στις φτωχές χώρες είναι λιγότερο παραγωγικοί επειδή εργάζονται κάτω από αντίξοες συνθήκες. Το εισόδημα κατανέμεται άνισα τόσο εντός της ίδιας της χώρας όπως και μεταξύ διαφορετικών χωρών. Στη Βραζιλία το πλουσιότερο 10% των οικογενειών απολαμβάνει το 48% του εθνικού εισοδήματος της χώρας, αλλά στη Δανία μόνο το 20%. Οι διαφορές αυτές, εν μέρει, μπορούν να αποδοθούν σε παράγοντες τους οποίους ήδη αναφέραμε. Για παράδειγμα, η δημόσια εκπαίδευση αυξάνει την πρόσβαση στη μόρφωση και την εκπαίδευση. Εντούτοις, όταν εξετάζουμε την κατανομή του εισοδήματος μέσα σε μια χώρα, θα πρέπει να συνυπολογίζουμε δύο πρόσθετους παράγοντες, οι οποίοι δεν παίζουν μεγάλο ρόλο στις παρατηρούμενες κατά κεφαλήν εισοδηματικές διαφορές μεταξύ χωρών. Πρώτον, τα ατομικά εισοδήματα δεν προέρχονται μόνο από την εργασία αλλά και από την κατοχή περιουσιακών στοιχείων (γη, κτίρια, μετοχές) που αποφέρουν πρόσοδο, τόκους και μερίσματα. Σε χώρες όπως η Βραζιλία, η ιδιοκτησία γης και εργοστασίων είναι συγκεντρωμένη στα χέρια μιας μικρής ομάδας, ενώ στη Δανία όχι. Δεύτερον, οι κοινωνίες μπορούν να αποφασίσουν αν θα λάβουν ή όχι μέτρα για να αλλάξουν την κατανομή του εισοδήματος. Μια κεντρικά ελεγχόμενη οικονομία στοχεύει σε μια ικανοποιητικού επιπέδου ισότητα στην κατανομή του εισοδήματος και του πλούτου. Σε μια οικονομία αγοράς και ατομικής ιδιοκτησίας, ο πλούτος και η ισχύς μπορούν να συγκεντρωθούν στα χέρια λίγων. Μεταξύ αυτών των δύο άκρων, η κυβέρνηση μπορεί να επιβάλει φόρους προκειμένου να αλλάξει την κατανομή του εισοδήματος που θα προέκυπτε σε μια οικονομία ατομικής ιδιοκτησίας. Η εισοδηματική ανισότητα επηρεάζει επίσης τα κίνητρα των ατόμων. Τα άτομα με χαμηλά εισοδήματα δεν έχουν κίνητρο να αποταμιεύουν, αντίθετα ενθαρρύνονται να δανειστούν για να αυξήσουν την κατανάλωσή τους. Από την άλλη, αν κάποιες κυβερνήσεις αποφασίσουν να αυξήσουν τους φόρους για να εξομαλύνουν τις ανισότητες, δημιουργούν αντικίνητρα στους πλουσιότερους πολίτες τους. Για παράδειγμα, το 2012 η Γαλλία πρότεινε ένα φόρο 75% για τους πολύ πλούσιους. Κάποιοι επιφανείς πολίτες προτίμησαν να αλλάξουν χώρα μόνιμης διαμονής και υπηκοότητα, προκειμένου να αποφύγουν τη βαριά φορολογία.

15 ΚΕΦ. 1: Η ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΗ ΕΠΙΣΤΗΜΗ ΚΑΙ Η ΟΙΚΟΝΟΜΙΑ / 39 ΕΝΝΟΙΑ 1.2 ΣΥΜΠΕΡΙΦΟΡΙΚΗ ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΗ Η ορθολογική συμπεριφορά είναι βασική υπόθεση της οικονομικής επιστήμης. Μπορούμε να ερμηνεύσουμε ένα μεγάλο μέρος της συμπεριφοράς των ατόμων με τη χρήση αυτής της υπόθεσης. Εντούτοις, σε κάποιες περιπτώσεις ο ορθολογισμός αποτυγχάνει να εξηγήσει με ακρίβεια την παρατηρούμενη ανθρώπινη συμπεριφορά. Μερικά παραδείγματα: έχει παρατηρηθεί ότι οι άνθρωποι απεχθάνονται δύο φορές περισσότερο το να χάσουν κάτι που έχουν σε σχέση με την ικανοποίηση που αντλούν αν το κερδίσουν. Γιατί μερικές φορές ξοδεύουμε υπερβολικά αγοράζοντας πράγματα που δεν χρειαζόμαστε πραγματικά; Γιατί σε κάποιες περιόδους οι επενδυτές έχουν την τάση να είναι υπερβολικά αισιόδοξοι για την πορεία των τιμών των μετοχών; Στις παραπάνω περιπτώσεις θα πρέπει να βρούμε μια εξήγηση που απομακρύνεται από την ορθολογική συμπεριφορά. Αυτό είναι το βασικό αντικείμενο ενός κλάδου των οικονομικών που ονομάζεται συμπεριφορική οικονομική. Η συμπεριφορική οικονομική μελετά τις ψυχολογικές και κοινωνικές επιρροές στη συμπεριφορά των ατόμων. Η συμπεριφορική οικονομική έχει γίνει πολύ δημοφιλής τα τελευταία χρόνια, ειδικότερα έπειτα από την πρόσφατη οικονομική κρίση, όταν έγινε φανερό ότι αρκετοί επενδυτές είχαν υποεκτιμήσει τον κίνδυνο των επενδύσεών τους. Η υπόθεση του ορθολογισμού υπονοεί ότι οι άνθρωποι λαμβάνουν υπόψη όλες τις διαθέσιμες πληροφορίες πριν πάρουν μια απόφαση. Σε ποιες περιπτώσεις η υπόθεση αυτή μπορεί να μην ισχύει; Ας δούμε κάποιες πιθανές καταστάσεις. Υποθέστε ότι υπάρχει ένα σταθερό κόστος είτε για την απόκτηση πληροφοριών είτε για το χρόνο που απαιτείται για τη λήψη μιας απόφασης. Αυτό μας οδηγεί στον οριοθετημένο ορθολογισμό. Δεν είναι πλέον ορθολογικό να εξεταστεί λεπτομερώς κάθε εναλλακτική απόφαση, γιατί θα προέκυπταν πολλά σταθερά κόστη, οπότε ακολουθείται μια άλλη πρακτική: Πληρώνει κάποιος το σταθερό κόστος μία φορά, σκέφτεται καλά και καταλήγει σε έναν απλό κανόνα για τη συγκεκριμένη κατηγορία αποφάσεων τον οποίο μετά εφαρμόζει αυτόματα μέχρι το σημείο που πλέον η πραγματικότητα τον διαψεύδει. Στο σημείο αυτό ξαναπληρώνει το σταθερό κόστος, ξανασκέφτεται τα δεδομένα και βελτιώνει τον κανόνα. H ύπαρξη απλών κανόνων εξηγεί γιατί οι άνθρωποι προβάλουν τις εμπειρίες τους από το πρόσφατο παρελθόν προς το μέλλον αντί να κάνουν εκτεταμένη έρευνα κάθε φορά. Το 1979 οι Kahneman και Tversky, δύο ψυχολόγοι, πρότειναν τη θεωρία των προοπτικών για να εξηγήσουν γιατί τα άτομα σε κάποιες περιπτώσεις φαίνονται να απεχθάνονται την απώλεια. Είναι πιο ευαίσθητα στις ζημιές παρά σε ισόποσα κέρδη. Σύμφωνα με αυτή τη θεωρία, τα άτομα έχουν διαφορετικές προτιμήσεις για τις ζημιές σε σύγκριση με τα κέρδη, κυρίως για ψυχολογικούς λόγους. Το 2002 ο Kahneman τιμήθηκε με το βραβείο Νόμπελ των οικονομικών. Ο Richard Thaler, ένας οικονομολόγος του Πανεπιστημίου του Σικάγου, πρότεινε τη θεωρία της παρακίνησης για να δείξει πώς μπορεί η ψυχολογική ενθάρρυνση να αλλάξει

16 40 / ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΣΤΗΝ ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΗ τις αποφάσεις των ατόμων. Ας δούμε ένα παράδειγμα: Στις ΗΠΑ, δύο ειδών επιστολές στάλθηκαν σε άτομα που δεν είχαν πληρώσει τα τέλη κυκλοφορίας τους. Η πρώτη επιστολή ήταν γενική και υπενθύμιζε στους κακοπληρωτές ότι θα έχαναν τα αυτοκίνητά τους αν δεν πλήρωναν τα τέλη. Η δεύτερη, πιο προσωπική, περιείχε επιπλέον μια φωτογραφία του συγκεκριμένου οχήματος. Η δεύτερη επιστολή είχε σαν αποτέλεσμα τριπλάσιος αριθμός ατόμων να πληρώσει τα τέλη. Μια πιθανή κριτική της συμπεριφορικής οικονομικής είναι ότι, ενώ υπάρχει μόνο ένας τρόπος να είναι κανείς ορθολογικός, υπάρχουν εκατομμύρια διαφορετικοί τρόποι ανορθολογικής συμπεριφοράς. Ο καθένας μπορεί να εξηγήσει κάποιο γεγονός επικαλούμενος κάποιας μορφής ανορθολογική συμπεριφορά. Θα χρειάζονταν άπειρα εμπειρικά δεδομένα για να επιβεβαιώσουμε αν υπάρχει κάποια συστηματικότητα σε αυτή την ανορθολογική συμπεριφορά ή αν πρόκειται απλώς για σύμπτωση που χρησιμοποιεί κάνεις για να εξηγήσει κάτι εκ των υστέρων. 1.3 Σπανιότητα και ανταγωνιστική χρήση των πόρων Σε αυτή την ενότητα θα χρησιμοποιήσουμε ένα απλό οικονομικό υπόδειγμα για να δείξουμε πώς μια κοινωνία επιλέγει να κατανείμει τους σπάνιους πόρους που έχει στη διάθεσή της μεταξύ ανταγωνιστικών χρήσεων. Φανταστείτε μια οικονομία με εργάτες οι οποίοι μπορούν να παράγουν είτε τρόφιμα είτε ταινίες. Ο Πίνακας 1.2 δείχνει ποιες ποσότητες από κάθε αγαθό μπορούν να παραχθούν. Η απάντηση εξαρτάται από το πώς κατανέμονται οι εργάτες μεταξύ των δύο κλάδων. Σε κάθε κλάδο, όσο περισσότεροι είναι οι εργάτες, τόσο μεγαλύτερη θα είναι και η ποσότητα του αντίστοιχου αγαθού που θα παραχθεί. Οι εργάτες αποτελούν σπάνιο οικονομικό συντελεστή. Για λόγους απλοποίησης, δεν χρησιμοποιούμε καθόλου χρηματικές μονάδες για τις τιμές των αγαθών και τους μισθούς των εργατών. Πίνακας 1.2 Παραγωγικές δυνατότητες Τρόφιμα Ταινίες Εργάτες Προϊόν Εργάτες Προϊόν

17 ΚΕΦ. 1: Η ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΗ ΕΠΙΣΤΗΜΗ ΚΑΙ Η ΟΙΚΟΝΟΜΙΑ / 41 Ο νόμος των φθινουσών αποδόσεων ισχύει όταν μια Ο νόμος των φθινουσών εισροή (όπως η εργασία) μεταβάλλεται, αλλά άλλες εισροές αποδόσεων λέει ότι κάθε επιπλέον εργάτης παράγει λιγότε- (όπως ο εξοπλισμός και η γη) παραμένουν σταθερές. Υποθέτουμε ότι οι εργάτες στη βιομηχανία παραγωγής ταινιών ρες μονάδες προϊόντος από έχουν στη διάθεσή τους σταθερό αριθμό μηχανών προβολής τον προηγούμενο που είχε προστεθεί στην παραγωγική και στούντιο. Ο πρώτος εργάτης χρησιμοποιεί μόνος του όλο διαδικασία. αυτό τον εξοπλισμό. Όταν προστίθεται ο δεύτερος εργάτης, οι δύο πλέον εργάτες θα πρέπει να χρησιμοποιούν μαζί τον εξοπλισμό αυτό. Η πρόσληψη επιπλέον εργατών μειώνει περαιτέρω τον αριθμό των μηχανών ανά εργάτη. Συνεπώς, το προϊόν ανά εργάτη μειώνεται καθώς αυξάνεται η απασχόληση. Το ίδιο ακριβώς συμβαίνει και στη βιομηχανία τροφίμων. Και οι δύο παραγωγικές δραστηριότητες παρουσιάζουν το φαινόμενο των φθινουσών αποδόσεων καθώς αυξάνεται ο αριθμός των απασχολούμενων εργατών. Ο Πίνακας 1.2 δείχνει τους συνδυασμούς τροφίμων και ταινιών που μπορούν να παραχθούν όταν απασχολούνται όλοι οι εργάτες. Αν κάποιοι εργάτες μεταφερθούν από τη μια δραστηριότητα στην άλλη, η οικονομία συνολικά μπορεί να παράγει μεγαλύτερη ποσότητα ενός από τα δύο προϊόντα, με κόστος όμως τη μείωση της παραγωγής του άλλου. Υπάρχει δηλαδή μια σχέση αντιστρόφως ανάλογη μεταξύ της παραγωγής τροφίμων και ταινιών. Στο Σχήμα 1.4 παρουσιάζονται οι συνδυασμοί των μέγιστων ποσοτήτων τροφίμων και ταινιών που μπορεί να παράγει η οικονομία. Το σημείο Α Η καμπύλη παραγωγικών αντιστοιχεί στους αριθμούς της πρώτης σειράς του Πίνακα δυνατοτήτων δείχνει το μέγιστο επίπεδο παραγωγής του 1.2, όπου παράγονται 25 μονάδες τροφίμων και καμιά ταινία. Τα σημεία Β, C, D και Ε αντιστοιχούν στις τέσσερις τελευταίες ενός αγαθού με δεδομένο το σειρές του Πίνακα 1.2. Η καμπύλη που ενώνει όλους αυτούς επίπεδο παραγωγής του άλλου αγαθού. τους συνδυασμούς στο Σχήμα 1.4 είναι η καμπύλη παραγωγικών δυνατοτήτων. Μονάδες τροφίµων A Kαµπύλη παραγωγικών δυνατοτήτων B Σχήμα 1.4 Η καμπύλη παραγωγικών δυνατοτήτων C G Μονάδες ταινιών H D E Η καµπύλη δείχνει τους µέγιστους συνδυασµούς προϊόντος που µπορεί να παράγει η οικονοµία χρησιµοποιώντας όλους τους διαθέσιµους πόρους. Η καµπύλη αποτυπώνει µια σχέση αντίστροφης αναλογίας. Μεγαλύτερη ποσότητα ενός προϊόντος σηµαίνει µικρότερη ποσότητα του άλλου. Τα σηµεία που βρίσκονται πάνω από την καµπύλη δεν είναι εφικτά. Απαιτούν περισσότερους πόρους από αυτούς που διαθέτει η οικονοµία. Τα σηµεία που βρίσκονται µέσα στην καµπύλη δεν αντιπροσωπεύουν αποτελεσµατικές µεθόδους παραγωγής. Χρησιµοποιώντας πλήρως όλους τους διαθέσιµους πόρους, η οικονοµία µπορεί να αυξήσει την ποσότητα του προϊόντος και να παράγει σε σηµεία που βρίσκονται πάνω στην καµπύλη.

18 42 / ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΣΤΗΝ ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΗ Η καμπύλη κάμπτεται γύρω από το σημείο που αντιστοιχεί στο το μηδενικό προϊόν και των δύο αγαθών (αρχή των αξόνων). Το σχήμα της καμπύλης ερμηνεύεται από το νόμο των φθινουσών αποδόσεων. Η κίνηση από το σημείο Α προς το σημείο Β και το σημείο C σημαίνει ότι κάθε φορά μετακινείται ένας εργάτης από τη βιομηχανία τροφίμων στη βιομηχανία ταινιών, και κάθε μετακίνηση οδηγεί στη μείωση του προϊόντος ανά εργάτη στη βιομηχανία ταινιών ενώ αυξάνει το προϊόν ανά εργάτη στη βιομηχανία τροφίμων. Με κάθε μετακίνηση αποκτούμε λιγότερες επιπλέον μονάδες ταινιών και πρέπει να θυσιάζουμε αυξανόμενο αριθμό μονάδων τροφίμων. Ας υποθέσουμε τώρα ότι στο Σχήμα 1.4 ξεκινάμε από το σημείο Α στο οποίο αντιστοιχούν 25 μονάδες τροφίμων και καμιά ταινία. Κινούμενοι από το Α στο Β, αποκτούμε 9 ταινίες αλλά θυσιάζουμε 3 μονάδες τροφίμων. Μετακινώντας έναν ακόμα εργάτη στον κλάδο ταινιών, δηλαδή κινούμενοι από το Β στο C, αυξάνουμε τις ταινίες κατά 8, αλλά μειώνουμε την παραγωγή τροφίμων κατά 5 μονάδες. Επομένως, το κόστος ευκαιρίας της παραγωγής των 9 πρώτων ταινιών είναι οι 3 μονάδες τροφίμων, και το κόστος ευκαιρίας των επόμενων 8 ταινιών είναι οι 5 μονάδες τροφίμων. Η κλίση της καμπύλης παραγωγικών δυνατοτήτων μάς δείχνει το κόστος ευκαιρίας του ενός αγαθού μετρημένο σε μονάδες του άλλου: πόσες μονάδες ενός άλλου αγαθού θα πρέπει να θυσιαστούν για να παραχθούν περισσότερες μονάδες του πρώτου αγαθού. Για να δούμε γιατί η καμπύλη αυτή ονομάζεται καμπύλη παραγωγικών «δυνατοτήτων», θα εξετάσουμε το σημείο G στο Σχήμα 1.4. Στο σημείο αυτό η κοινωνία παράγει 10 μονάδες τροφίμων και 17 ταινίες. Ο συνδυασμός αυτός είναι εφικτός. Από τον Πίνακα 1.2 βλέπουμε ότι για το συνδυασμό αυτόν χρειαζόμαστε ένα άτομο στη βιομηχανία τροφίμων και δύο άτομα στη βιομηχανία ταινιών. Με τρεις, όμως, μόνο απασχολούμενους εργάτες, η κοινωνία έχει αχρησιμοποίητους παραγωγικούς πόρους, αφού το τέταρτο άτομο δεν απασχολείται. Το σημείο G δεν βρίσκεται επάνω στην καμπύλη παραγωγικών δυνατοτήτων επειδή μπορούν να παραχθούν περισσότερες μονάδες ενός προϊόντος χωρίς να θυσιαστούν μονάδες του άλλου προϊόντος. Η απασχόληση του τέταρτου ατόμου στη βιομηχανία τροφίμων μάς οδηγεί στο σημείο C, όπου παράγονται 7 επιπλέον μονάδες τροφίμων με τον ίδιο αριθμό ταινιών. Η απασχόληση του τέταρτου ατόμου στη βιομηχανία ταινιών μάς οδηγεί στο σημείο D, όπου παράγονται 7 επιπλέον ταινίες χωρίς απώλεια στην παραγωγή τροφίμων. Η καμπύλη παραγωγικών δυνατοτήτων δείχνει τα σημεία εκείνα στα οποία η κοινωνία παράγει αποτελεσματικά. Σημεία όπως το σημείο G, που βρίσκονται στο εσωτερικό της καμπύλης, δεν αντιπροσωπεύουν αποτελεσματικούς συνδυασμούς επειδή στα σημεία αυτά έχουμε σπατάλη παραγωγικών πόρων, αφού η παραγωγή περισσότερων μονάδων ενός αγαθού δεν θα απαιτούσε μείωση του άλλου. Το κόστος ευκαιρίας για την αύξηση της παραγωγής του αγαθού κατά μία μονάδα είναι μηδενικό. Τα σημεία που βρίσκονται έξω και στα δεξιά της καμπύλης παραγωγικών δυνατοτήτων, όπως το σημείο Η στο Σχήμα 1.4, δεν είναι εφικτά. Με δεδομένη τη διαθέσιμη ποσότητα εργασίας, η παραγωγή αυτού του συνδυασμού αγαθών είναι αδύνατη. Η σπανιότητα των πόρων περιορίζει τις επιλογές της κοινωνίας στα σημεία που βρίσκονται στα αριστερά ή επάνω στην καμπύλη παραγωγικών δυνατοτήτων.

19 ΚΕΦ. 1: Η ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΗ ΕΠΙΣΤΗΜΗ ΚΑΙ Η ΟΙΚΟΝΟΜΙΑ / 43 Δεδομένου ότι τα άτομα επιθυμούν τόσο τα τρόφιμα όσο και τις ταινίες, η κοινωνία πρέπει να παράγει τα αγαθά αυτά Αποτελεσματικότητα στην παραγωγή σημαίνει ότι μπορεί να εξασφαλιστεί μεγαλύτε- με τρόπο αποτελεσματικό. Η επιλογή σημείου στα αριστερά της καμπύλης σημαίνει αδικαιολόγητη απώλεια προϊόντος. Συνεπώς, η κοινωνία πρέπει να επιλέξει μεταξύ των συννον αν θυσιαστεί η παραγωγή ρη παραγωγή ενός αγαθού μόδυασμών που βρίσκονται επάνω στην καμπύλη παραγωγικών άλλων αγαθών. δυνατοτήτων. Με αυτό τον τρόπο αποφασίζει τι θα παραχθεί και πώς θα παραχθεί. Ο Πίνακας 1.2 δείχνει πόσοι εργάτες θα πρέπει να κατανεμηθούν μεταξύ των δύο δραστηριοτήτων, προκειμένου να παραχθεί ο επιθυμητός συνδυασμός προϊόντος. Το παράδειγμά μας όμως είναι πολύ απλό για να μας δείξει για ποιον παράγει η κοινωνία. Πώς αποφασίζει η κοινωνία σε ποιο σημείο της καμπύλης παραγωγικών δυνατοτήτων θα παράγει; Την απόφαση αυτή μπορεί να την πάρει η κυβέρνηση. Στις περισσότερες όμως δυτικές οικονομίες, η πιο σημαντική διαδικασία με την οποία προσδιορίζεται τι, πώς και για ποιον παράγονται αγαθά και υπηρεσίες είναι η λειτουργία των αγορών. Το κόστος ευκαιρίας, το απόλυτο και το συγκριτικό πλεονέκτημα Η έννοια του κόστους ευκαιρίας παίζει σημαντικό ρόλο στον τρόπο που οι άνθρωποι παίρνουν οικονομικές αποφάσεις. Ακόμη εξηγεί γιατί οι άνθρωποι συναλλάσσονται μεταξύ τους. Πράγματι, αν δύο άτομα (ή επιχειρήσεις ή κράτη) έχουν διαφορετικά κόστη ευκαιρίας κάνοντας κάποια δραστηριότητα, μπορούν πάντα να αυξήσουν τη συνολική αξία των αγαθών και υπηρεσιών που είναι διαθέσιμα με το να επικεντρωθούν στην παραγωγή ενός αγαθού ή υπηρεσίας και να το ανταλλάξουν με κάτι που παράγει κάποιος άλλος. Έτσι, η ιδέα του κόστους ευκαιρίας μάς δίνει το λόγο που οι άνθρωποι ανταλλάσσουν μεταξύ τους αγαθά ή υπηρεσίες και γιατί αυτές οι εμπορικές ανταλλαγές μπορούν να είναι αμοιβαία επωφελείς. Για να δούμε πώς η ιδέα του κόστους ευκαιρίας συνδέεται με τα οφέλη του εμπορίου, ας δούμε ένα απλό παράδειγμα: Ας πάρουμε δύο άτομα, την Τζένιφερ και τον Γιάννη. Και οι δυο μπορούν να παράγουν δυο αγαθά, κέικ και μπλουζάκια. Η Τζένιφερ είναι πολύ καλή στο ράψιμο και μπορεί να ράψει 4 μπλουζάκια σε 1 ώρα. Είναι καλή και στη ζαχαροπλαστική και μπορεί να ετοιμάσει 2 κέικ σε 1 ώρα. Ο Γιάννης, πάλι, μπορεί να ψήσει ένα κέικ σε 1 ώρα και να ράψει 1 μπλουζάκι σε 2 ώρες. Ας υποθέσουμε ότι κανείς από τους δυο δεν μπορεί να δουλέψει πάνω από 10 ώρες την ημέρα. Στο παράδειγμά μας, ο σπάνιος πόρος είναι ο χρόνος. Το πρόβλημα είναι το εξής: Είναι προτιμότερο ο Γιάννης και η Τζένιφερ να παράγουν ο καθένας τα δικά του μπλουζάκια και κέικ ή είναι καλύτερα να προχωρήσουν σε κάποια ανταλλαγή; Θα εξετάσουμε δύο πιθανά σενάρια. Σενάριο 1ο: Ας υποθέσουμε ότι ο Γιάννης και η Τζένιφερ παράγουν ο καθένας τα δικά του μπλουζάκια και κέικ, και ότι μοιράζουν το χρόνο τους εξίσου στην παραγωγή των δυο αγαθών. Ο Γιάννης σε 10 ώρες εργασίας μπορεί να παράγει 2,5 μπλουζάκια και 5 κέικ. Η Τζένιφερ μπορεί να παράγει 20 μπλουζάκια και 10 κέικ. Στο σενάριο αυτό ο

20 44 / ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΣΤΗΝ ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΗ συνολικός αριθμός κέικ που παράγουν και οι δύο είναι 15 και ο συνολικός αριθμός από μπλουζάκια είναι 22,5. Σενάριο 2ο: Ας υποθέσουμε ότι ο Γιάννης ειδικεύεται περισσότερο στην παραγωγή κέικ παρά στα μπλουζάκια. Για παράδειγμα, έστω ότι ξοδεύει 8 ώρες φτιάχνοντας κέικ και 2 ώρες φτιάχνοντας μπλουζάκια. Παράλληλα, η Τζένιφερ ειδικεύεται περισσότερο στα μπλουζάκια, διαθέτοντας 6 ώρες ράβοντας και 4 ώρες φτιάχνοντας κέικ. Με αυτό το σενάριο, ο Γιάννης θα φτιάξει 8 κέικ και 1 μπλουζάκι ενώ η Τζένιφερ θα φτιάξει 24 μπλουζάκια και 8 κέικ. Τώρα, ο συνολικός αριθμός των κέικ είναι 16 και έχουμε και 25 μπλουζάκια. Σε σύγκριση με το αρχικό σενάριο, ο συνολικός αριθμός και των δυο αγαθών αυξήθηκε. Πώς εξηγείται αυτό; Ο λόγος είναι ότι έχουν διαφορετικά κόστη ευκαιρίας στην παραγωγή των δύο αγαθών. Ο Γιάννης είναι πιο αποδοτικός από την Τζένιφερ παράγοντας κέικ αντί μπλουζάκια, ενώ αντίθετα, η Τζένιφερ είναι πιο αποδοτική παράγοντας μπλουζάκια αντί κέικ σε σύγκριση με τον Γιάννη. Ποιο είναι το κόστος ευκαιρίας παραγωγής ενός κέικ του Γιάννη, μετρημένο σε μπλουζάκια; Αν υποθέσουμε ότι ο Γιάννης θέλει να φτιάξει ένα ακόμα κέικ, θα πρέπει να διαθέσει λιγότερο χρόνο στο να παράγει μπλουζάκια. Για ένα κέικ χρειάζεται 1 ώρα. Στην ώρα αυτή θα είχε τελειώσει μισό μπλουζάκι. Άρα το κόστος ευκαιρίας του Γιάννη για ένα κέικ είναι 1/2 μπλουζάκι. Αν η Τζένιφερ θέλει να φτιάξει ένα ακόμα κέικ, χρειάζεται μισή ώρα. Στη μισή αυτή ώρα θα μπορούσε να έχει ράψει 2 μπλουζάκια, άρα το κόστος Ένα άτομο έχει συγκριτικό ευκαιρίας της για ένα κέικ είναι 2 μπλουζάκια. πλεονέκτημα απέναντι σε ένα Βλέπουμε λοιπόν ότι ο Γιάννης έχει χαμηλότερο κόστος άλλο στην παραγωγή κάποιου αγαθού αν έχει μικρότερο κόστος ευκαιρίας παράγοντας το Στην περίπτωση αυτή λέμε ότι ο Γιάννης έχει συγκριτικό πλε- ευκαιρίας στο ψήσιμο των κέικ σε σύγκριση με την Τζένιφερ. αγαθό αυτό. ονέκτημα απέναντι στην Τζένιφερ στην παραγωγή κέικ. Με τον ίδιο τρόπο, μπορείτε να επαληθεύσετε ότι η Τζένιφερ έχει συγκριτικό πλεονέκτημα απέναντι στο Γιάννη στο να ράβει μπλουζάκια. Επομένως, από το παράδειγμά μας προκύπτει ότι, αν κάθε άτομο ειδικεύεται περισσότερο στην παραγωγή του αγαθού στο οποίο έχει συγκριτικό πλεονέκτημα, τότε είναι εφικτό να αυξηθεί η συνολική παραγωγή αγαθών και η ανταλλαγή τους να είναι αμοιβαία επωφελής. Για παράδειγμα, στο δεύτερο σενάριο, η Τζένιφερ μπορεί να ανταλλάξει με τον Γιάννη 2 μπλουζάκια για 2 κέικ. Η Τζένιφερ θα καταλήξει να έχει 22 μπλουζάκια και 10 κέικ, ενώ ο Γιάννης θα έχει 3 μπλουζάκια και 6 κέικ. Και οι δύο βγαίνουν κερδισμένοι από την εξειδίκευση και την ανταλλαγή σε Απόλυτο πλεονέκτημα υπάρχει όταν ένα άτομο παράγει σχέση με το πρώτο σενάριο. ένα αγαθό με το χαμηλότερο Η έννοια του απολύτου πλεονεκτήματος είναι διαφορετική. Ένα άτομο έχει απόλυτο πλεονέκτημα στην παραγωγή κόστος. ενός αγαθού αν είναι πιο αποδοτικό από κάποιο άλλο άτομο. Στο παραπάνω παράδειγμα, η Τζένιφερ έχει απόλυτο πλεονέκτημα απέναντι στον Γιάννη στην παραγωγή και των δύο αγαθών. Μπορεί να παράγει περισσότερα μπλουζάκια και περισσότερα κέικ σε μια ώρα σε σχέση με τον Γιάννη.