Η ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΙΚΗ ΣΚΕΨΗ

Transcript

1 Η ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΙΚΗ ΣΚΕΨΗ ΠΡΑΚΤΙΚΑ ΤΟΥ ΔΕΥΤΕΡΟΥ ΠΑΝΕΛΛΗΝΙΟΥ ΣΥΜΠΟΣΙΟΥ. ΚΑΣΣΑΝΔΡΑ ΧΑΛΚΙΔΙΚΗΣ, ΟΚΤΩΒΡΙΟΥ 1987

2 CHRONICA OF CHALKIDIKI JOURNAL OF ΤΗ Ε HI SΤORICA L Α ΝΟ FOLKLORE SOCIETY OF CHA L K I D IΚ I S UPPL EM ENT ΤΗΕ THOUGHT ΟΡ ARISTOTELES ACTS ΟΡ ΤΗΕ SECOND PANHELLENIC SYMPOSIUM KASSANDRA OF CHALKIDIKI, OCΤOB ER 1987 Τ HESSALONIKI 1989

3 ΧΡΟΝΙΚΑ ΤΗΣ ΧΑΛΚΙΔΙΚΗΣ ΠΕΡΙΟΔ ΙΚΗ ΕΚΔΟΣΗ ΤΗΣ Ι ΣΤΟΡ Ι ΚΗ Σ ΚΑ Ι ΛΑΟΓΡΑΦ Ι ΚΗΣ ΕΤΑ Ι ΡΕΙΑΣ ΧΑΛΚΙΔΙ ΚΗ Σ ΠΑΡ ΑΡΤΗ ΜΑ Η ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΙΚΗ ΣΚΕΨΗ ΠΡΑΚΤΙΚΑ ΤΟΥ ΔΕΥΤΕΡΟΥ ΠΑΝΕΛΛΗΝΙΟΥ ΣΥΜΠΟΣΙΟΥ ΚΑ ΣΣΑΝΔΡΑ ΧΑΛΚΙΔΙΚΗ Σ, ΟΚΤΩΒΡΙΟΥ 1987 ΘΕΣΣΑΛΟΝ ΙΚΗ 1989

4

5 ΠΡΟΛΟΓΟΣ Ένα πνευματικό συμπόσιο είναι μια γιορτή: Μια γιορτή των ανθρώπων του Πνεύματοτ; που βρίσκουν την ευκαιρία να επικοινωνήσουν μεταξύ τους και να διατυπώσουν τις ελεύθερες σκέψε«; τους σε ένα κλίμα γόνιμης συνεργασίαξ και ανταλλαγής απόψεων. Το συμπόσιο για την «Αριστοτελική Σκέψη» παρουσίασε ένα πρόσθετο ενδιαφέρον: Την άμεση επικαιρότητα, με προβολή της μάλιστα στον μέλλοντα διαστημικό κόσμο. Γιατί βέβαια θα είναι κοινότυπο να επαναλάβουμε ότι ο μεγάλος φιλόσοφος και πανεπιστήμονας της Χαλκιδικήτ; ε ί ν α ι το πιο επίκαιρο και αγωνιώδετ; πνεύμα των καιρών μας. Ο Αριστοτέλης συμμετέχει στην εποχή μας. Εκφράζει την εποχή μας. Προεκτείνει την εποχή μας. Και είναι ιδιαίτερα ουσιαστικό το γεγονός ότι όλοι οι εκλεκτοί σύνεδροι πίσω από αυτό το πρίσμα τον είδαν και τον ανέλυσαν σαν μια ζωντανή παρουσία των καιρών μας. Σαν σύγχρονο φιλόσοφο και επιστήμονα που συμμετέχει με τις πρωτοποριακές έρευνές του στην τεχνολογική έκρηξη της εποχής μας. Με χαρά παραδίδουμε τους πνευματικουτ; καρπούς αυτού του συμποσίου στους φίλους της «Αριστοτελικήτ; Σκέψητ;». Και με συγκίνηση για μια ακόμη φορά εκφράζουμε τις ευχαριστίετ; μας στους συνέδρους που μας βοήθησαν με τις ανακοινώσεις τους και μας βοηθούν με τα κείμενά τους να προσεγγίσουμε μέσα από την ευαισθησία των νέων καιρών το ελεύθερο πνεύμα του Σταγειρίτη Πρωτοπόρου. Βασίλειος Ν. Πάππας Πρόεδρος τητ; Ι.Λ.Ε.χ. και της Οργανωτικήτ; Επιτροπής

6 ΟΡΓΑΝΩΤΙΚΗ ΕΠΙΤΡΟΠΗ ΤΟΥ ΣΥΜΠΟΣΙΟΥ Πρόεδρος Βασίλειος Πάππας Δ ικη γόρο τ; Π ρ ό ε δ ρ ο τ; τητ; Ιστ ο ρι κ ή τ; κ α ι Λαογραφική τ; Εταιρείω; Χαλκ ιδ ικής Μέλη Απόστολοι; Βα καλόπουλος Ο μ ό τ ιμ ο τ; κ αθηγ η τή τ; του Αριστ ο τελεί ου Πα νεπιστ ημίου Θε σ σα λονί κη ξ -Ι σ τ ο ρ ικ ότ; Τερέζα Π εντ ζο π ούλου - Β α λαλά Καθηγήτρια του Αρισ το τελείο υ Πα νεπ ιστη μίου Θεσσαλονίκητ; Π ρό εδ ροτ; τ ητ; Ε λληνική τ; Φιλοσοφική τ; Εται ρε ίω; Αχ ιλλέας Βαμβακούδ ητ; Ε κπα ιδευτικό τ; Γ. Γραμμα τ έατ; τ η ς Ι σ τ ο ρ ι κ ή ς κα ι Λαογραφική τ; Βταιρείατ; Χαλκιδ ικήτ; Ιουλ ί α Βοκοτοπούλου Αρ χαιολόγο ι; ' Εφ ο ρ ο τ; τ η τ; ΙΣΤ' Εφο ρίατ; Αρχαιοτ ήτων Θεσσαλο νίκη ς Ερατώ 2έλλιο υ Φ ιλό λογο ς Έφορ ος τη τ; Ισ τορ ι κή τ; κ αι Λα ογ ρα φικ ή τ; Ε τ αι ρεί ατ; Χα λκιδι κ ή τ; Ορέστης Σιμώνης Αρχ ιτέκτων Α ' Αντ ι π ρόεδρο τ; της Ιστορι κή τ; κα ι Λα ογρα φικ ή τ; Ε ται ρ εία τ; Χ αλ κ ι δι κ ήτ; Ευθύ μιος Τσιγαρίδας Αρ χ α ιολό γος 'Β φορ ο τ; τ ης lοη ς Ε φ ορία τ; Αρχαιοτήτ ων Χ α λ κιδ ική ; Εκπρόσωπος του Υπουργ. Πολιτισμού και Επιστημών: Θεοχάρης Προβατάκητ; Ειδική Γραμματεία : Ερ. Ζέλλιου και Μαγδ. Λαλιώτου (μέλη του Δ.Σ. της Εταιρείας) Συν τονιστική Επιτροπή: Το Δ.Σ. της Εταιρείας

7 ΤΟ ΧΡΟΝΙΚΟ ΤΟΥ ΣΥΜΠΟ ΣΙΟΥ Οι Εργα σ ίες του ΔΕ ΥΤΕΡΟ Υ Π Α ΝΕΛΛΗ ΝΙΟΥ ΣΥΜΠ Ο ΣΙΟΥ που οργά νωσ ε η Ιστορική και Λα ογραφική Εταιρεία Χα λκιδικής μ ε θέ μα : «Η ΑΡΙΣΤΟ ΤΕΛΙΚΗ ΣΚΕΨΗ» πραγματο ποιήθη κ αν σ τι ς 16, 17 κα ι 18 Οκτωβρ ίου 1987 στο ξενοδοχε ίο «ΑΘΩ Σ» της Κα σ σ άνδρα ς Χαλ κι δι κή ς. Στο Συμπόσ ιο, που τ ελούσ ε υπό την α ιγίδα του Υπ ουργε ίου Πο λιτισ μού κα ι Ε π ισ τη μών και του Υπουργείου Βόρ. Ελλά δ α ς, έλαβαν μ έρος τα κά τω θ ι πνε υ μ α τι κ ά Ι δ ρ ύ μ ατ α της χώραξ μας : Α κα δη μ ία Αθη νών Αριστο τ έλειο Π αν ε πισ τή μ ιο Θεσ σαλονίκης Πανεπιστήμ ιο Αθ ηνών Πανεπιστήμ ιο Ιω αννίνων Ελληνική Φιλοσο φι κή Εταιρ ε ία Κέντρο Έρευ νας τη ς Ε λ λη νική ς Φ ιλο σ οφ ία ς της Α κ α δημία ς Α θη νώ ν. Με ρική άπ οψη από την αίθουσα ό που πραγματοποιήθηκαν ο ι συ νε δρ ιάσ ε ις και συγ κέ ν τρω σε πυκν δ και Εκλ εκ τό ακροατή ρι ο.

8 8 Ο Π ρό ε δρ ο ς και μέ λη του Διοικητικ ού Συμβουλίου τη τ Ε τα ιρε ία ς 'Κατά τη δ ιάρκε ια των ε ρ γ α σ ιών του Συμποσίου. Ο αριθμ ός των ανα κοινώσ εων α νή λθ ε σε 20 εκ των οπ οίων έγιναν 19, α πό ε ιδ ι κού; μ ελετη τ έ τ; του έργου του Μεγάλου Φ ιλόσ οφου. Τις πέντε σ υ νεδ ριάσε ις τ ου Συμ ποσίου δ ιηύθυναν μ ε τη σειρά οι Απ όστ ολος Βακαλόπουλος, Τερέζα Π εντζοπούλου-βαλα λά, Νικόλαος Αυγελής, Δημήτ ρ ιο ς Ανδ ριόπουλος κα ι ' Αννα Κελεσ ίδου, ενώ αντ ίσ τοιχα ως γρ α μ μ α τείς των συνεδριάσεων χρησιμοπ οιήθηκαν οι: Κωνσταντίνος Μ αστοροκώστα ξ, Ιωάννης Τσ ίκουλας, Ι φ ιγένεια Κ α ρ τ σιώτη, Όλγα Πάπ πα κ αι Χρήσ τ ος Κεχα γιάς. Μετά το πέρ ας των ανακοινώσεων κ άθε συνεδ ρ ία ς ακολουθούσε δ ιάλογος και π α ρεμ βάσεις επί των εισηγήσεων. Κατ ά τη διά ρ κεια των εργασιών του Συμποσ ίου πραγματοπ οιήθη καν παρά λλη λα κ αι οι π αρ ακάτω εκδηλώ σεις (αναφ έροντ αι μ ε τη σ ειρά που α ναγράφον τα ι στο π ρόγραμ μα ) : Προ βολή του έγχρωμου ντοκυμ αν τα ίρ «ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΗ Σ : Ένας προ δρομος τη ς επ οχής μα τ;» που γυρίσ θηκε από τον δ ια κεκ ρ ιμένο σκηνοθέτη κ α ι συγγρα φ έα Νέστορα Μάτσα. Την ταινία προλόγισ ε ο ίδιος ο σκηνοθέτη ς, π ου ανέπ τυξε τ ο θέμα : «ο Α ριστ οτέλη ξ σ τ α προπύλαια του 2000». Στην ομιλία του ο Νέσ τορ α ς Μ άτσ ας μεταξύ ά λλων τόνισε:

9 Ο αυριανός άνθρωπος έρχεται να προϋπαντήσε ι τον Αρ ιστο τ έλ η. Ο ά ν θ ρ ω πος της προχωρημένη ς τεχνολογίας και ίου Διαστ ή ματ ος. Αυ τό ς λοιπόν ο ανθρωπος που ετοιμάζετα ι να εγκα τασταθεί στους μακρινούς,.πλα νή τε ς δεν μπο ρεί να υπάρξε ι, δεν μ πορ εί να επ ιβιώσε ι αν δ εν π ροσφ ύ γ ε ι στις μεγάλες α ν θ ρωπ ιστι κές α ξί ε ς τ η τ; ελλην ι κ ής τιο λιτ ιστ ική ο κληρα νομιά ς, αψ τ έτ; ακρ ιβ ώς τκ α ξ ίες π ο υ πά νω τ ου ς θε με λ ίωσ ε τις ση μ ε ρ ιν ές επ ιτε ύ ξε ις τ ο υ. Πέρ α από κάθε σ τ είρο σω βινισμ ό, που άλλωσ τ ε δ εν οδ ηγ εί πο υθενά, η αν θρ ωπό τ ητα θ α β ρισκόταν α κ όμ η στην άγνοια κα ι σ το σκοτάδι αν η ελλ η ν ική ακ έψη δεν φώτι ζ ε τον δ ρ ά μο τ ηο. Κ αι σ ' α υ τ ή την ε ν ια ίο ε λ λ η ν ι κ ή σκ έψη, π ου απλώνετα ι σε όλε ς τκ ; μο ρ φές τ ο υ Επιστ η τ ού αλλά κα ι στον κ ατεξο χ ή ν ε υα ίσθ η το μ ε ταφ υ σικό χ ώρο, ο Αρ ιστο τ έλ η ς στάθηκ ε βασ ι κό ς θεμελιωτής κοι βα αι κό ς εκφ ρσστήτ; τ η ς. Στ «; α λλ επό λ ηλλ ε ς ερ ε υνη τικέ ς μου κα ταγραφ ές σε Ανατολή κα ι Δύση, διαπίστωσα μ ε συ γ κ ίνηση πόσο ζ ωνταν ή ε ίν αι ακόμη η παρ ο υ σία τ ου! Κι ακό μ η άκ ουσα υπε ύθυνες μ αρ τ υ ρ ί ε ς κορυφαίων ε κ π ροσώπω ν τ η ς πρωτο πορια κής έρε υνα ς και Παιδ εία ς, πο υ κατη γορηματικά ομολο γού ν τ ο χρέο ς τυυς στον Σταγ ε ιρ ίτ η Παν επιστ ήμονα. Μια μικρή αλλά εύγλωττη ε ι κόνα αυτής τ η ς διαχρονικής παρουσίας τ ο υ Αρ ιστο τ έλ η δίν ει το κινη ματογραφικό ντο κο υ μέντο : " Ε Ν Α Σ ΠΡΟΔ ΡΟ ΜΟ Σ ΤΗΣ ΕΠ Ο Χ ΗΣ Μ ΑΣ" πο υ θα προβλη θ ε ί α ε λ ίγο. Μ ε αυτή τ ην ευκαιρία θέλω να ευχ αρ ισ τήσ ω κ α ι να συ γ χ α ρ ώ γ ια τ ο πο λ υσή μ α ντ ο έργο τ ης τ ην Ι στ ο ρ ι κ ή κ α ι Λα ο γ ρ αφι κ ή Ε τα ιρ ε ία Χαλκ ιδικής, τον Π ρ ό ε δ ρ ό τ ης Β α σ ίλη Π όηη α, το Δ ιοικ η τι κ ό Συμβο ύ λιο κα ι ό σου ς εργάζοντ α ι σε το ύτον τον αkρ ιτι~ό χώρο γ ια να δ ια τ ηρή σουν ζωντα ν ή τ η σκέ ψη τ ου Αρ ι στ ο τέλη. Θα ήθ ελα ακ ό μη να σος π ω, ότι σ ε το ύτ ο το ντ οκυ μοντσ ί ρ " προ σκ ο μ ίζω " τις απο υ σίε ς π α ρ ό ν των απόντ ων. Έ νας α πό όλο υς α υτο ύς ε ί να ι ο πο λύ μ εγ ά λος μ α ς δάσ κα λος, ο Γ ι ά νν η ς Θ ε ο δω ρα κ ό π ο υ λο ς, ο ένας α πό τ ο υ ς τ ρ ε ι ς μ εγ ά λο υς τ η ς ν ε ώτερης ελλ ην ι κ ής σ κέψ η ς. Ο ι άλλ οι δύο, αναχ ωρ ήαα ντ ε ς ήδη, ο Πανα γ ιώ τ η ς Καν ελλόπουλος κα ι ο Κωνστα ντίνος Τσά τσο ς. Ί σως σό υτού ς το υ ς τρεις, κα ι ιδια ί τ ερα στ ον προσφά τω ς α πο χω ρ ήσαντα Κ. Τσά τσο ε ίναι αφι ερω μ έν η α υτ ή η μ ικρή μου συμ βολή σ το ν χ ώρο τω ν ν το κυ μ αντα ίρ. Θα ήθελα ε πίση ς να πω για τ ον Κ. Τσάτσο, ότι ό ταν τ ου α να κο ίνωσα ό τι γυρίζω τ ο ντοκυμανταίρ για τον Α ρ ιστο τ έλ η τ ον παρα κάλ εσα να με τιμήσ ει με τ ην π ολύτ ιμη συνεργασία του διατυπώνοντας μ ια άπο ψ η, μ ια μ αρτ υ ρ ία για τ ον Α ρ ιστ ο τ έ λ η. Μ ου ε ίπε: IΙ' Ο σο υ πά ρχε ι Θ ε οδω ρακ ό π ο υ λος τι να πω εγώ " ; Κα ι πραγματικά π ροσ έφ υ γα στον Θ εο δω ρα κόπο υ λο κα ι θα δε ίτε κα ι σ ει ς κά τι πο λύ ση μαντι κό : Ότι συ μπ υκνών ε ι τα πο λύτι μα σ υμπ εράσματά το υ για τον Αριστο τ έλ η πο υ δ ια ρκο ύ ν ό λα κ αι όλα 40 δευτ ε ρ όλεπτα. Σ ε δύο φρό σε ς 40 " κ λείνει σ υμπ ε ρα σμα τι κ ά τ ην π ρ ο σφ ο ρ ά τ ο υ Αρ ι στο τέλ η. Λινο π ρ ιν π ρ οη γο ύν ται κορυ φ αίο ι Α ριστ οτ ελιοτ έ ς τό σο στη Σορβώνη όσο κα ι στη ν Οξφό ρ δη. Είνα ι αναλ υτικότερ ο ι. Ο Θ εο δω ρα κ όπ ο υ λο ς σε 40" σ κ ισ γρα φε ί τ ο ν Αρισ το τ έ λ η. 9

10 10 Ένας από το υς ουσιαστικότερο υς Αριστοτελιοτ έ ς των κα ιρών μας, ο ελλη ν ι κ ή ς κα ταγωγ ής κα θ ηγ ητής του Πανεπιατημίου τ η ς Φλώριδας John' Απ to π στη λαμπρή μελέτ η τ ου γ ια τ ον Αριστοτέλ η δ ιατυτιών ε ι μιαν ανησυ χία : Πριν κλείσει ο αιώνα ς, αναφέρ ει ο John Ant on, θα φανεί αν στη συμ ερινή Ε λλάδα θα εξακολουθήσουν να βιώνονται θαρρα λέα κα ι α ποδο τικά σι καρποί του πνε ύ μα τ ο ς το υ Αριστοτ έλ η. Και εκφράζε ι ακό μα την άποψη ότι η αποφασιστ ι κή μ άχ η έχει ήδη αρχ ίσει. Αγα π ητο ί φίλο ι, παρόλο αυτά, παρά την αγωνία πο υ μ αο διακατέχε ι, α πο τολ μ ώ να εί μα ι α ισιάδοξο ς γ ια τη ν έκβαση αυ τής τ η ς μ άχ η ς. Ί σω ς γ ιατί τελικά π ισ τε ύω βαθύτατα στ ην α θα να σ ία του πνεύ ματος. Ί σως γ ια τί ακόμη είδα μπόρεσα να δω - τον α υ ρ ια νό άν θρωπο να έρχε ται να προϋπαντήσε ι τον Αριστοτέ λ η, Ας μη ξεχνά μ ε άλλωστε άτι η Ι στο ρ ία της Ανθρωπάτητας και η Ι στο ρ ία τ ης σ κέψης κα ι τ ης έρ ευνας κάνει αναπότρ επτα ένα κύ κ λο.. lσω ς είναι θράσο ς να α πο τολ μώ να μ ιλ ώ γ ια τ ην Ιστορ ία, ότα ν ανά μεσά μα ς τ ιμά τ η σημ ερινή συγ κέντρωση μ ε τ η ν παρουσ ία τ ο υ ο Απόστ ολο ς Βακαλόπ ο υ λο ς, για τον οπο ίο άκουσα από υπεύθυνα χείλη και από υπεύθυνους ε πιστ ή μ ονε ς, ό τι εί ναι ο Η ράδο τ ος τη ς νεώτερ ης Ε λλά δα ς. ΣΌ υ τ όν λο ιπόν τον κ ύ κλ ο τη ς Ιστορία ς, αρ χή κ α ι τ έ λ ο ς - πά λ ι δ ια π ι σ τώ νω με θ ράσος - είνα ι ο Μακ εδόνα ς Πανεπιστή μονο ς. Και γ ια τον νεα ρό μαθ η τ ή τη ς Ακαδημ ίας τ ης Περιπατητικής σχο λή ς του 40υ α ιώνα, αλλά κα ι γ ια το ν δ ιο σ τ η μ ικό ά ν θρωπο του έτους Λο ιπόν ας π ά μ ε μ αζί τ ο υ μ ε τ ο ν κα ινο ύργιο πια ριζ οσπασ τικ ό μας οπλ ισμ ό, με τ ην πα να νθ ρ ώπιν η σκέ ψη, ας πάμ ε μαζί τ ου να ακούσου μ ε όσο είναι ακό μ η καιρός τ ο ν Α ριστοτέλη, και η νεώτ ερ η περιποτητική μας φιλοσοφία ας γίνει με τ όλμη π ια και γ εν να ιό τ ητα στο δ ρόμο το υ μ έλ λοντ ος. «Χ α λ κ ιδι κ ιώτι κη β ραδυά». Π ε ρ ιε λά μ β α ν ε την ε μ φ άν ισ η τη ς Μ ικτής χο ρω δ ίας του Δήμου Πολυγύρου κ α ι του χο ρευ τι κού σ υγκροτήματο τ; του Πολιτιστικού συλ λόγου Κασσανδ ρεία ς «Η Κασσάνδρα - α ε συνε ργασ ία με τον Δήμο Κασσανδ ρεία ς, όπως επίση ς τοπ ικών λα ϊκών ο ργ ανο π α ι κτών. Δύο δε ξιώσ εις π ρο ς τιμή των σ υνέδρων αε αίθουαε ς του ξενο δο χ είου, Η πρώτη δεξίωση ήταν προσφο ρ ά τη ς οργανώτ ρια ς Εταιρείας και η δεύτε ρ η του Δήμ ο υ Πο λυγύρου. Επίσκε ψη στον χώρο του ανδριάντα του Αρισ τ ο τ έλη, στο χω ρ ιό Στάγειρα τ ης Χα λκιδικ ής. Του ς Συ νέδρου ς καλωαώρια ε ο πρό εδροι; τη ς Κο ινό τη τ α ς Στ αγ ε ί ρων Απ. Βουρβουτσιώτης παρο υαία του κοινοτικού συμ βουλίου κα ι τω ν λοιπών τ ο πι κών Αρχών. Στη συνέχ ε ια ο ομότιμο ι; καθη γητή ς τ ο υ Αρισ το τελεί ου Π α ν επ ι ατημ ί ο υ Θ εσαα λ ο νί κη ς Απόσ τ ολ ο ς Β α κ α λό π ουλο ς αε αύντομη ο μιλία του ανέφερε μεταξύ άλλω ν:

11 11 Βρισκόμαστε στα Στάνειρσ, στη γενέθλιο κωμόπολη του Αριστοτέλη, της μεγάλης εκείνης μορφής τηο ονθρωπότητας, εμπρός στον ανδριάντα του. Κάπου εδώ κοντά μας έχει ταφεί ο γίγας φιλόσοφος. " Ο τιω τ; είναι γνωστό, ο Αριστοτέλης πέθανε μετοξύ ίοψλίου -Σεηττμβρίου του 322 Π.Χ. στη Χαλκίδα, όπου αναγκάστηκε να καταφύνει από την Αθήνα μετά τον θάνατο του Μ. Αλεξάνδρου (323 π.χ.) γιο να αποφύγει τη δίωξη εχθρών του που ήθελαν να τον εισαγάγουν σε δίκη για ασέβεια. Η πραγματική όμως αιτία της εκούσιας εξορίας ήταν η αντιμακεδονική αντίδραση των Αθηναίων που εκδηλώνεται αμέσως μετά τον θόνατο του Μακεδόνα στρατηλάτη. Ο νεκρός του Αριστοτέ λη μεταφέρθηκε στην πατρίδα του και σι συμπολίτες του ανήγειραν βωμό, όπως αναφέρει ο βιογράφος του Αμμώνιος, γιος του φιλοσόφου Ερμείου και της Αιδεσίας, νεοπλατωνικός φιλόσοφοτ; (Ε' μ.χ. αιωναο), που όμωτ; διέπρεψε ως ερμηνευτής, ιδίως των αριστοτελικών συγγραμμάτων. Η αποδιδόμενη όμως σόυτόν βιογραφία του Αριστοτέλη είναι ψευδεπίγραφη. Άγνωστο λοιπόν σε ποιον ανήκει. Σύμφωνα με τη βιογραφία αυτή, οι Στσνειρίτετ; γιόρταζαν κάθε χρόνο τη μνήμη του' τη γιορτή του την ονόμαζαν Αριστοτέλειαν και ταν μήνα Στανειρίτη. Αν η είδηση αυτή του Αμμωνίου. που έζησε τον Ε' μ.χ. αιώνα, είναι συνταρακτική για την επιβίωση - ως τα χρόνια του στα Στάγειρα - της μνήμης του Αριστοτέλη, συνταρακτικότερη είναι μια άλλη είδηση 900 χρόνια αργότε ρα, ενός κοσμογυρισμένου περιηγητή, του sir Jehan de Mandeville ή Maundeville (ψευδώνυμο του Βέλγου Jean de Bourgogne), που γεννήθηκε στη Λιέγη στις αρχές του 140U οι. και πέθανε στην ίδιο πόλη στα Αυτός σπούδασε σε πολλά πανεπιστήμια της μεσημβρινής Ευρώπης και κατόπιν έμεινε ένα διά στημα στην Αίγυπτο, για να μελετήσει από κοντά τις μεθόδους των Αράβων γιατρών. Μετά την επιστροφή στην πατρίδα του περιέγραψε τα ταξίδια του και τις κατά τη διάρκειά τους θαυμαστές περιπέτειετ; που είχε, έργο το οποίο σώθηκε σε εκατοντσδεο αντίγραφα, γιατί γνώρισε μεγάλη κυκλοφορία. ώστε ο συγγραφέας του να θεωρηθεί για αιώνες ο μεγαλύτερος ταξιδιώτης του μεσαίωνα. Ποια όμως είναι η συνταρακτική του πληροφορία ; Ο Jean de Bourgogne αναφέρει ότι στη γενέτειρα του Αριστοτέλη, στο Asenigirem (π ιθανόν Astagi~ rem, Στσνειρα}, κοντά στη Θράκη και γύρω από τον βωμό, τον στημένο επά νω στον τόφο του, γινόταν κάθε χρόνο μια πανηγυρ ική γιορτή σα να ήταν "σνιοτ;", Και συνεχίζει ότι εδώ έρχονταν και συνεδρίαζαν οι "δυνατοί" του τό που, δηλαδή οι πρόκριτοι, και εδώ γίνονταν οι συνελεύσεις των κατοίκων, και όλοι τους επικαλούνταν τη συνδρομή του θεού και του Αριστοτέλη για να το υ ς φωτίσουν και να πάρουν τκ καλύτερες αποφάσε ις..αραγε στα χρόνια του Βέλγου περιηγητή, κατά τον 140 σι.. έχουμε μια ε π ι β ίω σ η αρχαίας ελλη νικής ηρωολατρείας, που διατηρήθηκε στην απομονωμέν η αυτή περιοχή της Χαλκιάκήε ή είναι μια φανταστική διεύρυνση τητ πλ ηροφορίας το υ Αμμωνίου; Πάντως είναι ανάγκη να εξεταστεί το πρόβλημα, παρά τιτ αντιρρήσεις

12 12 για αναξιοπιστία που έχουν διατυπωθεί. "Οχι μόνον η αναζήτηση της αλήθειας για τ ο πρόβλημα αυτό, αλλά κυρίως τα επείγοντα αιτήματα για τη μελέτη της απέραντης σε περιεχόμενο και προεκτάσεις αριστοτελικής φιλοσοφίας επιβάλλου ν την ίδρυση του αριστοτελικού πνευματικού κέν τρου στη Χαλκιδι κή, το οποίο είθε να γνωρίσει τις δόξες της αρχαίος σχολής του Λυκείου. Τελειώνοντας θα ήθελα να εκφράσω τ ην παρακάτω ευχή: Είθε το προσκύνημά μας αυτό στη γ ενέτειρα του Αριστοτέλη και η σύνσ δός μας στον υποτιθέμενον εδώ κοντά μας βωμό και τάφ ο του να συντελέσει, όπως γινόταν και στο παρελθόν, ώστε να ληφθούν και εκτ ελεστούν οι ορθές αποφάσεις από τουο τωρινούτ άρχοντες της Πολιτείας. των κοινοτήτων της Χαλκιδικής και από τα αξιότιμα μέλη της δραστήριας "Ιστορ ικήτ; και Λαονραφ ικής Εταιρείας" τ ης για την ίδρυση του κέντρου αυτού. Κατά την εναρκτήρια μέρα των Εργασιών ετίμησαν με την παρουσία ταυς από τις θρηακευτικές Αρχές ταυ τόπου ο σεβασμιώτατας Μητραπαλίτης Ιεριααού - Αγίου Όραυς και Αρδαμερίου κ. κ. Νικόδημοξ, α εκπρόσωπας ταυ σεβασμιωτάτου Μητραπαλίτη Κασσανδρείας κ.κ. Συνεσίου και α ηγαύμενος της Ι. Μονής Αγ. Αναστασίας, από τις πολιτικέτ; Αρχές α Υ πουργόξ Βόρειας Ελλάδας Στ. Παπαθεμελής, α Ναμάρχης Χαλκιδική; Γ. Κίρκας, α βουλευτή; Κ. Τσιουπλάκης, όλοι αι δήμαρχοι του Νομού, κοινοτάρχες, α διοικητής Χωροφυλακήι; Χαλκιδικήξ, εκπρόσωποι των λοιπών στρατιωτικών Αρχών, ταυ Δικαστικού Σωματοξ, πολλοί εκπρόσωπαι παλιτιστικών φορέων ταυ Νομού και μεγάλο; αριθμό; συνέδρων. Στην επίσημη έναρξη ταυ Συμποσίου ταυ ς Συνέδραυς προσεφώνησε α πρόεδρος της Οργανωτικήτ; Επιτροπήτ; και της Οργανώτριατ; Εταιρείας δικηγόροτ; Βασίλειος Πάππας ενώ χαιρετισμό απηύθυναν α εκπρόσωπος ταυ Σεβ, μητροπαλίτη Κασσανδρείατ; κ.κ. Συνεσίου και α Πρόεδρος της 'Ενω σης Δήμων και Καινοτήτων Χαλκιδικής Βασ, Βασιλάκηξ, δήμαρχοι; Πολυγύρου, Την έναρξη των εργασιών κήρυξε ο Νομάρχης Χαλκιδικήξ, ενώ κατά την απογευματινή συνεδρίαση της πρώτης μέρας κήρυξε και τυπικά την έναρξη των Εργασιών α Υ.Β.Ε. Στ. Παπαθεμελής. Προηγούμενα διαβάσθηκαν από ταν πρόεδρο της οργανωτικής Επιτραπής χαιρετιστήρια μηνύματα πρας τα Συνέδριο. σα σχετικά κείμενα της προσφώνησηξ, τω ν χαιρετισμών και των μηνυμάτων δημοσιεύονται παρακάτω). Τα Υπουργεία Πολιτισμού και Επιστημών εκπροσώπησε α Θεοχάρητ; Προβατάκηξ, Πραϊστάμενος της Λαϊκής Τέχνης και Ζωής της Διεύθυνσης Λαϊκού Πολιτισμαύ ταυ Υπουργείου Πολιτισμού και Επιστημών.

13 13 Ο καθηγητήτ και Ακαδημαϊκός Κωνσταντίνος Δεσπ:οτόπουλος ΟΠρόεδρος της Ιστορικήτ και Λαογραφικής Εταιρείας Χαλκιδικής και της Οργανωτικήτ Επιτροπήτ, δικηγδροτ. Βασίλειος Πάππας. Ο καθηγητή; και ιστορικός Απόστολος Βακαλόπουλος

14 14 Στην εναρκτήρια συνεδρίαση του Συμποσίου ο πρόεδρότ; τητ; καθηγητήτ; Απόστολοι; Βακαλόπουλος σημειώνει μεταξύ άλλων: Αποδεχόμενος με έκφραση ευχαριστιών την τιμή της προεδρίας της πρώτης συνεδρίασης για τον Αριστοτέλη αισθάνομαι την ανάγκη, αφού πρώτα συγχαρώ τη δραστήρια και φιλοπρόοδη "Ιστορική κσι Λαογραφική Εταιρεία της Χαλκιδικής" για την οργάνωση της σημαντικής αυτής μας συνόδου, νόπευθύνω το "καλώε; ορίσατε" σε όλους σσα, "Ελληνες και ξένους, που ήλθατε να τιμήσετε τον μεγάλο μας φιλόσοφο, και να ευχαριστήσω ιδίως τους εκλεκτούς συνέδρους, που με τις ανακοινώσεις τους θα φωτίσουν σσφα λώς ορισμένες απόψεις της φιλοσοφίας του και θα όιευρύνοον τιο γνώσεις μας επάνω σόυτήν. Δεν είμαι βέβαισ ούτε φιλόσοφος ούτε ειδικός ερευνητή; της φιλοσοφίας του Αριστοτέλους, αλλά ας μου επιτραπεί νόναφέρω λίγα μόνο για τιο μικρές μου σχέσεις με το έργο του ως εκδήλωση τιμής και θαυμασμού μου προς τον αρχαίο σοφό. Την πρώτη γνωριμία μου με κείμενα του Αριστοτέλη ( π.χ). τον ιδρυτή της χωριστής από την Ακαδημία του Πλάτωνα σχολής, του Λεικείου ( π.χ.) την έκαμα ως φοιτητήο της Φιλοσοφικής Σχολής του Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης, όταν ο μσκαρίτητ καθητητής της κλασικής φιλολογίας Νικόλαος Παπαδάκης σε φροντιστηριακά ίου μαθήματα ανέλυε την πολιτική του φιλοσοφία από εκλεκτά αποσπάσματα των "Πολιτικών" του, κείμενα ξέχωρα από τ«; 158 "Πολιτείες", δηλαδή τιτ; μελέτες για τα πολιτεύματα των αρχαίων ελληνικών πόλεων, τις οποίες είχε συγγράψει. ΑπΌυτές σώθηκε, όπως είναι γνωστό, μόνον η "Αθηναίων Πολιτεία", έργο με τεράστια σημασία για τις πολιτικέτ; του ιδέες και τα διδάγματα πολιτικής αγωγής στους επινενομένοψα, έργο που με είχε εντυπωσιάσει στα εφηβικά μου χρόνια. Οι σχέσεις μου έπειτα με την Αριστοτελική πολιτική φιλοσοφία διακόπηκαν, με την ειδίκευσή μου στην υστεροβυζαντινή και νεώτερη ελληνική ιστορία. Μολαταύτα μελετώντας την εποχή των Παλαιολόγων ( ), ιδίως ως την εποχή των ησυχαστικών ερίδων ( ), παρατηρούσσ τη νέα ορμή για τιτ αριστοτελικές σπουδές, που άλλωστε αποτελούσαν και σπουδαίο έρεισμα για το φιλοσοφικό οικοδόμημα τ η τ; Εκκλησίας ματ. Είναι γνωστές επίσης οι οξείες φιλοσοφικές συζητήσειτ; μεταξύ αριστοτελικών και νεοπλατωνικών που σημειώνονται στην Ανατολή και στη Δύση και ιδίως στον ελληνικό χώρο κατά τον 150 σι, με πρωταγωνιστέςτον Γεώργιο τον Σχολάριο, τον μετέπειτα πρώτο πατριάρχη μετά την "Αλωση, και τον νεοπλατωνικό φιλόσοφο Γεώργιο Γεμιστό ή Πλήθωνα. Είναι γνωστό βέβαια ότι ο Αριστοτέλης, ο νιοι; του Νικομάχου, γιατρού του Αμύντα Β', βασιλιά της Μακεδονίας, από την εποχή ακόμη που φοιτούσε στην Ακαδημία του Πλάτωνα είχε ορισμένες αντιρρήσεις για ορισμένες αρχές τικ φιλοσοφίας του διδασκάλου του, αλλά η φιλία τους

15 δεν δια ταράχθηκε και στην εποχή τους αυτ ή ανάγετα ι η ρ ήσ η του Α ριστο τ έλ η "φίλος μεν Πλά τω ν, φ ιλτάτη δε η ολήθειο " ή όπως το μετέφεραν οι Λατίνο ι " Amicus Plat o, magis amjca veritas". Τις σχ έσ ε ις τ ου προς ταν δάσκα λό του τις απε ικ ονίζ ει η χα ρα κ τ η ρ ιστι κ ή φράση του στα " Η θ ι κά" (Α ', 6 σ ) " δ υο ίν γσ ρ ό ντα ιν φίλοι, όσιον προτιμάν την αλήθ ειαν". Οι διαφ ορ ές Αριστατέλους κσι Π λά τωνο ς ξσνα συ ζ η τα ύντα ι με θ έρ μ η κα ι πάθος κατά τους δ ύο τελευ ταίο υς α ιώνες του Β υ ζα ντ ίο υ τον 140 και 150 ο ι. οπό τ ε παρουσιάζεται στο προσ κήνιο τη ς Ι στο ρίας ο νε οπλατ ων ικός ελληνο λά τρης φ ιλόσοφος Γ ε ώργ ιο ς Γεμιστό ς ή Πλήθων (κατά τη μ εταφορά τους ονό ματός το υ στη ν αρ χαιοελληνική με πα ρά λληλ η σ υνα ισθηματική προσέγγιση π ρο ς το Πλάτων), ο οπο ίο ς ωθο ύμενο ς α πό παθ ολογ ική λα τ ρ εία προς τον 0 μόη χό του αρχοίο φιλόσοφο σοννράφ ε ι κο ι πορουσιάζει στη σύνοδο τητ Φ/(ωρ εντίος τα 1439 γ ιο τ ην ένωση των δύ ο Ε κ κ λ η σ ι ών, ο ρ θ ό δ ο ξ η ς κα ι ΚΟ θολική ς, το δοκίμ ιό του " Περί ων Αρ ιστο τ έλης π ρο ς Πλά τω νο δισφέρεται ", με τα ο ποίο τοποθετ εί τον Π λάτ ω να πιο ψη λά α πό τ ο ν Αρ ιστοτέλη. Π ώς εξηγε ίτα ι η θέση αυ τ ή του Γ ε μ ιστο ύ ή Π λ ήθ ωνο μέσο στην φογ ική εκείν η περίο δο τ η ς πα ρ α κμ ή ς του Β υ ζα ν τ ίο υ, κατά την οπο ία σ κλαβ ώνονται σι ελλ ην ι κ ές χώρ ες, η μια μετά τ ην άλλη, από τον Το ύ ρ κ ο επ ιδρομέα; Απ ελπ ι σμένος ο φ ιλόσοφος αυτός από την ακαταστασία κα ι τ η σύγχυση που εηικρα τ εί στον ελληνικό χώρο έχ ει την ιδ έα ότ ι για τ η σω τ η ρ ία του έθνου ς οι Έλλ η νες π ρ έπε ι να στηρ ιχθούν με π επο ίθ ησ η στκ δικές του ς και μ όνο δυ νά με ις κ αι νό πο βλέ ψουν σ τα αρχα ία πρό τ υπα, στους αρχαίο υς ηρ ο νόνοικ του ς. Δυσπιστε ί στι ς σωσ τικές προσπάθ ει ες το υ μικ ρ ο ύ π ια βυζα ν τινο ύ κρά τους και σαυ τήν ακό μ η την Εκκ λησία. Τις ν έ ε ς δ υνά με ις τ ιτ; αναζ ητε ί στον αρχαίο ε λλ ην ι κό κόσμο κα ι στρέ φετα ι π ρ ος μ ια ανα β ίωση κ α ι α υτ ή ς ακόμη τ ης α ρ χ α ίας ελ ληνικ ής θρησκείος, βυθ ίζετα ι δηλοδή βοθμ ιο ίο σένσ νεοπλο των ικό μ υ στ ι κισ μό, ο ο ποίος ό μωτ; τον οδηγεί σε αντίθεσ η και ρ ήξη με την Εκ κλησία, που πλαισιών ε ι τ η διδασκαλ ία τ η ς μ έσα στ ην αριστ οτελ ική φιλοσοφ ία κ αι η οπ οία το ν καταδ ικάζει με το στό μα του νέου μετά τ η ν ' Αλωση πατριάρχη Γ εν να δίο υ του Σχολαρ ίο υ ονο μάζοντσ τ; τον Ν έον Ι ο υ λια νό. Ακολουθο ύν τα χρ όν ια της σκ λαβιά ς, ο ι έρ ιδ ες καταπαύουν, ο κόσ μος τ ων πνευματικ ών ανθρώπων π ερ ιορ ίζ ετα ι σε α σήμαντ η μ ε ιο ψ η φ ία κα ι το σκοτάδ ι σ κεπάζ ε ι τ ην Ελ λά δα. Και μ έσα στα χ ρό νια αυτά στκ τοιχογραφ ίες ορισ μ έ νω ν εκ κλη σιών, τόσο στην η πε ιρωτι κ ή Ε λλάδα, όσο και στη Μ. Ασ ία παρο υ σ ιά ζο ν τ αι μονο ια σμ ένες δ ίπλα-δ ίπ λα ο ι μ ορφέσ το υ Αριστοτέλη και του Πλό τωνος, καθώς κα ι άλλων αρ χα ίω ν Ελλ ήνω ν σ οφών πο υ θεω ρ ή θη καν ένα είδο ς ε ξ ιδα ν ι κ ε υμ έ νων "αγ ίων", γ ιατί μ ε τη διδασκαλ ία τ ο υ ς προπα ρα σκεοο σαν κατά κάποιο τρόπο τ η ν εμφάν ιση τ ο υ Χρ ιστιανισμού κα ι τον βο ήθη σαν αργό τερα στ ην εν ίσχ υση ή θεμελίωση τ ω ν δογμ ά των τ ο υ, μία συν ή θε ια που επιβίωσε μ έσα από τι ς κλα σι κέ ς ανα μνήσει ς του Β υ ζα ντ ίο υ, συνήθε ια π ο υ δ εν τ ά ραζε κα θ όλο υ τα α ισθ ήμα τα τ ω ν ευ σ εβών χ ρισ τιανών. 15

16 16 Η αριστοτ ελική φιλοσοφία παραμένε ι κα ι σ ή μ ερα έ να ολοκλη ρω μ ένο σύσ τ η μσ ιδ ε ών κσι επ ιδ ρά ακάμη στη σύγχρανη σ κέψη. Όπως παρατ ηρήθ η κ ε, τ κ αριστοτ ε λικ ές σ κέψ εις τις βρίσ κο υμ ε σε δ ιεθ ν εί ς επιστημονικούς όροικ, ό πως Π.χ. στ η ν έwο ια πο υ χ ρη σιμοπο ιε ί ο ο ι κονομολόγος μ ιλώντα ς για τα "δ υ να μ ι κό " τη ς β ιομηχaνία ς. ο φ υ σικός γ ια την ύλη κα ι εν έργε ια, ο ψυ χολόγο ς γ ια τις ψυχικές λειτ ουργίε ς, ο μαθ η μ α τι κός γ ια το " σ υ νε χέ τ;", για το "δυνάμ ε ι " κα ι "ενέργε ίσ" ά πειρ ο, ο ιστο ρι κό ς γιο τη ν ε ξε λι κτική θεωρία Κ.σ. Κ. Κ α ι τώρ α β ρ ίσκομαι στ η ν ευχ άρ ιστη θ έση να πα ρακ αλέσω νσνε βούν στο βήμ α δ υο διακεκρ ιμέ νοι φιλόσοφοι, τ ό σο γνωστο ί στο ε λλ η ν ι κ ό και ξένο ΚΟΙ νό, ώσ τε να παρέλκε ι η ανάγκ η να το υ ς παρουσιάσω αναλ υ τικά. Το ν απολογ ισ μό των Ε ργα σιώ ν έ κα νε ο καθηγη τήτ; κα ι ακ αδημα ϊκότ; Κω νσ τ α ντ ί νο ς Δ εσ π ο τό π ουλο ς ο οπ ο ίος ανέφερε τα εξής: Ο απολο γισμ ός του συνεδρίου α υ το ύ μπορεί να ομ ο λογηθή ό τι ε ί να ι θετικ ό ς. Πρώτα λέγω ας αρχίσουμε τον απολογισμ ό από τη ν άποψη του υποκ ειμ έ νο υ, πο ιοι δ ηλα δ ή έχο υ ν μετάσχει εις το σ υν έδριο ε νεργ ά. Εκπροσωπή θηκε τα ανώτατα Πνευματικά 'Ιδρυμο τηε Ελλά δο " η Ακ αδημ ία Αθηνών, και μάλ ι ατ α με τράπα παλύ αρμάδια, α Ακαδημαϊκ ά ς τη τ; έ δρα ς Ιατορία τητ; Φιλααο φία ς, η διευθύντρια ταυ Κέντρου Ε ρ ε ύν η ς της Ε λλ η ν ι κ ή ς Φιλοαοφίας και ο έ ξ ο χ α ς αυνεργάτης ταυ Ε λλ η ν ι κα ύ Γλωαααλαγικαύ Κ έντραυ της Ακαδημίας κα ι νομίζω ό τι ανταποκρίθηκαν κα ι οι τρεις στις αξιώσ εις που ήταν θεμ ιτό να έχ ε ι απέναντί το υ ς το συνέδριο. Εκπροσωπήθη κε επίσης κατά τρόπο ένδοξο κστεξοχή τα Π α νεπ ιστ ή μ ια Θεσσαλονίκη ς. Ο ο μά τ ιμα ς καθηγητής κ. Βακαλό πσυ λας. η τα κτική καθηγήτρια κ. Βα λαλά κα ι τάαο ι άλλσ ι κ αθ η γ η τ έ ς επίαης του Πανεπ ιστημίο υ Θεσσα λονίκη ς, πο υ μ ε τις α νακ οιν ώσεις το υ ς έδ ε ιξαν τ η σο βα ρό τ η τα κα ι την περιωπή του Παν επιστημίου αυτο ύ. Ε κπ ροσωπήθηκε πο λ ύ επά ξ ια επίση ς το Π α ν επ ιστ ή μ ιο Ι ωαw ίνων από το ν καθηγητ ή κ. Β. Κύρκο και δε ν θα παρα λείψ ω να προσθέσω ό τι ε κπρο σωπ ήθη κε και η Ε λλ η ν ικ ή α/ιλοσο φ ικ ή Εταιρε ία από τον επίτιμο πρό εδρό τ ης, τ ην ταπε ινό τ η τά μ ου, κ αι α πό τ ην εν ενεργ εία πρόεδρο την κ. Βα λα λά. Κ αι άλλοι ω ς άτομα ή ω ς εκπρό -. σωπο ι κάπ οιω ν ιδ ρυ μ άτ ων πα ρήλασα ν εδώ και συνέβαλαν θ ε τικά ε ις τ ην επ ι τ υ χ ία τ ο υ συ νεδ ρί ο υ. Ό, τι ό μ ως κυρ ίως χαρα κτηρίζει τ ο συνέδρ ιο, δ εν είνα ι μόνο η επιτυχία στην υποδο μ ή τ ο υ που υπήρξε εξαίρετη και αξ ίζ ει πάσα τιμή γι Όυ τήν στην οργανω τική επ ιτ ροπ ή το υ, ε ίνα ι κ αι η ατμ όσφαιρ α πο υ δ η μ ιο ύρ γ ησ ε κ αι η αν τ απόκρισή του στ ις π ρ οσ δ ο κ ίες τ η ς π εριοχής, ε νωμ έν η ς γεωγρ αφ ικά με τη σ ύν θ ετ η έννο ια, δηλαδή με τ ην ανθρώπινη και ιστ ο ρι κ ή κ α ι διοικητική έκφρο σ ή της. Κα ι η παρου σία η αδ ιάλ ειπ τ η των διο ικητικών εκπροσώπων τ η ς Χαλ -

17 κ ιδ ι κ ή ς, ε ίναι ομ ο λογου μένως συ γκ ινη τι κή. Α υ τ ή ίσω ς δ ίνε ι μεγαλ ύτερο τό νο, ώστ ε να πούμ ε ό τι επάξ ια τιμ ήθη κε το γέwημα τ ων Στa γ ε ίρ ων κα ι θ ρέμ μ α των Α θ ηνών κα ι ο ι κου μ εν ι κ ό πνεύμα, Αρ ιστοτ έλ η ς. Α λλ ά χ ρ ε ιά ζε τ α ι και μια α πο γρα φ ή των επιτ ευ γμ άτ ων τ ο υ. Εί χ αμ ε 20 α να κ οιν ώσ ει ς συνο λ ικά. Δεν μπορώ να ισχ υ ρισθ ώ ό τι όλε ς ε ίχα νε τ η ν υ ψη λ ή πνευματική στάθ μ η που τα ιριά ζει στο π νε υ μ ατι κό μ έγεθο ς,.0 Αριστοτέλ η ς. Οι περισσότ ερ ες ό μ ω ς το είχαν και γ ι ' αυ τ ό επαληθ εύετα ι ο αρχικός ισχ υ ρ ι σμό ς ότι ο απ ολ ο γισμός του συ νεδ ρίο υ είν α ι θ ετι κ ό ς. Είχαμε στον τ ο μέα τ η ς επιστημολογ ία ς και τ η ς γνωσιοθ εωρίας ανακοινώσε ι σ επιστ ημ ο νι κά ε μ πε ρ ισ τ α τ ω μέ νες, όπ ως του Κ. Α υ γ ε λή, τ α υ Κ. Ανδρ ε ό πο υλ ο υ, της κ. Τσ ούνα, τ ου κ. Β ιρβιδά κ η και το υ κ. Ν τε λ άπο υ λ ου. Ό λ ε ς ή. ταν α ντά ξιε ς τ ο υ συ νε δρίου. Είχαμε αναφορ ές στ κ; ε ιδ ι κέ ς ε πιστ ή μες τ ου Α ριστ ο τ ελ είο υ κ όσμου κ αι ε ιδ ικό τ ερα γ ιο τ ην αστρονο μ ία, για τ η μ ετ ε ωρολογ ία, γ ια τ η ν α νθρωπ ο λο γία του Αριστ ο τέ λ ο υ ς. Είχαμ ε κα ι μια ανα κο ίνωση γ ια τη ρ ητορ ικ ή τέχ ν η κ αι θυ μάστε πόσο ζω η ρ ές συ ζητ ήσε ι ς προ κάλεσε, πιστ οποιη τι κό της επ ιστημον ι κής το υ νομ ιμότητα ς, είχαμε μ ια ω ρα ία κρ ιτική των α'ξι ώσεων νεοτέρ ων φ ιλοσ όφων να α ντ ιπα ραταχθο ύν προς τ ον Α ριστοτ έλ η, κ αι συγκεκρ ιμένα δ ύο πολ ύ διάση μων φιλο σόφω ν το υ α ιώνα μ α ς, του Heidegger κα ι το υ Karl Po pper. Η κ. Βα λαλά κα ι ο κ. Δ ημητρ ά κ ο ς μ α ς έδωσα ν μια ω ρα ία κρ ιτικ ή των αξιώ σεων αυ τ ών κα ι έδ ε ιξα ν τη μ εγαλοσύν η κα ι τ η ν ανυπ ε ρ β λη σ ία θα έλεγα του Αριστοτ έ λη, Είχαμε σήμ ερα κα ι ης ωρα ίες αυ τ έ ς υπομνήσεις τη ς παρουσ ία ς τ ο υ Αριστο τ έλη στην τ έ χνη, τη ς εποχ ής τη ς Του ρ κ ο κρατία ς π ρο πάντω ν κα ι έπε ι τ α. Ανα φέρο μαι ιδ ια ίτ ε ρα στη ν εμ περ ιστα τωμ έν η συναρπαστικ ή και συ γκ ιν ητικ ή α να κο ί ν ωση το υ κ. Προ βα τ ά κ η και μ πορώ να πω ότι αυτή δ ί ν ει κα ίρ ια απά ντ ησ η στ ο ο ξύ π ρ ό β λ ημα π ο υ ε τ έθ η α π ό τ ον ε κ π ρό σ ω π ο τ η ο ε κκ λ η σ ίας, γ ια τ η σχ έ σ η τ ηο θρ ηο κ ε ία ς και τ η ς φιλοοοφία ς. Υπάρχε ι ω πρόβλημα. Κ αι οι τ ελ ευ τα ί ες παρα τ η ρ ήσ εις το υ κ. Β α κ α λ ό π ο υ λο υ σχετικ ά μ ε ταν όρ ο,,' Ε λ λ η ν " μα ρ τυ ρο ύν πόσο υπή ρχε α υτ ή η α ντινο μ ία, α λλά υπερνικήθηκε γόνιμα στην ιστο ρ ία. Το απέ δ ε ι ξαν κ α ι ό σα είδαμε στις εικ όνε ς πο υ εκφρά ζουν τ η ν ψυχολογ ία το υ λα ού. Ήδ η σ τ ο ευαγγέλιο το υ Ιωάwου υπά ρχε ι η αντ αύγ ε ια τ ης φιλοσο φ ίστ; τ όσο έντο να, α λλά τ ο πρό βλ η μα π αραμένε ι κα ι κάθε τόσο υπο τροπ ιά ζ ε ι. Ε δώ α ς μα ς επ ιτ ραπ εί μ ια πα ρ έ νθ εση, η ο πο ία δεν ε ίνα ι α πολογισμός: να ε ί μ α ι α κ ό μ η πι ο α ισιό δο ξ ος και α πό τ α ν Κ. Β α κ α λ ό π ο υ λο, ό σο αφ ορά τ η ν π α ρο υ σ ία το υ Ε λ λ η ν ι σμ ού. Στο συνέ δ ρ ιο γ ια ων Αριστ οτ έ λη π ρ οβλ ή θ η κ ε κα ι μ ιο άλλ η αν τ ίθ ε ση, μια αντίθεση μ εταξ ύ ε ι δική ς επιοτή μη ς κο ι φ ι λ ο ο ο φ ί α ς, π ου υ π ή ρξε πολ ύ ζωντ ο ν ή στην α ρ χ αι ό τη τ α. ' Ο τ α ν δ ια β ά ζ ει κ αν ε ίς το " π ε ρί αρχ α ίη ς ι η τρικ ή ο " ταυ Ι π π οκ ρά τους βλέ π ε ι ε κεί π ό σο η ια τ ρ ι κή ε π ι σ τ ήμη δ ιεκδ ι κεί ανεξαρ τη σία και 17

18 18 υπεροχή προτ; τη φιλοσοφίσ. Και βέβαια η φιλοσοφία αισθανόταν και αυτή κάποια δικαιώματα υπεροχής. Στο πρόσωπο λοιπόν του Αριστοτέλη είχε οργανικά ψτιερνικιθεί αυτή η αντινομία, διότι υπήρξε ο Αριστοτέλης ταυτόχρονα και φιλόσοφος και επιστήμων. Η κρίση στη Σχολή ταυ εμφσνίσθηκε μετό το ν Θεόφρσστο.. Εως ταν Θεόφραστο ήταν όλα ενωμένα. Όταν όμωτ; αντί να εκλεγεί ο Εύδημος ο Ρόδιοσ, εκλέχθηκε ο Στράτων ο Λαμψακηνός, παραμελήθηκε η μεταφυσική ροπή τ η ο φιλοσοφίας, με κάποια μονομέρεια προς την επιστημονική υλική έρευνα. Και ας μου συγχωρεθή να πω ότι και στο συνέδριό ' μ α ς λιγάκι παραμελήθηκε η μεταφυσική. δεν υπήρξαν δηλαδή ανακοινώσειςνι'αυτήν. Μόλις του κ. Καραγιάννη η ανακοίνωση έχει αγγίξει θέματα γνήσιας μεταφυσικήο. Η μεταφυσικήας ελπίσουμε ότι θα είναι θέμο ενός μελλοντικού συνεδρίου. Όπως σωστά στην αρχή τηο συνεδρίασης η κ. Κελεσίδου υπενθύμισε, η φιλοσοφίσ δεν είναι κάτι ολοκληρώσιμο μέσα σε ένα συνέδριο, ώστε να σφραγίσουμε τα βιβλία και να πούμε: "ιδού το σώμα της φιλοσοφίας"! Ο συνολικός απολογισμός είναι θετικότατος και επαναλαμβάνω ότι το συνέδριο ήταν ριζωμένο στη γη τηο Χαλκιδικής που έδειξε ένα σκίρτημα γνήσιο για να διεκδικήσει μια αποστολή Πνευματικού Κέντρου της Ελλάδος, ή σν θέλετε τηο ακραίας αυτήο περιοχής τητ; Ευρώπης, σε μια περίοδο που μεγάλα προβλήματα βαραίνουν και την Ευρώπη και ταν Ελληνισμό! Η Ευρώπη, η πολυεθνική, σαυτή την τάση προς ενοποίηση, που έχει ετιιβληθεί από ορισμένη ιστορική συγκυρία ακαταμάχητη, θα αντιμετωπίσειηροβλήματα κρισιμότατα, διότι ο πολ ιτισμ ό ς ως τώρα δεν ήταν ευρωηαϊκόο: σε ο ρισμένη φάση ήταν ευρωηαίκοο, αλλά σε άλλες καίριες φάσεκ ήταν γαλλικός, γερμανικότ; αγγλικός, ιταλικός, ελληνικός και εκεί εμείς οι αισιόδοξοι, πιστεύουμε ότι η Ελλάς έχει μια αποστολή να δώσει προς την Ευρώπη, ένα κοινό παρονομαστή πνευματικότητας και ότι η Χαλκιδική ίσως περισσότερο από τους Δελφούς είναι προορισμένη για την αποστολή αυτή, η Χαλκιδική που είναι δεμένη με τους νεώτερους αιώνα; του Ελληνισμού και με τους αρχαίους, ενώ οι Δελφοί από τον καιρό του Ιουλιανού δηλώθηκε ότι έχουν εκπληρώσει και εξαντλήσει την αποστολή τους,μία αποστολή άλλωστε και κάπως αμφίβολη, και όχι συνολικά εκφροστική τητ ελληνικής τιρσνματικότητας. Λοιπόν η Χαλκιδική που περιέχει το Άγιο Όρος και που περιέχει τα Στάνειρα, σύμβολο του οικουμενικού πνεύματος 'Άριστοτέλης", έχει ένα ι στορικό προρισμό έξοχο. Και εύχομαι ο ενθουσιασμόςαυτός, ο τόσο υψηλός, που διακατέχει τ ο υ ς εκπροσώπουςτων κοινοτήτωναλλά και τους άλλους κα τοίκους και τους λογίους της Χαλκιδικής, υπό τη σκέπη του Αριστοτέλη, να απολήξη σε λειτουργία του γεωγραφικού αυτού χωρίου που θα τ ιμ ήσ ε ι όχι μόνο τον εαυτό το υ αλλά όλο τον ελληνισμό και θα υπηρετήσει την Ευρώ- πη. Με την ευχή αυτή κλείνω αυτή τη σύντομη έκφρσση των εντυπώσεών μου απα το συνέδριο.,

19 19 Το κ λείσιμο των Εργασιών του Συμποσίου έγινε απ ό τ ον πρόεδρο τη τ; Οργα νωτι κή ς Επιτροπής και τητ; Οργανώτ ρια τ; Εταφείας, δ ικ ηγό ρο Β α σ ί λειο Πάππα π ου εί πε : Το Δ ε ύ τ ερ ο Π α ν ελλήνιο Συ μπόσ ιο τη ς Ε τα ιρ ε ία ς μας έφθασ ε στο κλε ίσιμ ό του. Σχ εδ ιά ζον τα ς ένα ν πολ ύ σύντομο απολογισμό, εκφ ράζω τι ς θερμές ε υ χαρισι ίες ί ο υ διο ικητικού συμβουλίου της Ιστ ορική ς και Λα ογραφ ικ ής Ε τ α ι ρε ία ς Χαλκιδικ ή ς, της Ο ρ γα νω τικ ής Ε π ιτρ οπ ή ς κ αι τις δικές μο υ γιο μια ακ ό μη φ ο ρά στο υς πολύτιμους συνεργάτε ς και φίλους πο υ βοήθησαν να φθόσο υ με επιτυ χώς στο πέρα ς του Συμποσίου μ α ς. Ε ιδ ι κ ό τ ε ρ α γ ια την ευγενι κή και ουσ ιαστική συ μμετ οχή τ ους ευχαριστώ ολόθερμa : Την Α κα δ ημία Αθ η νών πο υ έκανε έν τονη την παρουσία τ ης στο συ μπόσ ιό μα ς με τη μ ο ρφή τ ο υ σεβαστού καθηγητή κα ι ακοδημαϊ κού Κ. Κωνσταντίνου Δε σπο τό πο υ λ ου και μ ε άλλους άξιους συνεργάτες τηα. το Αρ.ιστ ο τέλ ειο Πα ν επιστ ήμ ιο Θεσσαλο νίκης. το Πα ν ε πισ τ ή μιο Αθ ηνών κα ι τ ο Πα νε πι στ ή μ ιο lwawivwv μ ε μ ια ομάδα εκ λεκτών κα ι αξ ιόλογων Π α ν ε πιστη μια κ ών δασκάλων, τ η ν Ελλη νι κή Φ ιλοαοφ ι κ ή Ε τα ιρ ε ία μ ε τ η ν Π ρ ό εδρ ό της καθηγήτρ ια το υ Α.Π. Θ. κ. Τερέζα Π ε ντ ζοπο ύλο υ -Β α λα λά στην οποία το σ υ μπό σ ι ό μα ς οφείλω να ομολογήσω ότι χρ ωστάει πολλά ν ι α υτό κα ι τ ην ευ χα ρ ιστώ ι δ ιαίτερο, το Κ έ ντρο -Ερευ νος τ η ς Ε λ λ η νι κ ή ς Φι λο οο φία ς τ η ς Ακαδημ ίο ς Αθη νών, το υ ς δ ια κεκ ρ ιμ ένο υς επ ισ τ ήμονες - προέ δρους τ ων σ υνεδριάσεων κα ι ε πιτ ρ έψτ ε μ ου να Ευχαριστήσω ιδιαίτ ερα το ν σ ε βα στό ο μό τ ιμ ο καθηγητή του Α. Π. Θ. κ. Απ ό οτολο Βα καλόπο υλο γ ιο τη ν άψογ η ο πό κάθ ε όποψη διεύθυ ν σ η τ ω ν συζητήσεών τ ο υ ς, όλου ς τ ους εισ ηγ ητές ο ι ο ποίο ι μ α ς έ δωσαν ο κ αθέ να ς κο ι μ ια ι δια ί τ ε ρ η κα ι π ολύ α ξ ιόλογη ε π ισ τ η μ ο ν ι κ ή νότα σ το α ντικ ε ίμ εν ο της Αρ ιο το τ ε λι κ ή ς Σ κ έ ψ η ς που διαπραγματεύτηκαν, τους αγαπητο ύ ς μα ς γραμ ματ είς, τους α ριστο ύχους τελε ιόφο ιτ ου ς όλω ν των λυκείων τ ης Χα λκιδικής πο υ α παδέχθ ηκο ν τη ν πρ όσ κληαή μα ς νο τα υς φιλο ξ ενήαουμ ε ατις εργασίες τ ου συ μπ οσ ίο υ, τον γνωστό σκηνοθ έτ η Ν έσ το ρα Μά τ σα για τ ην ωρα ία τα ιν ία του κο ι τ η μεστή προ λόγισή της κα ι του ς εκπροσώπο υς τω ν πο λιτιστικών σωματ ε ίων τ η ς Χαλκ ιδικής. Θεωρώ ακό μη υ π ο χ ρ έω σ η να ε υχα ρισ τ ήσω επώνυμα του ς παρ α κάτω φ ο ρ ε ίς και ά τ ο μ α π ου μ ε την η θ ι κ ή α λλά και υ λική σ υμπαράσ τασή τ ου ς σ υνέβα λαν σ τ ην υ λοπο ί ησ η τω ν εργασιών του Σ υμπο σίου. Ε ίνα ι η π αρ ου σία τη ς Ε κ κλ η σ ία ς με τον σεβασμιώτατο μητρ οπο λίτ η Ι ερ ισσο ύ κ. Νικόδημο, του ηγούμ ενου της Ι.Μ. Αγ. Ανα στα σία ς και το υ ε κπροσώπου το υ σε βασμ ι ώτα τ ο υ μη τρο πολ ί τ η Κασσανδ ρ ε ίας Κ. Σ υ νεσ ίο υ πο υ απη ύθυνε και χαιρ ετισμόν. Ε ίνα ι τα Υπο υ ργεία : Π ολ ιτισμού και Επ ισ τ η μ ών πο υ ε κ πρ οσωπή θ η κε ε πίση μ α από το ν κ. Θε α χό ρ η Π ρ ο β α τ ά κ η, Πρ οϊστάμεν ο τ η ς Λα ϊ κή τ; Τ έ χν η ς και Ζω ής τ ο υ ί δ ιου

20 20 Υπουργείου, και τα Υπουργείο Βόρειας Ελλάδας με την αυτοπρόσωπη παρουσία του Υπουργού Κ. Στέλιου Παπαθεμελή που απηύθυνε και χαιρετισμό προς το συμπόσιό ματ. Είναι η Νομαρχία Χαλκιδικής με την παρουσία του Κ. Νομάρχη ο οποίος και κήρυξε την έναρξη των εργααιών. Είναι όλοι οι δημο τικοί άρχοντες του Νομού μας οι οποίοι μάλιστα παρακολούθησαν αν~λλιπώς όλες τιο συνεδριάσεις. Επώνυμα αναφέρω τον πρεσβύτερο όλων, τον πρώην δήμαρχο Πόλυγύρου κ. Αθ. Καραγκάνη. Θερμές ακόμη ευχοριατίες οφείλουμε ατον Δήμο Πολυγύρου για την προαφορό δείπνου, την αξιάλογη μικτή χορωδία του ίδιου Δήμου, το εκλεκτό χορευτικό συγκρότημα του Πολιτιστικού Συλλόγου Κασσανδρείσς με την αρωγή του Δήμου Κασαανδρείας, τον κ. Δημ. Πόρτολο της Εταιρείας Ελληνικοί Λευκόλιθοι. την Τράπεζα Κρήτης, την Ηείίεκ ρο-διεθνή. Εκθεση Θεασαλονίκης, τους επιχειρηματίες κ.κ. Κορρά και Τσάνταλη, ενώ τελευταίο άφησα τον Κ. Γρηγοριάδη των ξενοδοχειακών συγκροτημάτων " 'Αθως" και "Παλλήνη", τους εκλεκτούς συνεργάτες του και το προσωπικό του για την άψογη περιποίηση στις φιλόξενες εγκαταστάσεις του. Τέλος έφθασε η σειρά να ευχαριστήσω όλους εσάς τους αγαπητούς και ενπολλοίς σεβάσμιους συνέδρους για την ενεργό συμμετοχή σας οτκ ερνα σίες του Συμποσίου. Όλοι σας ανεξαίρετα δώσατε τον καλό σας εαυτό για νάχουν οι εργασίες μας ένα καλό τέλος. Θάθελα έναν-έναν να σας σφίξω το χέρι. Κυρίες και Κύριοι Σύνεδροι, Είμαι πεπεισμένος, ότι ένας ουσιαστικότερος απολογισμός θα υπάρξει ξε χωριστά για τ ον καθένα μαο, αλλά και μέσα από την προσεχή έκδοση των πρακτικών τ ο υ συμποσίου, που θόποταμιεύσουν στο μέλλοντα χρόνο τ«; σοφές και επιστημονικά τεκμηριωμένες ανακοινώσεις που ακούστηκαν. Με συγκίνηση, ωστόσο, αναφέρω ότι η βασική επιδίωξη επιτεύχθηκε κατά τον καλύ τερο και πληρέστερο τρόπο: Να φέρουμε δηλσδή κοντά στο σημερινό εναγώνιο άνθρωπο, που απεγνωσμένα γυρεύει το στίγμα του, τα μηνύματα του Αρι στοτέλη, του μεγάλου προδρόμου των καιρών μας. Και ακόμη να δείξουμε και ν'αποδείξουμε ότι μαζί με τα χρυσό αιώνα της Αθήνας, παυ η τέχνη έφτσ σε στις κορυφαίες επιτεύξεις, είχε και η Μακεδονία μας το δικό της χρυσό αιώνα στην ερευνητική σκέψη και στον πολυδιάστατο στοχασμό. Και η σκέψη αυτή άνοιξε μέσα από τον ιερό χώρο της ελληνικής Μακεδονίας τους τιανανθρώπινους δρόμους τηα οικουμενικής ελληνικής παιδείας." Ετσι. που σήμερα σε όλα τα μεγάλα πανεπιστήμια του κόσμου, ο Αριστοτέλης αποτελεί διαχρονική παρουσία. ΜΌυτή την αισιόδοξη διαπίστωση κλείνω το Συμπόσιό μας. Με τη βαθύτατη πίστη και βεβαιότητα, ότι ο Μακεδόνας, ο Χαλκιδικιώτης πανεπιστήμονας.μαα έδωσε ένα ακόμη μήνυμα ελπίδας και αισιοδοξίας στις δυ νατότητες και τκ διαστάσειτ; της ελληνικής παιδείας. Και με τ η ν ευχή που θέλω να πιστεύω ότι αποτελεί ευχή όλων των μετεχόντων του Συμποσίου μας να αρχίσουν στον τόπο που γεννήθηκε ο Μεγάλος φιλόσοφος οι ανασκαφικές έρευνες και να ιδρυθεί Διεθνές Κέντρο Αριστοτελικ ών Ερευνών.

21 21 Στη συνέχεια διαβάστη κ ε α πό τον Πρόεδρο ομόφωνη α πόφ α ση του δ ιοικη τικ ού συμβουλίου της οργανώτρ ιας Ιστορικής κ αι Λ αογραφ ικής Ε ταιρ είας Χαλκιδική ς που πάρθηκε έ κ τ α κ τ α, με την οπο ία ανακη ρύχθηκ αν ε π ί τ ι μ α μ έ λ η τη ς Εταιρ είας γ ια τις δια κεκ ριμένες προς αυτήν υπηρεσίες τους ο ι: ο Κωνσταντίνο ς Δεσποτόπουλος, κ α θηγητήτ; κ αι Α καδημ αϊκός ο Απόστολο ς Βακαλόπουλο ς, ομ ότιμος κ α θηγη τήτ; τ ου Αριστοτελείου Πανεπιστη μίου-ιστ ό ρι κός. ο Τερέζα Π εντζοπούλου-βαλαλ ά, κα θηγή τ ρ ι α του Α ριστοτελείου Πα νεπ ισ τη μίου Θεσσ α λονί κης και Πρό εδ ρ ο ς της Ελλην ική ς Φιλοσο φική ς Ε τα ιρείας. ο Νέστορας Μ άτσας, σ κη νοθέτη ξ κα ι συγγ ρ αφέαξ. Θα π ρέπε ι να σημ ειω θ εί ότι παρόντ ετ; στις Εργασ ίες του Συμπο σίου ή τ αν : η EP T-l που κάλυψε τηλεοπ τι κ ά το Συμ π όσ ιο, οι εφημερίδετ; της Θεσσ αλονί κη ς, ανταποκρ ιτέτ; Αθηναϊκών εφη μερίδω ν, του ξένου Τύπου, τ ο περιοδικό «ΜΑΚ ΕΔ ΟΝ Ι ΚΗ ΖΩΗ }) και ο τοπικότ; Τύπο ς τη ς Χαλκιδική ς.

22 Π ο ύ έγινε στήν Κα σσ άνδρα «ΑΠΟΓΕΥΜΑΤΙΝΗ Iι '"..~-.. '"......,~. ~.

23 23 ΠΡΟΣΦΩΝΗΣΗ - ΧΑΙΡΕTlΣΜΟΙ Προσφώνηση του προέδρου της Οργανωτικής Επιτροπής δικηγόρου Βασιλείου Πόππσ, Προέδρου της Ιστορικής κσι Λαογραφικής Εταιρείας Χαλκιδικής Άγιοι Πατέρες της Εκκλησίας, Κύριε Υπουργέ, Κύριε Βουλευτά, Κύριε Νομάρχα, Κύριοι εκπρόσωποι των πολιτικών, στρατιωτικών και δικαστικών Αρχών, Κύριε Πρόεδρε, Κύριοι δήμαρχοι και κοινοτάρχες τητ Χαλκιδικής, Κύριοι εκπρόσωποι των πολιτιστικών σωματείων της Χαλκιδικής, Κυρίες, Δεσποινίδες και Κύριοι σύνεδροι, Η Ιστορική κσι Λσογραφική Εταιρεία Χαλκιδικής και εγώ ως πρόεδρός τηο έχουμε τη χαρά και την τιμή να καλωσορίσουμε στη σημερινή επιστημονι κή μας "συνάντηση" στο Δεύτερο Πανελλήνιο Συμπόσιο της Εταιρείας μας, με θέμα την" Αριστοτελική Σκέψη", τους εκλεκτούς συνέδρους και τους φίλους μας. Μεταχειρίζομαι ταν όρο "συνάντηση", γιατί πιστεύω ότι μέσα από το οικουμενικό πνεύμα του Μεγάλου Μακεδόνα οι άνθρωποι, πέρα από τις διαχωριστικές γραμμές συνόρων και εθνοτήτων, σuναντιώνται στο οριακό σταυροδρόμι της Γνώσης. Ο Αριστοτέλης ήταν ερευνητής και κάτοχος παντός επιστητού. Εκεί άλλωστε τείνει και ο σημερινότ; άνθρωπος, Τα σύνορα είναι πλέον ουμβάσειο. Η Γνώση τα καταργεί και τοποθετεί γέφυρες πανσνθρώπινου προβληματισμού και παγκόσμιας επικοινωνίας. Ο μόνος τρόπος για ναντψετωπισθεί η υπαρξιακή αγωνία των καιρών μας που οδηγεί το σημερινό άνθρωπο σε αδιέξοδο, στο χάος της απόλυτης άρνησης θεσμών και ιδεών, είναι η βαθύτερη έρευνα των μεγάλων ανθρωπιστικών αξιών που κληροδότησαν οι πρωτοπόροι του "Εηίστασθαι" στην ανθρωπότητα. Κορυφαίος ανάμεσά τους ο Σταγειρίτης φιλόσοφος, ο μεγάλος Χαλκιδι-

24 24 κιώτης, που συνεδύασε το ανήσυχο ερευνητικό πνεύμα με τ η ν ευαισθησία του φιλοσοφικού στοχασμού. Δεν θα σταθώ όμως περισσότερο στη σημασία της κοσμογονικής προσφοράς τ ο υ Αριστοτέλη στην εξέλιξη της σνθρώπινης σκέψηο, Γιατί συτό είναι έργο των ειδικών, των κορυφαίων επιστημόνων που τιμούν το Συμπόσιό μας. Ας μου επιτραπεί να κάνω μια μικρή παρένθεση για μια σύντομη ανοφο ρά σ τον αγώνα και τ η ν προσπάθεια της Εταιρείας μας, που είναι μάλιστα και η μοναδική επιστημονική Εταιρεία στον χώρο της Χαλκιδικής. Το Δεύτερο Συμπόσιο της ίστορικήο και Λσσγραφικής Εταιρείας Χαλκιδι κής έρχεται σα συνέχεια μιας σειράο πνευματικών και πολιτιστικών δραστηριοτήτων που η ίδια καθημερινά αναπτύσσει με τ η δημοσίευση αυτοτελών με λετών και επιστημονικών έργων, τη διοργάνωση διαλέξεων, κστανραφών και συγκεντρώσεων. Το διεθνώς αναγνωρισμένο π εριοδικό σύγγραμμά της "Χρονικό της Χαλκιδικής",πσυ αριθμεί μέχρι τώρα 41 τόμους,συγκατολέγεται στα πιο καταξιωμένα έργα του είδους. Η τιρόσφατη δημοσίευση των Πρακτικών του Πρώτου Συμποσίου της με θέμα την ιστορία και αρχσιολογία της Χαλκι δικής έρχεται να επισφραγίσει την έπιτυχία αυτού του συμποσίου. Στα ιδιό κτητα γραφεία τητ; Εταιρε ίας στη Θεσσαλονίκη στεγάζεται Μουσε ίο Λσϊκήο Τέχνης και ειδική Βιβλιοθήκη με ελληνικές και ξενόγλωσσες σειρές βιβλίων και με ειδικές εκδόσεις για τη Χαλκιδική και έργα Χαλκιδικιωτών ποικίλου περιεχομένου. Το γύρισμα έγχρωμου ντοκυμανταίρ από τον διακεκριμένο σκηνοθέτη Νέστσρα Μάτσα για λογαριασμό της Εταιρείας μας,διαρκείας 40', το οποίο αναφέρεται στην Ιστορία, Λαογραφία, Τέχνη και Παράδοση της Χαλκιδικής και το υ Αγίου Όρους με το γενικό τίτλο "Μικρό οδοιπορικό στη Χαλκιδική" είναι ένα επιπλέον επίτευγμα.. Η ταν μια ιερή προσπάθεια που ξεκίνησ ε πριν από 27 χρόνια από εκλε κτούς Χαλκιδικιώτες, που μερικοί μάλιστα σήμερα μας τ ιμ ο ύν με την παρουσία τους. Αποβλέπει στην πνευματική και πολιτιστική ανάπτυξη της Χα λκιδικής με την "περισυλλογή και διάσωση του ιστορικού, λαογραφικού, γλωσσι κού και αρχαιολογικού υ λικού, την έρευνα και μελέτη της π ρογενέστερης και σύγχρσνης ιστορίατ, τ η ς λσϊκήι; τ έ χν η ς και κάθε κοινωνικής εκδήλωση ς, ό πως και τη διατήρηση και περισυλλογή των πα λαιών εθίμων και παραδόσεων της Χαλκιδικής ". Το έργσ τηο δικαιώνεται καθημερινά. Η Ακαδημία Αθηνών. η Εταιρείσ Μα κεδονικών Σπουδών, ο Σύλλογος Ελλήνων Λογοτεχνών είναι ανάμεσα στους πνευματικούς φορε ίς που τις χάρισαν αξιόλογες τ ιμ η τι κ έ ς διακρίσεις. Καινοτομία που έφερε τ ο νέ ο καταστατικό της Εταιρ είας είναι η συμμετοχή όλω ν τω ν Χαλκιδ ικιωτών ως μέλη της που εκπροσωπούντα ι στο διοικητικό σ υμβούλιο τιμητικά από τ ο υ ς πέντε δημάρχο υς του Νομού μα ς. Μια άλλη καινοτομία που την πρακτική τ ηο εφαρμόζουμε σήμερα είνα ι η ε νεργητική συμμετοχή τω ν αριστούχων μαθητών όλων των λυκείων τ η ς Χαλ -

25 κιδικής με τη φιλοξενία εκ μέρους της Εταιρείας στκ εργααίες του Συμπο σίου. Με το ίδιο σκεπτικό ζητήσαμε τη συνεργασία ως γραμματέων φοιτητών το υ Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης με καταγωγή Χαλκιδικιώτικη που θα είναι οι αυριανοί φορείς της δημοκρατικής σκέψης και της ετιιστημονικής έρ ευνας. Συνκεντρώνοντοτ; το ενδιαφέρον στην οργάνωση του σημερινού μας συμποσίου θεωρώ υποχρέωση να ευχαριστήσω και με την ιδιότητα ταυ προέδρου της Οργανωτικής Επιτροπής όλους εκείνους που συμπαραστάθηκαν ηθικά και υλικά στον σκοπό μας. Και είναι όλοι οι φορείς που φέρουν το βάρος της παράδοαης της πνευματικής μας κληρονομιάς στκ νεώτερες γενεές. Είχαμε έτσι την αρωγή του Υπουργείου Πολιτισμού και Επιστημών και του Υπουργείου Βάρειας Ελλόδαο. Αποτελεί ιδιαίτερη τιμή να έχουμε την ηαρουσία τ η ς Ακαδημίας Αθηνών με τον σεβσστό καθηγητή κοι ακαδημαϊκά κ. Κωνσταν τίνο Δεσποτόποuλσ, τον άνθρωπο που τα υ τ ίσθ η κ ε με τη σκέψη του Πλά τωνα και του Αριστοτέλη. Με μεγάλη χαρά βλέπουμε κοντά μας το Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκη ς που έχει ιδιαίτερους δεσμούς με τον Αριστοτέλη. Χαιρετίζουμε επίαης την παρουαία τ η ς Φιλοαοφικής Σχολής Ιωαννίνων, του Πα νεπιατημίου Αθηνών, τ ης Ελληνικής Φιλοσοφικής Εταιρείας που είναι το ελεύθερο όργανο τ η ς φιλοσοφίας στην Ελλάδα και του Κέντρου Ερεύνης της ελληνικής φιλοαοφίας της Ακαδημίας Αθηνών το ο ποίο έχει επιφορτισθεί με το δύσκολο έργο να ξαναζωντανέψει κα ι να φέρει κοντά μας την ελληνική φιλοαοφική σκέψη. Με δυο λόγια, στο χώρο του Συμποσίου παρούσα η πνευματική ηγεσία του τόπου σε μια συγκινητική, αυθόρμητη και ανεπιφύλακτη ανταπόκριση στην προσπάθεια της Εταιρείας μας να φέρει τον σημερινό άνθρωπο πιο κοντά στον πλατύ στοχασμό του Αριστοτέλη. Αισθάνομαι την υποχρέωση, αφού ευχαριστήσω μια ακόμη φορά τους συ νέδρους μας για τη αυμμετοχή τους και παράλληλα ευχαριστήσω άαους βοή θησαν πρόθυμα στην επιτυχία αυτής της "συνάντησης", να διατυπώσω μια ευχή και μια ελπίδα: Να μπορέσουν οι πολλαπλά δοκιμαζόμενοι άνθρωποι της εποχής μος να βρου ν μέαα απά την Αριατοτελική Σκέψη τη λύαη, τη διέξοδο, τον γάνιμο προβληματιαμά. Και είναι γεγονός ότι όσο εγκύπ τουμε στ«; αιώνιες αξί ες που θεσμοθέτησε στα κείμενα και στον στοχασμό του ο Αριστοτέλης μπορούμε να ελπίζουμε για το μέλλον τ η ς ανθρωπάτητας. 25

26 26 Χαιρετισμός του Σεβασμιωτάτου Μητροπολίτη Κασσανδρείας Κ. κ. Συνεσίου Τιμώ όλους τους σχόντας την πρωτοβουλίaν του εορταστικού αυτού τριημέρου προς τιμήν του Χαλκιδικέως Αριστοτέλους, του μεγαλυτέρου φι λοσόφου όλων των καιρών. Τούτο είναι πεποίθησις οναμφισβήτητοτ; όλων των εμφρονούντων. Βεβαίως ο Χριστιανισμός, ως εξ αποκαλύψεως θρησκεία, είχεν επιφυλάξεις ως προς την χρησιμότητο τηο φιλοσοφικής κληρονομίαο: διότι ήτα φαινόμενον καθαρ ώο ανθρώπινον και διότι υπήρχε πλήθος φιλοσο φικών συστημάτων, ενώ η αλήθεια είναι μία και μόνη..αρα δεν την κατείχε κανείο, εφόσον διεφώνουν μεταξ,ίj των. Και η επιφύλαξις αυτή εγένετο περισσότερον έντονος δεδομένου ότι το πλείστον των αιρέσεων ήτο αποτέλεσμα της προσπαθείας διεισδύσεως εις το δόγμα και απλουστεύσεώςτου διαμέσου φιλοσοφικών κατηγοριών. Πάντως η πλατωνική και αριστοτελική σκέψιτ επηρέασε τους διανοουμένους του Βυζαντίου. Τούτο το γνωρίζουν καλύτερον ημών οι μελετηταί του Αριστοτέλους. Και την Δύσιν επηρέασεν η αριστοτελική σκέψις, αλλό πολύ αργότερον από το Βυζάντιον, τον 120 αι. Πόντως ο Αριστοτέλης έχει φιλοσοφικός,επιστημονικός, φυσικός και ζωο λογικός σχέσεις και κρίοε«; πάντοτε επικαίροuς. Δι 'αυτό η πρωτοβουλία η σημερινή είναι ζωντανή και επίκαιρος και όχι ένας φιλοσοφικός ρομαντισμός, και συνεηωο τον χαιρετίζομεν και τον τιμώμενο Χσιρε τισμότ του Προέδρου της Ένωσης Δήμων και Κοινοτήτων Χαλκιδικής Βασιλείου Βασιλόκη, Δημάρχου Πολυγύρου Το "εν οίδα, ότι ουδέν οίδα", ειπωμένο από τα χείλη του φιλοσόφου των φιλοοόφων, που εξακολουθεί και σήμερα και θα εξακολουθήσει εις το διηνε κές να προκαλεί δέος σε κάθε επιστήμονα που αποπειράται να ασχοληθεί για τα αιώνια φιλοσοφικά προβλήματα, είναι πολύ φυσικό να με αποτρέπει, ως μη ειδικό, να αποτολμήσω, έστω και την παραμικρή εισαγωγή στο Συνέδριό μας, που θο ασχοληθεί με τη σκέψη του μεγάλου Σταγειρίτου μος, μία σκέψη που δεσπόζει καταλυτικά, ίσως και βασανιστικά θα έλεγα για μας τους Χαλκιδικιώτες ιδιαίτερα, 23 και πλέον αιώνες όχι μόνο στην επιστήμη της φιλοσο φίας, μα σε ένα πλήθος φυσικών, κοινωνικών, αλλά και πολιτικών επιστημών. Θα περιοριστώ λοιπόν μόνο στο χρέος μου να σας καλωσορίσω εκ μέρους της Τοπικής Ένωσης Δήμων και Κοινοτήτων του Νομού μας, την οποία έχω

27 τ η ν τιμή να εκπροσωπώ και να σας ευχηθώ κ ά θ ε επιτυχία στο Συμπόσ ιό μ α ς..αλλωοτ ε, α ς μου επιτραπεί εν κατα κλε ίδι να προσθ έ σω, πως το μέγεθος τ η ς επ ιτυχ ία ς των εργασιών του Συ μποσ ίο υ εγγυάτοι αναμφ ίβολα η παρουσ ία τό σων Ε κλε κ τ ών και διακεκριμένων συνέδρων. 27 Χ σιρ ετ ιομ ό τ; ταυ Νο μόρχ η Χ αλκιδ ικής Γ ε ω ρ γ ίο υ Κ ίρ κ α υ Ε ίνα ι πρα γματικά άξια επαίνου η πρωτοβου λία της Ι σ τορ ικ ή ς Λαονραφ ι. κής Εταιρ εία ς Χα λκιδικής να διοργανώσει κ α ι να πραγματοποιήσει το συμπόσιο αυτό μ ε θέμα την Αρ ισ το τ ελ ικ ή σκ έψη. Η Χαλκιδ ική, που είχ ε την τύχη να είναι η γ εν έτ ε ιρ α ενός από τα μ εγαλ ύτ ερα πνεύ ματ α τη ς α ρχα ιότητας,του θε ίου Αριστοτέ λη, έχει ιερά υποχρέωση να τιμήσε ι μ ε όσε ς δυ νάμεις δ ιαθέτει κα ι να προσδώσε ι τ ο ν πρεπούμενο σεβασμό στ ο ν γίγαντα της ανθρώπινης σκέψ η ς. Π ρ έπ ει να διατηρηθεί α μείω το το εν διαφέρον σε όσους ασχολούντα ι μ ε αυτήν, σε όσο υς αισθάνονται τη μοναδ ική παρότρυνσ η π ο υ άφ η σε γ ια τ ην ανθρώπινη σ κέψη κα ι τα δημιουργικά κίνη τρα που τα δια μόρφωσε σε α ι ών ιο δυνα μικό στοχασμό. Μ ε τ«; σκέ ψεις α υ τ έ ς κηρύσσω τ ην έ να ρ ξ η του συ μποοίο υ κ α ιε ύχσ μα ι ε υό δωσ η των ερ γα σ ιών του. Θα ήθ ε λα να προσθέσω μετά από π αράκ λ η ση το υ Υ. β. Ε. κ. Π απα θ ε μ ελή, ό τι εξα ιτίας ανυ πέρβλητων δυσκολιών δεν μπόρ εσ ε να παρ ευρεθ εί στην έναρξη το υ συνεδρίου, θα είναι όμως μ α ζ ί σας στην απογευ μ α τινή συνεδρ ίαση. Ε υ χ αρ ισ τ ώ.. Ε να ρ ξ η ερ γα σ ιών από τον Υπου ργό Μακεδονίας - Θ ράκη τ Στ έλ ιο Παπα θ ε μ ε λ ή Θ έλω να χαιρετ ίσω το σ υνέδρ ιο, πο υ είχ ε τη ν π ρω τοβου λία να οργαν ώσει η Ι στο ρ ι κ ή κα ι Λαο γραφ ική Ετα ιρ ε ία Χαλκιδική ς. Θ έλω να πω πόοη σ η μαντικ ή αξ ία έχ ε ι ένα τέτ οιο σ υ νέδρ ιο και πόση ε π ικα ιρότητα έχει, καθ ώς ο Αριστοτ έλ η ς κα ι η σκ έψ η το υ έχο υν μ ια διαρ κή ανά το υ ς α ιώνες επ ικα ιρότητα. Γνωρ ί ζω ότι "α νε ιδίκευτος " εγώ απευθ υ νόμ ενος σε ειδ ικούς ερ ευνητέ ς κα ι μ ελ ετη τές τ ο υ έ ργου το υ μ εγά λ ο υ Μα κε δ ό να φιλ ο σ όφ ο υ θα ήταν δ ύσκ ο λο να διατ υπώσω ορ ισ μ ένε ς σκέψ ε ις, α λλά ανα λογίζο μ αι ότι ο Αριστοτέλη ς, σ '

28 28 όλη την ιστορική διαδρομή, έχει ένα χαρακτηριστικό, να είναι προσιτός και με την ελάχιστη φιλοσοφική στοιχείωση κσι με την πολύ λίγη σχετική προπσιδεία. Από έναν πολιτικό, λοιπόν, της πράξης και όχι από έναν περί τον Αριστοτέλη ασχολούμενο φιλόσοφο ερευνητή ηρέπει να ακουσθεί εδώ αυτό που αποτελεί καθολική συνείδηση; ο Αριστοτέλης στον 240 αιώνα της ιστορική; του διαδρομής ως φιλοσοφία, παραμένει ακλόνητος ατην υψηλή του θέση. Παραμένει αδιάκοπα παρών, μοναδικός, ανεπανάληπτος και θα προσέθετα, πάντοτε νέος. Πολλοί, σόλουο τοικ αιώνες, άλλοι σιωπηρά και άλλοι expres SiS verbis, όπως ο Άγιος Γρηγόριος, ο Πσλαμάο, στηρίζονται στη σκέψη τ η ν Αριστοτελική. Ο Παλαμάς, ο οποίος αισθάνεται συχνά την ανάγκη να πει "ως και τω Αριστοτέλει σuνδοκεί". Το φιλοσοφικό ειδένοι και ίσως όχι μόνο το φιλοσοφικό ειδέναι αλλά το ειδέναι στην ευρύτατη έννοια στη μακρά διαδρουή του χρόνου. την οποία έχει διαμεσολαβήσει από την εποχή εκείνη δεν έχει (και αυτό που αποτέλεσε άλ λοτε διαπίστωση του Καντ, είναι και σήμερα, διακόσια τόσα χρόνια μετά τον Καντ, πραγματικότητα) δεν έχει υποστεί ουσιαστικέc μεταβολές ως προς τα δομικά στοιχεία, τουλάχιστον. Κλειδιά για την προσέγγιση στη γνώση είναι βασικές αριστοτελικές έwοιες. Η μέθοδος της Λονικής (παραγωγή-επαγωγή), η εντελέχεια, η φυσική του φιλοσοφία, η τιολιτικη του φιλοσοφία, το όν. "το συ ένεκα" και τόσα άλλα πράγματα, τα οποία παραμένουν διαιώvιες βασικές έννοιες-κλειδιά για να φτσσει και να εμβαθύνει κανείς και σήμερα στη δική μας διαστημική εποχή, στον χώρο του επιστητού. Είναι επίσης νενονότ; ότι ο Αριστοτέλης έχει ταυτιστεί με το γένος των Ελ λήνων. Παρότι είναι ίσως ακόμη επαρκώς ανερεύνητη η περίοδος του Βυζαντίου, σήμερα όλοι συμφωνούν ότι αυτή η ύστερη όποψη περί διαμόχης Πλστωνικών και Αριστοτελικών δεν είναι έτσι ακριβώς όπως η Δύση οικειοποιούμενη, ως γνωστόν τον Αριστοτέλη μετά τον Ακινάτη και ίσως διαστρεβλώνον τάς τον ως ένα βαθμό, προκειμένου να διατυπώσει τα δικά τη.ς δόγματα το φοντάσθηκε. Ο. Ανιοτ; Μόξιμος ο ομολογητής, στον 70 αιώνα και ο Ιωόννης ο Δαμασκηνότ, στον 80 αιώνα ή, πολύ περισσότερο, ο Μέγας Φώτιοτ. στον 90 αιώνα, και ο Μιχαήλ Ψελλός τον 11 ο, ο οποίος έβρισκε χρόνο ανάμεσα στη διαρκή πολιτική του απασχόληση - φαινόμενο ανθρώπου, ο οποίος διετέλεσε Πρωθυπουργός οκτώ αυτοκρατόρων, μερικοί από τους οποίους, ο έ νας ανέτρεπε τον άλλον - να έχει τέτοια επιστημονική παραγωγή, όλοι αυτοί είναι οι κορυφαίοι επώνυμοι Αριστοτελικοί του Βυζαντίου. Η γραμματεία μας στους μακρούς χρόνους της δουλείας και η απασχόληση κορυφαίων Ελλή νων της εποχής εκείνηο, όπως ο Θεόφιλος ο Κορυδαλεύς και πολλοί άλλοι αποδεικνύουν τη διάρκεια και την ατελεύτητη επικαιρότητα του έργου του μεγάλου Μακεδόνα φιλοσόφου. Η Ορθοδοξία βρήκε στην αριστοτελική μέθοδο τ«; οντολογικές προ υποθέσεις της πρόξης. Το όργανο της διδασκολίας της και το μέσο να διατυπώσει ορθότερα τα δόγματά της, πολύ πριν η Δύση και ο

29 Θωμότ; ο Ακινάτητ; θελήσουν να βρουν με το δικό τουτ; τρόπο το δικό τουτ μέσο έκφρσσης. Είνσι ευχάριστο ότι η Λαογραφική και Ιστορική Εταιρεία τητ; Χαλκιδικής είχε αυτή την έμπνευση να οργανώσει το επιστημονικό αυτό συμπόσιο, υτιενθυμίζοντάς μας τη σημασία του Αριστοτελικού έργου "νυν και αεί και εις τους αιώνας". Και υπενθυμίζοντάς μας, σεμάτ; ιδιαίτερα τους Μακεδόνες, ποιας ιστορικής αφετηρίας απόγονοι είμαστε και πόσο μπορούμε και για τα ειδικότερα αλλά εθνικής σημασίας θέματα, να προσφύγουμε στον Αριστοτέ λη. Αναλογισθείτε ισχυρισμούς περί γλώσσας ούτω πως καλουμένης Μακεδονικής και περί έθνους τάχα μακεδονικού και περί άλλων ανιστορήτων πραγμάτων, τα οποία φαίνεται ότι με επιτυχία η διεθνής προπαγάνδα "ιιουλάει" σε κυβερνήσεις και οργανισμούς. Και έχουμε, δυστυχώς, πολύ μεγάλο έργο να επιτελέσουμε σόυτόν τον τομέα και μεγάλο χάσιμο χρόνου να καλύψουμε λόγω τητ; προγενέστερης αδράνειαο και απραξίας μας. Με τη βεβαιότητα ότι το συνέδριο προσφέρει υπηρεσία και στην επιστήμη και στον τόπο, κηρύσσω και τυπικά την έναρξή του. 29

30 30 ΧΑ ΙΡΕΤΙΣΤΗΡΙΑ ΜΗΝΥΜΑΤΑ Το υ τ. Προ έδρου τη ς Δημοκρα τίας Μιχαή λ Στασι νό πο υλ ο υ Συγ χαίρω θερ μ ά την Ι στορ ι κ ή και Λαογραφική Ετα ιρε ία Χαλκ ιδικής γισ τ η ν π ρωτοβο υ λία τ η ο να ο ργα ν ώσε ι α υτό το Σ υμπόσ ιο με θέμα την Αριστοτ ε λ ι κή Σκέψη. Ευ χαριστ ώ για την πρόσ κλησ η. Λυ πο ύ μ α ι που δεν θα μηορέσω να ανταπ οκρ ιθ ώ κ α ι εύ χομ αι κ άθ ε επιτ υχία και ε υ όδωσ η τ ων σ κ οπ ύν ταυ Συ μποσίου... Του Αρχι επ ισκόπου Βορεί ου κα, Νοτίου Αμερική ς Κ. Κ. 'Ιακώβου. Αδυνατώ να παρα στώ στις Ε ρ γασίες του Σ υ μ π οσ ίο υ. Εκφράζω τα συγ χορ ητήριο κα ι ε ύχ ο μ α ι κάθε επ ιτ υχ ία στο έργο σας... Το υ Προ έδρ ο υ της Ακαδημία ς Αθη νών Κω νσ τα ν τίνο υ Μπό νη Ε πα νελθ ών προ ο λίγων ημερών εξ Αμ ερικής, όπου παρ έμ εινα επί ένα μήνα και πλέο ν δ ιό λόγ ο υ ς υ γ ε ία ς, έ λαβα γν ώσιν μό λις χ θ ε ς της προ σ κλήσεώς σας να συμμετά σχω εις το Π αν ελλ ήν ιο ν Σ υ μπόσιον, τ ο ο ποίο ν οργανώνει η Ι στ ο ρ ι κή κα ι Λα ογρ αφική Ε τα ιρ ε ί α Χαλκιδ ική ς με θέμα : " Η Α Ρ Ι ΣΤΟ Τ ΕΛ ΙΚΗ Σ ΚΕ Ψ Η". Λυπούμα ι δ ιότι ε υ ρ ισ κό μ ενο ς ακό μ η ε ις τ ο στ ά δι ο ν τη ς αναρρώσεως από μα κράν ασθένειαν, αδυνατώ να ονταποκρ ιθώ ε ις την πρόσκλησίν σος, διό τ η ν οποίαν και σας ε υ χα ρ ιστ ώ θερμώ τ. Ε ύχο μα ι α ι ερ γασία ι του συνεδ ρίου να έχο υν πλήρ η επ ιτυχ ίαν.

31 31 Το υ Πρ οέδρ ο υ της Παμμ α κεδο Υ ική ς Ένω σης Αμερική ς-καναδά καθη γητή δρ Γεωρ γίο υ Αχ ταρίδη Με την προσδοκία του συνεδ ρίο υ σας, εμ είς τα α δέρφ ισ σας, σι Μακεδόν ε ς που ζούμ ε στις χ ώρ ες της Βορ είο υ Αμερικής θο θέλομε νο μ ετοφέρουμε ο ε ό λο υ ς τους Μα κεδόν ες της γενέτηρος ΚΟΙ του ς ουνέδρ ο υς τους θερμ ούς χα ιρετισμούς μας και τις πλέον εγκάρδιες ευχ ές μας για τη ν επιτυχία του Συνε δρίου σος στην ογοπημένη μας πατρί δα τη Μακεδονίσ. Η Αρ ισ το τ ελ ι κ ή σκέψη που ακόμα και σήμερα μετά από χιλιετερίδες αηοτελεί τη βάση της φιλοσοφίας του σύγχρονου Δυτικ ού πο λιτισμού ξεκίνησε από τη γ η της Μακεδονίας μα ς, τ η ς πατρίδας μας, κι αυτό μα ς κά ν ει ιδιαίτ ερα υπερήφανους. Με ε νδ ια φ έρον θα περ ιμ ένουμε τα απο τελέσματα του ουν ε δρίου. Τα πορ ίσ μ α τα θα μπορέσουν να δ ια φ ωτ ίσο υν κι ε μό τ; πάνω στο σοβα ρ ό αυτό θ έμα. Συν έδρ ια όπω ς τ ο δ ικό σας έχουν μ ε γ ά λη εθ νική σημα σ ία, την ο πο ί α εσείς οι ίδ ιο ι με τόσ η αγάπη τον ίζετ ε. Σος παρα κολουθού με από μακρυά, σας βλέπου με α πό κ οντ ά και πάν τ οτε δ ια τ ηρούμε ζωντ α νή την επαφή μεταξύ μα ς σαν άρρ η κτη ενότητα φ ιλ ία ς, συνεργα σ ία ς κα ι αδελφοσύν ης. Μας συνδ έε ι άλλω στ ε η κο ιν ή πα τ ρι κ ή γη της Μα κεδονία ς. Μ ε την ευχ ή όπως το συνέδριό σα ς έχε ι τ η ν επ ιτ υχία πο υ πρ έπει σας χα ιρ ετού με με αγάπη κα ι σας παρακαλούμ ε να διαβιβάσετ ε το υ ς αδελφικούς μος χα ιρ ετια μ ούς αε όλους το υ ς συ ναδ έλ φους και συ νερ γάτ ες σας... Το υ Προέδρο υ το υ ιιlδρυμα ΤΟΣ Α ΙΓΑ ΙΟ Υ» Μίνωα Κυρι α κο ύ Λυπο ύ μα ι πο υ λόγοι επα γγ ελ μ ατι κο ί κα ι α ν ειλη μ μ ένε ς υποχρεώσε ις μου στέ ρη σαν τη χα ρά να παρα κολο υθήσω τκ εργ ασίες το υ επ ιστη μ ον ι κού σας συμπ οσίου γ ιο τον μεγάλο φιλόσο φο και πανεπιστή μονα Αρ ιστ οτ έλη. Σα ς συ γ χα ί ρω εγκ ά ρδια για την τόσο ου σι α στική π ρ ω τ ο β ου λ ία σ α ς να ο ρ γ ανώσε τε συμπό σ ιο για τον πρωτο π όρ ο Μα κεδ ό να ερευνητ ή "παντός επ ιστ η το ύ" κα ι ' να φέρ ετ ε τ η δ ημ ιο υργική σ κ έ ψη του κα ι τις πρω το πορια κές α ναζητήσ εις το υ π ιο κοντ ά σ το ν ά νθρωπο τ ων κα ιρ ών μας. Μέσα από το Έρ γο του Αριστ οτ έ λ η, πο υ αποτε λε ί αν εξό ντλ η τ η πη γή γ όνιμων προβ λημ ατιαμών, π ροβάλ λ ει ό λο το μεγα λ είο και το εύρο ς τ ης Ελληνικής Σκέψεω ς που α πο τελ ε ί το αμ ετα κίνητο θεμέλιο του ούνχρονου Δυτικού πολιτισμού. Εύχομαι κάθε επ ι τ υχ ία στ«; ε ρ γα σί ες τ ου Συμποσίου σας και νο ερά βρίσκο μαι κον τά σας παρακο λουθών τα ς " το ο δο ιπο ρ ι κό" των ε κλεκτώ ν συ νέδρων στη ν πάντα φω τε ινή κα ι πά ντ α επί καιρ η Ε λλη νική Σ κ έψη κα ι Επιστήμη.

32 32 Του Μέλους του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου Κων/νου Καλλία Σαι; αυγχαίρω θερμά για την πρωτοβαυλία τηο Εταιρείας σαι; να αργανώσει συμπόσιο με θέμα την 'Άριστο τελική σκέψη". Σας ευχαριστώ για την πρόσκληση και λυπάμαι που δεν θα μπορέσω να παρευρεθώ. Ο Αριστοτέλης είναι το ευρύτερο και πολυσχιδέστερο πνεύμα όλων των αιώνων, αλλό και παραμένει επίκαιρος. Ο Αριστοτέλης με την σοφία του, την επιστημοσύνη ίου, την εφευρετικό τητα του νου του, την σφαιρική δομή και την καθολικότητα του ηνεύμοτόσ του καθώς και με τον ρεαλισμό του έχει αναγνωρισθεί ως ο ανεκτίμητος δάσκαλοτ όλων των εποχών. Οι συλλήψεις του θεωρούνται, ακόμη και σήμερα, κορυφαίετ; πνευματικές κατακτήσεις και είναι παραδεκτές και για το παρόν. Πολλές απόυτές αποτελούν βάθρα επιστημονικών κλάδων ή δείκτες κατευ θύναεως πρακτικής πολιτικης και ατομικής αυμπεριφορας, όπως η αρχή της μεσότητας... Ανάλογα χαιρετιστήρια μηνύματα εληφθησαν από: Τον καθηγητή Πανεπιστημίου Βιέννης Δρ. Ε. Dont; τον 'Ελληνα Πρόξενο τητ; Βιέννης Δρ. Α. Ζάχο, το Gorgja1enios Historical Cultural Museurn κ.ά.

33 ΑΝΑΚΟΙΝΩΣΕΙΣ* Τα κείμενα των ανα κοινώσεων που δεν εστάλησα ν έγκα ιρα δεν πε ρι λαμβά νονται στ ον πα ρό ντα τόμο. ΟΙ α νακοινώσεκ; κα ταχωρούνται σύμφω να με τη σειρά π ου εκφω νήθη καν, κα τά τ ο πρόγραμμ α.

34

35 Κ. Ι. ΔΕΣΠΟΤ ΟΠΟ ΥΛΟ Υ Η ΑΡΙΣΤΟΤΕ Λ Ι Κ Η ΣΚ ΕΨ Η Χαιρετίζω το Πανελλήνιο Σ υ μ π ό α ιο γ ιο τ ην" Α ρ ιατο τ ε λ ι κ ή Σ κ έ ψ η ", οργανωμένο από την Ιστορική και Λαογραφ ική Ε τα ιρ ε ία Χα λκιδ ικής.. Αξιζε ο μ έγα ς φιλόοοφος κα ι πανεπιατήμων νο τ ιμ η θ εί ατη γενέθλια γη του. Υπήρξε άλλωατε διπλά Στογιρ ίτ ης: ό χι μόνο μ ε τ η γέwησ ή του, α λλά κα ι μ ε τ η ν επ ιτυ χία του να επανιδρύσει την καταστρα μμένη γενέτειρά τ ο υ, ώ στε να γί~ει δεύτερος ο ικιστ ής, και νομ οθ έ τ η ς επ ίση ς, των Σταγ ίρων, όπο υ και έζησε π ά λ ι από το 340 έως το 336 π. Χ. Δ ι κα ιω μα τι κά θεωρείται άρα Σταγ ιρίτ η ς ο Αρ ιστοτ έλ η ς, έστω και αν, γεννημένος το 384 η.χ, υπή ρξ ε σπόδημος Στσνι ρίτητ; ή δ η ατα π αιδι κά το υ χράνια και ύστερα σε ολό κλη ρ η σχεδόν. τ η ν ώριμ η ζω ή του, εκ τός α πό τη ν ε ξα ε τ ία έω ς το 336 Π. Χ Έζησε τα πα ιδ ικά του χρόνια στην Π έλλα, ό ταν ο πατέ ρ ας του Ν ικό μ αχο ς ήτα ν γ ιοτρός του βοσιλ έο τ η ς Μα κεδο ν ία ς Αμ ύντα Β'. Έ ζη σε τις δ ύο μ εγ ά λες περ ιόδου ς το υ βίου τ ο υ, ο πό 367 έως 347 Π.Χ. και από 336 έως 322 π. Χ., μ έτ οικος ατη ν πόλ η τω ν Αθηνών, αρχ ικά ως σπουδαστή ς κα ι ως εταίρος τ ης Ακαδημία ς του Π λάτ ωνο ο επ ί είκοσ ι χρόν ιο, ύστ ε ρα ω ς Σχολάρχη ς της ι δι κ ή ς το υ Σχολή ς επ ί δεκατέσσερ α ' χ ρό ν ια. Λάμπ ρ υ νε κα ι τη βορε ιοδ υτικ ή άκρη της Μι κρά ς Ασία ς μ ε τη δημ ιουργ ική πα ρουσ ία το υ ε κεί οπ ό 347 έως 344 π.χ., κα ι ακόμ η τ η Μ υ τιλ ήνη της Λέσβο υ με τη ν εκε ί έρευνα κοι συγγροφική δράση του ο πό 344 έως 342 π. Χ. Έζησ ε κο ι πάλι ατην π ερ ιο χή τ η ς Π έλλα ς ω ς πο ιδογωγό ς του νεσρο ύ Αλ ε ξάνδρ ο υ, του έπε ιτα μ εγά λο υ στρατ ηλάτη και. ηγεμόνα πολλ ών χωρών και λαών. Π έθ α ν ε φυ γαδευμένος ατη Χαλκίδα, μητρόπολ η τ η ς Χαλκιδικής, το 322 Π.Χ. Το πνευματικό έ ρ γο του Α ριστο τ έλου ς, τ εράστιο σε μέγεθος και υπέροχο σε πο ιότητα, εμφο νίζ ετα ι σή μερα στην προοπτική των α ιώνων σαν αυθύπαρ κτο και a υ τό δοτο πνε υματικό αγαθό τ ης ονθ ρωπό τητα ς. Α ς μη λησμονούμε όμ ως, ε μ ε ίς, ό τι δ ιαπλάσθηκ ε βα θμ ια ία το πνευμα τικό αυ τό μεγαλούργ ημα, κα ι παλίντροπα σε π ολλά μ έ ρη το υ, αν κ α ι ο ργ ανικά σ χεδ όν στο σύνολό το υ. Κα ι ας ατρέ ψομ ε τη σ κέψη μα ς ε υλα β ι κ ά ατον πο λύ ονθ ρώπινο δ ημιο υργό το υ, πρ οι κισ μ ένα κ αι ατρ ύγετο ήρωα τ η ς μελ έτ ης και της συ γγραφής, της έ ρ ευνα ς κα ι τη ς εννο ιοπλα σ ία ς. Ας αναπολήσομε τ κ διαδοχ ικές φάσε ις της ζωής το υ ε ξαίρ ετο υ α υτού ανθρώπο υ, βαθ ιά χορ α γ μέν η ς από ριmασμούς κα ι

36 36 πίκρες, με την ορφάνια πρώτα και ύστερα με τα πένθη, τις απογοητεύσεις και τους διωγμούς, αλλά και εμψυχωμένης και στηριγμένης από την αναστροφή με τον ύψιστο φιλόσσφο, από τη φιλία με τους ισχυρούς τησ εποχής, και από τη συνεργασία πιστών επίλεκτων μαθητών. Είχε κοσμοϊστορικό βάρος το ευτύχημα του Αριστοτέλους να εισαχθεί έ φηβος στην Ακαδημία του Πλάτωνος και να ζήσει εκεί στα εμπνευστικό περι βάλλον της επί είκοσι χρόνια. Παρόμοιο ευτύχημα σπουδών και υποκινήσεων για πνευματική δράση προσωπική δεν είχε ίσως κανένας άλλος φιλόσοφος στην Ιστορία της ανθρωπότητας. Και παρόμοισ σημασία, δηλαδή καίρια σπουδαιότητα για την Ιστορία της ανθρωπότητας, και στο πεδίο της καθαρής τινευ ματικότητος και στο πεδίο της μ εγάλης πολιτικής, δεν είχε κανείς άλλος φιλόσοφος και επισrήμων, εκτός μόνο από τον ασύγκριτο Πλάτωνα, τον εμπνευστή πάντοτε και "φίλον" του έξοχου τέκνου των Σταγίρων. Τι θα ήταν η επιστήμη και η πολιτική της ανθρωπότητας δίχως τ ο ν Πλάτωνα και δίχως τον Αριστοτέλη; Από τα έργα των δύο αυτών ανδρών, κορυφαίων στη χορεία του πνεύματος, οδηγήθηκαν, άμεσα ή έμμεσα, επί αιώνες έκτοτε, οι λειτουργοί της φιλοσοφίας και οι σκαπανείς τ η ς επιστήμης και οι θεωρητικοί της πολιτικής, αλλά, έμμεσα έστω, και οι πιο άξιοι αρχηγοί των πολιτικών εξ-ορμήσεων και δημιουργιών, στον ευρωπααατικό τουλάχισ τον, και ύστερα και στον αμερικανικό, ιστορικό χώρο, - έστω εξ άλλου με απλουστευτικές συχνά και άμετρα σχηματικές ή και μερικό διαστρεπτικές ερμηνείες είτε μισοσβυσμένες απηχήσεις των έργων του εμπνευσπκού Αθηναίου και του καταπειστικού Σταγιρίτη. Ας μη παραγνωρίζομε, ότι ομολογημένα ηλα τωνικές είτ ε αριστοτελιστές υπήρξαν, ή έστω εκλεκτικοί πλατωνιστές και αριστοτελιστές, οι πιο σημαντικοί φιλόσοφοι της ευρωπασιατικής ανθρωπότητας, έλληνες, ρωμαίοι, εβραίοι, άραβες, έκγονοι άλλων εθνών, και ότι οι πιο αημαντικοί επίσης πολιτειολόγοι της Ευρώπης και της Αμερικής, οι διαμορ φωτές και των ευρωασίκ ών πολιτευμάτων, υπήρξαν προπάντων αριστοτελιστές, ενώ από τον Πλάτωνα επηρεάσθηκαν οι πολιτικοί οραματιστές και στην Αναγέwηση και στους έπειτα χρόνους. Πραγματικά, με αριστοτέλειες καταβολές προπάντων εδραιώνεται και υπο κινείται, από τους αλεξανδρινούς ήδη χρόνους, ο επιστημονικός λογισμός. Και από τον ύστερο Μεσαίωνα τ ο υ λάχ ιστ ο ν και έπ ειτα με αριστοτέλειες κσταβολέτ επίσης υπαγορεύονται και προάγο νται κύριοι θεσμοί τηο πο λιτικής κοινωνίας. Και είναι πολύτιμη διδαχή για το υς επιστήμονες και γ ια τους τιο λιτικούς η σωφροσύνη του αριστοτέλειου πνεύματος, και στα θέματα ειδικής ε ηι στήμης όπως άλλωστε και φιλοσοφίας, και αντίκρυ στα ηθικά είτε πο λιτικά προβλήματα: Μάθημα νηφαλιότητας και μ ετριοπάθειας, κριτικότητατ και ανεκτικότητσο, αλλά και γνήσιος υψηλοφροσύνης. Εξ ά λλου, με την αριστοτέ λεια επιστήμη συ νδέεται και το μέγα ιστορικό γεγονός, η Ανακάλυψη τητ Αμερικής από τον Κο λόμβο, παρακινημένου στο προς Δ υσμάς δ ιω κ εά ν ε ιο τα -

37 ξίδι του από χω ρίο του έργου ταυ Αριστο τ έλο υς Π ε ρ ί ο υ ρανο ύ (297 a 8 κ. επ.ι, 37 Σ το πεδ ίο της πολιτική ς επ ιστήμη ς, αλλό κα ι τ ησ πο λ ιτικ ή ς ζωής της ανθρωπό τητας πρυ τα νε ύ ει α κό μ η έως α ή με ρα ο Αριστο τ έλη ς ως ο δημιουργό ς το υ συστήματο ς κα ι των κ ύρ ιω ν εννοιών τ ης πο λ ιτι κή ς επιστ ήμης κο ι ω ς άμε σο ς ή έμμεσος εμπνε υστ ή ς πο λλών θεσ μών τ ου ν εώτερου κράτου ς, αλλά ηρο πόντων ω ς ο κστεξοχ ήν διδάχο ς της δ η μοκρ α τ ία ς - πο λιτ ε ύμ α το ς ελευθ ε ρίας και ισότητα ς κο ι ισορροπ ία ς κο ινων ικ ή ς, Τα Πο λιτικά τ ο υ Αριοτα τέλου ς, περ ιε κτι κώτατο έ ργ ο το υ, υ πή ρ ξε θ ε μ ε λιωτι κό τη ς πολιτικής επ ιστ ήμης τ ων δυτικοε υρωπαίων, α φ ότο υ μ ετ αφ ρά σθ η κε λα τινικά γύρω στα 1260 μ. Χ, Ε ίνα ι κλασσ ικό σύγγ ρα μμα πο λιτι κή ς φ ι λοσοφ ίας, κοινωνιο λογ ίας της πολ ιτ ε ία ς και θεω ρ ίας τ η ς πολιτείας, Π ερ ιέχ ε ι ε ξ άλλου, εκτό ς οπό τα κ ύρ ια θέματα πολ ιτ ε ιολογ ία ς, και πλ ήθος αναπτύ ξεις προβλ ημάτων οικονο μικ ή ς, διαιτη τι κ ή ς, ε υ γο ν ισ μο ύ, παιδ είας, πολεοδομικά, γ εωπο λ ι τι κ ά, εθ νο λο γικά, διο ικη τι κά, εξωτερικής π ο λιτι κ ής, σχετικά μ ε την άμ υ να των κρατών ή μ ε την έκσπαση των επα να στάσ εων και μ ε τ ην επέλευσ η γ ενι κά των πολιτικών μεταβολ ών. Α ς π ε ριο ρ ισθ ο ύ μ ε να παρουσιόσο με τη θεωρ ία του για τη σ ύστασ η, τη γέ νεση κα ι την αποστολή τ ης "πόλεως", εννοη μένης από τον Αρ ιστοτέλη ως τύπο υ κατεξοχή ν τ η ς " πο λ ιτι κ ή ς κοινων ίας". Χαρακτηριστικό είνα ι τ ο εναρκτή ριο χω ρ ίο τω ν Πσ λι τικώ ν, όπο υ γράφε ι ο Α ριστ οτ έλη ς: «πάσαι μέν (δηλ αδή αί κοινω νίαι) αγαθσύ τινο ς στσχ ά ζονται, μάλ ισ τα δέ κα ί <ού κυριω τά του πάν των ή πασών κ υριω τάτη καί πά σας περιέχουσα τάς άλλα ς. α ύ τη δ' έστίν ή καλουμένη π όλ ις καί ή κοινων ία ή πσλ ιrική,, ( a 4-7. Πρβλ.1282 b 15-18). Ε ξ ά λλου, εκφροατικώτατη γ ια ταν κύριο σκοπό της συγγραφή ς των Πολι τι κών ε ίν αι φρόση από τ η ν τ ελ ευ τα ία σ ελ ίδα του κλασσ ικο ύ επίσης έργου του Aρισroτέλoυ ς Ήθικά Νικομάχεια : «... τό περί τής νομοθεσίας,αύτο ύς έπ ισκέψασθα ι μάλλον βέλ τω ν ίσως, καί όλως δή π ερ ί πο λιτείας, όπως είς δύ ναμι ν ή π ερί τα α νθρώ πε ια φ ιλσσοφ ία <ελ ειωθfi» (118 1b Από τ η φράαη α υτ ή συνάγετα ι ότι κα τάρ ιστοτέλη η φ ιλοσοφ ία τ η ς πο λιτ ε ία ς είνα ι πσρ έκτα μ σ της ηθι κής φ ιλοσοφ ία ς, προ ς ολοκλ ήρ ωα η τ η ς φιλοσοφίο ς «περί τά ανθρώ π εια». Ξεκ ινάει λο ιπόν στη συνε ίδηση του Αρισ τοτέλου ς η φιλοσοφία της πο λιτ είας απ ό τον ά νθρωπ ο. Ε να ρ κ τ ή ρ ιο θ εώρη μά της είναι ό τι ο άνθρωπος δεν υ πάρχει δίχω ς την κ οινωνία: «6 δέ μή δυνάμε νος κ σι νω νε ίν ή μηδέν δεόμενο ς δι' αύ τάρκε ιαν σ ύθέν μέρσς πόλεως, ώστε ή θηρ ίσν ή θεός» (1253a 27-29), δηλαδ ή ό ποιος δεν έχ ε ι τ η δυνατότ η τα να ζε ι στην κοινωνία ε ίνα ι " θηρ ίον" και όπ οιος δ ε ν χρ ε ιάζ ε ται να ζει στ ην κοινωνία είνα ι "θεότ ", ά ρ α και στις δύο περ ιπ τ ώσ ε ις όχ ι άνθρ ωπο ς, ώσ τ ε κα ι όχ ι στο ιχείο της κο ινων ίας «ούθέν μ έ ρος πόλ εως». Α υ τό προπάντω ν ση μα ί νει και η περίφημη έκφρσσ η «6 άνθρω -

38 38 πος φύσει πολιτικόν ζώον» (1253a 2 3 ' πρβλ. 1278b 19), όπως φαίνετοι και από τη συνέχεια του χωρίου: «και δ απολις διά φύσιν καί ου διά τύχην ήτοι φαϋλός έσην, ή κρειττων ή άνθρωπος» (1253a 3 4), δηλαδή ο ακοινώτητοο άνθρωπος είναι είτε υπάνθρωπος είτε υπεράνθρωπος. Εξ άλλου, την έξαρση του "κυριωτάτου" (1252a 5) αγαθού, ως κοινού ακοπού τητ; πολιτικής κοινωνίας (1252a 5 7) και τητ 'ηολιτική;" επιατήμης ή δυνάμεως (1094a 18 28), επακολουθεί η ταύτισή του προς«τάνθρώπινον άγαθόν» (1094b 7' πρβλ. 1095a 16 17). Και η φαινόμενη όμωτ; διάκριαη του αγαθού της "πόλεως" ή του "έθνοοτ;", από το αγαθόν συγκεκριμένου ανθρώπου δεν σημαίνει υποστασίωση της "πόλεως" ή του "έθνους" και αντιπαράταξη άρα του αντίστοιχου αγαθού προς το αγαθόν του συγκεκριμένου ανθρώπου, αλλά υηοσημοίνει απλώς σύγκριση του ατομικού αγαθού των ανθρώπων της "πόλεως" προς το "κοινή συμφέρον" τους. Ιδού τα χωρία:«ώστε τούτ' άν είη τάνθρώπινον άγαθόν. ει γάρ και ταυτόν έση και ένι και πόλει, με, ζόν γε και τελειότερον τό τής πόλεως φαινεται καί λαβείν και σφζειν' άγαπη τόν μέν γάρ και ένι μόνψ, κάλλιον δέ και θειότερον έθνει και πόλεσιν»(1094b 6 1Ο)<,καΙ ή πολιτική δέ κοινωνια τού συμφέροντος χάριν δοκεί και έξ άρχής συνελθείν και διαμένειν' τούτου γάρ και οι νομοθέται στοχάζονται, και δικαιον φασιν ειναι τό κοινή συμφέρον» ( ), Η πολιτειολογία λοιπόν του Αριστοτέλους είναι προσανατολισμένη προς τον άνθρωπο ως ύπατη αξία και όχι προς την "πόλιν" ως κάτι αυθυπόστατο και αυτάξιο, καθώς συμβαίνει σε θεωρίες νεωτέρων πολιτεισλόγων. Έχει θέμα την κοινωνία, ως όρο απλώς για την ύπαρξη του ανθρώπου. Και είναι η σχέση του ανθρώπου άμεση προς την κο.ινωνία, όχι απλώς υπα γορευμένη από σκοπιμότητα ωφελιμιστική, όπως στα διάφορα θεωρήματα κοινωνικού δήθεν συμβολαίου εμφανίζεται από άλλους πολιτεισλόγους.. Εμφυτη κάπως, αλλά και σύμφωνη με τη φύση πάντοτε, είναι η τάση του ανθρώπου να ζει στην κοινωνία:«φύσειμέν ουν ή όρμή εν πάσιν επί τήν,τοιαύ την κοινωνιαν»(1253a 29 30). Η τάση συτή εκπορεύεται από βαθύ ανθρώπινο συναίσθημα, έστω και αν συνοδεύεται κάπως και από επίγνωση του «KOIvfj συμφέροντος» προς απόλαυση του «ζην καλώς»: «διό καί μηδέν δεόμενοι τής παρά άλλήλων βοηθείας ουκ έλαrτoν δρέγονται τοϋ συζήν ' ου μήν άλλά και τό κοινή συμφέρον συνάγει, καθ' δσον έπιβάλλει μέρος έκάστφ τού ζήν καλώς» (1278b 20 23). Ο κατέξοχήν τύπος κοινωνίας, η "ιτόλιτ;" είτε "η κοινωνία η πολιτική'ί χαρακτηρίζεται από τον Αριστοτέλη,όπως μνημονεύσαμε ήδη,ως«ή πασών κυριωτάτη και πάσας περιέχουσα τάς άλλας». Με την έκφραση συτή.λοιαόν.εννοείται, ότι κάθε άλλη κοινωνία περιέχεται λειτουργικά στην "τιόλ ιν",αλλά και υπερέχεται από αυτήν σε λειτουργικότητα ή και προσδιορίζεται από αυτήν και στη σύσταση και στη λειτουργία τηο. Από το βασικό αυτό θεώρημα διέπεται ο Αριστοτέλης, όταν παρουσιάζει την ανάπτυξη της κοινωνίας από τον πρώτο πυρήνα της έως την ολοκληρωμέ-

39 νη διάπλασή της, ως κάτι άλλωστε οργανικά, δηλοδή όχι αυθαίρετο, σλλά σύμφωνο με τη φύση «<ε7 τις έξ αρχής τα πράγματα φυόμενα βλέψειν» ). 39 Και ιδού πώς δημιουργείται ο πρώτος πυρήνας κοινωνίας, και μάλιστα ως κάτι φυσικό, υπαγορευμένο δηλαδή από την εντελέχεια του κόσμοu:«dvάγκη δή πρώτον συνδυάζεσθαι τούς άνευ αλλήλων μή δυναμένους ειναι, οlον θήλυ μέν καί άρρεν τής γενέσεως ένεκεν (καί τούτο ούκ έκ προαιρέσεως, αλλ' ώ σπερ καί έν τοίς άλλοις ζψοις καί φυτοίς φυσικόν τό έφίεσθαι, οlον αύτό, ΤΟ/. ούτον καταλιπείν έτερον)>> ( Από φυσική αμοιβαία έλξη, λοιπόν, ανδρών και γυναικών (Πρβλ. και ) δημιουργείται ο πρώτος κοινωνικός σχηματισμός, ο "οίκοτ;" είτε η "οικία", δηλαδή η οικογένεια. Ιδού ο ορισμός τηο: «Ή μέν ούν εις πάσαν ήμέραν συνεστηκυία κοινωνία κατά φύσιν οlκόςέστιν» (1252b 12-14). Είναι άρα η οικογένεια θεσμός συμβιωσιακός, σύμφωνος προς τη φύση του ανθρώπου και του κόσμου, και με προορισμό να καλύψει ολόκληρη τη ζωή «είς πάσαν ημέραν» των συζύγων, δηλοδή και ως προς τη διάρκειά της και προς συμμερισμό αμοιβαίο των ατομικών τυχών. (Ο,τι ονομάσθηκε στη γλώσσα των βυζαντινών"συγκλήρωσις παντάς βίου",το "consortium οπιτιίε vitae" του Modestinus). Ενέχει, εξ άλλου,η οικογένεια, ως παράγοντα συνδετικό των συζύγων, ή και των τέκνων, τ η συναίσθηση και βίωση των ηθικών αξιών από κοινού ( : «η δέ τούτων κοινωνία ποθεί οίκίαν...» πρβλ. 1162ο 19-26). Τον κλασσικόν αυτόν ορισμό της οικογένειας ακολουθεί ορισμός άλλου κοινωνικού σχηματισμού, τη ς "κ ώμητ;":,«ή δ' έκ πλειόνων οίκιών κοινωνία πρώτη, χρήσεως ένεκεν μή έφημέρου, κώμη»( 1252b Εμφανίζεται λοι πόν η "κώμη" ως συνδεμένη από οικογένειες, συναρτημένες σταθερά μεταξύ τους προς εκπλήρωση και λειτουργιών, μη εκπληρώσιμων από την οικογένεια μόνη. Αλλά και τονίζεται η φυσική προέλευση της "κ ώμητ;" από την οικογένεια: «μάλιστα δέ κατά φύσιν έοικεν ή κώμη dποικία οίκίας είναι,οϋς καλοϋσι τινές δμογάλακτου, παίδας τε καί παίδων παίδα ς»(1252b Πρβλ b 40: «γενώ ν καί κωμών»). Και ύστερα ήδη από τον ορισμ ό της οικογένειας, δεύτερου σταδίου στην κοινωνιοπλαστική πρόβαση του ανθρώπινου γένους, έρχεται ο κλασσικός ορι σμότ; του τρίτου και τελικού σταδίου της :«ή δ ' έκ πλειόνων κωμών κοινωνία τέλειος πόλις, ήδη πάσης έχουσα πέρας τής αύταρκείας ώς έπος είπείν, γινο μένη μέν τού ζη ν ένεκεν, ούσα δέ τού ε ύ ζην» (1252b Πρβλ. 1280b , 1278b 15-25, , 1328a 35 37). Δημιουργείται λοιπόν, καταριστοτέλη, η "πό λις" όχι τυχό ν με συνάθροιση απλώς ανθρώπων ως ατόμων ή χωριστών οικογενειών, αλλά με συγχώνευσ η "πλειόνων κωμών " (πρβλ. και 1280b :«πόλις δέ ή γενών καί κω_ μών κοινωνία»).αυτό άλλωστε ήταν σύμφωνο με τ η ν ιστορική τότε τιαρόδο-

40 40 ση, καθώς μαρτυρεί, εκτός από άλλα, και ΤΟ' όνομα πόλεων σε πληθυντικό: Αθήναι, Θήβαι, Πάτραι, Αμύκλαι. Τρισταδιακή παρουσιάζεται, άρα, η κοινωνική εξέλιξη, κατάριατοτέλη (ό πως επίσης κατά Πλάτωνα στο έργο του Νόμοι). όχι όμως και ως απλή διαδο χή,αλλά και ως υπέρβαση κάθε φορά τ ο υ προηγούμενου σταδίου.συναιρετική των συστατικών του και των λειτουργιών του: Η "κώμη" περιέχει όποια στοιχεία και όσεο δυνα τότητες λειτουργικές περιέχουν οι συστατικές της οικονέ νειεσ, και ακόμη ενέχει επί πλέον δανατότητετ; λειτουργικές, ανύπαρκτες πριν, στον χώρο απλώς της οικονένειατ; και ηροηάντων η "πόλις" όχι μόνο συμπεριέχει όποια στοιχεία και όσες λειτουργικές δυνατότητες περιέχει το σύνολο των συστατικών της "κωμών", αλλά επί πλέον ενέχει λειτουργικές δυνατότητες, ανύπαρκτες επίσης πριν, στον χώρο απλώς της "κώμης". Εξ άλλου, η "πόλις" ορίζεται ως "κοινωνία τέλειοι;", δηλαδή θεωρείται ωτ η τελειωτική στην κοινωνική ανέλιξηί και ολοκληρωμένη άρα, μορφή κοινω νίας. Και ιδού πώς αυτό σχολιάζεται από τον ίδιο τον Αριστοτέλη: «διό πiiσα πόλι c ωυσει έστιν, είπερ καί αί πρώται κοινωνίαι. τέλος γάρ αυτη tκείνων, ή δέ φ υσις τέλος έστίν ο /ον Υάρ έκαστ6ν έσ τι τής Υενέσεως τελεπθείσης, ταυ την φαμέν ε/ναι τήν φυσιν έκάστου, ωσπερ άνθρώπου, ίππου, οικίας» (1252b 30-34). Εμφανίζεται δηλαδή η πόλη να είναι κάτι "φύσει", αφού αναμφισβήτητσ οι συστατικές τητ; δύο πρώτες κοινωνίες είναι κάτι "φύσει", αλλά και διότι η ίδια είναι "κοινωνία τέλειος" ως «τέλος... εκείνων)και η "φύση" είναι " τ έλο ο ": καθώς "φύσιτ " του καθενός ονομάζεται η διαπλασμ ένη σύστασή του όταν η γένεσή του έχει ολο κληρωθεί. Δεν αρκείται όμως ο Αρισ τοτέλης στην οντολογική αυτή είτε γενεσιολογι κή σύλληψη του - "τέλους" και της "φύσεωτ;", προς θεμελίωση του χαρακτηρισμού τηο "ιτόλεωτ;" ως "φύσει" και ως "τελείαο", αλλά προβαίνει και στην αξιολογική έξαρση του "τέλους": «έτι τ6 ου ένεκα καί τ6 τέλος βέλ τιστον» (1252b a 1) ώστε και να εξάρει επίσης τ η ν αξία της "αυτάρκειαο", στοιχείου καίριου της "ιιόλεωο", και αποφασιστικού για τον χαρακτηρισμό τηο ως κοινωνίας τελείας : «ή δ- αυτάρκεια καί τέλος καί βέλτιστον» (1253a 1). Και συμπερασματικά επαναλαμβάνει:«tκ τούτων ουν φανερ6ν δτι τών φυσει ή π6λις tarl»(1253a 1-2). Στο κέντρο του κλασσικού αριστοτέλειου ορισμού της "τιόλεωτ;" βρίσκεται η φράση: «ήδη πάσης έχουσα πέρας τής αυταρκείας ώς έπος ειπείν». Το «τιδφ) αυτό υποσημαίνει άντιδιαστολή προ ς ο.τι συμβαίνει στην οικογένεια και στην "κώμη", δηλαδή προς τη ν έλλειψη ολικής αυτάρκειας στουο δύο αυτούς πριν από την "πόλιν" κοινωνικούς σχηματισμούς. Με τις λέξεις "ηόσητ; έχουσα πέρας τητ; αυταρκείας" τονίζεται, ότι η "πόλις" ωο "κοινωνία τελεία" ενέχει ολοκληρωμένη αυτάρκεια για κάθε ανάγκη. Τέτοιο μεγαλοuργημα θεωρεί ο Aρισroτέλης το κοινωνικό πλάσμα των Ελλήνων, την "πόλιν". Εξ άλλου, ΚΟθώς είναι πάντο τε συγκρατημένος στις αξιολογήσεις του, έχει ευθύς τη συναίσθηση κάποιας ίσως αμετρίας στον εγκωμιαστικό αυτό χαρακτηρισμό, και

41 σπεύδει να προσθέσει: «ώς έπος είπείν», δηλαδή «άς πούμε» (Πρβλ. 1275b 20-21: «πόλιν δέ τό τών τοιούτων πλήθος ίκανόν πρός αύτάρκειαν ζωής, ώς άπλώς είπείν». Στη συνέχεια του ορισμού γίνεται διάκριση, για ποιον σκοπό γίνεται η "πό λις" και ποιαν αποστολή έχει να εκπληρώνει, ύστερ 'οπό τη γένεσή της: «γινομένη μέν τού ζήν ένεκεν, ούσα δέ τού εύ ζήν». Γίνεται, λοιπόν, η "πόλις" κατάριστοτέλη με σκοπό τη συντήρηση απλώς τητ ζωής των ανθρώπων «τού ζήν ένεκεν». Πρβλ. Πλάτωνος Πολιτεία 369 cd: «του ειναι τε καί ζήν ενεκα». υπάρχει όμως όχι μόνο χάριν του "ζην" α πλώς, αλλά χάριν και του "ευ ζην". Κάτι, εξ άλλου, σύμφωνο με την υπερβατική φύση του ανθρώπου, ΚΟ.Ι τη σύμφυτη άρα τάση του, μόλις αποκτήσει τ«; προ υποθέσεις για τη συντήρηση της ζωής του, να επιδιώκει αυτάξιες πληρώσεις της, πέρα δηλαδή τηο απλής βιοσυντηρησίαε. Επανειλημμένα τονίζεται από τον Αριστοτέλη, ότι με την εμπέδωση των προ υποθέσεων μόνο του ζην, αν και απαραίτητων πάντοτε,δεν αποτελείται ακόμη η πόλη, αν δεν έχουν εδραιωθεί και οι προϋποθέσεις του "ευ ζην". Εκ φραστικώτατο είναι το χωρίο 1280b 29-35:«ή πόλις ούκ έστι κοινωνία τόπου, καί τού μή άδικείν σφάς αύτούς καί τής μεταδόσεως χάριν' άλλά ταύτα μέν άναγκαίον ύπάρχειν, ε/περ έσται πόλις,ού μήν ούδ' ύπαρχόντων τούτων άπάντων ήδη πόλις, άλλ' ή τού εύ ζήν κοινωνία καί ταίς οίκίαις καί τοίς Υένεσι, ζωής τελείας χάριν καί αύτάρκους'ούκ έσται μέν τοι τούτο μή τόν αύτόν καί ενα κατolκούντωντόπον και χρωμένωνέπιγαμιαις>>.με το χωρίο αυτό τιαρου σιάζονται ορισμένα συστατικά της "πόλεως" απαραίτητα', όπως ο κοινός τόπος κατοικίας του πληθυσμού, η. αποτροπή αδικημάτων, η επικαταλλαγή αγαθών και υπηρεσιών και η ευχέρεια επιγαμιών, επιβεβαιώνεται όμωο, ότι αυτά όλα δεν επαρκούν για την ολοκληρωμένησύστασή τηο, αλλά χρειάζεται ακόμη «ή τού ευ ζήν κοινωνία καί ταίς οίκlαις καί τοίς γένεσι». να μετέχουν δηλαδή στο "ευ ζην" οι οικογένειες και τα "γένη", «ζωής τελείας χάριν καί αύτάρκους» (Πρβλ. 1291a 17-18), Σαφέστερα εξηγούνται σε άλλο χωρίο η προς το "ευ ζην" αποστολή τηο "πόλεως":«τούτο δ' εστίν, ώς φαμέν, τό ζήν εύδαιμόνως καί καλώς. τών καλών άρα πράξεων χάριν θετέον ειναι τήν πολιτικήν κοινωνίαν, άλλ' ού τού συζήν»(1281a Δηλαδή η "πολιτική κοινωνία" υπάρχει, πρέπει να δεχθούμε,χάριν όχι του"συζήν"απλώς, αλλά χάριν του«ζήν εύδαιμόνως καί καλώς»και ο τρόπος αυτός ζωής είναι προπάντων ηθική άθληση, Η τέτοιο ερμηνεία της απειροδύναμης αποστολής της πολιτικής κοινωνίας, πέραν από την εξασφάλιση της βιοσυντηρησίας απλώς είναι ομόλογη προς την αριστο τέλεια, και βαθιά ελληνική, σύλληψη τηε "ευδοιμονίατ;". Ορίζεται από τον Αριστοτέλη η "ευδαιμονία" προπάντων ως «ψυχής ένέργειά τις κατ ' άρετήν τελεία ν» (1102a 5-6) ενώ και τονίζεται επίσης ότι«κύριαι δ' είσίν αι κατ' άρετήν ενέργειαι τής εύδαιμονίας» (1100b Πρβλ. και 1323b , 1328a 37-38, 1332a 7-9), χωρίς όμωτ και νο παραμελείται ολωσδιόλου 41

42 42 η συνδ ρομή τ ω ν «έκτός 6γαθών» ε ίτε η μ η σντιδρο μή τ η ς τύχης (1099a 31-b 7, 1100 b 8-9, 1101a ) ως αναγκαία για την ύπαρξη της ευδαιμανίας, αν και απλώς χαρσκτηρίζεται ως σύνδρομος όρας της η ευτυχία ή "ε υ η μ ε ρία " (1099a 31-b7 ), Δι ε ξο δι κ ά ο Αρ ιστοτέλης αναπτύσσε ι τι ς ιιρ ο θαο θ έσ εκ όχι μόνο του "ευ ζ ην", αλλά κα ι τα υ "ζην". ' Εχο μ ε άλλο τε π ραγμα τ ευ θ ε ί α ναλ υτικά γ ι 'συτέσ κα ι ι δια ίτ ερα στην πραγ μ ατεία μ α ς " Το κοινωνικό πρόβλη μα καταρ ιστοτέλη" (197 8), Α ξ ί ζε ι ό μως πάντατε να εξαίρεται ο ανθρωπιστικός τόνος της πολιτικής φιλοσοφ ίας του μεγάλου Στα γιρ ίτ η. Η φιλοσοφία του αυτή είναι προ σαρ μοσμένη και στις αξιώσε ις της ύψ ιατης πνευματικότητας (1267a 10-12) κα ι ηθικότητας κα ι στι ς καθημερ ινά πρα κτι κ έ ς απα ιτ ήσεις το υ δημόσιου βίου και τ η ς ιδιω τι κής ζωή ς των κο ιν ών προπάντω ν ανθρώπων, μ ά λισ τα μ ε φρο ν τ ίδα γ ια την επιβίωση κα ι με σ ε βα σμ ό άκρο και το υ πιο ταπε ινού τω ν aνθρώπων. Ε κφρα στι κ ώτα το είναι το χωρίο των Πο λ ιτικ ών, όπου ως όρος οηαράβατος για την επίλυση ταυ καινωνικού προβλήματος καθορίζεται "ούτατιορείν ουθένα των πολιτών τροφής" (1330a 2), Ο Αριστοτέλ ης κα ι στο έργο του Πο λιτι κά δεν αποχωρίζει το πολ ιτικό πρό βλ ημ α από τ ο λ εγό μενο κ οινω νι κό π ρό βλημα κα ι ού τ ε α υτό από τα ανθ ρ ώπινο τιρ ό βλη μ α. Η πολ ιτική φιλοσοφία του, επαναλαμβάνω, είνα ι κατ'εξοχήν ανθρωπιστική, όσο και αν φαίνεται ιδιαίτερα πραγματιστική. Α υ τό νόμισα ότι έπρεπε να λεχθούν στο Πανελλ ή ν ιο αυτό Συ μπόσιο για τον μεγαλουργό Σ τα νιρίτη. Απο τελο ύν μ ικρή μ όνο ανάληψη σπό την απέραντη πνευματι κ ή π ε ριο υ σ ία του, κατατ ε θειμ έν η, ό πως Κ,ΟΙ άλλο τ ε ε ί πα, στην Τρ άπ ε ζα του πολιτισμού τ η ς ανθρωπότητας, αλλά ιδιαίτερα προσιτή σέμάς τουτ Έλλ η νε ς, διαμέσου της γλώσσα ς μας και γλώσσας του. Και τα ολίγα ό μως αυτά" δείχνουν ήδη την αγέραστη μεταξύ μας παρουσία το υ Αριστ οτέλο υ ς, παρά το διαχωριστικό φράγμα είκοσι τριών αιώνων. Για το ίδιο θέμα βλ, Κ. Δ εσπο τοπο ύλο υ, Θ έ ματα Ισταρίας και Πο λιτικής 11, 1979, σ , Μελετή ματα Π ο λ ιτι κ ή ς Φ ιλοσοφίας, 19834, σ , Δοκίμι α, 1986, σ

43 ΤΕΡΕ ΖΑ ΣΠΕ ΝΤ ΖΟΠ Ο Υ Λ Ο Υ -Β Α Λ Α ΛΑ ΑΡΙΣΤΟΤ ΕΛΙ ΚΗ ONTO ΛOΓl A Κ ΑΙ Θ Ε Μ Ε Λ ΙΩΔ ΗΣ ON T O ΛOΓlA Η αρ ιστοτ ελ ικ ή σκέψη παρουσ ιάζει τ ο χαρακτηριστικό να παρουσιάζετα ι στη φ ιλσσσφ ική παράδοση ως η πιο σ τ έ ρεα ριζωμ ένη φ ιλοσοφία στ ηριγ μένη σε μ ια ερ μ ηνε ία που, από την εποχή το υ Θωμά του Α κ ινάτη, ε ίνα ι σ χεδόν α με τάβλητη. Η οντολογία το υ Αρ ιστ οτ έλη ως επ ιστήμη που μελετά το δν ως δν τιαρο μένε ι ακλόνητη έως τ η στιγμή όπ ου, στ ον 2 0 ό σι. θα τε θε ί α π ό τ ο ν Heidegger και πάλι το ερώτημα εκείνο μέσα από το οπο ίο η οντολογία νομ ιμ οποιε ίται ως θ ε μ ελιι..ίdης οντ ο λ ο γ ία. Ο λόγος γ ια το ό ν ως 6ν θα μ ετα τ ρ α π ε ί σ ε λόγ ο για τη θεμελίωση του λόγο υ γ ια το όν. Αυτ όν τον δεύτερο λόγο εισάγε ι πράγμα τι το ερώτημα γ ιο τ ο ΕΙναι.Αν δεχθού μ ε ότι α υ τό που θεμελιώνε ι ε ίνα ι κά τι ξεχω ρ ιστό απ ό αυτό που θεμελιώνεται, τ ό τ ε γ ίνε ται πιο κατανοητό α υτό πο υ η θε μελιώδη τ; οντολογία ονο μά ζ ε ι ''Οντολογ ική δ ιαφορ ά", Η φ ιλοσοφ ι κ ή γ λ ώσσα ό μ ω ς αδυ να τ εί να πε ι ότι η α να ζ ή τ η ση το υ θεμε λ ί ο υ η ο ποία θ α έ π ρ επε να προηγείται λο νι κά, ο ντο λογ ι κά κα ι χρ ο ν ι κά από τ ην ανα ζήτηση του θεμελιω μ ένου δ ηλαδ ή του δντος, ξε κ ιν ά ει ακριβώς από α υτ ό το δ εδ ο μ ένο το υ δντος κα ι πω ς το δε δομένο αυ τό π ρ ο ϋπο θ έτ ε ι ακριβώς αυ τό πο υ α να ζ ητ ο ύμ ε, δη λα δή το Είναι. Η Βεμελιώδ ης ο ντολο γ ία, ατ ην σφετηρίσ τηο ήδ η, φωτ ίζε ι το ν κ ύ κλο απά τον ο πο ίο κα ρία οντολογία δ εν μ πο ρ ε ί να βγε ι. Ο κύκλος υπάρχει και στη ν οριστοτελ ική σκέψ η : δεν θεματ οποι ε ίται όμ ω ς. Και η στ ρο φ ή τ ου Heidegger στην αριστο τε λ ική οντολο γία ε ίνα ι η θ εματοπο ίησ η ' α υτού το υ κύκ λο υ πο υ παρο υ σιά ζ ε τα ι εκ πρώτ ης όψεως ω ς υπ έρ βα ση τ ης σρ ιστο τ ελι κ ήο οντο λο γίας. Το ερώτ η μά μα ς είνα ι ακριβώς κα τ ά πόσο α υτ ή η υπέρβασ η συ ντελ εί τα ι μ έ σα α πό τ ο ε γ χ είρ η μα τ ο υ Γ ε ρμ α ν ο ύ φ ι λο σόφ ο υ. Μπ ο ρ ο ύ μ ε, μ ε ά λ λο λ ό γ ι α, να υ πο στηρίξουμ ε ό τι τ ο ερώτη μα γ ια τ ο ΕΙναι που θέτε ι ο Heidegger βρ ίσκετα ι επ έκεινα του ερωτή μ α τος για τ ο δν που έθεσε ο Αρ ιστ ο τ έλη ς ; Η κριτι κή τ ης αιτο -θε ολογ ική ς σκέ ψ η ς ως metaphysica generalis κα ι n1etaphysica specialis επ ιτρέπε ι ά ρα γ ε να την ερμη ν ε ύσουμ ε ως ξεπέρα σμα τ η ς ον το λο γία ς του Αριστοτ έλ η ; Στη ν ανακοίνωση θ α υποστηρίξουμε ό τι ο Hcidegger α π ό τ κ πρώτες ήδη γραμ μές του Ε ίνα ι κα ι Χρόνοο, όπου θέ τε ι το ερώτη μα γ ια το Ε ίναι, έ χει τ ο -

44 44 παθετηθ εί μέσα στ ον χώρο της οντ ολογίας του Αρ ιστοτέ λη. Τούτο σημαίνε ι ότι δεν τον δέχετ αι απλώς ως αφετηρία, αλλά παραμένε ι μέσα ε κ εί και εμβα θύνει διαδο χικά το ερώτημα γ ια το ον κα ι για τ ο Ε ίνα ι το υ όντος, ηροκειμένο υ να καταλήξε ι τελικά στο ερώτη μα γ ια το ίδ ιο το Είναι. Αν δεν δεχθούμε τ ην αριστοτελι κή ο ντολο γία ως τόπο του ερωτ ή ματος για το Ε ίνα ι, κάθε προ σπάθε ια να θ εμε λ ιωθεί το ε ρ ώτημ α πέφ τει στ ο κενό. Από το άλλο μ έ ρ ο ς, θα φανεί ότι η οντολογική δ ιαφορά ως διάκριση ανάμεσα στο ον κα ι το Ε ίνα ι, παρ ' όλο που δ ε ν βρίσκε τα ι ρη τ ά διατυ πω μένη, ε ίναι εντούτο ις εκ είν η πο υ στηρίζει το αρ ιστοτελ ι κό ερώτημα για τ ο ον. Πρ ιν προ χω ρ ήσο υμ ε στ η ν ανάπτυ ξη το υ θέ ματοτ, είναι, πιστεύω, χρ ήσιμο να σταθούμ ε λίγο στο υς ό ρους που θα χρησιμοπο ιήσου με, ώστε να δ ιε υκρ ινισθούν εξαρχ ής ορισμένες έννοιες. Το π ρ ό β λ η μ α π ου τίθεται εδ ώ είναι η σχέ ση οντολο γία ς και μ ε τα φυ σ ι κή ς. Δ ε ν θα το λύσουμε. Ας πο ύμ ε ό μως, για λό γο υ ς μ εθοδολο γικούς, ότι η οντολογ ία μπορ ε ί να θ εωρηθεί κλάδος της μεταφ υσική ς. Ο όρο ς ''Οντολογία'' δεν εμφ ανίζεται στ ον Αρ ιστο τ έλη ο ύτ ε άλλωστε αε κανέναν α ρχα ίο φιλό σοφο. Όπως μας πλη ρο φο ρε ί ο J. Beaufret 1, μόλις το 1646 ο Claub erg, ο φίλος το υ Burrnan, που ε ίχ ε πάει στη ν Ολ λανδία να συνο ν τ ή σει το ν Descart es, τον εισάγε ι. Η οντολογία εισάγετα ι έτσ ι χωρ ίς όνο μα. Ού τε ό μως η λ έ ξ η " μ εταφ υ σ ι κ ή " α πα ν τσ στον Αρ ιστο τ έλ η. Κα τανοούμε τώρ α πόσο περίπλοκο ε μφαν ί ζε τα ι το πρ όβλη μα. Η ονώνυμη οντολογ ία είναι μια επιστήμη που ενώ δεν έχε ι όνο μα, έχε ι ωστόσο ένα σσφέτ; α ντ ι κ ε ί μ εν ο : το ον ως ο ν. Δ εν έχει νό η μ α να αναρ ωτηθ ο ύμ ε εδ ώ, για τ ί ο φιλόσοφος δ ιάλεξε να μην την ονομάσει. Το πρόβ λημ α τη ς σχ έση ς των ε πιστ ημών μ ετο ξύ τους τον απασχόλησε κυρ ίω ς ως π ρο ς την έννοια τ ης ο υσ ία ς. Έτσ ι γνωρίζο υ με ότι η "φ υ σ ι κ ή " ασχολ είται μ ε τις αισθητές ουσίες που ε ίνα ι " δ ε ύ τ ερ η επ ιστ ήμη", ενώ η πρώτη, πο υ θα ονο μασθ εί "πρ ώτ η φιλοσοφία", ασχολείται με τη νοητ ή ουσία. Στο σριοτοτ ε λικό κείμενο συνεπώς η πρώτη φ ιλοσοφία και η θεολογ ι κή επιστήμ η ταυτ ίζοντα ι, ενώ ο οντολογία και η πρώτη φιλοσοφίοφαίνοντ σ ι να δ ια φέρ ου ν. Ο όρος "πρ ώτ η φ ιλοσοφ ία " ε ίναι εκ ε ί γ ια να κα τα δ ειχθ εί ό τι η ενα σχόληση με το "θ είον " έρχεται πρ ώτ η στ η σειρά. Τ ι ε ίναι τ ότε η "μ ετ αφ υ σ ικ ή - : "Μ ε τ αφ υσικ ή" ε ίνα ι κα ι η πρ ώτη φιλοσοφία κα ι η ο ντο λογ ία. Η μετσ φυσική α σχολ ε ί τ αι κα ι μ ε το πρ όβλημα του όντος ω ς όν τος κα ι με το πρόβλη μα του πρώτου όντος ως κα θα ρ ή ς ενέργ ειας. Οντολογ ία και πρώτη φ ιλοσοφία με την α υ στ ηρ ή τους ση μασία θα απο τ ελ έσο υν αργότερα, στους μέσους α ιιίν ες, του ς δύο κλάδους της metaphysica generalis και της metaphysica specialis. Πριν κα ταπ ια στο ύμ ε με την αριστοτελ ικ ή οντολ ογία, θα πρέπ ει να ε τιιμ είνου μ ε στη λέξ η "μετσφυ σ ι κ ή" γιατί πρέπε ι, νο μ ί ζ ω, να αποκαταστα θε ί ένα ς ό ρος που, ενώ δεν είναι, όπω ς είπα με,γνή σια αριστοτελικό τ, απο κ τ ά ω στ όσο μέσα στην ίδια τ η φιλοσοφία του Αριστοτέλη όλ η τητ τ η σ η μασία. Ο τίτ λος "μετσφυσική " ως " μ ετά τ α φ υσ ικά" ο παντά στον Νικόλαο α πό τ ην Δα μασκό

45 45 που έζησε στο 20 μισό του 1ου σι. Εκε ίνο πο υ θα ήθελα να το νισθεί εδώ ε ίναι ότι, ανεξάρτητο από τον τυχαίο ή όχ ι χαρακτήρα του όρου. η λέξη "μετσφυ σική" νοημένη στην αυστηρή της σημασία καθιερώνετα ι από τους σχολιαστές του Αριστοτέλη οι οπο ίο ι τ η ν θέτουν στην ουσιαστική τ η ς σημα σία. ' Ετσι ο Σιμπλίκιος, πολύ πριν από τ ον Θ ωμ ά τον Ακινάτη, θα θέσει τη μεταφ υ σική ως την επιστήμη πο υ ε ρε υνά όλα εκε ίνα που βρίσκονται πέρα απ ό τα φuσικά{«ώς έπέκεινα τών φ υσ ικών τεταυμένην», Φυσ. Ι 17-21, Diels). Στα νε ώτ ερ α χρόνια ο Καντ ε ίνα ι εκείνος που θα τ ονίσει πόσο πο λύ τα ιρ ιά ζει ο τί τλος "μεταφυσική " στην αναζήτηση τ ων πραγμάτων πο υ είναι επέκ εινα των φ υσικών. Υπάρχει, με άλλα λόγ ι α, μια φιλοσοφική σημασία στον όρο "μ ετοφυσική" και το ε σω τε ρ ι κό ν ό ημα π ου σ υνε πά γ ετ α ι η λ έξ η είναι εκ είν ο που τη ν στ ήριξε και τη ν ταύτισε, κατά κάποιο τρόπο, μ ε την ο ντολογία. Είναι καιρό ς να μη ν αναφερόμαστ ε α πλώς στ ην ταξινόμηση τ ω ν έργων το υ Αριστο τέλ η από τον Ανδρόνικο τον Ρόδιο, για να δεχό μ α στ ε τη ν τυχαία προέλ ευση του όρου, Το β αθύ τερ ο φιλοσοφικό νόημα είναι ε κε ίνο που καθιερώνει το ν όρο "μεταφυσική " και όχ ι η έμπ νευση ενό ς εκδό τη. " ' Ο σον αφ ορά τ ο όνομα μ ε τ σφυ α ι κ ή, θα πει ο K ant 2, δ εν μπορο ύμ ε ν α π ι στεύσουμε ότι π ροή λθ ε στην τύχ η, τόσο πολύ ταιριάζει σουτή ν τ ην εηιστ ή μη ; α ν ονο μάσου μ ε φύση τ η φύοη, και α ν δεν μπορούμε να φθάσουμε στους ό ρο ι κ τ η ς φύση ς παρά μ έσα από τη ν ε μ π ε ιρ ία, τότ ε η επιστήμη που ακολου θ εί ονομάζεται μετα-φυσική (από το μετ ά και Φυσική ). Είναι μια επιστ ήμη που βρ ίσκετα ι πέρα, δ ηλαδή πέρα από το ν χώρο τ η ς Φυσικής ". Το φιλοσοφικό νό η μα του όρου θα πρέ πε ι να αναζη τηθεί ο τ κ δύο βα σ ι κ έ ς σημα σίε ς το υ μετά. " Με τ ά" σημαίν ει κα τ Όρχήν ιεραρ χι κή τά ξ η πραγμ άτων. Μεταφ υσική είνα ι έτσι η επιστήμη που έχ ει ως αν τι κ εί μ ενο α υτό πο υ κε ίτα ι επέ κ ε ινα τ η; φύσηο, Αυ τ ή την πα ρά δ οσ η καθιερών ει μέσα στ η Sum ma Th ~'oiogica ο Θωμά ς Ακιν ό τ ηο, όταν ο μ ιλε ί γιο την επιστ ήμη τω ν transphysica ( Π ε. Π ε ο. Ι Χ. 20 βλ. 2). Μ Όυτ ή τ η σημασία ό μως μ ετα φ υσ ι κή κα ι θ εολογ ία έχου ν το ίδιο αντ ι κεί μεν ο κ αι δια φ έρ ουν μ όνο ως π ρ ο ς τον τρόπο γνώσης.. Η δη μ ε την π ρώτ η α υ τ ή ση μ α σί α τ ο υ "μετ ά" πο υ νοεί ται ως "ττ έ ρ α και πάνω α π ό " π α ρ α τη ρε ίτ α ι μια πρώτη απ όκ λ ισ η από τ ο γνή σιο α ρισ τ ο τ ε λ ικ ό νόη μ α. Το "μ ετ ά " ερ μηνεύετ α ι ως υψηλ ό τερο, δ η λαδή υ πέ ρ, εν ώ σ το ν Α ρισ τ οτ έ λη δ ιατ η ρ ε ί, μ έσ α από το ε ρ ώτ ημά τ ου, την ένν ο ια αυτο ύ π ου βρ ίσ κ ετα ι ξ εχ ιu ριστό απ ό τα άλλ α, Τ ο " μετ ά" έχ ε ι τ η ση μασ ία ΤΩυ "πσρό ". Κ αι α υτό είνα ι φο νερό στο Λ τ η τ; Μεταφυσ ικής, όπου ο Αρ. οτο-έλητ; θέη -ι το οηοφοσισ τ ι κ ό ε ρώτ η μ α κατά πό σο, πέρ α από ι κ οι οθ η τ έ ο OtInif:C, ljnnnxrl κσ ι μ ι π οι κηα χ ο! ριστή. δ ηλαδή ν ο ητή, ο ν ο ί γ ο ν τα ς έ τσ ι τ ον δ ρόμο στ ο Αr(lλ(lγlκC1 "'ΓΗίη η μο. Μ ε τη δε ύτερη σημασί α του "μετά " f.vνcιnύμr bi cί b n X I i ~ΙΊΙ: r(la I1!~}'c rilc γνώσης κ αι όχι π ια ι ε ρ υ ρ χ ι κ ή τά ξη των πραγμάτιuν. Η δrίπfrη ση μσοίο μ αι:: μ εταφ έ ρ ε ι α π ό τ α ηρονοοτ ο σ τη γν ώση των ηρανμστων. Το 'Ί ΙFn) " θο κσή,iatvf. έτσ ι τ ο ηρ ώ ι ο σ την l r rιnr x i CJ αη ό τ ην 11 ιt (\ I J'tΊ 11l( π(' n Ιf'(\ιllr-ι ηυιlc: ('Ι1"ι(

46 46 βαθμίδετ; ννώσηο. Ταύτα σημα ίνει απλά ότι η φιλαααφική γνώαη έρχεται πριν από τη γνώσ η τητ; φύσηο, Η γνώση των πρώτων αρχών, του αρχικωτάτσυ σιτίου, της χωριστής και νοητής ουσίας έρχεται πριν από τη γνώση τ ο υ ετιιμέ ρους. Η προτ εραιότητα όμως αυτή νοείται μόνο σε σχέση με τον άνθρωπο που γνωρίζει, σε σχέση με εμάς. Το αντικείμενο της επιστήμης είναι καθ εα υτό πρότερον' είναι όμως ύστερον, έρχεται δηλαδή μετά, σε σχέση με εμάτ; ΠρέΠΕΙ από όλα αυτά να δεχθούμε ότι με την ε μφόνιση του σριστοτελιαμαύ, τηα διαδόαεως δηλαδή τηο διδαακαλίας του Αριστοτέ λη και τους σχολιασμούς τ ων έργων του από τουο διαδόχους και μελε τητ έο, το πρόβλημα της μεταφυσικής απασχο λεί σοβαρά, ιδίως αν λάβουμε υπόψη ότι, όπως φαί νεται να υποδεικνύει ο Θεόφραστος, ο ΑριστοτέΛης είχε ήδη δώσει ο ίδιος έ ναν τίτλο στα έργα του, όπου μιλαει γ ι α τη θεωρία των πρώτων (Μεταφ. [ 4 a 2). Δεν θα αταθούμε εδώ στο θέμα τητ σχέσητ; τηι; πρώτης φιλοσοφίαο, τη τ δεύτερης φιλοσοφίαο - που θα ήταν η φυαική -- και τητ θεολογίας η οποία στα κείμενα του Αριστοτέλη απαντά ως "θεολογική επιστήμη ". Η πρώτη φιλοσοφία που ασχολείται με ' τα πρώτα όντα και κυρίως με το πρώτον κινούν ακίνητον είναι, κατά βάθοο, θεολογία. Το πρόβλημα του προβαδίαματος τ η τ πρώτης φιλοσοφία ς αφήνει έξω την επιστήμη του όντος ως όντοτ; και η δια μάχη αφορα. όπως είπαμε, κυρίως τη θεολογία και τη φυσική, Μόνο στο βι βλίο Κ των Μετά τά Φυσικά η πρώτη φιλοαοφία ταυτίζεται με την επισ τήμη του όντοτ ως όντος (1059 b 11 και επ.), Είναι γεγονός ότι το αριστοτελικό ερώτημα : «τίτό όν» δεν έρχεται σαν προσπάθεια να υψωθεί άλλη μια φιλοσοφική φωνή ανάμεσα στις ά λλες, Το ε ρώτημα τίθεται, γιατί είναι το κα τ'εξοχήν φιλοσοφικό ερώτημα και δεν νο είται φιλοσοφία ως επιστήμη, αν δεν έχει αντιμετωπίσει κατά κύριο λόγο αυ τό το ερώτημα. Για να κατανοήσουμε σε βάθος τη σημασία του ερωτήματος, πρέπει να καταλάβουμε ότι εκφράζει, μέσα από μια γλώσσα πο υ στην εποχή της ηχούσε λιγότερο παράξε να από ο,τι σήμερα μιαν απορ ία και η απορία αυτή εί ναι απορία κατ 'εξοχήν φιλοσοφική. Πώτ; αυμβιβαζετοι η ενότητα ε ν ό τ; πράγματος ό ταν λέμε π.χ. το στιϊτι. η θόλασσα, το βιβλίο, με την πολλαπλότητα των προσδιορισμών του; Πώτ; μπορεί το ένα να είναι πολλά; Ο Πλάτων θα απα ντήσει με τη θεωρία της επικοινωνίας των ειδών, ο Αριστοτέλης - και εδώ είναι η πρωτοτ υπία του - με την ΠΟ Λυ -, σημαντότητα του ό ντοα, δηλαδή του «είναι». Εκείνο που θεμε λιώνει τα πο λλά δεν πρέπει, θα μαο πει, να αναζητηθεί έξω από α υτα, σε κάτι ξεχωριστό από το ίδιο τ ο πράγμα στο οποίο αποδίδουμε πολλού ς προσδιορ ισμούς, α λλα πρ έ πει να α ναζητηθεί στον τρόπο που μιλούμε γιόυτό το πράγμα, Η αριστο τε λι κή οντολογ ία π ερ νά ε ι μέσα από τον ανθρώπ ινο λόγο και στ η ν απορία πώς μπορεί ένα πράγμα να είναι πολλά, δηλαδή πώς μπορεί το ένα ο ν να είναι πολλαπ λό, ο φ ιλόσοφος θα απαντήσε ι σκεπτόμενος τις πολλές σημασ ίες του ό ν Γος : «δσαχώς γάρ λέγεται τοσαοταχώς τό είναι σημαίνει»(τών Μετά τά Φυσ.

47 Δ 1017 a 23-24)_ Ε κε ίνο που θα καταλο γ ίσ ε ι ο Α ριστ οτ έλη ς στον Π λό τωνα είνα ι το γεγονός ότ ι ο τ ελ ε υτα ίο ς πρ ο ϋποθ έτ ει ότι το ον έχε ι μ ία μ όνο σ ημασία, εφό σο ν λ έγ ε τα ι με μία λέξ η, και ότι πρ οϋποθ έ τ ε ι ακό μ η ότι στο ον μπορο ύ με να αντ ιπαραβά λουμ ε,ω ς κάτι αντίθετο, τ ο μη ον. Και όχ ι μ όνο αυτό ' στον Σοφ ιστή ο Π λά των θέ τε ι όλα τα γ ένη εξωτερικό ως πρα ς τ α ον. Ο Αρ ιατα τ έλ η ς διαχω ρίζαντα ς σόυτ ό το σ ημ ε ίο τελε ίως τις θέσε ις του από τκ πλατωνικές θα πει πρώτον ότι το ο ν δ εν έχει μόνο μία σ η μ ασία αλλά πο λλές κ αι ό τι το μη ον δεν είναι έ ξω οπό τ ο ον αλλά μέσα στο ον. Η τελ ευτα ία απόντηση θ εμελιώνετα ι στ η σύ λ ληψη του ενε ργε ία κ αι δυνάμει όν το ς. Σ τ η ν ερώτηση λ ο ι π ό ν π ώς μπορε ί το ένα να είνα ι π ο λλαπ λό, ερώτηση πο υ οριοθ ετεί και την αριστοτελική οντο λογία, την απάντηση την δίνει όχ ι μ ό νο στο Μετά τά Φ υσlκά αλλά και στο πρώτο βιβ λίο τητ Φυσικήο. ' Οσο ι αντιμ ε τώπ ισα ν αυτό το ερώτ η μα. μ α ς λέγει, αναζήτησαν τ ην απά ντηση στ η ρ ιγ μ έν οι σε μ ία προ ϋπόθεση, ότι δ ηλαδή τ ο έ να ή το ον λ έγε ται μ ε μ ία μ ό νη σημα σία. Αν όμως ξ ε κινή σου μ ε α πό διαφορ ε τικές προϋπο θέσε ις, τότε έχουμε μία θεωρ ία γ ια το ον που έχει ξ επ εράσ ε ι τα ανυ πέρβλ ητα εμπόδ ια που συνάν τησαν ο ι π ροη γ ο ύμ εν ο ι. Π οι ο ι ε ίν αι αυτο ί οι προ ηγού μενοι ; Τ ο υ ς σοφισ τέτ; κα ι τ ο υ ς Ε λεάτετ; έχει κυρίως υ πόψη τ ου α Αριστο τέλ ης. Ο ι πρ ώτοι με την παρα δοχή τη ς πολλ αηλότ ητατ τ ων προσδ ιορ ισμ ών που κάνε ι να νοείτ α ι τ ο ον ο μωνύ μ ω ς, ο δη γο ύν τα ι στ ην όπε ιρ η πολ λαπλότητ α τ ων κατά συμ βεβ ηκός, χάνοντα ς α πο ιαδ ήποτε δυνατ ότητα ενό τητσ ο, δηλαδ ή ε π ιστ ή μης κα ι γ νώαης. Οι Ε λ εό τ ε τ, πά λι, αφα ιρ ώντα ς από το ον κάθ ε δυ να τό τ η τα πολλα πλότ ητας πέφτο υν στο όλλα λόθος τ ητ; από λ υτης ενό τη τ ασ. Το δ ίλ η μ μ α του Αριστοτ έ λη δια τ υ πώνετ αι σχ η μα τι κά ω ς ε ξή ς: αν δ εχ θ εί τη ν ο μωνυ μ ία του όντο ς που εκφρ ά ζ ε τα ι μ έ σα α πό την πολλαπ λ ότητ α των κατά συμβεβηκός, θα δεχθ εί έναν κόσ μ ο όπο υ κυρ ιαρχεί το κατά συμβ εβ η κό ς. Αυ τ ό κα ταλύει κάθε έννοια επιστήμ η ς. Α ν πάλι δεχθεί ό τι τ ο ον λέγετα ι συνωνύ μω ς ότι ωτ; δηλ ών ετοι με τη γνωστή παρμε ν ίδ ε ιο έ κφρα ση «έν -πα ν»,θα δεχόταν έναν κόσμο χωρ ίς κα μία πολλα πλότ ητα ουσιών. Η αριστο τελ ικ ή οντολογία Εεφ εύγ ε ι α πό το δίλ η μμα γιατί τοποθε τεί τα ι σε ί σ η α πόσ τα ση α πό τους σοφ ιστές κα ι τ ο υ ς Ε λ εά τ ε ς. Ανάγ ε τα ι, στο βάθο ς, σε μια ανά λυση τ ων σ ημασιών του όν τος κα ι συνδέετα ι απο φσσ ιστ ι κά μ ε τον ανθρώ πινο λόγ ο. Το ύ τ ο θα π ρ έ π ε ι να το συγκρατήσ ουμ ε γ ια τ ί θα ιδούμε πω ς χ ρ ησ ιμ εύε ι για πέρασμ α στη θεμελ ιώδη οντο λογ ία του Heidegger. Απέναντι στο δίλη μμα του ομωνύμως ή σ υνων ύ μ ως ο Αριστοτ έ λης θ α πει: ούτε ομωνύμως ούτε συνων ύμ ω ς αλλά πο λ λα χ ιίχ;. λέγε τ αι τ ο ο ν. Η ενότητα κα ι η πο λλα πλότ ητα σ υμβ ιβ ά ζο ντα ι στ ο επίπεδο ίο υ λόγου. Γι Ό υτ ό κα ι σ τ η ν πα ραπάνω α ριστοτελική φ ρσση «πο λ λ αχώς λέγε τα ι τ6 ό ν» τ ο βάρο ς έρχετα ι στ η λ έξ η "λ έγ ετ αι". Και τ ο ον μ πορ ε ί και λ έ ν ε τα ι π o λλα x ώc επ ε ιδ ή α κρ ιβώς έ χει πολλ έ ς σημασίες και όχι μ όνο μία. Π ώ ς ό μ ω ς πρέπει να κατανοήσο υ με τη σχέσ η του όντοο με τ «; ση μα σί ε ς το υ ; Π ώς π ρέπε ι να συ λλάβο υμ ε το γεγονό ς ό τι η ο ν τ ολογ ί α wr: εη ιο ι ή μ η τ ου 47

48 48 όντος ως ον, της πιο οφηρημένης δηλοδή έννοιας, στηρίζεται στον ανθρώπινο λόγο; Ας πάρουμε ένα απλό παράδειγμα, δικό μας. Λέμε την πρόταση: ο Σω κράτης είναι όνθρωποσ μπορούμε όμως ακόμη να πούμε: ο Σωκράτης είναι ψηλός. Στις δύο αυτές προτάσεις το είναι, το έστι δηλώνει δύο διαφορετικές σχέσεις, παρ' όλο που η λέξη είναι μία. Όταν λέμε ο Σωκράτης είναι άνθρω πος, έχουμε μια σχέση ταυτότητος ανάμεσα στο ον, τον Σωκράτη, και την ου σίσ του, το ότι δηλαδή είναι άνθρωπος. Όταν λέμε ο Σωκράτης είναι ψηλός, έχουμε μια συνθετική σχέση ανάμεσα στο ον, τον Σωκράτη, και σε ένα τυχαίο χαρακτηριστικό του, ένα κατά συμβεβηκός, που 'είναι το γεγονός ότι είναι ψη λός. Εδώ όμως υπάρχει δυσκολία: στη δεύτερη σχέση έχουμε ένα ον και ένα κατά συμβεβηκός. Τα κατηγορήματα (ψηλός, λ.χ., λευκός κλπ.) που δεν δη λώνουν ουσία πρέπει να αποδίδονται σε έ~α υποκείμενο, γιατί δεν μπορούμε να μιλούμε για λευκό χωρίς να δεχόμαστε ότι υπάρχει αυτό που είναι λευκό. Το ον κατά συμβεβηκός (το ψηλότ} διακρίνεται από το κυρίως ον, είναι όμως και αυτό ον. Δεν υπάρχει παρά μέσα από κάτι άλλο. Και αυτό το παράδοξο ε 4 νός όντος που είναι, στο μέτρο που κάτι άλλο είναι. Τι σημαίνει τούτο; Σημαίνει ότι ένα πράγμα δεν μπορεί να έχει πολλές σημοσίεο παρά μόνο στο μέτρο που αυτέτ; παρουσιάζονται σαν προσδιορισμοί του πράγματος που αυτό καθεαυτό (στην ηερίτττωση ο Σωκράτης)έχει μία και μόνη σημασία, του πράγματοτ δηλαδή που λειτουργεί ωτ; υποκείμενο όλων των προσδιορισμών. Ο προσ διορισμός ανήκει στον χώρο του ενδεχόμενου και του συμπτωματικού.. Ενα πράγμα όμως που είναι αυτό που είναι και δεν μπορεί να μην είναι, ταυτίζεται με την ουσία του που είναι ακριβώς ότι είναι αυτό που είναι. Όταν μιλούμε λοιπόν για την ουσία, εννοούμε ότι τίποτε άλλο δεν μπορεί να είναι η ουσία από αυτό ακριβώς που είναι. Την ενότητα του όντοτ; την εξασφαλίζει η ουσία, Την πολλαπλότητα οι πολλές σημασίετ; του όντος, της ουσίας,«τ6 δ' ούσίαν σημαίνειν εστίν δη ούκ άλλο τι τό ειναι αύτφ» (Μετά τα Φυσ. Ι.10U7 a 26). Το ουμσέρσσμο είναι ότι το κατά συμβεβηκός δεν μπορεί να υπόρξει χωρίς την ουσία και η ουσία δεν ανόγεται στο σύνολο των κατά συμβεβηκός. Αυτή η αντίθεση ανάμεσα στην ουσία και τα κατηγορήματα, ανάμεσα στο ον και το κατά συμβεβηκός δηλώνεται στον Αριστοτέλη μέσα από δύο διαφορετικέτ; εκφράσεις:«σημαίνειν καθ' ένός»και«σημαίνειν εν»(γ 1006 b 15-16). Η πρώτη δηλώνει ότι μπορούμε να αποδώσουμε σε ένα πράγμα διαφορετικά κατηγορήματα. Η δεύτερη ότι δεν μπορούμε να αποδωσουμε σένα πράγμα τίποτε άλλο από αυτό που το τιράνμα είναι καθεαυτό. Θα σταματήσουμε εδώ την αναφορά μας στην αριστοτελική οντολογία που είχε κυρίως σκοπό να δείξει το σημείο εκκινήσεωτ. το πρόβλημα, και την α παντηση του Αριστοτέλη. Δύο προϋποθέσεις στηρίζουν την αριστοτελική οντολογία: η πρώτη είναι η ταύτιση του όντος με το ένα:«λ'έγεται δ' ίσαχώςτ6 δν καί τό εν» (Μετά τά Φυσ.Ι 1053 b 25). Η ταύτιση σημαίνει ότι είναι το ίδιο ηράνμο να λέμε άνθρωπος και ένας άνθρωπος. Η δεύτερη προ υπόθεση είναι η αναγωγή του όντος στην ουσία: «τί τό όν τούτ' έση τίς ή ούσfa» (~1028 b

49 49 3). Υπάρχει όμως και ένα τρίτο σημείο που λειτουργεί και αυτό ως προϋπόθε ση: η μη ταύτιση του όντος με την ολότητα των όντων. Τι το ον, σημαίνει τι είναι αυτό που είναι κοινό σε όλα τα πράγματα. Το ον, ως έννοια, δεν σημαίνει συνεπώς σύνολο ή ολότητα. Δεν σημαίνει βέβαια κοι γένος. Το πολλαχώς του όντος δεν συμβαδίζει με την ενότητα του γένους. Πώς μπορούμε τότε να χα ρακτηρίσουμε την ενότητα του όντος; Πρόκειται για ενότητα του λόγου της αναλογίας. Την ενότητα του όντος ο Αριστοτέλης την θεμελιώνει στην αναλογία. Ανόλογο είναι: '{ωύχ ώς ένί λόγφ λεγόμενον άλλ' ώς πρός εν" (Η 1043 α 36-37). Ο Heidegger θα επιχειρήοει και εκείνοο να αναζητήσει το θεμέλιο της σημασίας του «είναι», Και το θεμέλιο βρίσκεται στο ον του ανθρώπου, σαυτό που ο άνθρωπος είναι ως το ον εκείνο μέσα στο οποίο συντελείται η κατανόηση του είναι. Και αυτό είναι το κατ 'εξοχήν στοιχείο της θεμελιώδους οντολογίας του. Δεν αναζητεί τ«; σημασίες στη γλώσσα, όπως το κάνει ο Αριστοτέλης, ούτε στκ λογικές δομές, αλλά αντίθετα στον άνθρωπο, σόυτό που τον συνι στά στην ουσία του. Αναλύοντας τον άνθρωπο στα ουσιώδη γνωρίσματά του θα οδηγηθεί στη θεμελιώδη οντολογία. Την απάντηση λοιπόν στο αριστοτελικό ερώτημα "τι το ον" ο Heidegger, σε αντίθεση με τον Αριστοτέλη που την αναζητεί στον ανθρώπινο λόγο, θα την αναζητήσει στον άνθρωπο όχι ως υπο κείμενο του αποφαντικού λόγου αλλά ως υποκείμενο,την ουσία του οποίου συνιστά το ουσιώδες γνώρισμα να κατανοεί το Είναι, του οποίου ουαιώδες οντολογικό γνώρισμα είναι η κατανόηση του όντος. Η σκέψη του σχηματικά είναι η ακόλουθη: εάν πρέπει να κατανοήσουμε τι σημαίνει το είναι, πρέπει να μας αποκαλυφθεί η ουσία του όντος που κατανοεί το είναι, δηλαδή η ουσία του ανθρώπου ως Dasein. Μόνο τότε μπορούμε να φωτίσουμε το μυστήριο τηο κατανοήσεως του Είναι και να πλησιάσουμε το μεγαλύτερο μυστήριο, το μυστήριο του Είναι, με το οποίο ο άνθρωπος μέσα από την κατανόηση, δηλαδή με το να το κατανοεί, επικοινωνεί. Η κατανόηση του Είναι δεν αποτελεί απάντηση, αφού αυτή είναι εκείνη που δημιουργεί το μυστήριο, από τη στιγ μή που, ως κατανόηση, δεν δίνει απάντηση στο "τι είναι το είναι" που κατανοούμε. Αναζητώντας την ουσία, ο Heidegger θα την βρει στο γεγονός ότι το Dasein που είναι ο άνθρωπος είναι καθαρή σχέση προς... Η καθορή δομή αυτής της καθαρής σχέσηι; είναι το "να είσαι μέσα στον κόσμο", χωρίς να δηλώνεται κότι μέσα στον κόσμο με το οποίο ο άνθρωπος να βρίσκεται σε σχέση. Έτσι η κατανόηση ως ον τολογικό γνώρισμα εμφανίζεται από τη στιγμή που ο άνθρωπος είναι το ον εκείνο που βρίσκεται θεμελιακά σε σχέση με κάτι άλλο. Ποια είναι τα νέα στοιχεία που φέρνει στο φως η θεμελιώδης οντολογία; Νομίζω πως μπορούμε να συνοψίσουμε λέγοντας ότι ο Heidegger θεματοποιεί τον οντολογικό ερμηνευτικό κύκλο. Τούτο σημαίνει ότι φωτίζει για πρώτη φορά καθαρά τη διαφορά του Είναι και του όντοο, αυτό που ονομάζει "οντολογική διαφορά" και τη θέτει ως σχέση θεμελίου και θεμελιωμένου, όπου το

50 50 θεμέλιο, που αποτελεί τ η ν προϋπόθεση της παρουσίας του όντοα, παραμένει πάντοτε κρυμμένο. Ο Αριστοτέλης αφήνει να διαφανεί - και θα ιδούμε ίχνη αυτής της απορίας.- το ερώτημα, διοισθάνεται τις δυσκολίες που κρύβει η αναζήτηση της σημασίας του «είναω-«τeτ6έστιν»~' - και στρέφεται σόυτό που θεωρεί πιο ηροσιτό στην ανθρώπινη νόηση, στον ανθρώπινο λόγο μέσα από τον οποίο ερωτ ο ύ μ ε για το ον. Αναζητώντας τις σημασίες του όντος θα καταλήξει στη διό κριση του «δτι» και του «τί», τη διάκριση δηλαδή ανάμεσα στο γεγονός ότι κάτι είναι και το τι είναι αυτό που είναι Η διαφορά του «6Τ1» από το «τ/» στηρίζει την αριστοτελική οντολογία και αυ τήν τ η διαφορά θα υιοθετήσει και ο Heid egger. Θέτοντας ο Αριστοτέλης την οντολογία του κάτω από τ«; δύο μι κρές λέξεις «ότι» και «τί» έχει ήδη προϋποθέσει σιωπηλά - και αυτό υποστηρίζω - χωρίς δηλαδή να το δηλώνει ρητά, την προ κατανόηση του είναι. Το να λέμε ότι κάτι ε ίναι αυτό που είναι ( ο άνθρωπος λχ. είναι άνθρωπος) προϋπο θέτει το αυτό' το «ΟΤΙ ε ίναι» θεμελιώνεται ήδη σένα αθέατο θεμέλιο που είναι το Είναι. Το να αναζητούμε τι είναι αυτό που είναι σημαίνει ότι έχουμε ήδη δεχθεί το «έσττν». Το αριστοτελικό ερώτημα «τί τό 6ν»γίνεται κατανοητό μό νο μέσα από την προϋπόθεση ότι το ον είνα ι, πράγμα που σημαίνει ότι κατα ν ο ο ύ μ ε το «είναι», και αφού έχουμε δεχθεί αυτή την προϋπόθεση, και αφού την θέ τουμε στην αφετηρία της έρευνας, τότε μπορούμε και διατυπώνουμε α νοιχτά το ερώτημα: τι το ον; Το δει άπορούμενον συνεπώς δεν είναι, πιστεύω, το ον, αλλά αυ τό που κάνει ώστε όλα αυτά που βλέπουμε, δηλαδή τα όντα, να είναι ως όντα. 'Ετσι ο άνθρωπος έχοντας σκριβώο άμεσα την εμπειρία τ ο υ όν τ ο ς, του οποίου βλέπει τις μορφές, μπορεί να απαρνιέ ται το Είναι που κρύβεται μέσα στις μορφές του όντος. Αυτή την απάκρυψη φέρνει στο φωτ; η οντολογική διαφορά : δηλώνει τούτο το απλό: μπορώ να κατανοήσω τι είναι το όν, μπορώ να μελετήσω τις μορ φές του, τις σημασίες του, γιατί το όν δηλώνει πάνω από όλα ότι κάτι είναι Το Είναι όμως απλώς τ ο κατανοώ' ούτε το παριστάνω μέσα από την παραστατική σκέψη ούτε προσδιορίζω μέσα από κατηγορήμα τα, ούτε, τέλος, το γνωρίζω. Το κατανοώ όμως. Και αυτή η κατανόηση του Είναι θεμελιώνει και τον ερμηνευτικό κύκλο από τη στιγμή που αυτό που αναζητώ, το Είναι, το αναζητώ γιατί είμαι εγώ, ο άνθρωπος ένα ον που το κατανοεί. Και επειδή το κατανοώ μπορώ και ερωτώ : τι είναι το ον; Με δύο τράπους μπορούμε να συλλάβουμε την οντολογική δισφορά. Μπο ρούμε κατόρχήν να τ ην εννοήσουμε με τον τρόπο που εννοούμε λ.χ. τη φρά ση "το κόκκινο σπίτι", όπου τ ο επίθετο "κόκκινο" προσδιορίζει τη λέξη "στιίτι". Η δισφορά ανάμεσα στο "κόκκινο" και το "σπίτι" είναι μια διαφορά που προσδιορίζει το ο ν πο υ είναι το σπίτι και γι'αυτό ονομάζεται οντολογική δια φορά. Με μια δεύτερη ωστόσο σημασία η έκφραση δηλώνει ότι η διαφορά, ως οντολογική διαφορά, είναι εκείνη επάνω στην οποία στηρίζεται ολόκληρη η οντολογία. Και αυτό είναι το βαρύτερο φιλοσοφικό φορτίο της οντοδονι -

51 51 κής διαφοράς, αφού έτσι καταφαίνεται ότι η μεταφυσική κινείται στον χώρο της διαφορός. Και εδώ τίθεται το αποφασιστικό ερώτημα: ποια είναι η σχέση τικ οντολογικής διαφοράς με τη μεταφυσική; Μπορούμε άραγε να θεωρήσουμε ότι το να ερωτούμε για το είναι, υποδηλώνοντας τη διαφορά από το ον, σημαίνει ότι ερωτούμε την ίδιο τη μεταφυσική: Μπορούμε,με άλλα λόγια, ξεκινώντας από την οντολογική διαφορά να οδηγηθούμε πίσω σόυτό που θα την θεμελίωνε; Η απάντηση είναι αρνητική. Ο ορίζοντας από τον οποίο είναι δυνατή η θεματοηοίηση της οντολογικής διαφοράς δεν μπορεί να θεματοποιηθεί. Αυτό είναι το αδιέξοδο και αυτό το αδιέξοδο πρέπει να το δεχθούμε. Γιαυτό θα γράψει ο Heidegger 3 ότι πρέπει να πηδήξουμε μέσα στον ερμηνευτικό κύκλο, να τον αποδεχθούμε και να μην προσπαθούμε να βγούμε έξω οπό αυτόν. Την παρουσία της οντολογικής διαφοράο - που δεν έγινε ωστόσο συνειδητά αντιληπτή ως διαφορά - την εντοπίζει ο Heidegger μέσα στον ίδιο τον Αριστοτέλη. Πρόκειται γιο τη σχέση: θείον-ενέργεια. Ας προσέξουμε όμωτ. Με κέντρο την έννοια του θείου η κλασική μεταφυσική θεώρησε ότι αυτή η σχέση, ως σχέση, δηλώνει οντολογική δισφορά. Αυτό όμωο, λέγει ο Heidegger, αποτελεί λάθος ερμηνείας. Το θείον δεν μπορεί να είναι έννοια που ανάγεται στη διαφορά, σφού ο Αριστοτέλης το θέτει ως το "τιμιώτατον ον", του αποδίδει δηλαδή οντικό προσδιορισμό. Δεν είναι η έννοια του θείου αλλά εκείνη της ενέργειας που αναφέρεται στην οντολογική διαφορά. Από τη στιγμή που δίνουμε στο Είναι τη σημασία της ενέργειας, από τη στιγμή που το κατανοούμε ως ενέργεια, από εκείνη τη στιγμή θεμελιώνουμε την οντολογία. Στην αριστοτελική οντολογία προέχει η ενέργεια και κατά συνέπεια η κίνηση. ΓιΌυτό τα βιβλία της Φυσικής είναι εκείνα που έχουν, για τον Heidegger, οντολογική σημασία και όχι της Λογικής. Γιατί η ενέργεια είναι ο υψηλότερος προσδιορισμός του Είναι και αυτή η σύλληψη αποτελεί ύψιστη στιγμή της αριστοτελικής φιλοσοφίας. Στην αριστοτελική ερώτηση: τι το ον ωτ ον; Η απάντηση είναι: ενέργεια και όχι υποκείμενο. Το υποκείμενο είναι η σημασία του όντος και όχι του Είναι. Υποκείμενο είναι το ον στην κατάστασή του όπωσ δίνετοι στο βλέμμα, όπως δηλαδή είναι συτό το ίδιο. Στην ελληνική φιλοσοφία το ον όπως δίνεται στην εμπειρία είναι συνώνυμο με "φαινόμενο" ως αυτό που προσφέρεται από μόνο του. Πώς όμως έχουμε την εμπειρία του όντος ως υποκειμένου; Ως υποκείμενο το ον είναι αυτό για το οποίο κάτι λέγεται και όχι αυτό που αυτοφανερώνεται. Τούτο δηλώνεται με την αριστοτελι κή έκφραση: τί κατά τιν6ς. Το φαινόμενο ταυτίζεται με το ον στο μέτρο που δηλώνει το φανερωμένο. Πώς εξηγείται όμως το γεγονός ότι ουτή η σχέση πορερμηνεύθηκε; Η εξή γηση βρίσκεται στην ταύτιση του summum ens με το actus purus essendi. Η α πόδοση της ενέργειας ως actualitas και του έργου ως creatio οδήγησε στη σύλληψη του ευηυηιιπι ens ως creator και του ens ως creaturn. Με τον Θωμά τον Ακινάτη το ειιηηηιιηι ens μεταβάλλεται σε ipsurn esse και κάθε ερώτηση

52 52 για το Ε ίνα ι κα θίστα τα ι ανεδαφι κή. Το θε ίον τιολ ιτογρσφ ε ίται στον χώρο το υ σντι κ ο ύ 4. Ε ίνα ι ιδιαίτ ερα ενδ ιαφέρον να παρατηρ ήσο υ μ ε ό τι ο ίδ ιος ο Heidegger, στ ην προσπά θ ε ια να εντοπίσει μέσα στο αριστ οτε λι κό έργο τ ην οντολογ ικ ή δια φο ρ ά, στηρ ίζεται, ό πως είπαμε ήδη, περισσότερα στα βιβ λία της Φυσικής κσι λ ι γό τ ερο στα έρ γα τ ης Λο γι κής. Αυτό εξη γείται από το γεγ ονό ς ότι ο αποφαντικός λόγος ε ίνα ι λ ιγό τ ερ ο ανο ιχτός στο ε ρ ώτ η μα γ ια το Είναι από ο,τι η έν νοια τ ο υ ε νε ρ γε ί α όντος π ο υ συνε πάγετα ι, στα βάθος, την έννοια μ ιας παρου σίας πο υ κρ ύβετα ι, για να φαν ε ρ ωθ ε ί ακόμη ε ντονότ ερο. Γι Ό υ τό το ν λόγο σ ι Δισλέξεις ταυ Heidegger 5 πάνω στα βιβλία Θ της Μεταφυσικής ταυ Αρ ιστοτ έ λ η αποκτ ο ύν ι διαίτ ερη σημασία κα ι πρέπει να πούμε εδ ώ ό τι δ εν προσέχθηκαν έως τώρα όσο θα έ πρ επ ε από του ς με λετητ έ τ; του Αρ ιστοτέλ η. Γ ια να ιδο ύ μ ε α πό κοντά μ ε ποιον τρόπο η αριστοτελική ο ν τολο γ ία κα ι η θεμελ ιώδ η ς ο ντολο γία συμπλέ κοντα ι <- πράγμα που επιτ ρ έπ ει την άποψ η ό τι η θεμελιώδης οντολο γία σ ποτ ελε ί προ έκτα σ η κοι όχ ι υ πέρβα α η τηο σριστο τ ε λικής οντολογία ς -, θα σταθο ύ μ ε στην προσπάθεια πο υ έκανε ο R. Bohm 6 να ερμηνευθεί το πρ όβλη μα που θέτει ο ορ ισμός τ η ς ουσ ία ς ως υποκε ιμένου, ό πως δίνεται στο Ζ των Μετά τά Φ υσικά. Δίνοντα ς ως πρώτ η σ ημα σία τη ς ου σία ς την ΈW o ια το υ υπ οκειμ έν ου, ο Α ριστ οτ έλ η ς μ ο τ; θυ μ ίζ ει ό τι ε ίν α ι μια ση μασία πα ραδεκτή από όλο υ ς:«μάλ ισ τα γάρ δοκε ί ετνα ι ουσία τό ύποκείμενο ν πρώτον» (Ζ 1029 a - 2). Στη συ ν έχ εια εξετά ζ ε ι την α υσ ία με τη σημασ ία ταυ «τί ήν ε ίναι».το π ρόβ λημα πο υ τίθ ετα ι εδώ είναι πώς πρέπ ει να ερ μ ηνε ύσου μ ε το χωρίο που ακολουθεί και από το οπο ίο φα ίνεται κα θα ρά ότιη έννοια το υ υ πο κε ιμέν ο υ δεν ε ίναι επαρκώς σαφής και πα ραμ έ ν ε ι, κα τά κάποιον τρόπο, ά δηλη. «νύν μέν ο'ιί ν τύπψ ειρηται τί ποτ ' έσ τίν ή ούσία, δ τι τό μή κα θ" ύποκ ειμέ νο υ άλ λά κα θ " α ύ τά άλλα. δεί μή μ όνο ν ούτως. ού γάρ ίκα νόν. αύτό τε γάρ ταύ ro άδηλον» (Με τά τά ΦΟσ. Ζ 1029 a 7-10). Δ εν υ πά ρχ ε ι άρα γε κάτι τ ο ασ υμβίβα στο ανάμεσσ στη ν ευκο λία μ ε την ο πο ία ο Αρ ιστ ο τ έλη ς π ροτ ε ίν ει ως πρ ώτ η σημασ ία κάτι που όλο ι φα ίνο ντ αι να δέχονται, ενώ συγχρόνως ο ί δι ο ς ο μ ολογεί ότι αυτός ο ο ρ ισ μός δεν είναι ικ σ νός; Η απορία γίνε το ι ο ξ ύτερη, εάν σκ εφθ ο ύ ρ ε ότι ο Αρ ιστο τ έλ η ς παρ εμβ άλ ει στο σημείο α υ τό του Ζ μερ ικές σκέψε ις ως προ ς τη γνώση και το ν τ ρόπο ννώσης, α πό τις ο ποίες φαίνε ται να ενισχύετα ι ακόμ η περ ισσότ ερο το επ ιχείρη μα τ ο υ ασυ μ βί βα στου. Π ρ ά γμ α τι, μ α ς λέγε ι ό τι η μ ά θη σ η γ ίνετα ι πάντοτ ε α π ό α υτό πο υ είνα ι λ ιγότε ρο γ νωστό σ Ό υτ ό που είνα ι π ερισσ ότ ε ρο γνωστ ό. Η σ πο ρ ία δ ιατυπώνετα ι τ ώρα ω ς ε ξής: πώς ε ίνα ι δ υ να τό η πιο π αρα δ εκ τ ή ση μασία ~ ό τι η ου σία είν αι υπο κε ί μενο -, α υτή δη λαδή που έρχ ε τα ι πρώτη στο νο υ ματ; να ε ίνα ι ταυτόχρονα μ ια έννο ια που από τ η φύση τ η ς παραμένει α γνώρ ιμη; Η δυσκολία α υτή δ εν μας υποχρεών ε ι να ξανασκεφθού με την έννοια του υποκ ειμέ ν ου, πράγ μα που ση μαίν ει να αναζητήσου με ποια είναι η ου σία το υ υποκε ιμένου; Αν όμ ω ς το υποκε ί μενο είνα ι ου σία, δ εν σημα ίν ε ι, σε τ ε λε υ τ αία α ν άλυση, ό τι το ερ ώτ η μά μα ς παίρνε ι τελ ικ ά τ η μ ο ρφή : πο ια ε ίναι η ο υ-

53 σία της ουσίας; Αυτό όμως δεν είναι και το κατεϊοχήν ερώτημα της μεταφυσικής; Το ερώτημα για την ουσία της ουσίας δεν αφήνει να φανεί, κατά βά θος, η παρουσία του Είναι; Οι παραπάνω σκέψεις και απορίες αποτέλεσαν το πλαίσιο μέσα στο οποίο ο R. Bbhm θα προτείνει την ερμηνεία της ουσίας στον Αριστοτέλη κάτω από το πρίσμα της σντολσγικής διαφοράς του Heidegger. Αφετηρία της ερμηνευτικής προσπάθειας του Βοίιυι είναι η παρατήρησή του ότι ενώ ο Αριστοτέλης δίνει την προτεραιότητα στη σημασία της ουσίας ως υποκειμένου, αρνείται ταυτόχρονα τη δυνατότητα γνώσης της ουσίας. Και αυτό είναι κάτι σχεδόν αδισνόητο.ιδίωο αν θυμηθούμε ότι η αριστοτελική παρόδοση στηριγμένη κυρίως στιο "Κατηγορίετ;" - το πιο διαδεδομένο αριστοτελικό κείμενο - δεν είχε θέ σει ποτέ υπό ερώτηση το προβάδισμα της ουσίας ως υποκειμένου στην παρουσίαση των σημασιών τητ ουόίαο. Το να δίνουμε το προβάδισμα στην έν νοια τητ ουσίας νοημένης ωτ; υποκειμένου δεν προϋποθέτει ότι έχουμε ήδη σαφή τον ορισμό του υποκειμένου; Ο ίδιος ο Αριστοτέλης ωστόσο μας αηο τρέπει από αυτή την προϋπόθεση αφού χαρακτηρίζει το υποκείμενο ωτ; κάτι «μή ίκανόν» και άδηλο; Για να λυθεί η απορία ένας δρόμος διανράφετσιανοιχτός: να αναζητηθεί ο λόγος, δηλοδή το θεμέλιο της ηροτεραιότητατ και το θεμέλιο τηο ''ανεπάρκειας'' (Unzulanglichkeit) τηο έννοιας του υποκειμένου. Η έρευνα οδήγησε τον Βδίυη στη διαπίστωση ότι ως υποκείμενο ένα ον δεν είναι αυτό που είναι ωτ; ον αλλά το υποκείμενο αυτού που έχει ανάγκη ενός υποκειμένου. Η προτεραιότητα (Vorrang) στη σημασία τητ ουσίας ως υποκειμένου νοείται σε σχέση με τον άνθρωπο. Από καθαρά οντολογική άποψη η ηροτεραιότητα θεμελιώνεται στην ουσία του ερωτήματος για την ουσία, νοημένη η ίδια σαν θεμέλιο. Το ερώτημα που τίθεται εδώ είναι κατά πόσο ο Αριστοτέλης διακρίνει ανάμεσα στο απαρέμφατο είναι και το όν. Η απάντηση φαίνεται εξ αρχής να είναι αρνητική. Δεν υπάρχει ρητή διατύπωση μιας οντολογικής διαφοράς στον Αριστοτέλη. Αντίθετα έχουμε σαφώς εκφρασμένη την εξίσωση του είναι και του όντος :«... τό ειναι σημαίνει καί τό έστιν δτι dληθές...» και «.. τό είναι σημαίνει και τό ον τό μέν δυνάμει τό δ' έντελεχειφ)(τών Μετά τά Φυσ.Δ 1017 a b). Ο Hcidegger θα θεωρήσει συτή την εξίσωση ως δείγμα τηο παρουσίας τ ης οντολογικής διαφοράς μέσα στο ίδιο το ερώτημα για το ον. Η εξίσωση είναι η απάντηση στην ερώτηση τι το όν που ή τα ν η τρομερότερη φιλοσοφική προ σπάθεια που έγινε ποτέ. Τι είναι ωστόσο γνωστό εκείνο που κάνει τον Αριστοτέλη να μην ερωτά: τι είναι το Είναι; Δεν είναι βέβαια εύκολο να δεχθούμε ότι το ίδιο το «είναι» στη γραμματική του μορφή και στη νοηματική του διάσταση πέρασε απαρατήρητο από τον φιλόσοφο εκείνο που έχει κάνει τιτ διεισδυτικότερετ; αναλύσεις στη γλώσσα και στον λόγο. Ασφαλώς συνέλαβε ό τι προθπόθεση της γλώσσας και τητ μεταφυσικής είναι το Είναι' εκείνο ωστόσο που πρέπει να υπήρξε αποφασιστικό ήταν η διαπίστωση της αδυναμίας του λόγου. 53

54 54 Ο λόγος, ως λόγος. αδυ νατεί ν α απαντήσε ι στ ο ερώτημ α: τι είναι το Ε ίν α ι ; Αν με τον όρο Ε ίνα ι εννοούμε φ ιλοσοφ ικά το θεμέλιο κα ι την ύστατη ττροίίηόθεσ η όλων ( ων πραγ μάτων, τότε το ερώτη μα για το Ε ίν αι κρύβετα ι χωρ ίς να διατυπ ών ετα ι π ίσω από ο λόκληρ η τ η μ ε ταφ υσι κή του Αριστο τ έλ η. Αν όμω ς μ ε τ ο " Ε ίνα ι" εννοο ύ με το αίνιγ μα που κρ ύ βει η λέξ η α υτή καθεαυ τ ή, τότε είναι φ υσικ ό η χρήσ η τ ης λ έ ξ ης κα ι η λειτουργ ι κότ ητά τ η ς να ταν απασχόλησε περισσό τ ερ ο - από ένα ερώτημα πο υ μό νο ταυτο λογ ι κά θα μπορο ύ σε ίσως να απαντηθει Ε δώ άλλωστε φα ίν ετ αι κ αι η αδ υναμία τη ς θ ε μελ ιώδο υ ς οντολο γίας του Heidegger. Δε ν υπά ρ χει απά ντ η ση στο ερ ώτη μ α για το Ε ίναι. Το Είναι π αρα μένε ι κ άτι ά γ νωστο, έστ ω και α ν λέ μ ε ότι κα τ ο ι κ ο ύ μ ε σα υ τ ό. έ σ τω και ο ν λέ με ό τι η ΟΥ τολογία είναι κατά βάθο ς τοπο λο γ ία, έστω και α ν θέτο υ με τ η γλώσσα σαν ανταπό κ ριση στο κάλεσμα το υ Ε ίνα ι. Η θεμελιώδης οντολογία του Heid egger είναι η αδυνα μία να εξαλειφθεί το επέκε ινα. Θα μ ιλήσουν για θεολο γία στον Γερ μανό φιλόσοφο, θα τα υτ ίσο υν το Ε ίνα ι, ως προuπόθεση του όντος, με τον Θεό, έναν Θεό που ο φιλόσοφος δεν κατονομάζει ποτέ και ρητά έχει απομα κρύνε ι από τους στοχασμούς το υ. Ο Heidegger θέλει να θεμελιώσ ει τη metaphysica generalis πάνω στη met a physica specialis χωρίς ωστόσο νο κατονομάζε ι τ η ν τ ελ ευ τα ία. Αν τ ο " Είναι" κα ι τ ο Μ η δ έν ταυτίζο ντ α ι, τ όσο πο λύ, πρά γμ ατι απέχε ι ο Heid egger από τον Meister Eckhart; Και δ εν ε ίνα ι, κατά βάθοτ, π ι ο κοντά ο Αρ ιστ οτέλ η ς στο Είνα ι, όταν θέτει ότι αναγ κα ία προ ϋπόθεση όλων τ ων π ραγ μάτων είναι το απλό ; «ώστε τό πρώ το ν κα ί κ υρίως dναγκα ίο vτό άπλού ν έστιν»(τών Μετά τά Φ υσ. Δ 1015 b 11 12). Δ εν είναι πιο κ ο ντό στην απλότητα το υ Είναι, όταν αφαιρ εί κάθ ε δια φο ρά, γ ια τ ί η διαφορ ά δισ ιρ ε ί ενώ ο λόγος σ υλλέγει. Κα ι, τέλος, πώς μπ ο ρ ο ύμε να αποφ ύγ ου με τ η σ κ έψ η ότι το ερ ώτη μα γ ια τ ο Ε ίναι δεν μπορ ε ί πο τ έ να α παν τ ηθεί και γ ια τούτον τον α πλό λ όγο : ότι κάθ ε λόγος μ ε ταβάλλει το είναι σε ον; Τ ι κα τανοούμε π ράγ ματι, όταν δια βάζου με στ ιτ ηανε πιστη μ ιακές Δ ιο λ έ ξ ε ις του Heid egger πάνω στο Ε ίνα ι με τίτλο "Θε μελιώδεις. Ew o t Eς ", ότι το «είναι" είναι το κεν ό και συγχρόνως το πλήρες, το κοινό τατο και το μοναδικό, το πιο κα τα νοητό και ταυτόχρονα η απόκρυψη, το καταφα σκον και ταυτόχρονα η αποσιώπηση, το πιο λησμονημένο και ταυτόχρονα η θύμηση, το πιο καταναγκαστικό" και ταυτόχρονα η απελευθέρωση]; Δ εν είνα ι άραγε μεγάλος ο π ε ιρ ασ μ ό ς να θεωρήσου με τους παραπά νω. προσδιορισ μούς ως κατηγορή μ ατα του Είνα ι που εκφρόζοντσ ι ακρ ιβώς μέσα από τις προτάσε ις πο υ α κούσα με ; Προ βλ έπο ντα ς τ η δυνατότητα μια ς τέτο ιας παρερμ η νείας, ο ίδιος ο Heidegger μας π ρο ειδοπο ιε ί να μ ην τις εκλά βου με ως προ τ άσ ει ς. Δε ν έχ ο υ με ε δ ώ σύστη μα ή θε ω ρ ία για το Είνα ι Δ ε ν πρ ό κ ει τ αι για προτάσ ε ις πο υ λέγ ον ται από μια ορ ισ μέ ν η φιλοσοφι κή σκοπιά. Ό λα α υ τ ά που ονομάσαμε ε μείς καταχ ρ η στ ι κ ά "προ σδ ιο ρ ισμού ο" ε ίναι απλώς υπο δ ε ί ξ ε ι ς γ ια να συνειδη τοπο ιηθ ε ί α υ τ ό που έρχεται στο φως, χωρ ίς να μπο ρεί ποτέ να θεματο πο ιηθ ε ί ή να γ ίνε ι αντικείμενο παραστατικής σκέψηα. Όταν λέμε λ.χ.

55 ότι το Είναι καταφάσκει στο ίδιο, ότι είναι κατάφαση του ιδίου, εννοούμε ότι το Είναι λέγεται κάθε φορά που λέγεται το ov. Είναι αυτό που έρχεται σε κάθε λέξη της γλώσσας και που αυτσαποσιωπάται επιτρέποντας έτσι το ον να είναι Θο αντιμετωπίσει όμως ο Heidegger και μιαν όλλη αντίρρηση: αν δεχθού με ότι το "είναι" αποτελεί καθαρή αφαίρεση και ότι στο βάθος δεν υπάρχει τίποτε άλλο έξω από το ον,και αν τότε πούμε ότι το ον είναι ον.ή πιο απλά: το ον είναι, πώς πρέπει σαυτή την περίπτωση να αντιμετωπίσουμε αυτό το αείναι», Πρέπει να δεχθούμε άραγε ότι κάθε φορά που λέμε το ον σκεφτόμαστε το Είναι ως αυτό που δεν μπορούμε παρά να σκεφθούμε; Να το σκεφθούμε ό μως στην αλήθεια του ως αλήθεια; Το ερώτημα για το Είναι σημαίνει ερώτη μα για το νόημα του Είναι και αυτό πάλι, με τη σειρά του, σημαίνει ερώτημα για την αλήθεια του Είναι. Εδώ, νομίζω, βρίσκεται το σημείο όπου ο Αριστο τέλης φαίνεται να έχει θέσει το ερώτημα για το Είναι μέσα από το ερώτημα για το νόημα του Είναι. Ας προσέξουμε το ρήμα "σημαίνειν" στο αριστοτελικό κείμενο. Το "σημαίνειν" παραπέμπει στο "Είναι", ενώ το λέγειν παραπέμπει στο ον. Πιστεύω ότι μέσα στο'όημαίνειν" βρίσκεται και η σημασία του όντος, ωτ; πολλαχώς λεγομένου, αλλά και η παρουσία του Είναι ωτ; υπερβατολογικού στοιχείου που καθιστά δυνατό το "λέγεται". Το σημαίνειν παραπέμπει στο «είναι» ως προϋπόθεση του«λέγειν τό ον». Ας μην προσπαθήσουν οι θεωρητικοί της Λονικήο να εξαλείψουν από το σημαίνειν την οντολογική διάστα ση που του δίνουμε. Γιατί και εμείς, με τη σειρά μας, θα ερωτήσουμε ποιο είναι το υποκείμενο του "σημαίνειν", ποιο είναι εκείνο που σημαίνει και πώς πρέπει να καταλάβουμε το σημειούσθαι αν όχι ως αυτοαναφορά; Σημαίνον και σημαινόμενον ανήκουν στον οντολογικό χώρο του Ε ίναι. Λέγειν και λεγό μενον ανήκουν στον οντικό χώρο του όντοτ. Από αυτήν τη σκοπιά η οντολογική διαφορά καταφάσκεται στον Αριστοτέλη μέσα ακριβώς από το "σημαί νειν" που δεν έχει μόνο την έννοια μιας γραμματικής αναφοράς σε ένα σημασιολογικό περιεχόμενο, αλλά που δηλώνει ότι η σημασία αφήνεται να είναι, ωτ; σημασία, πριν ακόμη σκεφθούμε σε τι παραπέμπει η σημασία. Το αριστοτε λικό σημαίνειν φέρει μέσα του την οντολογική διαφορά και μ 'αυτή την έννοια λέγω ότι η αριστοτελική οντολογία, ο λόγος για το ον ως ον, είναι απόρροια του οντολογικού σημαίνειν το οποίο σημαίνοντας το Είναι, αφήνει να λεχθεί το ον. Και ο Αριστοτέλης και ο Heidegger, καθένας με τον τρόπο του, στην προ σπάθεια \Ο λύσουν την οντολογική απορία συμβάλλουν αποφασιστικά σε τού το: στο να θέσουν τ η ν ύπαρξη τηο δυσκολίας ως δυσκολίας π ο υ υπάρχει κατ' εξοχήν. Δυσκολία για τον άνθρωπο που λέγει το ον, κατανοεί το Είναι του όντος, προ -κατανοεί το Είναι, αλλά δεν μπορεί να θεμελιώσει την ικανότητά του αυτή. Λέγει και καταφάσκει στο όν ο ανθρώπινος λόνοσ κατανοεί και σημαί νει το Είναι. Το θεμέλιο όμως αυτής της δυνατότητας δεν το πλησιάζει. Το υ ποψιάζεται όμωε, Ο Αριστοτέλης ονομάζει "επιστήμη" μια αναζήτηση που ξεφεύγε ι από τουο 55

56 56 όρους της επιστήμης. Ο Heidegger θέλει να ξεπεράσει αυτή την επιστήμη, την ο ντ ο λο γ ί α, στην οντο-θεολογική της δομή και πάλι ωστόσο ομιλεί για οντολογία. Το επίθετο "θεμελιώδης" δεν αναιρ εί την οντολογία. Ο πρώτος εξαντλεί τα όρια τ ο υ ρητού, αποφαντικού λόγο υ και του ελέγχου του λογικού ο ρ γά νο υ. Ο δ εύτερος εξαντλεί τα όρια του άρρητου λόγου μέσα από την προ σέγγιση του ποιητικού και του αρχαϊκο ύ στοιχείου της γλώσσας. Και οι δύο ομο λογούν το αίνιγμα. Ο Αριστοτέλης οριοθετεί τον τόπο του "Είναι" μέσα από τη δυνατό τητα το υ λόγου. Ο Heidegger μιλάει μέσα από τον τ όπο του Είναι και ταν αφ ή νε ι να φαν εί. Είτε όμως μέσα από τον αποφαντικό είτε μέσα από τον εκκα λυπτικό λ ό γ ο, ο τόπος του Είναι παραμέν ει ε ντ ε ύθ εν και εκείθεν τ ο υ αν θ ρ ώιτινου λόγου. Ε ντεύθ εν γιατί ο άνθρωπος ε ίνα ι ήδη ε κ ε ί. χω ρίς να μπ ο ρ εί να το εξηγήσει. Εκείθ εν γ ι ατ ί ακριβώς η εξήγηση αυ τής τ η ς π α ρ ο υ σ ία ς παραμέν ει επέκεινα. Με τ ον Aρισr o τέλη και τον Heidegger έχ ουμε τις δύο ουσιαστικότερ ες προ σπάθειες - μ ετά από τον δρόμο που άνοιξε ο Π λάτων και η λ έξ η "άνοιξε " εδώ σποδίδει φτωχά αυτό που όλσι γνωρίζουμε ότι δηλαδή πρώτος ο Π λάτων σκέφ θηκε τη φιλοσοφία - για να στραφεί η σκέψη γνήσια δηλαδή απορη τικά στο Είνσι. ' Ολε τ; οι άλλ ες προσπάθειες δημιουργούν ζωντανό ενδιαφέρον, α λ λά μέσα εκεί α ισ θά ν ετα ι κανεί ς μπερβολικά ασφαλής. Και ο Θωμ άς ο Ακινάτης και ο Suarez και ο Descartes - για να μείνουμε ότοικ κ λασικού; φιλοσό φους τηο οντ ο-θεολογικής σκέψης - φαίνονται πράγματι να κινούνται άνετα, δηλαδή με ασφά λεια, σroν χώρο των questiones, disputationes και των principia primae philo sophίa e. Η φιλοσοφία όμως στην αυθεντική της σημασία ως τ άση προ ς,ως μετα-φ υσική θεώρηση, είναι ανασφάλ εισ, αβεβαιότητα, απορία. Το αριστοτελικό "θαυμάζ ειν" είναι και πρέπ ει να είναι το στίγμα της φιλοσο φίσα Ο Α ριστοτέ λης συνέλαβε ότι η οντολογία εκφράζει στην πιο συγκεκρι μέν η μορφή το παράδοξο μιας επιστήμης που η ίδια γνωρίζει ότι δεν μπορε ί να είναι ποτέ επιστήμη. Από αυτή την άποψη, πιστ εύω, ότι δεν μπορούμε να μιλούμε για υπέρβαση τ η ς αριστοτελικής οντολογίας από τη θεμελιώδη οντολογία, αφού η πρώτη ενέχει την υπέρβαση που απλώς φωτίζει ο Heidegger. ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ Ι. Dialogu e avec Heidegger 1, ed. de Minuit, Paris ] 973, σ Vorlesungen Kants uber Metaphysik aus drei Semestern, Μ. Heinze, 1894, σ Sein und Zeit. 4. Vicr Seminare, Le Thor 1966, 1968, Zahringen Klo st ermann, 1977, σ.49 και επ. 5. Ατίεοτ οί ο ε Metaph ysik Θ 1-3 νου Wesen und Wi rklίch heit t der Kra ft. Vorl e sungcn , Klostennann, Das Gru ndiegend e und das W e sent-lίch e. Zur Aristo teles Abh andlung ϋber das Sein und das Seunde' Metaphysik Ι, N ίj hobb, Den Hague, Grundbegriffe. Vorlesungen ] 923- ί 944. Klo stermann, 1981, σ. 49 και επ.

57 Συζήτηση υ πό τη ν πρ οεδρία του κ. Βα καλόπο υ λο υ μετ ά τις ανακοινώσε ις των κ. κ. Κ _Δεσποτοπούλου και Τ. ΠεντζοΠού λου - Β α λο λά Ε ρ ώτ ηα η (πρ ος τον κ. Δεαπο τ όπουλο ) : Έ χ ε ι δεχ τεί ο Αρ ιατοτέλης επ ιδράσεις από τον Π λά τω να σχετικά με την "ορθή πο λι τε ία " ; Απάντηση: Όταν έγραψε τ ην " Πολ ιτ είσ " ο Π λά των, ο Αρ ιστο τ έλ η ς δεν είχε φτάσει ακόμη ατη ν Αθ ήνο. Ο Αρ ιστο τ έλη ς έζη οε 20 χρόνια πλάι ατον Π λάτω νο. Όμω ς η π ερίο δο ς αυτ ή δεν συμπ ίπτει μ ε τ ην π ερ ίο δο τη ς α υγγ ραφής τ ης " Π ολ ιτ ε ία ο" αλλά τ ο υ " Π ολ ιτικού" και των "Νό μων ". Κ αι ο Σ τα γ ειρ ίτη ς πάρα πολύ επ ηρεάστηκε α πό αυτήν. Ακό μ η και αυτή η σ ύλλη ψ η για τ ριστα διακ ή ε ξέλιξη τη ς κο ινωνία ς από τη ν οικογένε ια στη ν κώμη, και στην πόλη, υ πάρχει στο 30 βιβ λίο των " Νό μων" το υ Π λάτ ωνο ς. Η αξιολόγ η α η της δ ημοκρατίας απ ό τον Αρ ισ το τ έλη ότι είναι το καλύτερο πολίτευμα υπό τ η ν έ ννοια ότι ε ίναι το λ ιγό τερο κακό, κάτι πο υ εκλαίκεύθ ηκε ύστ ε ρα, κ αι στ ις ημέρ ε ς μα α, από τον Τσώρτσιλ κα ι άλλο υς έχε ι ήδη εκ τεθεί από τον Π λά τω να στο έρ γα το υ " Πολ ιτικό" και "Νό μοι ". Ο Πλάτω ν στους "Νόμουτ; ", όταν οκόμη ο Α ρια το τ έλ ης ήτα ν μαθη τ ής κοντά τ ο υ, γράφ ει " Πάντο τε η αρ ίστη πό λι ς ε ίνα ι αυ τή που έγρα ψα τ ό τ ε, όταν ή. μουν 50 ετών- α λ λά, όπω ς κα ι τ ό τ ε έλεγο, δ εν ε ίναι ε ύκολο να πραγματοπ οιη θε ί, δεν είνα ι ό μ ως κα ι αδ ύνατο ' οι άνθ ρωπ οι ό μως πρ έπ ει να τείνο υ ν, κ αι όσο προσεγγ ίσουν σό υ τ ή τ ην ιδεατή λύσ η του πολ ιτικού και κοινωνικο ύ προβλή ματ ο ς, τόσο περισσότερο ευδο κιμ ο ύν στην πολιτική ζωή. Ο Π λ άτω ν τω ν 50 ετών ή τα ν φ υ σι κά αδ ιάλλακ τος. Ο Αρ ιστο τ έλ η τ; είνα ι πο λ ύ π ιο διαλλακτικός. Ο Αριστοτ έλ η ς π. χ,πρ οφ ητ εύει ό τι η δουλε ία θα λεί ψει κα ι τ η ν α ποδο κ ιμά ζ ει, ενώ ο Πλάτων δ εν τη δέχετα ι καθόλου στην " Πολ ιτε ία". Μ όνο άνθρωπο ι που δεν ξέρουν να διαβάζουν π ιστεύουν ότι ο Π λάτων ε ίν αι θεωρη τικός το υ συ στήματος τ ης δουλοκτησία ς. Ο Π λάτω ν στ η ν "Πολιτεία" του αντιμετωπίζει τις τ ερά στι ε ς δυσκολίες τ ης επο.χής του. Σε μ ία ε ποχή που δεν υπήρχα ν μηχονές και ο εξουθενωτικός μόχθος της παραγωγή ς αναλαμβάνονταν από τ ο υ ς δούλους - αυτοί υποκαθιστούσαν τις μηχα νές - ο Πλά τω ν σβήνεr τους δο ύ λους και θέλει μια πολιτεία χωρίς δούλους, ενώ δεν υπ άρχουν μηχ σνέτ; : ε ξ ου και η αυστηρότης των όρων το υ για την ορθή λ ύση του πολιτικού προβλήματος. Αλλά αυτοί που λ ένε ότι ο Π λά τω ν είναι ουτοπιστής και ιδεαλιστής, με μια έwοια μομφής, αγνοούν ό τι ο Π λ ά των υπήρξε ο πιο ρε αλιστής πολιτικός της

58 58 σνθρωηότηταο και ταυτόχρανα α πια ιδεαλιατής μας λέει δηλαδή ότι α φορεύς της πολιτικής εξουσίας πρέπει να είναι ανδρείος, σώφρων, μορφωμένος, να μην έχει γυναίκα ή παιδιά, γιατί αλλιώτικα παρασύρεται σε εύνοιες προς τα παιδιά του και έχουμε αναξίοuς επιγόνους μεγάλων πολιτικών. που λόγω πατρικής αδυναμίας τοικ επέτρεψαν να σταδιοδρομήσουν. Δεν πρέπει ακόμη να έχει τον πειρασμό του χρήματος, γιόυτό απαγορεύεται ο φορεύς της ηολιτικής εξουσίας να έχει και μια δεκάρα δική του. Θα τρέφεται απλώς σε συσσίτια. Ο πολιτικός έχει μόνο καθήκοντα" δικαιώματα έχουν οι απλοί άνθρω ποι. Ο πολιτικός πρέπει να έχει στοργή απόλυτη στους απλούς ανθρώπους και να τους εξασφαλίζει τα δικαιώματα' αλλά συγχρόνως να τους εκπαιδεύσει, να τους επιτρέψει να μεταλάβουν τον πνευματικό πολιτισμό, όσο εηι τρέ πει η χειρωναθα - διότι, όταν ένας άνθρωπος εργάζεται 8 και 1Ο ώρες το 24 ωρο με χειρωναξία, δεν έχει χρόνο με ακμαίες ψυχικές δυνάμεις να μελετήσει φιλοσοφία ή να απολαύσει θέατρο υψηλής ποιότητοο, Αλλά, λέει ο Πλότων, όσοι θα ασκήσουν την πολιτική εξουσία, δεν επιτρέπεται να έχουν τίποτε από όσα παρασύρουν τους πολιτικούς σε κατάχρηση, σε παρεκτροπή, σε εκμετάλ λευση. Ο Αριστοτέλης άκουγε τον εξελιγμένο Πλάτωνα που λέει στον "Πολιτικό" ότι αυτά είναι τα σωστά' αλλά στην πραγματικότητα έχουμε γνωρίσει άλλους τύπους πολιτείας Π.χ. την ολιγαρχία, τη δημοκρατία, την τυραwίδα, και ότι χειρότερο πολίτευμα απ' όλα είναι η τυρaννίς. Μάλιστα θα έλεγα χωρίς καθόλου φιλοτυραwικό φρόνημα, ότι είναι τόση η εμπάθεια του Πλάτωνος κατά της τυραw ίδος. που την αδικεί' αγνοεί δηλαδή ότι υπήρξαν και τύραwοι που εμεγαλούργησαν- Π.χ. ο Πεισίστρατος. Αν δεν υπήρχε ο Πειοίστρατοτ. ούτε θέατρο θα είχαμε ούτε 'Ορηρο. Αλλά ήταν αρχηγός του φτωχού λαού και ό χι καμμιάς τάξεως προνομιακής. Αυτά για την τυραwίδα. Η δημοκρατία είναι η καλύτερη από τκ πραγματικές πολιτείες που γνωρίζουμ ε, διότι είναι η ολιγότερο ικανή να πράξει το κακό. Αυτή είναι η φράση του Πλάτωνος. Ο Αριστοτέλης, πιο πυκνά, λέει ότι είναι η "ολιγότερο φαύλη". Στους "Νόμουο" ο Πλάτων λέει ότι η ιδεώδης πολιτεία είναι πάντα η αρίστη, δεν είναι όμως εφαρμόσιμη στη σημερινή γενεά και με τη σημερινή τεχνι κή. Ο Αριστοτέλης είπε ένα μεγόλο λόγο - και το ξέρουν αυτό και ο Μαρξ και οι άλλοι - ότι η δουλεία θα καταργηθεί, μόνο αν υπάρξουν άψυχοι δού λοι, δηλαδή μηχανές. Και η ιστορία τον δικαίωσε. Στην Αμερική, όταν πριν από ένα αιώνα και πλέον έγινε ο πόλεμος μεταξύ Βορείων και Νοτίων με α φορμή τη δουλεία, είχε καταργηθεί η δουλεία στο Βορρά, που ήταν τεχνικά ανεπτυγμένος, ενώ στο Νότο που δεν υπήρχε ανεπτυγμένη τ ε χν ι κ ή, ήταν υ πέρ τητ; δουλείας. Ε ίναι μια επιβεβαίωση ότι έχει δίκισ ο Αριστοτέλης. Αλλά και ο Πλάτων έχει δίκιο, όταν λέει ότι η επικράτηση της επανάστασης σε μια χώρα εξαρτά ται από το ποιους θα βοηθήσουν οι άλλες πόλεις, τους εααναστάτετ; ή τους αντεπαναστάτες. Ο 20ός αιώναε τον εδικαίωσε. Ο Αριστοτέλης ανατράφηκε με τον Πλάτωνα, έναν Πλάτωνα πρόθυμο να

59 δ έχεται τις υ π α γ ο ρ ε ύ σε ις τ η ς πρα γ ματικ ότ ητας και έγρ αψε όσα έγ ραψ ε. Στ ο 20 βιβ λίο των " Π ολιτικών " υπάρχ ει μιο α υ στη ρότατη κριτική τη σ "Π ο λιτ ε ία τ " τα υ Πλάτωνος, τ ην ο πο ία βέβαια γνώριζ ε. Υποπτε ύο μαι ό τι αυ τ ές ο ι μ ικ ρόχα ρ ε ς και δ ια στ ρε βλωτικ ές επικρίσ ει ς των γνω μών το υ Π λάτ ωνος δ εν πρ ο έρχον τ αι από τη γ ραφ ίδα το υ Αρ ιστ ο τ έλ η.. Οτον υπήρ χε η σύγκρουση ανάμ ε σα στην Ακαδ ημ ία κα ι το Λύ κειο, στους Επ ιγ όνο υ ς, όταν είχαν π εθά ν ε ι και ο Πλάτωνας και ο Αριστοτέλη ς, εκ ε ί η ε κα τέρωθεν ε μπά θεια δ ημιουργούσε πά ρα πολλές παρ εξηγήοεις. Έ χω κόν ει δ ι ό ρ θωο η στο κ εί μ ε ν ο το υ Αρ ιστοτέλη. στο χω ρ ίο 13/6 και α πέδ ειξο ότι δεν προέρχετο ι από τον Αρ ιστο τ έλ η. Κσ ποιος απ ό τους επιγόνους παράκουσε κάτι. Η κριτική λοιπόν είναι σε ορισμένα ση μείο. Π ά ντ ω ς ο Αριστοτέ λης είνα ι ο μ εγαλοφ υής μαθη τής του Πλά τω νος, που αξιοποίησ ε κα ι τον Δημό κρ ιτο, όπω ς ε ίπ ε πο λύ ορθ ά η Κ. 8α λα λά. Ο Αρ ιστοτ έλης αφομοίωσε όλ η τ ην προη γο ύμενη ελληνική φιλοσοφ ίσ : κοι το υς φυσιολόγου ς της Ιωνία ς κα ι τους Ε λ εά τ ε ς, γ ια τους οποίο υς ο Πλάτων έλεγ ε ό τι είχαν επ ιτελέσε ι γιγαντο μ αχία ν περί τη τ; ου σίας, αλλά κα ι τον Δημ όκριτο. Ο Π λά των δεν ονομά ζ ει ποτέ τον Δημό κ ρ ιτ ο. Ο Αριστ οτ έλη ς τον κατονομάζει. συχνότατα. Διάσ ημ ο ς γερ μανός ιστορικός τή ς φιλοσο φ ίας τ ω ν α ρ χ ών του α ιώνα, ο Β ίντ ελ μο ν, με τ η γ ερ μ α νικ ή δ ιάθεσ η γ ια σχ η μ σ τικ ές διατό ξε ι ς, λέ ε ι: ο μεν Πλάτων συνθέτε ι το ν Παρμ ενίδ η και τον Η ρά κλ ειτο στ η ν οντολο γία, το ν Σω κ ρ ά τ η κα ι το ν Π ρ ωτα γόρ α στη ν γνωσ ιολογ ία - μ ια σχηματική δια τ ύπωσ η που έχ ει αρ κ ετ ή ο λήθ ε ια, ολ λά δ ε λ ύνε ι το πρόβλημα. Ο Π λό των ε ίνα ι κα ι ο ίδιας ο Π λό τω ν. Ο Αρ ισ το τ έλ η ο συνθέτει τον Π λ ά τ ω ν α με τον Δημόκριτο, γράφει ο ίδιος γερμανός ιστορικό τ της φιλοσοφία ς. Αλλά, όπως είπε και η κ. Βαλαλά, αυτ ό είναι ημια λήθεια και η μ ι ψ ε ύ δοκ. διότι ο Αριστοτέλη ς τ ους πόντες ξέρε ι : τον Πλάτωνα, τ ο ν Δημ όκριτο, τον Πα ρμ ενίδη κα ι βεβαίως κα ι τοικ οοφιστέο, ο ι οπο ίο ι ήταν μ εγάλες δ ιάνο ιες. Ο Γορ γία ς ήταν κ άτι καταπλη κτι κό σε ετο ιμ ό τ ητα πνε Ορατοτκα ι ο Π ρωτα γόρας σε ρ ώμ η πνευματι κή κ α ι ο Π λάτων μιλά ει με θα υμασ μ ό κ αι για το ικ δ υο. Και μ ά λιστ α ή ταν ήρωε ς το υ π ρο φορ ικού λό γο υ. Ο Αρισ το τ έλ η ς δε θα είχε αυτή την ετοιμότητα των ρητόρων, την πολύ λα ξ ε υμένη, γ ια τί α ν ήκει στη γ ενιά το υ γραπ τού λόγου. Ο ι άλλ οι είναι ήρωες του πνεύματο ς, αλλά έ παθα ν την ιστο ρι κ ή ατυχία να βρεθούν συνδεδεμένο ι μ ε ο ρισμ ένη α λλαγή τη τ κο ινων ι κ ή; α ξ ιολογ ίας, πο υ θ εωρή θη κ ε υ π αί τια για τ κ; συμφορ έ ς τ ω ν Α θην ών. Τ έ το ια ήτα ν η κατα κρα υγή του κ οινού, ώσ τ ε ορισμ έ νοι κακοί πο λιτικ ο ί, δημα γωγο ί αδ ίστακτ οι, ε κμ εταλλεύ τ ηκα ν τ η δυ σα ρ έ σκεια για τ«; πο λ ιτι κ έ ς ατυχίες και φ ό ρ τωσαν τη ν αιτία τους στους ώμο υ ς των σο φ ισ τ ών, σ ε τέτοια ανακριβή έwο ια εννο ο υ μ έ ν ω ν, ώσ τ ε και ο Σωκράτη ς καταδικάστηκε ω ς οοφιστήο, αφ ού δυ σφημίστηκε πρ ώτ α από το ν Αριστοφ ά νη ως σοφ ιστήο. Βλέπ ετε, η Αθήνα τ ου 50υ αι. έχει δ ιαπρά ξε ι πο λλά εγ κ λή μ ατα ενα ντ ίο ν 59

60 60 τ ητ; φιλοσοφ ίας. Ε πό τ ισ ε με το κώνειο τον Π ρ. όδ ικο κα ι τ ο Σω κρά τ η, εξανάγκασε τον Αναξα γόρα να φύν ει για να μην καταδικαστε ί σε θάνατο, τον Πρω ταγόρα να φύγ ε ι κα ι 'να πνιγ ε ί καθώς προσπαθούσε να φύ γει, τ ον ίδ ιο τον Ε υ ριπίδη να ε κπατρ ισ τε ί και να έλθε ι στη Μακεδονία. Και κατάντησε λόγω της οξύτοτης κρ ιτι κής του Π λάτ ωνο αλλά και του Αριστοτέλη, νο δυαφη μισθεί ανεξίτηλο η λέ ξη σοφ ιατικ ή, ου τ ή η ωραίο λέξη πο υ έπρεπε νο εκφράζει αυτό πο υ λέ με φιλοσοφία {φιλοσοφία δεν είνα ι τόσο ευτυ χ ής κα ι κυριολεκτικός όρος, σοφ ιστική ε ίνα ι ο ορθός όρος. Όπω ς η. χ. γυ μναστική, κιθσρ ιστ ική, έτσι σοφιστι κή είν αι η τ έ χ ν η εκε ίνο υ πο υ ξέρε ι καλά να σκέφτε ται κ αι ε ίναι σε κάπο ιο βαθ μό σοφός l. Αλλά υπ ήρξε το αίτη μ α σεμνότη το ς τ ο υ Πυ θα γόρα, το υ μεγάλου Σά μ ιο υ π ου έδρασε σroν Κρότωνα, από μ ια α ντ ίδρα ση προ ς τον ισχυρ ισμό σοφ ία ς κα ι είπε : δεν ε ί μαι σοφός ( αυτός που ήταν σο φώτερος απ ' όλο υς),ε ίμο ι φιλόσοφος, δη λ. ένος άνθρωπος που σν ωνίζετσ ι γιο τ η σοφία. Αλλ ' ο υ τό έχ ε ι και μ ια δικαίωση. Όπως είπε κ α ι η κ. Βο λ α λ ά, ο Α ριστο τ έλ η ς το π ήρε απόφοση. Η φιλοσο φία ε ίνα ι μια επ ιστ ή μ η που δεν μ πο ρ ε ί να ολοκληρωθε ί και να θεμ ελ ιωθ εί ως επ ιστήμη, όπω ς ο ι άλλ ες επ ιστ ήμ ες. Γ ι Ό υ τ ό και ε ίπ ε μια φ ράση "Το αεί ζητούμενον και το α εί απορούμενο ν". Ερ ώτ ησ η : Ασχολήθη κε ο Π λά τ ω να ς με τη ν οντολογ ία; και αν ναι, οπό μια σύγκριση Π λάτωνα -Αριστοτέλη φaίνετα ί η δ ιαφοροποίησή τους πάνω στην εξήγηση των φυσικών φα ινομένων, μια και ο ένας βασίζεrα ι στ η ν ενόραση και ο άλλος στην ε μ π ειρ ίο της λογική ς. Απάντηση από τον κ. Δ εσποτ όπο υ λο : Η λέξ η οντολογία δε ν υ πήρχε στην ορχα ία φιλοσοφ ική γρα μ μα τεία, αλλά η αναγωγ ή του όντος αε πρόβλημ α υ πάρ χει ήδ η και ~φ ιν τ ο ν Π λά τωνa. Ο Π λά τ ων πάντ ω ς κα ι αυ τό πο υ λ έ ει ο κό σμος ιδ έα το λέε ι "όντω ς ον". Γ ια να ορίσει την αλήθ ε ια επ ίσ η ς καταφεύγει στο ον. Συνεχώς για το ον μ.ιλάει. Σχετικά με τον Χά ιντενγκερ, ήταν ένας ρω μαλέο ς διανο ητής, αλλά δεν ή. τα ν ο μέγα ς φιλόσοφος δεν είχ ε τα η θικό προσόντα που ζητεί? Π λό τ ων για τον φ ιλόσοφο. Ε ρ ώτησ η ( π ρο ς το ν κ. Δ εσπο τ όπο uλο ) : Το "όν τως ο ν" είνα ι αυ θύπαρκτο ; Νο μίζω ότι ο Α ριστ οτέλης ήταν μονοθ εϊστ ής, επομ ένως απευθ ύνεται στο Θεό. Απάντ ηση : Στα κεί μ ενα του Πλότωvα, ω ς επ ί το πλ ε ίστον, θ εω ρ ε ίτα ι το " ό ν τως ον" ό τι είναι ολωσδιόλου αυθύπαρκτο. Α κ ό μ η και στον "Τίμο ιο" ο θεός του Π λό τωνο ς διοργανώνε ι, δια τάσσει, συνθέτει κάτι που υπάρχε ι κσθεσυτό. Η ιδέα της εκ το υ μηδ ενός δη μιουργ ίο ς είναι ξένη προς τον Π λά τω να.

61 ΝΙΚΟΥΑΥΓΕΛΗ ΠΑΡΑΤΗΡΗΣΕΙΣ ΣΤΗΝ ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΙΚΗ ΕΝΝΟΙΑ ΤΗΣ ΕΠΙΣΤΗΜΗΣ Η θεματική μαυ υπαγορεύει μια σημασιο λογική κατορχή ν ανάλυση θ εμε λ ιωδ ών εννο ι ών που αναφέροντσι στιο μορφέτ της ανθρώπινης γνώσης. Η χρονι κ ή μ>υ αφετηρία θα ε ίνα ι ο Πλάτων, ο οποίος δίν ει μια νέα σημασιολογική διάσταση στον όρο επιστήμη. Ο Π λάτων, ξεκινώντας από το γεγονός ότι τίποτε στο ν κόσμο αυτό που ζούμε δεν είναι σταθερό και μόνιμο, υποστηρίζει ότι δεν μπορεί για το λόγο αυτό να υπάρξει βέβαιη και γενικά έγκυρη γνώση (επισrήμη) αυτού του αιώνια μεταβαλλόμε νου κόσμου. Αν όμως η επιστήμη είναι έγκυρη, αληθής γνώση, τότε πρέπει, σκέφτετσι ο Πλάτων, να αναφέρετ α ι σε κάτι το αιώνιο, ακίνητο και αμ ετάβλητο. Πρέπει συνεπώς να υπάρχει έ νας κόσμος αιώνιος και αμετάβλητος, κι ένας τέτοιος κόσμος είναι ο κόσμος των ιδεών. Στον Πλάτωνα τη γενική εγκυρότητα τη ς γνώσης διασφαλίζει το αντικείμενο (οι ιδέεο), όχι το υποκείμενο με τη νεότερη σημασία. Από δω α πορρέει και η υποτίμηση της αίσθησης ως προς τη γνωστική της αξία: το σισθητό δηλαδή αντικείμενο, επειδή ακριβώς βρίσκεται σε διαρκή μεταβολή, μπορεί να μας οδηγήσει στην π λόνη, σε ψευδείς κρίσεις, γι 'αυτό και ο Πλά των δε χαρακτηρίζει ούτε τ η δική του θεωρία για το φυσικό κόσμο στον "Τί μαιο" ως επ ισ τ ή μ η, αλλά χρησιμοποιεί γι" αυτήν τον όρο " δ ό ξα " ή «ε ίκό τα».. Ετσι η γνώση των ιδεών αποτελεί την περιοχή της επιστήμης, η οποία είνα ι εντελώς δισφορετική από την περιοχή της "δόξας" που α ναφέρεται στον κ ό σμο των αισθήσεων " Πρόκειται για έναν καθαρό δυισμό που συχνά απαντούμε στην ιστορία της έννοιας της επιστήμης και βέβαια και στον Αριστοτέλη. Και ο Αριστοτέλης αντιπαραθέτει κατά κανόνα την επιστήμη προς.τη "δό ξα". Ως κρίση η "δόξα" έχει τούτο το κοινό γνώρισμα με τ η ν επιστήμη: ότι αυτ ό ς που έχει τη "δόξα" αναγκαστικά είναι σένο ορισμένο βαθμό πεπεισμένος για την αλήθεια το υ περιεχομένου της. «Δόξl1 έπεται πίστις ' αύκ ένδέχεται γάρ δαξάζαντα ατς δακεί μή πιστεύειν» (Περίψυχης,428a20). Αλλά η " δό ξο" ε ίνα ι μια κρίση που μπορε ί να είναι αληθής Γι ψευδής, κι αυτό γ ια τ ί το αντικείμενό της είναι αισθητό και, κατά σ υ ; ν έπ ε ι α, μπορεί να μεταβάλλεται, έτσι ώστε υφίσταται πάντοτε η δυνατότητα να γίνει η α ληθής κρίση ψευδής, αν χωρίςvα τ ο εν νοήσουμε αλλάξει το α ντικείμενο: «δτε λάθαι μεταπεσόν τό πράγμα» (Περί Ψυχης, 428b 1ο). Η δυνατό -

62 62 τη τα ακ ριβ ώς α υ τή αποκλε ίε τα ι αναφο ρ ι κά μ ε τη ν επ ιστ ήμ η, γ ια τ ί η επ ιστήμ η είναι κατ' α να γ κ αιό τ ητα α ληθ ής γνώση. Αντιπαρα θ έτοντας τ ην επ ιστ ή μη προ ς τ η δ όξα ο Α ριστ οτ έλης τον ίζ ει ό τι η δ ια φο ρά των δ ύο αυ τ ών ειδών ή μο ρφ ών γνώσης έγκειτα ι στη διαφορά του αντικειμένου το u ς.«τό δ Ι έπ ιστη τόν καί έ πιστήμη διαφέρει το ύ δοξαστού καί δδξη ς, δ η ή μέν έπ ισ τήμη καθδλου καί δ ' αναγκαίων, τδ δ ' αναγκαίον ο ύκ έ νδέχε ται άλλω ς έχε ιν. Έση δέ ηνά αληθή μέν κα ί άντα, έ νδεχδμε να δέ καί άλλ ως έχ ε ι ν ' δήλον ο υν δη περί μέν ταύτα έπιστήμη ο ύκ έση ν... η τε γάρ δδξα αβέβαιο ν καί ή φ ύσις ή τοιαύτη. Πρδς δέ τούτοις οιεται δοξάζειν, δταν οιηται αδύνατον άλλως έχει ν, αλλ' έπίστασθαι ' αλλά δταν ε ίναι μέν ούτως, ού μήν αλλά καί άλλως ομέν κωλύειν, τδτε δοξά ζειν, ώς το ύ μέ ν τοιούτο υ δδξαν οϋσα ν τού δ ' άναγκαίου έπ ιστήμη ν» ('Α ναλυτικ ά - Υσ τερα, 88b 30-89a 10). Το σντι κείμενο λ οιπόν τ η ς επιστήμης είναι το "καθόλο υ " : «... πάς γάρ λόγος καί πάσα έπ ιστήμη τών καθδλο υ» (Μετά τά Φ υσικά, 1059b 27). Αλλά τι είνο ι τα γενικ ό, το "κ α θόλου" ως α ντι κε ί μ εν ο τη ς επιστήμης ; Ο ί δ ιος ο Αριστ ο τ έ λ ης έχε ι συ νε ίδ ησ η των δ υσ κο λιών πο υ αντιμετωπ ίζ ει, όταν ο ρίζ ει το "καθό λο υ " ω ς το αντι κε ίμ ενο τ η ς επιστή μ ης, ό πως φαίνεται από το α κόλουθο δ ύο ο κολο χωρίο οπό το έργο το υ Με τά τά Φ υσικά ( ): «Τδ δέ τή ν έ, π ιστήμην εινα ι καθόλ ου πάσα ν, ώστε άναγκα ίο ν ετναι καί τάς τώ ν ό ντων αρχά ς καθδλ ο υ ετνα ι καί μή ο ύσίας κεχωρισμένα ς, έχε ι μέ ν μάλιστ' απ ο. ο ίαν τώ ν λ εχ θέντων, ού μήν αλλ ' έση μ έν ώς αληθές τδ λ ε γδμ ενον,έστι δ' ως ούκ αληθές. Ή γάρ έ π ισ τήμ η, ώσπερ καί τδ έπίστασθαι, δ ι τ τδ ν, ων τδ μέν δυνάμει τδ δ ' έ νερ γε ί~. 'Η μέν ουν δύ ναμις 'ώς ύλη (τού) καθδλου ουσα καί άδρι, στος του κα θδλ ο υ καί αορίστο υ έσ τίν, ή δ ' ένέργεια ώρισμένη καί ώρισμένου τδδε τι ο υσα τομέ ηνος, Άλλά κατά σ ιjμβεβηkδς ή όψις τδ καθδλου χρώμα όρμ, ότι τδδε τδ χρώμα δ όρμ χρώμά έσ τι ν, καί δ θεωρεί ό γραμμα τικ δς, τδδε τδ άλ φα άλ φα ' έπεί ε ί ανάγκη τάς αρχάς καθδλου είνα ι, α νά γκη καί τά έκ το ύ τω ν καθδλου, ώ σπερ έπ ί τών αποδείξεω ν 'εί δέ τού το, ουκ έσ ται χωριστδν ου θέ ν ο ύδ' ο υσ ία. Ά λλά δηλο ν ότι έστι μ έν ώς ή έπ ιστήμ η καθόλ ου, έστι δ 'ώς οθ». Ο Α ριστ ο τ έλ η ο δ ιαπ ιστ ών ε ι εδώ ότι οι από ψ εις του για την επιο ιήμη φο ίντ ται να τ ον οδηγούν σε ο ν τ ίφαση με τ ον εα υτ ό τ ο υ, για τί από τη μια μ ερ ιά διδάσ κει ότι η επ ιστήμη έχει το καθόλο υ ως αντικείμενό τηο και γ ιόυτό οι αρχές, αφού α ποτελούν αντικε ί μενό της, πρ έπ ει να ε ίναι γενικές, κι α π ό τη ν άλλη μα ς λέε ι γ ια τ «α ρχ ές αυ τέ ς ό τι δ εν υ φίστα νται σ πό μ ό νε ς το υς, δεν ε ί να ι α υ θυπόστατ ες αλλά υπάρχου ν στις επ ιμ έρο υς ου σίες, συ νεπ ώς το αντι κ ε ί μ εν ο τ η ς επ ιστ ήμ ης είνα ι σ τη ν πε ρ ίπτ ωση α υτή το ε π ιμέ ρ ου ς. Ε δ ώ τ ίθε ται ένα σημα ντι κ ό και δ ύσκολο πρ όβ λημ α ερ μ η ν ε ία ς τικ α ριστοτελ ι κή ε φιλοσοφ ίας. Δεν ε ίνα ι βέβα ια δυνατό να διερευνήσω σόλη το υ την έ κταση και το βάθ ο ς τ ο πρόβ λημα α υτ ό σ το πλαίσι ο τη ς α να κ ο ίνωσ ή ς μ ο υ. Θ α α ρ κ εστ ώ σε ορ ισμ έ νες πα ρα τ η ρή σε ι ς. Για το υ ς ε ρ ε υ ν η τ έ ς ε κ είνους, όπως ε ίνα ι ο L. Ro bin, ο Ο. Ηεηι εί ίη, η S. Mansion κ. ά., ο ι οπ οίοι βλέπο υν κατέξοχήν τον Π λά τωνα στη ν α ριστοτελ ικ ή

63 σκέψη, ο A p ισr oτ έλ η ς έχει πάρει από το δάσκαλό του την έννοια της επιστή μης και γι Όυτό θεώρησε, όπως κ ι εκείνοκ, ως αντικείμενό της το γένος (ή τ ο είδοτ). Κατά την ερ μηνεία τ ης Mansion 1, για το ν Αρ ιστο τ έλη, όπως και γ ια τον Π λά τ ωνα, τ ο γεν ικό ε ίναι η ουσία τ ων επ ιμέρους πραγ μάτων' η κριτική της Π λα τ ωνι κή; θ εωρίας τ ων ιδεών στρέφεται μόνο κα τά τ ης αυτόνομης. ύ παρξής τους κοντά στα επιμέρους αισθη τά όντα. Ο Αριστοτέλης τείνε ι να συ λ λάβει την εννοιολογικ ή γενικότητα ως ουσία, όπως ε ίναι η Π λατ ων ι κή ιδέα, κα ι ταυτόχρο να να τη μ εταθέσει στκ ατομικέ ς ουσίε ς, στα επ ιμεροuς πράγμ α τα. Έτσι η αντίληψή ταυ για την επ ιατ ή μ η ε ίνα ι αμφίαημη, α φο ύ συχνά συν χέει το γενι κό αν τι κείμενό της μ ε το συγκεκρ ιμ ένο ε μ πειρικό αντι κείμενο. Αλλά η α ριατοτελική κρ ιτική τ ης θεωρίας των ιδ ε ών δε ατρ έφ ετ αι μ όνο στο χωρ ισ μό των ιδεών α πό τα αισθητά και στην υ ποστασίασ ή τ ους, αλλά και ενάντια στην Π λα τ ωνικ ή ταύτιση των γενικών εννοιών μ ε την ουσία των εηιμέρους πραγμάτων.. Ε τα ι για τον Αρ ιατ ο τ έλ η το καθά λου απο τελεί βέβ οιο, ό πως και στον Π λάτ ωνα, το ανn κείμενο της επιστήμης, συλλα μβάνε ται ωστόσο διαφορετικά : δεν είναι δη λαδή όπως στ ον Π λάτωνα «έν παρά τά πoλλά»~α λ λά «έ ν κατά τών πολλών»( Ά ναλ υτικά Ύστερα, 77a 5 9). Ο Α ρ ιατοτέλ ης δεν αντιπαραθέτει στη γενική έννοια ένά καθό λου π ου εχ ε ι αυ τόνομη υπόστασ η (η ιδέα), όπως ο Π λά των. Κα ι οι δύο βέβαιο αντι τ ίθεν ται στο νομιναλ ισμό κοι πρ εσβ ε ύο υν ότι ' τό τε μ όνο γνωρίζουμε τα α νn κ είμ ενα μ έσα α πό τις έwο ιες, ό ταν το καθόλου πο υ εκφρόζ ει η έ ννοια δεν τ α σκεφτόμαστε μ όνο ν αλλά ότα ν υφίστ αται κ ιόλα ς. Μόνο πο υ για τον Α ριστ οτ έλ η δ εν υφίστα τα ι ξεχωριστά α πό τα επιμ έ ρο υ ς αισθητ ά. Η μ ετάθ εση της ο υ σ ία ς τω ν όντων από το γεν ικ ό (τ η ν ιδέα) ατο "τάδε τι", ατο επιμέρο υς πρ άγ μ ο στηρί ζ ετ αι στ η νέα αντί ληψ η του Αριστο τ έλ η ό τι τ ο επ ιμέρους πράγ μα δεν είναι παρο δικό φαινόμενο όπως στον Π λά τ ω να, αλλά πρώτο υποκε ίμενο, πρ ώτ η ουσία. Δ ε ν π ρό κ ε ιτ α ι συνε πώς για σύγχυ ση στ η ν οποία π έφτ ε ι ο Αριστο τέ λης, καθώς δεν μ πο ρ ε ί, κατά τη Mansion, να απα λλαγε ί α πό Π λ α των ι κ έ ς προκατα λήψεις, α Α λό γ ια μια Κ(]Ινούρια θέση : υπάρχ ε ι έ να ς μόνο ς κ όσ μ οι; των πραγμάτων της ε μ π ειρία ς μα ς που είνα ι σύνθετα, συνενώνου ν μέσα το υς τ ο αισθ ητό κα ι το νοητό κ ι έτσι γ ια μας αποτελούν καταρχήν αντικ είμ ενα της α ίσθησης και τ ης " δό ξα ς" α λλά συ νά μ α και αντικείμενα τ ης επ ιστή μης. Ως αντικεί μενα τώρα τ η ς επ ιστή μη ς έχου ν το χα ρα κ τ ήρα τ ης ο νο ν κα ιότη τας. Ο Αρ ιστο τ έλ η ς συνδέει την α ναγ καιότη τα του αντ ικ ειμένου τ ης επ ιστή μ ης μ ε τ ην αιτίο που το εξη γ ε ί. «'Επ ίσ τα σθαι δέ ο ίόμεθα έκαστο ν άπλώ ς..., δταν τή ν τ ι αιτιαν ο ίώμεθα γινώσκε ιν δ ι ' ην τό πράγμα έ στιν,δrι έκείνοu α ίτια έ στί, καί μή έ νδέχ εσθα ι το ύτ ' άλλως έχ ε ι ν. Δή λ ο ν τοίνυν δτι τοιο ύ τό ν τι τό έ π ίστασθαί έσ τι.. ού ά πλώς έστίν έπ ιστήμ η, το ύτ' άδύνατον αλλως έχ ε ι ν»( 7 1b 9 κ. ε.). Αυτ ού ταυ εί δο υ ς τη γ νώση ο Α ριοτο τέλ ης ονο μάζε ι ο πόδε ι ξη ή ε τιιατ η μον ι κά αυλλογιαμό «Φαμέν δέ καί δ ι' άποδείξεω ς είδέναι. Άπόδε ιξ ιν δέ λέγω συλλογισμόν έπιστημο νικό ν».. Ε τσ ι αν ήκει στ ην ουσία της επ ιστ ή μης το α ποδείξιμο των κρίσεών τ η ς. Η επιστή μ η για τ ο ν Αριστ οτ έ λ η δεν είναι σωρεία 63

64 64 -κρίσεων, αλλά σύστημα κρίσεων που βρίσκονται σε λογική συνάφεια μεταξύ τοικ. Μ"αυτή τη σημασία η επιστήμη ορίζεται από τον Αριστοτέλη ως θεωρία. Ο οριομός ουτός ισχύει ως σήμερα. Η επιστήμη ως θεωρητική γνώση είναι ένα σύστημα προτάσεων (κρίσεων) που μπορούμε και πρέπει να αποδείξουμε, γιατί μόνο με την απόδειξη ικανό ποιείται το αίτημα της βεβαιότητας που βρίσκεται στη βάση της αριστοτελικής αντίληψης για την επιστήμη και τ η ν ορθολογικότητα. Η απόδειξη αποτελεί πράγματι την αυστηρότερη μορφή διασφάλισης της γνώσης μας. Η επιστήμη συνεπώς χαρακτηρίζεται από την αποδεικτική βεβαιότητά της.. Ετσι στον Αριστοτέλη το πρόβλημα της εγκυρότητας της γνώσης συλλαμβόνεται ως πρόβλημα θεμελίωσης της γνώσης, που σημαίνει ότι η ιδέα της θεμελίωσης αποτελεί ένα κριτήριο οριοθέτησηςτης έγκυρης από τη μη έγκυρη γνώση (ή ψευδογνώση). Ο Αριστοτέληςμας δίνει στο Άναλυτικά "Υστερατη δομή της αποδεικτικής επιστήμης που έμελλε νόποτελέσει το πρότυπο κάθε μελλοντικής αυστηρής επιστήμης. Η αριστοτελική αποδεικτική επιστήμη έχει λογικο-παραγωγική δομή. Οι προκείμενές της είναι αρχές που έχουν τη θέση από την τυπική σκοπιά αξιωμάτων (ή θεμελιωδών αληθειών) από τα οποία με τη βοήθεια των κανόνων της λογικής συνάγονται τα θεωρήματα (συμπεράσματα). Οι αρχές τώρα αυτές είναι αληθείς, πρώτες, άμεσες, γνωριμώτερες, πρότερες και αιτίες του συμπεράσματος. «Ει τοίνυν έση τ6 έπίστασθαι οτον lθεμεν άνάγκη καί τήν άποδεικτικήνεπιστήμην ες άληθών τ'ειναι καί πρώτων καί άμέσωνκαί γνωριμωτέρων καί προτέρων καί αίτίων τού συμπεράσματος»('αναλυτικά 'Ύστερα 71b 19-22), Ότι οι αρχές είναι αληθείτ, αυτό απορρέει από τον ορισμό της επιστημονικής γνώσης ως κατανσνκαιότητα αληθινής. Πρώτες και άμεσες είναι οι αρχές της απόδειξης, γιατί διαφορετικά θα έπρεπε να τις αποδείξουμε και αυτές μέσω άλλων, αλλά τότε δε θα είχαμε πραγματικά αποδεικτική γνώση. Οι αρχές είναι εξάλλου αναφορικά με τα συμπεράσματα αιτίες των συμπερασμάτων, γιατί μέσα από αυτές θεμελιώνεται αιnακά η επιστημονική γνώση, πρότερες, γιατί η αιτία είναι προγενέστερη από αυτό που εξηγείται και θεμελιώνε ται μέσα από αυτήν, γνωριμώτερες, γιατί κάθε αποδεδειγμένη γνώση βασίζεται στην προγενέστερη γνώση των αρχών. Ο όρος αρχή είναι στον Αριστοτέλη πολυσήμαντος. Στα Μετά τα Φυσικά (Δ 1013 κ.ε.) απαριθμεί έξι σημασίετ. από τιο οποίες η τελευταία μας ενδιαφέρει εδώ: «"Ετι δθεν γνωστόν τό πράγμα πρώτον, κα[ αύτη άρχή λέγεται τού πράγματος,οlον τών άποδε[ςεων αί ύποθέσεις». Και συνεχίζει ο Αριστοτέλης δίνοντας το κοινό γνώρισμα των αρχών: «Πασών μ.έν κοινοϋ τών άρχών τ6 πρώτον ειναι δθεν ή έστιν ή γίγνεται ή γιγνώσκεται» (Μετά.τά Φυσικά 1013a 15-19). Ο Αριστοτέλης διακρίνει τ«; αρχές που προσιδιάζουν σε κάθε επιμέρους επιστήμη από τις αρχές που είναι κοινές για όλες τιο επιστήμες. Τις ΠΡ.ώτες 0 -

65 νομόζει θέοεις και αιτήματα, τ«; δεύτερες αξιώματα (π.χ. η αρχή τηο αντίφοστκ). Τις θέσε ις πάλ ι τις διακρίνει σε υποθέσεις κα ι ορισμούς. Ο ι αρχές είναι ως έσχα τες πρ ο κ ε ίμ εν ε ς, πο υ δε χρειάζονται απόδειξη, απόλυτα έγκυρες προ τάσ ει ς, απόλ υ τ ες αλή θε ιες, γ ιόυτ ό κα ι τ α συ να κ ό λ ο υ θ ά τ ο υ ς δεν είνα ι α ν ά γ κη να ελεγχθούν απά την ε μ πειρ ία. Έ τσ ι το πράβλημα τ η ς επαλήθευσης δεν προ κ ύπ τ ει στο π λαίσιο τ ης α ρ ιστ ο τ ε λ ι κ ή ς αντίληψης για την επιστή μη, αφο ύ η επιστήμη ορίζεται ως σύστημα απόλυτων α ληθειών. Ο Αριστο τ έλης προχωρεί σε μια σημαντικ ή α κόμη δ ιά κρ ισ η προκ ειμένου να συμπλ ηρώσ ε ι το ε νν οιολογ ι κό π ερι ε χόμενο των αρχ ών, τ«; οπο ίε ς μ εταξ ύ ά λ λων χαρακτηρίζει και ως "ττρότερετ; " και ''γνω ρ ιμ ώτ ερ ε ς'', όπως ε ίδαμε: Δια κρ ίνει δηλαδ ή το «πρό τερο ν τ6 φύσει»' οπό το «πρός ήμάς πρό τερο ν» και το «γνωριμώτερον το φ ύσει» από ίο «ήμίν γνωριμώτερον».«πότερα δ' έστί καί γνωριμώτερα διχώς' ού γάρ ταύτόν πρότερον τυ φ ύσει κα ί πρός πρότερον, ο ύδέ γνωριμώ τερον κ αί ήμ ιν γ νωριμώτερο ν» 17 1b 33-72a). Η γνω σισ θεωρητική αυτ ή διάκριση δηλώνει τ η ν σφετηρία και το στόχο της γνώσης: ξε κ ινάει από ίο α ισθ ητό κα ι προχωρεί στο νοητό, α πό το επιμέρους είνα ι τα «ή ιμίν γνωριμώτερον», γιατί ο νους πρέπ ει να ξεκινήσει από την α ισθητηριακή αντίληψη. Το νοητ ό, το γ εν ι κό είν αι ό μως «τιj φύσε ι γ νωριμώ τερο ν», γ ια μας όμωο κατ ' αρ χήν ά γνωστ α. «Λέγqι δέ πρό ς ήμάς μ έ ν πρότερα καί γνωριμ ώτε ρα τά έγ γύ τερ ο ν τής αισθήσεως, άπλώ ς δέ πρότερα και γνωριμώτερα τά πορ Ρώτερον. "Εστι δε πορρωτά τω μεν τά καθόλου μά λιστα,έγγυτά τφ δε τά κα θ ' έκαστα ' και άντίκεινται ταθτ ' άλλήλοις»(7 2a 1-5). Με τη δ ιάκρισ η αυτή ο Α ρ ιστο τ έ λη ο συνδέε ι μ ια μεθοδολογ ική αρχή που εφαρμόζε ι ο ίδιος στα έργα του. Αν η επιστη μονική γνώση φ τάνει στο στ όχο της, όταν τα «το φυσει γνωριμώ τερο ν» γίνεται και για μας "γνωριμώτερον ", αυτό ωστ όσο εη ιτψν χόνεταιμε μια ε παγωγ ική πρόσβαση από ίο ε πιμέρους π ο υ θα μας οδηγήσει στην εύρεση των γ ενικών αρχών. Αναφορικά μ ε το πράβλη μα της απόκτ ησης τη ς γνώση ς ο Α ριστοτέλης ξ εκινα ε ι α πό τ ην Π λατωνι κ ή απορία στον Μένωνα πο υ ο ίδ ιος δ ιοτ υπιίνει ως εξής :«.. πώ ς ά ν Υνωρ ίζο ιμε ν καί μανθάνοιμεν έκ μή προϋπ αρχούσης γνώσεως;» I92b ). Α λλά ενώ στον Π λά τω να ο νους μέσο από την ανό μνησ η ανα γνωρίζε ι τκ αρχές, τις ιδ έ ε ς - συνεπώς ο ι αρχές προϋ πήρχαν στην ψυχ ή -, στον Αριστοτέλη ο νους είναι ενεργητικός, αποκτά σιγά-σιγά επαγωγικά τ η γνώση των αρχών μ έσο από το ' επ ιμέρους α ισθ η τά στα οποία αυτά ενυπάρχουν, κ ι όχ ι από τον κόσμο των ι δ ε ών : «Δήλον δή δτι ήμιν τά πρώτα έ π α γω γυ γνωρίζε ιν άναγκαιον' καί γάρ καί αίσθησις ουτω τό καθόλου έμποιεί. Έπί δέ τώ ν περ ί τήν διάνοιαν έξεω ν, αίς άληθεύομεν, αl μεν ά ει άληθεις ε ίσίν, αι δε έπ ιδεχο ντα ι τό ψεϋδος, οίον δόξα κα ί λ ογ ισμός, άληθή δ' άει έπιστήμη κα Ι ν οϋς, α Ι δε άρχαι τώ ν άποδε ί ξεων γνωριμώτεραι, έπισ τήμη δ ' ά πασα μετά λόγου έστι, τώ ν άρχώ ν έπ ισ τή μη μεν ο ύκ αν ε ίη, έπε! δ ' ο ύδέν άληθέστερον έ νδέχεται είναι έ πιστήμης ή νο ϋ ν, νο ϋς δ ν ε ίη τών άρχών, έκ τε το ύτων σκοπο ϋσl καί δ η ά ποδείςεως άρχή ο ύκ άπόδειξις, ώστ ' ο ύδ ' έ πι στήμ η ς έ π ι σ τήμ η» 1100b 3-14). 65

66 66 Η αριστοτελική αυτή α ντ ίλ η ψ η για την επιστήμη π έρα σε στο Σχολαστικι σμό τ ο υ Ι'ν\::σαίωνα όπο υ βρήκε τη ν κ λα σ ι κ ή διατύπωση; "scientia est cognitio ex prin cipiis, intellectus cognitio principiorum". Ω ς τ η ν εποχή του γερμανικού ιδεαλισμού επικράτησε η αριστοτελική αυτή αυστηρή έwοια της επιστήμης τη ν βρίσκουμε μάλιστα στον ί δ ιο τον Kan t. Δύο από τα βασικά χαρακτηριστι κά της: η επιστήμη α) στη ρ ί ζ ε τα ι σ ε γε νικές και απόλυτες αρχές που είναι πάντα αληθείς κ α ι β) πραγματώνεται ως αύστημα που έχει λονικο -ηαρονω νική δομή. ΣΗΜΕΙΩΣΗ. Βλ. S. Mansion, Le jugement d'e xiste nce chez Aristotc, Louvain 1946,

67 Δ. Ζ. Α Ν Δ Ρ Ι Ο Π Ο Υ Λ Ο Υ ΕΙΝ ΑΙ Ε ΜΠΕΙΡ Ι ΣΤΗΣ Ο ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΗΣ ; Ε ξα ρ χ ής πρέπ ε ι να τονιστεί ό τι : ( α) επ ειδή ο όροτ "εμττ ειρισμό ο " εμφανίζ ει διαχρο νικά μα κρότα τη και συγ χρ ον ικά ευρύτατη χ ρ ήσ η, παρουσιά ζε ι, ό χι α πλώς δ υαχ έρ ε ιες στ ην εννοιο λογική το υ οριοθέτηση, α λλά σε μ εγάλο βα θμ ό αο ριστία. Απτο ένα μ έρο ς, χ ρ ηο ιμοηο ιεί τσ ι, άλλοτ ε πο λύ κι άλλοτ ε λίγο, σε δ ιάφορες ιστορι κέ τ η εριόδου σ κ ι σπτο άλλο, έχε ι πολλαπλ ές σχέσεις με διό φορα φιλοσοφικά ρεύμ α τα κα ι συστ ήμα τα, όπως α υτό του σκ ε πτικισ μ ο ύ, φα ινο μ εναλ ισμο ύ, θετικισ μού, πραγ μα τισ μού, επ ιστη μ ο ν ικού ε μπε ιρ ισμο ύ Κ. λ.π. Δ εν ε ίνα ι, επο μ ένως, εύ κ ολα κα τανο η τός, λόγω της πολυχρη σίας τ ο υ. (β) Η πρ οσέγγιση το υ θ έμα τοτ, υπά μ ίον ορ ισ μ έ νη έννο ια, ε ίνα ι πρωθύστερ η, αφού γιο τη ν εξ έ τα σ ή του εφαρμόζουμε τις κατηγορίες του κ λασικού εμπειρισμού, πο υ αποκρυστα λλώθηκαν κυρ ίω ς στο 170 και 180 α ιώνα, και του λενόμενου ρ ιζοσπαστικού ε μπειρισμού : υπενθυ μίζεται ότι δεν θ α χρησιμοποιη θεί η εννοιολογική apparatu s του σ ύγχρονου Λογ ικού εμπ ε ιρισμού. (γ) Κα τά κοιρούς έχε ι δοθε ί έ μ φαση είτε στο πρ ό βλημ α τη τ π η γ ή ς τηο γνώσης είτε στην εγκυρότ ητά της μ ε α ντ ίστο ιχ ες αναφορές στην έw οια τ η ς ε μπε ιρίας ( εκperience), τ ο υ γεγονότος (fact), των εμπειρι κών δεδομένων ( εε η εε-σε τ ε ), το υ ς νόμους σύνδεσής του ς (laws of asso ciaiion) κα ι την επα γω γ ικ ή διαδ ικασία (ίσduction). Συνοπτι κά, η γένεση, η λογ ι κή δόμηση και η εγ κυ ρό τ η το τητ γνώσης είναι οι κύριοι άξονες γ ύρω απίους ο π οίο υ ς ιστορικ ά κινούνται ο ι σαντόο ε ίδου ς αναζη τήσ εις που συνδέοντα ι μ ε τον εμπ ε ιρισ μό. Ιδ) Η περίπτ ωση του Αρ ιστοτέ λη; παρ ό τι prima facie εμ φα ν ίζετα ι κα θαρή, εντούτ οις παρο υ σιά ζει πολλές δυσχέρ ει ε ς κα ι γ ια διάφ ορ ο υ ς λόγους: ενώ, Π.χ., σ Όρισμ ένες δ ια τριβέα του ο εμπειριαμός του, μ ε τις προδιαγραφ έ ς τ ο υ κ λα σικού εμπ ει ρισμού, ε ίνα ι αναμφισβήτ ητος, σ ε ό λλε ς λ ε ιτ ο υ ργ ε ί μ ε π ερ ιο ρ ιστ ι κο ύο όρους ή κα ι συνδυάζεται με ορθολογ ικέ ς π ροϋποθέσεις και "νοθ ε ύ ε τα ι". Υποπτεύεται κανείς ότι η πο λ υ πλοκότη τα, που κάπο τ ε ε μ φα ν ί ζ ετα ι να έχ ει, οφ ε ίλ ε τα ι σ ε κάποιο βα θμό σε Π λα των ι κ έ ς επ ιδρ άσ ε ις, σε μ ε τ έπ ε ι τα ερμη νεί ες των σχολο στικών ή κα ι στην αβεβαιότητά του και ακόμη τι ς κατά καιρούς δ ικέο τ ου αν τιτιθ έ μενες θέσε ις. Ι στορικά, το αίτη μα για τη ν ταξ ινό μη ση του Αρισ τοτ έλ η ως εμπειριστή ή ορθολογιστή εμφανίζεται στο 130 αιώνα κ αι, κατά κανόνα, σε αντιπαράθεση μ ε την Π λα τω νι κ ή θεω ρ ία τ η ς γνώσης. Ωστόσο, ως σοβαρο ί λόγο ι για το χαρακτη ρ ισ μό το υ ω ς "α ντ ι λ ε νό μενου " θ εμε λιωτή τ ου ε μηε ι ρ ι -

68 68 ομού! ή ως υπερβολικά ακραίου εμηειριατή? θα πρέπει να θεωρηθούν: πρώτον, το ότι οι Στιυϊκοί, με τον αναμφισβήτητο εμπειρισμό τους, έχουν αντλήσει σε μεγάλο βαθμό αρχές και στοιχεία της γνωσιοθεωρίας τους απτο Στα γειρίτη, όπως έχει δειχτεί και από αντιπαράθεση και σύγκριση σχετικών κει μένων 3, και, δεύτερον, το ότι σι κύριες πηγές του Θ. Ακινάτη με τον, επίσης, σε μεγάλο βαθμό εμπειρισμό του, είναι οι εργασίες του Αριστοτέλη. Βέβαια, σήμερα, ύστερα από τκ έρευνες και τις ποικίλες ερμηνείες που ακολούθησαν, θα πρέπει υποτίθε ται να είμαστε σοφότεροι. Η θέση που θα πάρω θα δια τυ πωθεί στο τέλος αυτής της μελέτης, της οποίας θα παρουσιάσω,όσο τα χρονι κά όρια. επιτρέπουν, τα κυριότερα στηρίγματα του Αριστοτελικού εμπειρισμού ή ακριβέστερα τ ο υ εμπειρισμού στο μέτρο που διαπιστώνεται στα κείμε νά του. Έτσι,ακολουθώντας μεθοδολογικα το γενικό σχήμα του κλασικού εμπειρισμού, νομίζω ότι τα κυριότερα στηρίγματα του Αριστοτελικού εμπειρισμού μπορούν να διστυηωθούν με τις παρακάτω προτάσεις; Πρό ταση 1η: Πηγή της γνώσης είναι η εμπειρία. Για το Σταγειρίτη το περιεχόμενο της συνείδησης - απλά γνωστικά στοιχεία, φα ντάσματα, έwοιες και ιδέες - γενετικά ανάγεται στην εμπειρία ή σε μέρος της. Η θέση του Στανειρίτη είναι σαφήο στα ε ξής χωρία: (α) «... έν τοίς είδεσι τοίς αίσθητοίς τά νοητά έστι... όταν τε θεωρη άνά γκη /ίμα φάντασμά τι θεωρείν τά γάρ φαντάσματα ωσπερ αίσθήματά έστι, πλήν ά νευ ϋλης» '. (β) «... διό τάς μέν άρχάς τάς περί εκαστον έμπειρίας έστί παραδούναι. λ έ γω δ' οίον τήν άστρολογικήν μέν έμπειρίαν τής άστρολογικής έπιστήμης ληφθέντων γάρ ίκανως τήν φαινομένην οϋτως εύρέθησαν αί άστρολο γικαί άποδεγξεις» '. (Υ) «... ένίας (άρχάς) δέον κρίνειν έκ των άποβαινόντων, καί μάλιστα έκ τού τέλους, τέλος δέ τής μέν ποιητικής έπιστήμης τό εργον, τή ς δέ φυσικής' τό φαινόμενον άεί κυρίως κατά τήν αίσθησιν»_ (δ) «ή μέν αίσθησις έ ση τό δεκτικόν τών αίσθητών είδών ανευ τή ς ϋλης» 7. Είναι σαφές ότι, κατά τον Αριστοτέλη, όχι μόνο τα αρχικά γνωστικά στοιχεία, αλλά και οι αρχές της κάθε επιστήμης κατσνοούνται μέσω της εμιιει ρίαε - οι σηοδείεειο στην α στρονομία μόνον με την παρατήρηση των φαινομένων διασφαλίζονται. Γενικά, η γνώση της φύσης είναι "άτρωτη" μ ε το αντίστοιχο εμπειρικό αποδεικτικό υλικό που δίνεται από τι ς αισθήσεις για το κά θε γ εγονός. Πρόταση 2η: Η γνώση ανάγεται σόυτό που στη σύγχρονη ορολογία καλείτα ι εμπειρική βάση και της οποία ς έσχατα στοιχεία είναι τα εμπειρικά δεδομένα. Τα εμπειρικά δεδομένα ( εωιεο-άετε) δεν είναι περαιτέρω αναγώγιμα. Για τον εμπειρισμό αποτελούν το αναγκαίο θεμέ λιο της γνώσης ' απαιτούν καθα ρ ό τ η τα, σμεταβ λητότητα και αυστηρή οριοθέτηση, ώστε στη γνωστική διαδικασία - της οποίας αποτ ελούν αναγκαίο όρο - να λ ειτουργούν αποτελεσματικά και να στερεώνουν την εγκυρότητα του γνωστικού προϊόντος. Ο Αριστο τέλης, μολονότι ο όρος sense-data καθιερώθηκε μεταγενέστερα με τους Βρε-

69 69 τανούς ε μπε ιρ ισ τέ ς, προϋ ποθέτει την ύπαρξη κα ι γνωστικ ή λειτουργία τ ο υ ς. Ο αντίστοιχος όρος που χρησιμοπο ιεί ε ίναι αισθητ ά είδη. Η α ίσ θη ση, υποστη ρ ί ζε ι, δ έχ εται αιαθητά είδ η χωρ ίς ύλ η : «ή μέ ν αίσθησ ίς έστι τό δεκτικό ν τών αισθητών ε ίδώ ν» 8. Η ίδια η αίσ θ η ση χαρακτηρ ίζ ετ αι ως «είδος αίσθητώ ν» 9 κα ι η Ε ισαγωγ ή κα ι θ έσπιση (post ulati on) μια ς ν έα ς κα ι απα ρα ίτητη ς για τη γνω στι κ ή ap paratus έν νο ια είναι ε μ φ αν ής. Ι στορ ι κ ά κα ι ε πιστ ημ ολογι κά ση μα ντικό ε ίναι ότι ο Στα γειρίτη ς σαφέστα τα ορ ίζει το γνωσ ιολογικό ρόλο τω ν αισθητών εμώ ν ' η ύπαρξη και λε ιτο υ ργία τους απο τ ελε ί ανα γκα ία συν θήκ η (α) για τα νοητά ε ίδη, (β) τκ έ ξε ι ς κα ι (γι τα πάθη. Το σχ ετικ ό χωρίο από το De Anim a που, ε πίση ς, πιστοποιεί ό τι ο Αριστοτέλης δέχετα ι τ η ν ύπαρξη των α ισ θ η τ η ρ ια κ ών δ ε δ ομένω ν, ίων αισθ ητών ε ι δ ών, ε ίνα ι τ ο ε ξ ής :«έ ν τοις είδε σ ι τοίς αίσθη το ίς τά νοητά έσ τι, τά τε έν άφ αιρέσει λεγόμε να καί δσα έξε ις καί πάθη» IΟ. Επισημα ίν ειαι ό τι μ ε τ ην πρ οσθή κη τ ων έξεων και πα θ ών δ ίνεται μια εwοιολογ ική δ ιεύρυνσ η, η οπο ία σε πρώτ η μα τιά είνα ι δυνατό να δη μιου ργήσει σύγχ υση απτο γεγονός ότι ο πρώτος (έξ ι (;) ε ίναι φ ορέας βιολο γικών και ο δεύτερος (πόθ ος) συναισθηματικών συνειρμ ών. Ωστό σο, αν κα ι οι δύο όροι, «ές ις» και "πό θο ς''. δ ε ν μπορούν prima facie να ε κλ η φ θο ύν ως εν έ χοντες γνωστικό στοι χεία ή και ω ς μ ηχα ν ισ μο ί που εδρα ιώθ ηκαν από τη ν επα νάληψη, μ ε μια ευ ρε ία ερμην εία μ πορούν να ε ντα χθ ο ύν στ ο ευρύ γνωστικό πλα ίσιο το υ Αριστοτ έλη 11 Β έβα ιο, εκείνο που ε ιδ ι κότερα μα ς ενδ ιαφέρε ι εδώ είνα ι να το ν ίσο υμε ό τι οντολογ ικό τα αισθητά είδ η έχουν μια ημι-υπό σ τα ση, η μ ι- α υτονο μία, κατατ άσσοντ αι σ ' ένα ε ν διάμεσο επ ίπ εδο μ ε ταξύ αντικε ιμε ν ι κ ή ς πη γή ς ε ρεθ ισ μ ών, του αισθη τού αντικ ειμένου, δηλαδή, και του αισθητη ριακού οργάνου. Η σχέση μ εταξύ των δύο ε ίνα ι: τα νοη τ ό α ιτια κ ά ε ξα ρ τ ώντα ι από τα αισ θητά, αλλά όχι αντ ίστ ρ ο φα. Πίσω απόυτ έ ς τι ς τ άξ ει ς ον τοτήτων προ ϋποτίθετα ι ένα είδο ς δυ 'ίσμο ύ που αναφέρεται σε φ υ σικά αντι κείμενα και αντιληπτικά αντ ικε ί μενα ' κα ι η σ υνέπε ια αυτού το υ δυίσ μ ο ύ είνα ι ότι (α ) αυ τό που α ισθητηρ ιακά α ν τιλαμ βά νεται το υπο κε ίμ ενο είνα ι τ α αισθ η τά είδη κα ι όχ ι τα α ισθητά αντικεί μ ενα και (β) ο Αρισ τοτέλης έ τσι υπερ β αίνει αυτό πο υ ονο μάζε ται nai ν e realism 12. Π α ρα τ η ρ ε ίτ αι ό τι σχετικά με τ η φ ύσ η και το ρόλο των αισθητηριακών δ ε δο μ ένων ο Σ ταγ ε ιρ ίτ η ς παρουσ ιάζει ο μ ο ιό τ η τα με απ όψ εις των Β ρ ετανών κλασικών εμπειρ ικών Locke, Hum e κα ι τω ν μεταγενεστέρων Moore,Stace κα ι. άλλω ν13. Ο ι έ ννο ιες " ι δ έα " και " εν τ ύπωση" των Locke 1 4 κα ι Hum e1 5 ο ντι στ ο ι χούν στα αισθη τά είδη του Αρ ιστο τέλ η. Σ ύμ φωνα με το υς Βρ ε τα νο ύς εμπ ε ιριστές, η φύσ η τω ν αισθ η τ ηρ ια κ ών δεδ ομένων ε ίναι οντολογικά ρευ στή γ ιατί α πτο ένα μ έ ρ ος δε ν α μ φ ισβ ητεί τσ ι η cognitive awareness κα ι το «όρά ν» κάποιου όν τος Χ, ενώ α τι' το άλλο αυτ ό το Χ δ εν έχει φυ σι κ ή ύπαρ ξ η. Επ ιπλ έο ν, η ύπαρξη και η ημι-αυτονομία τω ν X's δ ιαρ κ ε ί όσο και η α ντιληπτική εν έ ρ γε ια, κάτι π ου υποστηρίζεται κα ι από τ ον G. Stace 1 6. Σ την εργ ασία τ ο υ Περ ί όνε ίρω ν ο Σ τα γ ε ιρ ίτ η ς δ ια κρ ίν ε ι τα αισθήμα τα από τα φα ντάσματ α: «τά φαν τάσμ α τα καί αι ύπόλolπο I κ ινήσε ις αί συμβα ίνουσαι dn6 τώ ν αισθημάτων» Η.

70 70 Τα φαντάσματα στηρίζονται στα αισθήματα ή αισθητά είδη τα οποίο αντιπρο σωπεύουν το φυοικό αντικείμενο. Και ο Moore υποστηρίζει ότι "... αντιλαμβά νομαι... κάτι που είναι... αντιπροσωπευτικό του και ειδικότερα ένα κομμάτι από την επιφάνεια ταυ [αντικειμένου]"! Β. Αυτό που γίνεται αντιληπτό είναι το αισθητό είδος, όχι το υλικό υπόστρωμα του αντικειμένου. Το αισθητό είδος για τον Αριστοτέλη είναι συνώνυμο με τη μορφή, το αίσθημα19, αλλά ακόμη και με τιο ποιότητες των αντικειμένων. Βέβαια, σημειώνεται ότι ούτε το αισθητό είδος ούτε το sensc-data, παρά την ημι-αυτονομία τους, δεν είναι υποκειμενικά' περισσότερο εξαρτώνται από το φυσικό αντικείμενο. Κι ο Β. Russel φαίνεται να έχει αυτή τη θέση: τα sense-data είναι "σημεία των αντικειμένων που υπάρχουν ανεξάρτητα από μας,,20. Ιδιαίτερα σημαντική είναι η ταξινόμηση των αισθητών ειδών σε ίδια, και κοινά, όπως η υποδιαίρεση των πρωταρχικών και δευτερευουσών ιδιοτήτων των Βρετανών εμπειριστών. Ο 'tocke είναι σαφής αλλά και βασικά όμοιος με τον Αριστοτέλη στη γνωστή εργασία του Απ Essay Concerning Human Understanding 2 1, Η υποδιαίρεση σύμφωνα με τη θεωρία του Στσνειρίτη, που φαίνε ται να ξεκινάει από το Δημόκριτο/?, αναφέρεται στα χρώματα, τοψο ήχους, τκ γεύσεις, τα οσφρητικά κα ι τα απτικά αισθήματα ως ίδια, και στα 'μ εγ έθ η, σχήματα, μήκη, κίνηση και αριθμούς ως κοινά 2 3. Ειδικότερα, οι δευτερεύοψ σες ιδιότητεο θα πρέπει να εκληφθούν ως δυνάμεις μέσα στα αντικείμενα (και όχι ως ορ ετετίου ε): πράγμα που, όπως παρατηρεί ο Randal, θα μπορούσε να ψ ποστηριχθεί ότι ο Locke, παρά τ«; άλλες διαφορές με τον Αριστοτέλη, "είναι τυπικά σύμφωνος με αυτόν [Αριστοτέλη} εκλαμβάνοντας τ«; δευτερεύουσες ποιότητες ως δυνάμεις των σωμάτων,,2 4. Πρόταση 3η : Η ανθρώπινη συνείδηση αρχικά είναι κενή γνωστικού τιεριεχυμένου- είναι tabula rasa.δεν προκύπτει ότι ο Σταγειρίτης γενικά δέχεται τον innatisrn, δηλ. έμφυτσ γνωστικά στοιχεία25, γενικές δομές που αναφέρονται σε συγκεκριμένα αντικείμενα και γεγονότα. Δεν προϋπάρχουν ιδέες κατά την πλατωνική ή και τη σύγχρονη έννοια, όπως εμφανίζονται ή προϋποτίθενται σε ορισμένες γνωστικές θεωρίες. Σαφής είναι η θέση του Αριστοτέλη στο χωρίο από τ ο Περ! ψυχής, σύμφωνα με το οποίο τα αισθητά είδη εγγράφονται στην κ ενή συνείδηση όπως τα ίχνη του χρυσού ή σιδηρού δακτυλίου επάνω στον κηρό;«.. ή μέν αϊσθησίς έστι τ6 δεκτικ6ν τών αισθητών ειδών ανε υ ϋλης,οlον δ κηρ6ς το ϋ δακτυλίου ανευ τοϋ σιδήρου καί τοϋ χρυσοϋ δέχεται τ6 σημείον, λαμβάνει δέ τ6 χρυσοϋν ή τ6 χαλκοϋν σημείον; αλλ ' ουχ ή χρυσ6ς ή χαλκ6ς,δ. μοίως δέ καί ή αϊσθησις έκάστου υπ6 τοϋ έχοντος χρώμα ή χυμ6ν ή ψ6φον πασχει, αλλ Όυχ ή εκαστον εκείνων λέγεται, αλλ> ή τοιουδί, καί κατά λ6γον. τών αισθητών αι ίjπερβoλαί φθείρουσι τά αισθητήριωι'ό Αλλά και στο Περί μνήμης καί αναμνήσεως ο Αριστοτέλης καθαρά υποστηρίζει ότι: (α) «... ή γάρ γινομένη κ[νησις ένσημαίνεται (jmprosses) οίον τύπον τινά του αίσθιjματoς~ καθάπερ οί σφραγι ζ6μενοι τοίς δακτυλίοις»" και (β) «... τ6 φάντασμα τής κοινής αισθήσεως πάθος εστίν ώστε φανερ6ν δτι τφ πρώτψ αισθητικφ

71 τούτων ή γνώσις έστίν ή δέ μνήμη καί ή τών νοητών ουκ άνευ φαντάσματός έστιν»".(γ) «οlον ζω γράφημά τι τό πάθος»''. Πρόταση 4η: Η οικοδόμηση της γνώσης πσρουσιάζει ένα αρχιτεκτονικό πλαίσιο στο οποίο εντάσσονται ιεραρχικά όλα τα γνωστικά στοιχεία από τα απλά αισθητηριακά δεδομένο, τις μνήμες, εμπειρίες ως τις γενικές έννοιες και ιδέες. Η χαρτογράφησή τους σε στατικό πλαίσιο, παρά το δυναμικό τους χα ρακτήρα, πέρα από τ«; διαφορέτ στην ορολογία, παρουσιάζει ομοιότητα με το ίδιο πλαίσιο πάνω στο οποίο οικοδομείται ο κλασικός εμπειρισμός. Στο παρακάτω χωρίο από τα Ά ναλυτικά υστερα 99b a 7 μπορούμε να ξεχωρί σουμε τα γνωστικά στοιχείο, την προοδευτική γένεση και ιεραρχική οικοδόμησή τους: «έχει γάρ δύναμιν σύμφυτο ν κριτικήν, ην καλούσιν αισθησιψ έ νούσης δ'αίσθήσεως τοις μέν τών ζώων έγγίγνεται μονή τού αισθήματος, τοις δ' ουκ έγγίγνεται. δσοις μέν ουν μή έγγίγνεται, Ij δλως Ij περί ii μή έγγιγνεται, ουκ έστι τούτοις γνώσις έξω τού αισθάνεσθαι' έν ' οlς δ' ένεστιν αίσθομένοις έχειν έτι έν το ψυχο. πολλών δέ, τοιούτων γιγνομένων Ijδη διαφορά τις γιγνεται, ώστε τοϊς μέν γίγνεσθαι λόγον έκ τής τών τοιούτων μονής, τοϊς δέ μή. 'Εκ μέν ουν αίσθήσεως γίγνεται μνήμη, ωσπερ λέγομεν, έκ δέ μνήμης πολλάκις, τού αυτού γιγνομένης έμπειρία' αί γάρ πολλαί μνήμαι τφ άριθμφ έμπειρία μία έστίν ' έκ δ' έμπειρίας ή έκ παντός ήρεμήσαντος τού καθόλου έν το ψυxu, τού ένός».. Οι όροι-κλειδιά μνήμη, έμπειρία και καθόλου υποδηλώνουν τα κύρια γνωστικά στοιχεία με μια προοδευτικά διευρυνόμενη εννοιολογική denotation κο τό τέτοιο τρόπο ώστε τα τελευταία να καθορίζονται από τα αρχικά. Τα καθόλου ανάγονται στκ εμηειρίεσ και οι εμπειρίες στις μνήμες. Τα αντίστοιχα γνωστικά δεδομένα στο Λώκειο εμπειρισμό είναι οι ιδέες, ενώ στο Χιούμειο οι εντυπώσεις.μνήμη σημαίνει την ήδη σχηματισθείσα, σε μάλλον στατική κατά σταση και όχι ξεκάθαρη ιδιαίτερη έννοια ενός ιδιαίτερου, συγκεκριμένου οντικειμένου, φαινομένου ή γεγονότος. Η έμπειρία δεν πρέπει να πιστωθεί με το σύγχρονο εννοιολογικό περιεχόμενο, αλλά μάλλον ως μια έννοια είδους ή τό ξης πραγμάτων σύμφωνα με την πσροδοσισκή λογική. Εδώ, ωστόσο, πρέπει να σημειωθεί ότι ορισμένες έwοιες ειδών, στην πραγματική τους χρήση, μπορεί να διαφέρουν, μολονότι έχουν σχηματιστεί από τ«; αυτές αισθήσεις, δηλ. τα ίδια αισθητηριακά δεδομένα, Στο Τοπικά ο Αριστοτέλης τονίζει ότι ενώ «τοίς μέν όν6μασιν ουδέν διαφωνεί», εντούτοις «τφ δ' είδει κατάδηλος έν αυτοϊς εvθέως ή διαφορά»και πιο πέρα ότι«δήλον δέ τούτο καί διά τής αισθήσεως' τών γάρ αύτών τφ είδει ή αυτή αίσθησις»jο. Τα καθ6λου είναι γενικές έννοιες, σε υψηλότερο επίπεδο, τιροϊόν αφαιρετικής διαδικασίας. Οι όροι μένει, έγγίγνεται, πολλαίμνήμαι (επανάληψη) υποδηλώνουν τις αναγκαίες και επσρκείο συνθήκες για τη διαδικασία οικοδόμησης της γνώσης. Ενισχυτικά του αριστοτελικού εμπειρισμού πρέπει να θεωρηθούν και τα σχετικά χωρία από τα Μετά τά φυσικά του: (Φύσει μέν ούν αίσθησιν έχοντα γίγνεται τά ζώα, έκ δέ ταύτης [της αισθήσεως]τοϊς μέν αύτών ουκ έγγίγνεται 71

72 72 μνήμη τοις δ ' έυυιυνεται... Τά μέν ούν Ιίλλα ταις φαντασιαις ζή και ταις μνήμαις, έμπειριας δέ μετέχει μικράν' τά δέ τών άνθρώπών Υένος και τέχνη και λουισμοις, ΥίΥνεται δ' έκ τής μνήμης έμπειρία τοις άνθρώποιςαιυάρ πολλα l μνήμαι του αύτου πράυματοςμιας έμπειριας δύναμιν άποτελουσιν. και δοκει σχεδάν έπ ισ τήμη και τέχνη δμοιον ε[ναι ή έμπειρια, ά ποβαlνει δ ' έπιστή. μη καί τέχνη διά τής έμ πε ιριας το Ις άνθρώποις.., γ ΙΥν εται δέ τέχνη δταν έ κ πολλών τής έμπειρια ς έννοημάτων μια καθόλο υ Υένηται περί τών όμοιων ύπά ληψις» 3Ι. Εδώ πρέπει να προστεθεί ότι τα γνωστικά αυτό στοιχ εία, σύμφωνα με τ ο ν Αριστοτέλη, συνδυάζονται και αποσυνδυάζον ται και σχηματίζουν τ ην ΠΟΙΚΙ" λ ία των διαφόρων σύνθετων γνωστικών μορφών με βάση τους νόμους το υ συ ν ειρμού. Αναλύοντας τη διαδικασία της αv:άμνησης ο Σταγειρίτης υποστηρίζει ότι τα συνειδησιακά στοιχεία έχουν οργανωθεί με βάση τκ; αρχές τ ου συνειρμού και σε μισ ορισμένη σ ειρά ; <i.., τό έφεζής θηρεύομεν νοήσαντες ά πά του νυν ή Ιίλλου τινάς, και άφ ' όμοίο υ ή έναντιον ή του σύνευυυς>πι'τψ Υάρ έδει άκολουθουσιν αι κινήσ εις ά λλήλαις, ήδε με τά τήν δε» '" «ώ ς Υάρ έχουσι τά πράυμα τα πράς Ιίλληλα τψ έφεζής, οϋτω και αι κινήσεις' και έστιν εύμνη μό νε υ τα όσα τάξιν τινά έχεl~ ώσπερ τά μαθήματα» 3 4. Υπογραμμίζεται ότι εδώ είναι ένα είδος μηχανιστικής ε ξ ήγ η σ η ς, που συναντάται και στους Βρετανούς εμπειριατ ές. Με κόηοιεο μικρές αλλαγ ές και προσαρμογ ές στ η δική του θεω ρίσ, ο Hume στα έργσ τ σ υ Α Treatise Οη Human Nature, Ι, 4 (1739) κα ι Αα Enquiry Concerning Human Und ers~and ing, 3, χρησιμοποιεί τι ς αρχές της ο μοιότητας, εγγύτητας σε χρόνο ή χώρο, αιτιότητατ; και εναντιότητας ωτ; "μ είξη αιτιότητσ τ; και ομοιό τητατ; ". Επίσης, και ο Hartley στη ν εργασία του Observatio ns Οτι Man (1749) αναφέρεται στους νάμους του αυνειρμού 3 5, Φυσικά, κα ι ο Lock e έ κα μ ε χρήση των αρχών αυτών. Εδώ ας σημειωθεί και τ ο ότι ο Hume αναφερόμ ενος ο ίδιος στον εα υ τ ό του στο ανώνυμό του Ab str~ct γρά φει: ". ι.αν κάτι μπορεί να entitle ο συγγραφέας [Hume] σένα τόσο ένδοξο ό νομα όπω ς αυτό ενός εφευρέτη, είναι η χ ρ ήσ η που κάνει των αρχών του συ νειρμού των ιδεών που υπεισέρχονται μέσα στ ο μεγαλύτερο μέρος τηο φιλοσοφίας του,,36. Ενδιαφέρουσα ε ίν α ι η άποψη του Sorabji ότι 1'0 Αριστοτέλης είναι πιο σοβαρός " [σητοικ Βρετανούς εμηειριστέο] γιατί ότα ν έχει ν α αναλύσει άλ λες mental op eration s, π έρα από την ανάμ νηση δεν αναφέρεται πίσω στους νόμους του συνειρμού.., πολύ λ ιγό τερο τείνει να α ναγάγει όλες τις mental op e ration s σε τρόποικ του συνειρμού τω ν ι δ εών 3 7 και στη συνέχεια ερωτά το γιατί. Ο Στα γειρ ίτης, ωσ τόσο, δεν υπε ρβάλλει τη σημασία του συνειρμού των ιδεών... των σχέσεων των«δμοίοις»,«έναντίο ις» κα ι «σ ύνεγ γυς», Πρέπει να σημειωθεί άτι ο Αριστοτέλης στο Περί μνήμης 451 b χρησιμοποιεί τους νόμ ου ς του συνειρμού για να αναλύσει μια επ ιμ έ ρ ο υ ς περίπτωση, ένα συγκεκριμένο συνειδη σι ακό γεγ ο νός, την απομνημόνευση (ένα πρόσωπο αρχ ίζει να σκέπ τεται απ ό κάτι ό μ ο ι ο, αντί θετο, ή εγγύς τοπικά ή χρονικά), Δεν προκύ -

73 73 πτει ότι ο Σταγειρίτ ης γενικεύε ι' ούτε εννοιολογ ικά, φαινομενολογ ικά αναλ ύει τ«; α ρχ έ ς ταυ αυνειρμαύ. ' Ισακ; μπαραύν να θεωρηθούν απλώς ως σφετηρ ίες σκέψης. Ε δ ώ θα μπορο ύσε περαιτέρω να τεθ εί το ερώτη μα αν οι τρεις αυτές αρχ ές αναφ έρονται απο κλειστικά στη συνείδηση ή σ ε μια αντιστοιχία σχέσ εων που υ πάρ χει ανάμεσα στα φυσικά πράγματα, γεγονότα και φαινόμενα κ αι στο συ νειδ ησ ια κό υλ ικό. Πάντωο, μια πρώτη έ ρευ να στα σχετικά κείμενα δε ν επ ιτρέπει τελ ικ ές αποφάνσεις. Οπωσδήποτ ε, πρ όκε ιται γ ια ένα ερ ώτη μα πο υ χρ ήζ ε ι ιδ ισ ίτ ε ρ η ς έρευ νσς. Ο ι σ υνέπειες τ ης μ ιστ ή τ ης άλλης ερ μηνείσς - αι "νόμ οι " σ ι ίδ ιο ι περ ιορίζοντα ι μόνο στο σ υνειδ ησιακό υ λικό ή ε φα ρ μό ζο ν τ αι και στα φ υσικά πρ άγ μ α τα; - θα ήτσν φ ιλοσοφικά σημαντικ ές. Ακόμ η, τ ίθεται θ έμα και γ ια την πηγή τ ων ίδιων των "νό μ ων", αν δ ηλ. πη γάζο υν ατι 'τη σ υνείδηση αποκλειστικά ή ανάγονται στη φυσική πραγ ματικότητα. Τέλο ς, ε ίναι ενδισ φ έρον να υπομνησ τε ί ότι οι τρεις αυτ ές αρχές έχο υ ν υ ιοθ ετ η θ ε ί αιι'το ικ εμ π ειριστ ές στωίκούς και έχουν μ εταγενέστερα συμ πλη ρωθεί από άλλους..αλ λωσ τε, το δάνειο των στωϊκών απτον Αρ ιστ ο τ έλ η ε ίναι διαπιστωμένο όσον σφορό τ η γ νωσ ιοθ εω ρ ία τους3 8. Κι ακόμη, η ανάλυσή του γεν ικά για τη μνή μη ε ίνα ι " πληρέσ τερ η από αυτή των περισσότερο γ νωστ ών Βρετανών εμτιειριστών 3 9. Πρόταση 5η: Η γνώση, που πηγάζει από Ι και θ ε μελιώνεται στ ην εμπειρίσ των επιμ έρους, τελικά δ ια μορφώνεται και καταλήγει σε γεν ικές έwο ιες. Η γνωστική διαδ ικασία είνα ι επαγωγ ική, προχωρεί α πό τα π α ρ α τ ηρ ο ύ μ ενα επ ι μέρους αν τικείμενα κα ι γεγονότα στα πρ ώτα ακατέργαστα αντιληπτικά στοιχε ία, σ τις μ νήμ ε ς, τις εμ π ε ιρίες και τα καθόλου. Η θέση του Σταγε ιρ ίτ η δ ιατυπώνεται κσθαρά στα Ανα λ υ τι κ ά ύστερα: «έκ δέ μνήμης πολλά κις τού αύτού γινομένης έμπειρεα ' αί γάρ πολλα Ε μνήμαι τψ άριθμψ έμπειρεα μεα έστεν' έκ δέ έμ πειρ Ια ς ή έκ παντ6ς ήρεμήσα ντος τού καθ6λο υ έν τπ ψυχπ, τού έν6ς πα ρά τά πολλά»"": Οι λέξεις «πολλάκις», «πολλ α Ι.. τψ άριθμψ» «έ ν6 ς παρά τά πολλά» δεί χνα υν πω ς ο Αρ ιστοτέλ ης έχει συλλάβει τη ν επαγωγική δ ισδικσσία στο χώρο των γνωστικών λειτουργ ιών. Ο εμπειρισμός του μέχρι αυτό το σημε ίο ε ίνα ι αδιαμφισβήτητος. Φαίνεται, ωστόσο, ό τι ο Σταγε ιρ ίτη ς ενσ υ νε ίδ η τα "βασανίζ εται " απ ό το ερώτημα αν αυτή η διαδικασία ε ίναι επαρκής για όλους τους χ ώρ ο υ ς έρ ευνας και αν τα αποτελέσματά τ η ς διασφα λίζουν τη ζητούμενη εγ. κυρότητα της γν ώσ η ς (είναι λογ ικά α ιτιο λογημένε ς ο ι εμ τιειρικ έο αυτές γε ν ι κε ύ σεις, μπορούν να χρ η σ ιμοπο ιηθ ούν ω ς μ είζονετ; π ρο τάσε ις σε λογ ικά κα ι μαθηματικά σχήματσ απαγωγής ; ). Αντιμ ετωπίζε ι ο Στα γε ιρίτ ης το ί δ ιο κα υτό ερώτημα μ ε του ο μετ έπ ε ι τα ε μ π ε ιρ ισ τέο. Η τάσ η του είνα ι να παρ έξει λογικά ε χ έγ γυ α στην εμπε ιρ ικ ή γν ώση μ ε μια απόπ ε ιρα αναγωγ ής της επαγωγ ής στην απα γ ω γή, "αλλά δ ίνοντα ς π ρ ο τερα ιότ ητα και υπεροχή στον ευ νο ού μ εν ό του τ ύπο επ ιχειρήμα το ς, το σ υ λλογισμ ό,,4 1. Στο χω ρίο 100b 2-4 από τα Ά ναλυτικά ϋσ τερα ε π ιση μαίνε τα ι ο σημα ντικός

74 74 ρόλος της επαγωγής στη γνωσιολογία του Αριστοτέλη: «δηλον δή δτι ήμίν τό πρώτα έπαγωγη γνωρίζειν άναγκαίον' και γόρ ή αισθησις ουτω τ6 καθ6λου έμ. ποιεί». Με τις όμοιες και επαναλαμβανόμενες παρατηρήσεις που καταλήγουν σε εμπειρίες αυλλαμβόνουμε τις πρώτες αρχές. Η δε επανάληψη διααφαλίζει "την απλότητα και ενάργεια των αρχών", Ο,ΤΙ δεν είναι όμοιο και ο,τι είναι τυχαίο απορρίπτεται' "μένει" το όμοιο και το ουσιώδες, ραφιναρισμένο και οργανωμένο. Τα πρώτα αντιληπτικά στοιχεία παρουσιάζουν ρευστότητα και χαλαρότητα. Με την επαγωγική σφσιρετική διαδικααία στη αυνείδηαη εξααφαλίζεται η τάξη. Σχετικό είναι το χωρίο από την ίδια διατριβή που αναφέρεται ατην αναλογία: <<οιον έν μόχυ τροπης γενομένης έν6ς στόντος έτερος έστη, ειθ' έτερος, έως έπι άρχήν ήλθεν... στόντος γόρ τών άδιαφόρων έν6ς, πρώ. τον μέν έν T(i ψυχ(i καθ6λου (καιγόρ αισθόνεται μέν τ6 καθ' έκαστον, ή δ' αι σθησις του καθ6λου έστιν οιον άνθρώπου, άλλ' ού ΚαλλΙαν άνθρώπου)' παλιν έν τούτοις ϊστατα~ έως οίον τοιουδι ζώον, l}ως ζώον' καε έν τούτω ώσαύ. τως. δηλον δή δτι ήμίν τό πρώτα έπαγωγη γνωριζειν άναγκαίον' και γόρ ή αίσθησις οϋτω τό καθόλου έμπolείν». Οι σχολαστικοί την επαγωγή την ερμήνευσαν ως σφαίρεση για να τη διακρίνουν από την επαγωγή της πλήρους μέτρησητ; των εηιμέρουο, αποδίδοντας στο Σταγειρίτη κάτι για το οποίο δεν έδωσε ιδιαίτερη έμφαση, Θα ήταν μάλλον αιτιολογημένο αυτό που υποστηρίζει ο Randal ότι ο Σταγειρίτης δεν είχε κατά νουν τη διαδικασία τητ λογικής αφαίρεσης Γι της απογύμνωσης των επιμέρους σητα γενικά, αλλά το «θεωρε7ν». την ανακάλυψη και κατανόηση των νοητών μορφών (δομών) των επιμέρους - που υπάρχουν στα διάφορα συνκε κριμένα ηράνματα" 2. 'Οηωσ γνωρίζουμε, ο Αριστοτέληο, όχι μόνον τόνισε τη σημασία τητ επα γωγής, αλλά και τη διαχώρισε από το συλλογισμό, την απαγωγή και, επιπλέον, επισήμανε τα χαρακτηριστικά και το τυπικό σχήμα της. Γνωστό είναι το χωρίο από τα Ά ναλυτικά ϋστερα:«'άπαντα γάρ πιστεύομεν ij διά συλλο γισμού ή έξ έπαγωγης. 'Επαγωγή μέν ούν έστι και δ έξ έπαγωγης συλλογι σμ6ς τ6 διό του έτέρου θόττερον άκρον τψ μέσφ συλλογίσασθαι, οίον ει τών ΑΓ μέσον τ6 Β, διό τψ Γ δείξαι τ6 Α τψ Β υπόρχειν' ουτω γόρ ποιούμεθα τός έπαγωγάς.. δέδεικται γόρ πρότερον δτι άν δύο άπα τψ αύτψ ύπόρχη και πρ6ς Θότερον αύτών άντιστρέφει τ6 άκρον, δτι τψ άντιστρέφοντι και θάτερον ύ πόρςει τών κατηγορουμένων. δεί δέ νοείν τ6 Γ τ6 έξ άπόντων τών καθ' έκα στον συγκειμενον' ή γόρ έπαγωγή διό πόντων. "Εστι δ' δ τοιούτος συλλογισμ6ς της πρώτης και άμέσου προτόσεως' ών μέν γάρ έστι μέσον διό τού μέσου δ συλλογισμ6ς, ών δέ μή έστι, δι' έπαγωγης. και τρ6πον τινό άντικειται ή έπαγωγή τψ συλλογισμψ. (έπαγωγή)... διό τού τριτου (δείκνυσιν) τ6 ά κρον τψ μέσφ. φύσει μέν ούν πρ6τερος (συλλογισμ6ς) και γνωριμ6τερος δ διό τού μέσου συλλογισμ6ς, ήμίν δ' έναργέστερος ό διό της έπαγωγης»".. Γίνεται φανερό, λοιπόν, με βάση τα παραπάνω χωρία ότι, όπως οι μετέπει-

75 75 τα Βρετανοί εμπειριστές, ο Στανειρίτηο, όχι μόνον εφάρμοσε την επαγωγική διαδικασία, αλλά και ανέλυσε το τυπικό της σχήμα σε αντιπαράθεση, κατά τη συζήτηση, με τσ συλλονισμόεηισήμανε τις δισφορές από τις όλλες μεθοδολο γικές διαδικασίες και από τη διαδικασίσ της κσθημερινής χρήσηο. έδωσε την επιστημονικότητα και φιλοσοφική καταξίωση που της ανήκει. Στην πραγματικότητα την παρουσίασε σαν βασική, όχι βέβαια μοναδική, μέθοδο έρευνας που λειτουργεί αποτελεσματικά είτε αυτόνομα είτε σε συνδυασμό με τον οησ γωγικό συλλογισμό. Εκείνο που πρέπει να τονιστεί στην παρούσα συζήτηση είναι ότι οι Αριστστελικές αναλύσεις αναφέρονται σε δύο είδη ή τύπους επσ γωγής: σόυτόν που ονομάζουμε επαγωγή με απλή αρίθμηση και σέκείνον που ο ίδιος σχετίζει με την άμεση ενόραση των γενικών αρχών που ενυπάρχουν στα πράγματα και φαινόμενα. Αν σητο ένα μέρος οι παραπάνω προτάσεις φαίνονται επαρκείς για να νο μιμοποιήσουν τον εμπειρισμό του Σταγειρίτη, οτι'το άλλο μέρος υπάρχει μια σειρά επιχειρημάτων που εμβάλλουν στο μελετητή του ένα ποσοστό σκεπτικισμού. Ειδικότερα, το πρώτο και κυριότερο επιχείρημα κατά τηο εμιιειριοκρατικής ερμηνείας είναι ότι κατά τον Αριστοτέλη η "απόδειξις είναι μια μορ φή συλλογισμού", και μάλιστα ενόοσψλλογισμού "ικανού να παράγει εηιστήμη,,44. Ο Αριστοτέλης ευνοεί ένα τυπικό απαγωγικό σχήμα του οποίου οι προτόσεις είναι πρωταρχικές (primary), όμεσες, αληθείς, μη αναγώγιμες περαιτέρω και περιέχουσες την αιτία του φα.ινομένου 4 5. Οι πρωταρχικές (ριϊmary) προτάσεις πρέπει να είναι "αξιώματα", "ορισμοί" και "υποθέσεις". Για τη λογική διαδικασία τα αξιώματα είναι αναγκαία, όπως Π.χ. αυτό 'Ίου τρίτου ή μέσου αποκλίσεως" (excluded middle) ή τα γεωμετρικά αξιώματσ- "οι ορισμοί που ηροϋηοθέτουν έννοιες όρων και οι υποθέσεις την ύπαρξη ορισμένων αντικειμένων που αντιστοιχούν στους όρους", είναι επίσης αναγκαία τυπικά στοιχεία στη λογική διαδικασία (ούμφωνα με τον Αριστοτέλη ο γεωμέτρης, Π.χ., υποθέτει και τα δύο: την ύπαρξη και "την έννοια των σημείων και των γραμμών"). - Ετσι, σωστή είναι η παρατήρηση σύγχρονου Αριστοτελιστή ότι "η θέση του Αριστοτέλη ως προδρόμου του ρασιοναλισμού, σε μεγάλη έκταση μάλλον οφείλεται στο ότι τα :4 ναλυτικά ϋστερα, επιμένουν στιτ αναγκαίες βασικές προτάσεις,,46. Φαίνεται ότι ο Σταγειρίτης ενσυνείδητα "βασανίζεται" από το ερώτημα αν η επαγωγική διαδικασία είναι επαρκής για όλους τοικ χώρους έρευνας και αν τα αποτελέσματά της διασφαλίζουν τη ζητούμενη εγκυρότητα της γνώσης. Η τάση το υ είναι να παρέξει λογικά εχέγγυα στην εμπειρική γνώση με μια απόπειρα σναγωγής της επαγωγής στην απσγωγή, "αλλό δίνοντας προτεραιότητα και υπεροχή στον ευνοούμενό του τύπο εηιχειρήμστος, το ουλλονιομό-" 7. Ακόμη, η χρήση ή η προϋπόθεση τυπικών πλαισίων και κριτηρίων στια δια φορες ταξινομητικές του ενέργειες ενισχύει (αν αυτό ιδωθεί από μια ορισμένη σκοπιά) τον αποδιδόμενο στον Αριστοτέλη ρασιοναλισμό, εφόσον ο Σταγειρί της αποσκοπεί με τις ταξινομήσεις του να "ανακαλύψει" είδη και γένη. Δεν θα

76 76 ήταν σκόπιμο να επεκταθούμε στα ποικίλα ταξινομητικά σχήματα που χρησιμοποίησε ή προϋπέθεσε ο Αριστοτέληο, Π.χ. στην πολιτική του θεωρία, τη φυσική, τη μετεωρσλσγίσ και τη βιολογία με τις ιδιαίτερες για κάθε επιστήμη αναγκαίες αρχές και κριτήρια. Αλλά, σε κάθε περίπτωση, εφόσον αναζητούν ΤΟΙ, και δεν επινοούνται, τα διάφορσ γνωστικά σχήματα με βάση τα ουσιώδη (essentiais) και αναγκαία χαρακτηριστικά, ο Αριστοτέλης δεν φαίνεται να ανταποκρίνεται στις προδιαγραφές του κλασικού εμπειρισμού. Αυτή νομίζω είνσι η άλλη πλευρά του επιχειρήματος: ότι δηλ. δεν πρόκειται για ανθρώπινες κατασκευές, αλλά για essential, ουσιαστικά χαρακτηριστικά που ενυπάρχουν στον πραγματικό, στατικό ή δυναμικό κόσμο. Πρόκειται για μόνιμες, ίδιες ("ταυτάν") μορφές και αμετάβλητους φυσικούς νόμους. Μορφοκρατία και οuσιοκρατία. Κι αυτό συνεπάγεται ότι οι Αριστοτελικέτ εννοιολογικές αναλύσεισ, αλλά και οι επαγωγικές διαδικασίες αποσκοπούν στην αποσαφήνιση και την ανακάλυψη αντικειμενικών εννοιών και τυπικών σχημάτων και όχι σε πρόθεση του Αριστοτέλη να δώσει "προτεραιότητα στα εμπειρικά δεδομένα,,48. Ιδιαίτερη σημασία, επίσης, έχουν οι απαντήσεις που μπορούν να δοθούν στο γνωστό υπέρ της πρώτης ερμηνείας επιχείρημα της βιολογικής εμπειρίας και των "ταξινoμητιkώv" δραστηριοτήτων. του Αριστοτέλη που υπήρξαν καθοριστικά στη φιλοσοφική του σκέψη. Οι σχετικές αναφορές αρχίζουν με την ιατρική οικογενεια κή παράδοση του Σταγειρίτη, την πιθανή άσκησή του σε ανατομικές έρευνετ; πριν φύγει για την Ακαδημία, στις έρευνές του μέσα στην Ακαδημία, στην Άσσο, τη Μυτιλήνη, τη Χαλκιδική και τελειώνουν στια δρα στηριότητέτ; του στο Λύκειο. Τα δεδομένα κατά την άποψη αυτή και κυρίωτ; οι τρόποι ηροσένγισηο και επεξεργασίας καθόρισαν βασικές έwοιες και μεθο δολογικές διαδικασίες της φιλοσοφίας του. Βέβαια, στο σημείο αυτά (έστω απλουστευτικά) έχει τεθεί to ερώτημα της προτεραιότητας: προηγούνται οι καθαρά φιλοσοφικές και λογικές εργασίες του των βιολογικών ή το αντίστροφο; Ισχυροποιείται η ρασιοναλιστική άποψη,αν προηγούνται οι πρώτεο η εμπειριοκρατική,αν οι δεύτερεο, Ενδεικτικά αναφέρονται εδώ οι εξής θέσεις: (α) η έννοια και το τετραδικό σχήμα της αιτιότηται; π.χ., γενικά εντοπίζεται σε βιολογικά δεδομένα 4 9, (β) η έρευνα του Αριστοτέλη για τα ιδιαίτερα είδη άσκησε καθοριστικές επιδράσεις στη λογική και μεταφυσική του, μολονότι ειδικά για το σχήμα των τεσσάρων αιτίων η βιολογική του εμπειρία είχε τιεριορισμένες και έμμεσες επιδράσε ι ς5 0, (γ) οι βιολογικές έννοιες του οργανισμού, της λειτουργίας και του σκοπού του οργανισμού επηρέασαν τον Αριστοτέλη, ο οποίος χρησιμοποίησε αναλογικά ορισμένα λειτουργικά σχήματα στις θεωρίες του για τον άνθρωπο, την κοινωνία, την τραγωδία, γενικά την ηθική και την αισθητική- ', {δ} "η έννοια της εντελέχειας ξεκινά από τις βιολογικές από ψεις για τον ώριμο οργανισμό που ενέχει ένα τέλος,,52. Στις γενικές και επιμέρους αυτές θέσεις, ωστόσο, μπορούν να αντιπαρατε θούν δεδομένα και απόψεις που μειώνουν την πειστικότητά τους. ΓΊα την

77 προέλευση ίου σχήματος των τεσσάρων αιτίων υπάρχ ει Π. χ. η άποψη ότι αυ τό προήλ θε οπό τ ην ονόλυοη τη ς κοθημερινής γλώσσσς, τη χσρτογράφησή της και τους διαφορετικούς τρότιουτ; απάντησης σ ε ερωτήσεις του τύπο υ "γιατί ; Όσο για το επιχ είρημα τ η ς μ ε τσφο ρά ς βιολογικών μοντέλων στη φιλοσοφία κ αι ιδιαίτερα τις πρακτικές επιστήμ ες τη ς ηθ ι κ ή ς κα ι πολιτικής α ντιτάσσε ται η άποψη ότι ο Αριστοτέλης χρ ησ ιμ οπο ί η σε ανα λογικά μοvrέλσ κυρίω ς σ πό τ η ν τέχ νη (Craft) κα ι ελάχιστα από τη β ι ολογία. Τεκμηρίωση συτής τη ς άποψ η ς μπορεί νσ γίν ε ι με σναφορές στ ο Περ ί ζώων γενέσεως. 72gb 15-18, 730b 4-6, 11-15, 730b Υποστηρίζετσ ι, λο ιπόν,ό τι ο Αριστοτέλης προ σωποπ οι εί τη φύση ως τε χνίτη (τέκτ ονα)" "ο ι τ έχνες στο Αριστοτελικό έργο ε ίνα ι π ερισσότερο άξιες παρά η βιολο γία για ερμηνευτικούς σ κοπούς... υ πάρχει μια εξαψετικά ε κπλ η κ τ ι κ ή απουσία βιολογικού αποδεικτικού υλικού"s4. Σχετικά με το ερώτημσ της ηροτ εραιό τητστ των εργσσ ιών του Αριστοτέλη, θα μπορούσαμε να ε π ι καλ ε σ θ ο ύ μ ε το συμπέρασμα του Jaeger 6 5, ότι σι ερ ευ νητικέο δραστηριότη τε ς τ ου Αριστοτ έ λη στη β ιο λο γία και γεν ι κ ό τερ α οι ευ πειρι κές του δραστηρ ιότητες εντά σσο ν τα ι στην περίοδο του Λυ κε ίο υ κα ι, επομ ένως, οι καθαρά φιλο σοφι κ έ ς κα ι λογ ικές έwο ιες του Στο γ εψίτη δ ε ν προέρχονται απ ό τα αντ ίστοιχα. εμπειρικά δ εδομένα. Η θ έση α υτή εν ισχ ύετα ι κι απτην άποψη του R 0 5S ότι ο ι θεμελιώδεις φιλοσοφικές αρχ έ ς και τα σημαντικότερα μεταφυσικά πλαίσια " προχ ρ ο νολογο ίν τα ι της παραμ ον ής του Αριστοτέλη στη Λέσβο,,56. Θα πρέπει νσ προστεθ εί ότι οι έwοιες της στσθε ρότητας και μονιμότητας βασικών κοσμολογ ικών, βιολογ ικών κα ι οντολογικών απ όψεων, όπως αυτές του πρώτου κινούντος ακινήτου, τη ς κανον ικότη τας κα ι ομοιομορφ ία ς των κυριότερων κινήσεων στον υ πο σελ ήν ιο χ ώρ ο, της αμεταβλητότητα ς στο χ ώρο του ο υρανού, της σταθ ερότητας και μονιμότητα ς των ε ιδών κα ι γενών στη βιολογία ( πο υ σα σ υν έπεια έχει την α πόρριψη τ η ς εξελικ τική ς θ εωρίας τω ν ε ιδ ών), σλλά, α κόμ η, κσι "της ορθολογ ικότητσ ς του κ όσμου" που σ υμ πληρ ώνε ται μ ε την πεποίθηση το υ Σταγ ειρί τ η στις δυνατό τ ητες του ονθ ρώπινου λό γο υ να συλλάβει τον κ όσμο'' 7, δ εν εν ισχ ύο υ ν την εμπ ειριοκρατική ε ρ μ η νε ία. Εδώ, πρ έπει να αναφέρουμε κα ι την άποψη ότι " οι διδασκα λ ίες και η θεωρία της μορφή ς και του τ έλους δε ν ήταν συμπεράσματα από τη βιολογική του εργα σία", αλλά το π ρ οϊό ν "τητ; κριτικής του σκέψης σ ε ' θεωρητικά προβλήματα κληρονομημένα από τον Πλάτωνα και ηρ ονενέστ ε ρους φ ιλοσόφους,, 56. Η απο δυνάμωση το υ ε μ π ε ιρ ισ μ ού τ ου Αριστο τ έλ η μ πορεί ακόμ η να πρ οέλ θε ι κα ι από απόψεις του σε ο ρ ισμένα κείμ ενά το υ, όπως Π.χ. ουτό οπό τ ο Περ ί ψυχής , όπο υ ο νους ορίζε ται ως «ε ίδος ειδών», ή στο χωρίο τ ης ί δ ια ς δ ια τρ ι βής, ό πο υ, μ ιλ ών τα ς γ ια τ ον ε ν εργη τι κ ό νου, τ ο ν χ α ρακτ η ρίζει ως «χωριστό, άπαθή καί άμιγή τυ ο υσί,!- ών t νεργε ί,!-... ά θά νατσ ν καί ά ί διαν...»" ή τ α χωρ ί σ απ ό το Μετά τά φ υσικά , 1064b 9-14, μ ε το ο. 77

78 78 ποία αναφέρεται στη "χωριστή" και"α κίνητη" "ουσία" "το θείον" και την«πρώ τη και κυριωτάτην άρχήν», Αλλά και το χωρίο από το 'Ηθικά Νικομάχεια, 113gb 21, προοφέρει ισχυρό έρεισμα του ρασιοναλισμού' εδώ ο Στανειρίτητ υποστηρίζει ότι το αντικείμενο τητ επιστημονικής γνώσης είναι αναγκαίο και επομένως αιώνιο, αγέννητο και άφθορο, Στα παραπάνω μπορούν να προστεθούν και οι διαπιστώσεις από ερευνητές των Αριοτστελικών κειμένων, ότι η λογική του Αριστοτέλη αξιοποιεί ή ανάγεται σε μεγάλο βαθμό στα μαθηματικά. Η έννοια του "μέσου" του σριστοτελικού συλλογισμού Π.χ. ανιχνεύεται στη μαθηματική σκέψη και συνκεκριμένα στην αναλογία του τύπου Α:Β=Β:Γ, όπου οι δύο όροι Α και Γ "σχετί ζονται" μέσω του "μέσου" Β 5 9. Επιπλέον, προστίθεται ότι η έρευνα στα αριστοτελικά κείμενα δείχνει ότι ο Αριστοτέλης χρησιμοποιεί ευρύτατα σόλετ; τ«; έρευνές του τη διαδικασία αυtή60, Σημειώνεται ακόμη ότι ενώ δεν δέχεται ως οντολογικά αυτόνομα; τις μαθηματικές έννοιες, εντούτοις δέχεται ότι η αρχή "της του τρίτου ή μέσου αποκλείσεως" έχει μεταφυσικές προεκτά σεις61, Δεν είναι τυχαίο επίσης και το ότι σε διάφορες διατριβές του ο Αριστοτέλης χρησιμοτιοιεί μαθηματικές έwοιες, παραδείγματα, αύμβολα και γεωμετρικά σχήματα και θεωρήματα (π,χ, :Α ναλυτικά ϋστερα, 41 b 14 «δτl τοϋ ίσοσκελοϋς ίσαι αι πρός το βάσει») ' ή, το ότι, αύμφωνα με τον Thomas Heath και άλλους, στα «Στοιχεία»του Ευκλείδη επισημαίνονταιδάνεια από το Στανειρίτη, Πλήθος μαθηματικών κειμένων του Αριατοτέλη περιλαβάνονταιστην εργασία του HIppocrates Apostle, ArIstotle's Philosophy of Mathematics, Chicago (1952), Αλλά και πρόσφατες έρευνες, όπως αυτή του G_ LIoyd, ενιαχύουν τη θέση ότι "οι ιδέ ες που διατύπωαε [Αριστοτέλης] για τιο αυνθήκες τ η τ; / επιστημονικής γνώσης / γενικά και ειδικό τερα για την απόδειξη και τον ορισμό, προέρχονται ούτε από τη βιο λογία ούτε από άλλο κλάδο της φυσικής επιστήμηο, αλλά από τα μαθηματικά,,62, Η σύντομη επανεξέταση του προβλήματος στα περιορισμένα αυτά χρονικά πλαίσια, σίγουρα δεν προσφέρει τη λύση, αν τελικά υπάρχει. Ωστόσο, από την αντιπαράθεση των κειμένων και των επιχειρημάτων προκύπτει ότι οποιο δήποτε αμιγής ταξινόμηαη του Στογειρίτη ωτ; εμπειριστή ή ρασιοναλιστή, χωρίτ; την ταυτόχρονη επισήμαναη μιας άλλης παράλληλης γραμμής στη ακέψη τ ο υ, δεν φαίνεται ότι αποδίδει δικαιοσύνη στη γενικότερη φιλοσοφία του, Η με κάποια επιφύλαξη θέση που θα μπορούσε να πάρει κανείς είναι να τοποθετήσει (εφόσον και όπου υπάρχει ιστορική τεκμηρίωση) τκ διαφοροποιη μένες απόψεις του σένσ εξελικτικό σχήμα και να δεχτεί τη γό νιμα δυναμική σκέψη του ως εξελισσόμ ενη και διαφοροποιούμενη, χωρίς αναγκαία να υιοθετήσει το κλασικό, πλην αμφισβητούμενο, σχήμα του Jaeger. Τε λικά, με τα υπάρχοντα δεδομένα, μπορούμε να ισχυρισθούμε, απλώς σ ταθμί ζοντάς τα, ότι ο Αριστοτέλης είναι θεμελιωτής του εμπειρισμού, αφού

79 79 οι κύριες προτάσεις του κλασικού εμπειρισμού ικανοποιητικά ΤΕκμηριώνονται από τα σριστοτ ελικά κείμενο' ή, έστ ω, χρησιμοποιούνται ή προϋποτίθενται στις αναλύσεις του. Αλ λά, αν δούμε. και τον εμπειρισμό και το ρασιονα λισμό του σαν διαφορ ετικές προσεγγίσεις ή γνωστικές διαδικασίε ο, μέσα σένσ ευρύτερο τιλαίσι ο του " γνωρί ζ ε ιν'ί όπως θάλενε ο σύγχρονος αριστο τελιστής Edel, ίσως αυτή θα είναι η περιaσότ ερo ορθή τοποθέτ ηση. Το γ ενικό θεωρητικό σχήμα ίου Στσνειρίτη είνα ι οργανικά εν ια ίο, ε υ ρ ύτατο, γόνιμο και ισόρρο πο όσον αφορά τ η σημαντικό τη τα του κάθε τμήματος του 6 3.

80 ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ 1. D.W. Ham1yn, "Ειηρίιίοίεηι", Encyc10pedeia Ο Ι Phi10sophy, Ν. Υ., ρ Ι.Η. Randa1, Arlstot1e, C01tlmbia υηίν. Press, Ν.Υ. (1967), ρ D.Z. Andriopoulos, Sense and Perception Ι» Greek PhiIosophy, W. Green (l975),pp Περί ψυχής, 432a 'Α ναλυτικά πρότερα, Ι 30, 46a Περί ούρανοϋ, 3000, Περί ψυχής, 424a Περί ψυχής, 424a Ibid., 432a Ibid., 432a Περί έρμηνείας, 16a 2 6 και Ν. Αuγελή, "Το φιλοσοφι κό πρόβλημα τ ηο νλώσσας στον Αριστοτέλη". Αριστστελικά, Θεσσαλονίκη (1980), σ Ο όρος ηό θος ερμηνεύεται ως συνειδησιακό φαινόμενο ή και ως "παραστάσεις, που είναι ομοιώματα των πραγμάτων". Στην πρώτη περίπτωση η ερμηνεία παρουσιάζει ευρύτητα που το συνειδησιακό γεγονός είναι αδιαφοροποίητα, ενώ στη δεύτε ρη έχει καθαρά γνωστικό χαρακτήρα. Φυσικά, εδώ ο όρος ιι ό θο τ; συζητείται σε σχέση με τη φύση και τη λειτουργία των γλωσσικών συμβόλων. 12. D.Z. Andriopoulos, "Did Aristotle Assume a Sense-Data Πι σοτν?", Philosop hi cal Inquiry, 2 (19 79), D.Z. Andriopoulos, Sense and Perception in Greek Philosoph y, W. Green (1984), ρ Locke, Αα Essay Concerning Human Understanding, 11: "... we shail find ίτ θ bout ideas, not innate, but acquired.. whicil are iprlnted by external.thίngs...". 15. Hume, Απ Enquiry Concerning Human Und cγstand ing, Ι.Α. Selby-Bigge's edi ιίοη, revised by Ρ.Η. Nidlish, Glarendon Press, Oxlord (1975), ρ. 18: "Β Υ th e term impression... Ι mean all our more Iively perceptions, when ινο hear, σ τ see... ". 16. "Πι ο Refutation αγ Realism", Mind, VLIII (1934), ρ Ι a Το πράσινο χρώμα "αρχίζει να υπάρχει μόνο όταν η a\vareness το υ πράσινου αρχίζει να υ π ά ρ χ ε ι ". 18. 'Ά Defence ογ Common Scnse", Contemporary Philosopll Y, Allen Wnwin, Εφηdon (1925), ρ Ι 9. R. Sorabji, AristotJe Οπ Memory,Brown υπίν. Press (1972), ρ ''Α Critique ΟΙ Idea1ism", Problems Ο Ι Philoso ph y, Oxlor d υ πίν. Press (195 7). 21. Book 11, Ch. 8, Sect Sextus Adv. Math. νπ, 1390; (DK 68Β 11); Στ η διάκριση μεταξύ «γνησίη»κσι

81 81 «σκο τίη» γνώση αναφέρετ αι «... δ ψις. άκοή, γε ύσις. ψα ύσις..». Ακό μ η η έwοια των ειδώλων μ πορεί να έ χει εμπνε ύσει τον Αριστοτέ λ η. 23. De Anίma 4 18a 25, 428b Σ ελ. 83 : Η δ ιαφορά το υ είνα ι ότι δίνε ι μ ια " κα θαρά μ η χα νι στι κ ή ερμ ηνεία το υ τρό που π ου ενεργούν (act) α υτ ές σ ι δ υνάμ εις". 25. Ωστό σο, τα εξ ής χωρία από τα Άναλυτικά 'Ύσ τερα εμφανίζουν τον Αρ ιστοτ έλ η "αυτο-σναιρού μενο '' : 71a 1 : «Πάσα διδασκ αλία και πάσα μάθη σις δια νοητική έκ προ ϋπαρχούση ς γίγνετα ι γ νώσεω ς...». 71a 12,«Διχώ ς δ ' ά να γκ αίον πρ ογιγνώσκε ιν...»: 9gb :«πώ ς αν γνωρ Ιζοιμ ε ν και μανθάνοιμ ε ν έκ μή προϋπαρχ ού ση ς γνώσεω ς ;». Μ ο λονότι τ έτοια χωρίο δεν αναιρ ούν τ η γ εν ική θέ σ η του Στ α νε ιρ ί τ η, θα πρέ πει να υ πο μνη σθεί ότι τ ο έργο αυ τό έχε ι Π λα τω ν ι κά κα τ άλο ιπα. Ο F. Solm sen (Die EntwicklLIng der aristo te lischen Logik und Rhetor ic,berli.n, 1929), β ρ ίσ κο ν τα ς τα Ανα λυτι κ ά Ύστερα πλα τ ων ικότερα των Αναλ υτι κών Π ρ οτ έ ρ ω ν, επισ ημαίνε ι ό τι : ε ιδ ικά τ ο β ιβλίο Ι είνα ι μαθ ηματικά ηροκο τ ειλ η μένο, η θεωρ ία τ ων αρχών το υ Αρ ιστο τ έλη π ηγ ά ζε ι από τ η ν Πλα τωνικ ή δ ιδα σ κα λία των υπο θ έσ εων ( Πολ ιτεια. Υ ί - ν Ί ) κ.λ. η , χι Ι, 424a Η τύπωσ η και η α ναλογ ία των ιχνών οπ ό το δακτ ύλ ιο κ.λ. η, είνα ι μάλλο ν α πηχ ή σ εις αητο θεα ίτη το 19 1C κα ι τον ΤΙμα ιο. 718 (σχετικό με τ α ό νειρα ). Στο θεαίτητο ε ιδ ικό τε ρα σ υναντο ύμ ε τ ο υ ς όρους άποτυπούσθαι (19 1d), t νσημ αι νόμ ενα (19 1d), δακ τ ύλια (191d, Ι 93 b-<:), σημεία (19 1d, 193 b-c, 194 c -195a ). Σ τον Τίμαιο: τ ύπ ος (71 b). Σ το Φ ίληρο : ει κ όνε ς (σντί νρσ φα, 39b-c) a a a Ι. XV, 106a Μετά τά φυσικά, Ι, 980 a a Περί μνήμη ς κα Ι άναμνήσεως, 451 b Σημειώνετα ι ότι ήδ η στον Πλατω ν ι κό δ ιάλογο ΦαΙδων. 73d-74a Io Lαρ χές τη ς ο μο ιότ η τας κα ι το υ σύνεγγ υ ς σ υ γ κε κριμενοπο ιούντα ι μ ε τα παρ αδε ί γματα του Σιμ μ ία κα ι τη ς εικόνας τ ο υ ( ο μοιότητα) κ α ι του Σιμμία κα ι Κ έβητα ( σ ύνεγγ υς ). 33. Ib!d., 451 b Ibid., 452a Οι μεταγε νέστερ οι 1ames Μυι and 1.S. Μ ί ΙΙ υ ιοθ ετούν το υς νόμο υ ς το υ σ υνειρ μού. 36. R. Sorabji, Aristotle Ο η Memory, Brown υ η! ν. Press ( 1972), ρ Ibid., σ. 43. Π ερ ιπ τώσ εις στ κ οπο ίες δε ν έ καμε χρήσ η είναι : De Sensu et Sensi bili, 443 b a 16 ( άνθ ρωπο ι στο υ ς ο ποίους αρέσ ε ι μ ια οσ μ ή επειδή ανήκ ε ι σε τροφή που επ ίσης το υ ς αρέσει). Π ερ ί ψ υχής, 425a 22 ή b 3-4 (άνθ ρω ποι πο υ μ ε τ ην όρ α ση κρ ίν ο υν ότι κά τι είν α ι γλυ κό ή κ ρ ίνου ν α πό τ ην κιτρινάδα του ότι είν αι gall), Π ε ρ ί ψυχής, 4 18a 20-24, 425a 24-7 και Αναλ υτικά Π ρ ό τ ερα, 43a 35 6, 83a 1 14 (άνθρωποι πο υ κρ ίνο υν ό τι ένα pale πρά γμα πο υ βλέπο υ ν ε ίναι ένα ορ ισμένο π ρόσωπ ο ). 38. D.Z. And riop oulos, αε λ

82 Sorabji, σελ. 1: Π ροσφ έρ ε ι μία ε νδ ιαφέρο υσα variation των ιδ ε ών των μετέπειτα Βρετα ν ών εμπειριστών- σελ. 21: " ο Αριστο τ έλ η ς απ έφ υ γ ε θ έτοντας μερ ι κά α τιτσ ερω τ ήματα των ε μπειριστών και μερ ι κ ές απίις υ περ βολέ ς στις απα ν τήσ εις τους, αλλά παρα ταύτα his account ε ίνα ι close σε πολλ ές απόψεις μ ε το δικό το υς", , ΧΙ Χ, 100 a G.E.R. Lloyd, Aristot1e: the Growth and Structu re ο Ι H.is Thought, Cambridge Universit y Press (1968), σ ελ Rand ai, σελ. 43. Υποστηρίζει, ε π ιπ λέο ν, ότι ' α υ τ ά (κατανοη τές μορφές) μοιάζουν μ ε τα σ υ γ κε κρ ιμ έ να universals του Έγελοu. 43. ΧΧΙΙΙ, 68b Lloyd, σ ελ Ά ναλυrικά ύστερα 71 b : Ι,.. φαμ έ ν δέ καί δι' ά ποδείξεωςείδέναι. άπάδειξιν δέ λ έγω σ υλλογισμό ν έπ ιστημονικόν ' έ71 lσ τημου ικ6ν δέ λέγω καθ ' δν τιμ Ιχειν α ύτ6 ν έ π ιο τdμε θα. Εί το ίν υ ν έ στί ιό έπίστα σθαι ο ίον Ιθεμεν, d vd γκη καί τήν ά ποδεικ τική ν tπ ιστήμην Αξ dλη θώ ν τ ' ειν αι κα[ πρώτων κα [ άμέσω ν κα ί γνωρι μω τέρω ν κα[ alr fw v το υ σ υμ περάσματο ς ' ού τω γάρ Ισοντα ι κα ; αι ά-ρχαί οίκείαι το ύ δεικνυμένοω>. 46. Edel Α., Aristot le, Croom Heim, Lond on ( 1982), σε λ Lloyd, σελ Α. Μan sίοn, Introdu ction to Aristotle' s Physics, 1946, σ ε λ Ή να θε μ ελ ιώσε ι τι ς έw οιε ς κ αι τα σ χ ή μα τ α επάνω στα ε μ π ε ιρικ ά δεδ ομένα. 49. Η. Hantz, Th e Biological Mot ivati on ίn Aristotle, Ν. Υ., Μ. Green, Α Ρωτωίι ο Ι Arist otie, Chicago University Press ( 1963), σελ Ι. R. Bambrough, The PhiIosophy οί' Aristotle, Ν. Υ. (1 963), οελ. 26 ' κσι Graham, σελ W. Graham, "Some Myt hs About Aristotle's Biologica1 Moti vation", Journal of the Histor y οι Ideas, χιν ιι (1986), σελ. 532 κοι W. Ri tι er, "Why Aristotle Ι η vented t he \vord Entelecheia", Quar terly Review ο Ι Biology, 7 (19 32), Graham, σ ελ Υπέρ α υ τ ής τ η ς ερ μ ην ε ίας ε ίνα ι και το ότι ο ι "τ ρ ε «; αιτ ί ε ς συχνά σ υμπ ίπτο υ ν " ( Φυσικd, 198a 24-27). 54. Ibid., σελ Arist ot e1es, σελ Υπάρχ ο υ ν, ωστόσο, κ αι αντίθετες απόψεις : Η. Εε ε, σε λ. 63, Grah anl, σε λ Αριστο τέλης, σελ Llo yd, σελ Ibid., σ ελ. 298: Στη σ ελ 299. "Ο ι τ ε λι κ ές σιτ ίττ;... εφσρμόζο ντσι... στη σφσίρα τη ς τεχ νι κ ής παρα γωγή ς ", ά ρα δεν ε ίνα ι αποτέλεσμα βιολο γικ ών ερευνών. 59. Κ. Γε ωργούλη ς, Α ριστοτέλη ς ο Στο γ ειρ ίτης, Θεσσσ λ ονίκ η (1962), σελ R. Brunl bauch, ''Aristotle a s a Matllematician", Review ογ Metaphysics, March (19 55) Γεωργο ύλη ς, σελ Σημ ειών ε ται ότι ο Αριστο τ έλη ς δ εν χρ η σι μο ηο ιε ί μόνον μαθημα τι κά παρα δείγ μ ατα. αλλά κα ι β ιολο γικ ά, όπω ς σ τα Ά ναλυτικά ύστερα ch 17 ο συ λλο γισ μό ς πο υ α π οδ ει κνύ ει ότι όλα τα πλα τ ύφ υλλα δέντρα ε ίνα ι

83 φυ λλ οβό λα. 62. Σ ε λ Lloyd, σελ. 302: " Η φιλοσοφ ία το υ Αριστοτ έλη είναι εν ια ία και κυρίως ένα οργαν ικά ενοπο ι η μένο όλ ο, κα ι κανένα μέρο ς τ ης εργασ ίας το υ δ εν κυριαρχ ε ί πάνω στα ά λ λα μ ε την έννο ια ό τι προσφέρε ι το γ εν ικό π λ αίσιο, μ έσα στο ο πο ίο οι ΈWoιες σ ε άλλ ες.έρ ε υ νε ς προσαρμ ό ζο νται σ ' α υτ ό ". 83

84

85 Σ ΤΕΛ Ι Ο Υ Β Ι Ρ Β ΙΔ Α Κ Η Ι Π Α Ν Τ Α Ζ Η ΤΣ ΕΛΕΜ ΑΝΗ ΑΡ ΙΣΤΟΤΕ ΛΙΚΗ ΣHMAΣIOΛOΓl A Κ Α Ι ΛO Γl KO Σ ΝΤΕΤΕΡΜΙ ΝΙΣΜΟΣ : Η ΠΡΟΒΛΗΜΑΤΙ ΚΗ ΤΟ Υ ΠΕΡΙ ΕΡ ΜΗ ΝΕΙ ΑΣ 9 Μερικά π ρά γματα δεν υ πό κε ιντα ι στον έλεγχό μ α ο, ' Ισω ς θα ανατε ίλε ι ο ή. λιος αύριο.ίσω α δεν θα ανατ ε ίλ ει : ε ν π άσ η τιερ ιητωσε ι. ηρόκειτσ ι για κάτι σχετικά με τ ο οποίο δεν έχου μ ε τη ν πα ραμι κρή δυνατότη τα να κάνου με α πο λύ τω ς τ ίποτε. Δ ε ν έχου με κατά νου ν κάπο ια πα ρα λλα γή της οικε ία ς αρ ιστο τελ ικ ής δ ιδασκαλ ίας σχετικό με τ ην αναγκαιότητα που διέπει τ η ν α ι ών ια κ ίνηση των ουρανίων σωμά των 1, α λλά απλούστατο τ ο γ εγονό ς ό τι δ εν 'δ ια θ έτ ο υ μ ε, προς το παρόν αν μ η τι άλλο, κάποια α ιτι ώδη μέσα τα οπο ία θ α μ α ς επ έτ ρ επαν να διακόψουμ ε. Π. χ. τ ην περιοτροφή τ ης Γ η ς (ή να τ ην διοτηρήοουμ ε αν κάτι άλλο τ η δ ιετάρασσε)2. Το α ν θα ανα τ εί λει ο ή λιο ς αύρ ιο α ποτε λ εί ενδεχό μ ενο μ ε το οποίο δεν έχει και πο λ ύ νόημα να α σχολούμ εθ α, ακρ ιβώς ε πειδ ή στ ε ρο ύμεθα κατα φανώς των αιτ ιωδών μ έσω ν τα οποία θα μ α ς επ έτ ρ επαν να κά νου με ο τιδήποτε σ χ ε τικ ά με συτό '. Ο μοιρο κράτη ο" υποστηρίζει ένα σαφώτ; αν η συχητι κότερο σ υ μ π έρασμυ. Τ ί ποτε δεν υπόκ ειται στον έλεγχό μ ας, Ένα οικείο επιχ εί ρ ημ ά τ ου είναι το π ε ρ ίφ η μ ο ε π ιχε ί ρη μα "εκ τ η ς με λλοντι κή ς α ληθείας" β Ή ε ίναι αλ ήθε ια τ ώρα ότι θα πάω στ η Θ εσσα λον ίκ η αύρ ιο ή,ε ίνα ι αλ ή θε ια τώρ α ό τι δεν θα πάω αύρ ιο ε κεί - αν ό μ ως ε ίναι αλ ήθε ια ό τι θα πάω, δεν υπάρχ ει τίπο τε που εγ ώ ή ο πο ιοσδήποτε άλλος να μπορ εί να κά νε ι ώστε να το ε μποδίσε ι να συ μβε ί: κσ μ μ ία απ ό τις π ρ ο σπά θ ει έ ς μ ο υ να α ποφ ύγω να βρεθώ στη Θεσαα λο νίκη δεν εί να ι δυνατόν να επ ιτύχει, είτε κλ ε ιδωθώ στο δ ωμά τιό μου ε ίτε πά ρω τ ο αερο πλάνο για τη Ρόδ ο, Αν πάλι είνα ι α λή θεια ότι δεν θα πάω, τότ ε, α ντίσ το ιχα, κόθε προσπόθειό μο υ να βρεθ ώ στη Θεσσαλονίκη ε ίνα ι ή δη κατα δ ικασμ έν η σε αποτυ χία. Και έτσ ι φαίνετα ι ότι κα ι στ ι ς δύο περιπτώσ εις όλε ς ο ι προσπάθει ές μου ε ίνα ι μ ά τα ιε ς και περ ιττ ές, κα ι ότι το μέλλον θ α είνα ι τ ελ ικά α υ τ ό πο υ πρό κειται να είν αι οτιδήπο τε κα ι αν αποπ ειρα θ ώ να πράξul. Κα θ ώς το επ ιχείρημ α επ ιδ έχ ετα ι απ εριόριστ η γεν ίκευση, φα ίνε τα ι ό τι δεν υ πάρχ ει τ ίπο τε τ ο ο π οίο να μπο ρο ύμ ε να π ράξο υ μ ε σχε τικό μ ε ο τιδήσο τε". Στην ανα κο ίνωση α υ τ ή επι θυμ ο ύ μ ε να παρουσ ι ά σο υμ ε τ έ σαερ ις ισχ υ ρ ι σ μ o ύςj. Πρ ώτοτ; ότι η αριστοτελική ο ηόντηση στη μο ιρ οκ ρατικ ή επ ιχε ιρ η μα τολογία η ο πο ία εκ τίθετα ι στο Περ ί έρμη νε ία ς 9 δεν έγκε ιτα ι (ό τιωτ; έχ ε ι ευρύ τα τα θ εωρ η θ εί) σε α πόρρι ψ η τ ης ο ημα σιολογ ι κ ή ς α ρ χής τ η ς δ ιοθ ε ν ε ία ς 10 κ αι σε συνα κόλου θ η άρν ηση ό τι κάθ ε δ ηλω τι κ ή πρότασ η πε ρί τ ο υ μέλλο ντος ' 1

86 86 είναι, όπως και κόθε όλλου είδους δηλωτική πρόταση'2, ή αληθής ή ψευδής 13. Δεύτερον, ότι το κύριο μοιροκρατικό επιχείρημα το οποίο παρουσιάζει ο Αριστοτέλης στο κεφάλαιο αυτό δεν είναι αυτό που συνήθως θεωρείται πως είνσι - δηλαδή το επιχείρημα παυ σκιαγραφήσαμε μόλις τώρα -, παρόλο που το τελευταίο αποτελεί στενό συγγενή του. Τρίτον, ότι η αριστοτελική λύση είναι κατά βάση η σωστή, και όχι μόνο λύση του προβλήματοςτο οποίο πρόγματι συζητείται, αλλό και του προβλήματας της μελλαντικής αληθείας, Και τέταρτον, ότι η σύγχρονη επιχειρηματολογίατόσο υπέρ όσο και κατά είτε του ντετερμινισμούείτε τηα μοιροκρατίαςτίθεται σε σαφέστερη προοπτική μόλις η σριστοτελική αυτή συμβολή ληφθεί αοβαρό υπόψη, Ο περισσότερο αντιλεγόμενος από τους ισχυρισμούς αυτούς είναι αναμφισβήτητα α τιρώτοτ;' 4 : η όποψη πως α Αριατοτέλης απέρριψε την αρχή της διαθενείας και σρνήθηκε ότι τα μέλη μιας μείζονος κατηγορίας μελλοντικών δηλωτικών προτάσεων διαθέτουν οποιαδήποτε από τιο δύο καθιερωμένες τιμές αληθείσς ήταν ανέκαθεν σεβαστή και παραμένει αρκετό δημοφιλής και σήμερα 15. Ενέπνευσε την ανάπτυξη των συστημάτων της τρίτιμης λογικής1 6 : και έχει πρόαφατα υποατηριχθεί αε διόφορες παραλλαγές της από φιλοσόφουα του αναστήματος ενότ; Lukasiewicz 17 και ενός Ryle 18 ι και φιλολόγους της πείρας ενός Ackrill'9 και ενός Patzig"O, Η αποδοχή της από αχολιαστές της εμβρίθειας του Αμμωνίου, του Βοηθίου, του AI-Far.bi δικαιολαγεί ταν τίτλο "παραδοσιακήερμηνεία"21. Πρόκειται για άποψη στην οποία το αριστοτελικό κείμενο παρέχει υπολογίσιμη υποστήριξη. Θα υπενθυμίσουμε λοιπόν πρώτα τις αρετές αυτές της παραδοσιακής ερμηνείας και κατόπιν θα παρουσιάσουμε τιτ; κύριετ; (κατά τη γνώμη μας) δυσκολίες που αντιμετωπίζει, ώστε να κατα στεί επιθυμητή μια διαφορετική ερμηνεία του όλου κεφαλαίου 22. 1I Το ισχυρότερο στήριγμα της παραδοσιακής ερμηνείας συνιστά κατά τη γνώμη μας ο τρόπος με τον οποίο διατυπώνει ο Αριστοτέλης τον ισχυρισμό ή την αρχή την οποία επιθυμεί να απορρίψει ακ μη αληθεύουσα για όλες τ«; δηλωτικές προτάσεις. Ο ισχυριορότ; αυτός ισχύει μεν για τις δηλωτικές ιιροτό σε«; περί του παρόντος και του παρελθόντος, δεν ισχύει όμωσ για όλες τ«; μελλοντικές δηλωτικές προτάσεις: Έπl μέν ούν τών όντων καί γενομένων άνάγκη την κατάφασιν ij την άπόφα, - σ/ν άληθή ή ψευδή ειναι «επί δέ τών καθ' εκαστα καί μελλόντων οόχ δ- μοίως», ( )23 Ο φυσικός τρότιοτ; κατανόησης του ισχυρισμού με τον οποίο ασχολείται εδώ ο Αριατοτέλης αποδίδει μείζον εύρος ατον τροπικό τελεστή' όπως δηλαδή με την αρχή της διαθενείας: Κατανσνκην: κόθε δηλωτική πρότααη είναι ή αληθής ή ψευδής, Η άρνηση

87 της καθαλικότητας της αλήθειας ταυ ισχυρισμού (σχετικό με την εφαρμογή του σε αποφάνσεις που αφορούν επιμέρους όντα)24 στο τέλος του κεφαλαίου συνδέει την κατάφαση και την απόφαση με ένα«καί»οντί του «ij )}, κα θιστώντας έτσι την ανάγνωση αυτή ακόμη φυσικό τερη : ωστε δήλον δη ούκ άνιiγkη πιiσης Kαταφιiσεως καί άπoφιiσεως των άνrlκειμένων τήν μέν άληθή τήν δέ ψευδή είναι (19ο 39-b2)25 Η ανάγνωση αυτή του αρχικού ισχυρισμού που ο Αριστοτέλης πρόκειται να υποστηρίξει ότι δεν ισχύει για όλες τις μελλοντικές δηλωτικές προτάσεις, μπορεί να θεωρηθεί ως ορθόδοξη ανάγνωαη26. Το κρίσιμο σημείο αφορά το αν και κατά πόσον έχει διάθεση ο Αριστοτέλης να αρνηθεί ότι όλες οι μελλοντικές δηλωτικές π ρ ο τ ά σε ις είναι ή αληθείς ή ψευδείς. Είναι σαφές ότι αν η ορθόδοξη ανάγνωαη του αρχικού ισχυρισμού είναι ορθή, ο Αριστοτέλης όντως επιδιώκ ει να προβεί σε αυτήν ακριβώς την άρνηση" διότι κατά- την ανάγνωση αυτή ο αρχικός ισχυρισμός δεν είναι τίποτε άλλο από την αρχή της δισθενεί α ς27. Μολονότι όμωτ; η ορθόδοξη ανάγνωση είναι και η φυσικό τερη, οι φράσειτ; αυτές επιδέχονται ασφαλώο και άλλη, αι ρετική2β, αν θέλετε, ανάγνωση-απόδοση, δηλαδή μείζονος εύρους όχι στο ν τροπικό τελεστή αλλά στον λογικό σύνδεσμο, ώστε ο αρχικός ισχυρισμός να έχει τ η μορφή: Κάθε δηλωτική πρότααη ε ίνα ι ή κστανάνκην αληθής ή κα τ ανάγκην ψευδής. (Αργότερα θα- επιχειρήαουμε να παρόαχουμε υποατήριξη στην αιρετική αυτή ανάγνωση και θα υποστηρίξουμε ότι σε άλλα σημεία του κεφαλαίου η ίδια συντακτικά φράση πρέπει να αναγ νωσθεί κατόυτόν το ν τρόπο)29. Αν όμως έχουν έτσι τα πράγματα στο σημείο αυτό, τότε ο Αριστοτέλης δεν πρέπει μόνο να κατηγορηθεί για κάπως απρόσεκτο χειρισμό των τροπικών ε κ φράσεων - κάτι που δεν είναι ίσως εντελώς ξένο προς τον εν γέν ει χαρακτή ρα των κειμένων του 3 Ο: αν προτιμηθεί η αιρετική ανάγνωση του αρχικού ισχυρισμού, η όλη δια τύπωση προδίδει αοβαρή σύγχυση' διότι το «άνιiγkη» της προτάαεως αυτής καλύπτει και την επόμενη πρό ταση (18ο 29-31) η οποία σαφώς απαιτεί ορθόδοξη ανάννωση". Η παρατήρηση αυτή ε νισχύει ~εραιτέ ρω την υπολογίαιμη υποατήριξη που δικαιολογημένα μπορεί να θεωρηθεί ότι παρέχει στην παραδοσιοκή ερμηνεία η φυσικότητα τ ης ορθόδοξης ανάγνωαης του αρχικού ισχυρισμού 32. Η παραδοσιακή ερμηνεία έχει υπέρ αυ τής και τ ο γ ε γ ον ό ς ότι σε δύο σημεία του πρώτου επιχειρήματος33 υπέρ της μοιροκρατίατ; ο Αριστοτέλης χρησιμοποιεί ρη τά τη ν προκείμενη "αν κάθε κατάφαση ή απόφαση είναι ή αληθής ή ψευδής" (18ο 34-35,37 38). Αυτό φυσικά καθιστά εύλογη τη σ κ έ ψ η ότι ο Αρι στοτέλης θ εωρεί την προκείμενη αυτή ιδιαίτερα σημαντική34. Μολονότι υ πάρχ ουν ιδιοίτερα αοβαρές ενδείξεις ότι στην πραγματικό τητα ο Αριατοτέλης θεωρούσε την προκείμενη αυτή οφθαλμοφανιίκ αληθή, οφείλουμε να ομολογήσουμε ότι δεν διαθέτουμε πλήρως ικανο ποιητική εξήγηαη α υτής τητ ε π α νά ληψ ης"5. 87

88 88 Α υ τά λοιπόν είνα ι τα χαρακτηρ ιστικά το υ κειμένου πο υ πα ρέχουν σαφή υ ποστήρ ιξη στη ν παρο δο σια κή ερ μη νεία. Το άλλο βαα ικό πλεο νέκτημα το ο πο ίο έχε ι θεωρηθεί ό τι δ ιαθέτει α υτ ή είναι τ ο ό τι πα ρ έχ ει συνοχ ή στο υπόλοιπο κεφάλαιο 36. ενώ - υποστη ρίζετα ι - μια σαν αυτ ή πο υ θ α προτα θεί εν συ νεχ ε ία - κα τ ά την οπο ία ο Αριστο τ έλη ς αρνε ίτα ι τ ην αναγκαιότητα κα ι ό χ ι τη ν α λήθ εια και τα ι ~ εύδo ς στις δηλωτικ ές προτά σεις που α φο ρο ύν ΤΟ «κα θ' έκα στον κα ίμέλλ ον τα» - κατα κερ ματ ί ζ ει το κεφά λα ιο 37. Κατά την άποψ η π ο υ θα υπ οστ η ριχ θε ί ε δ ώ 38 ι α ληθ ε ύ ε ι α κ ρ ι βώς τ ο αντί θε το κα ι ο Αρ ιστ ο τ έ λη ς της παρα δασ ια κ ή ς ερ μην ε ίας εμφανίζ ε ται σ ε όλα το υ πόλοιπα κεφάλα ια να έχει π λ ήρη σχεδόν άγνο ια του π οιο ε ίναι η ίδιά η λύσ η την οποία υποτ ίθετα ι ότι προ τείνε ι 39. Το ση μείο α υ τό είνα ι εξα ιρετι κά σημα ντι κό, καθ ώο όμ ω ς η άπα ψη ό τι ο Αριστ ο τ έλης απέρριψ ε την α ρχ ή τη ς διαθ ενε ία ς αντ ιμετωπίζε ι και άλλ ες δ υ σ κολ ίες, είναι προτιμ ό τ ερο να α ρχ ίσου μ ε από υτ έ ς. 111 Π ρ ώ τ ο ν, υ πο τίθετ α ι ό τι ο Αρ ιστο τ έ λ η ς απορρίπ τ ε ι τη ν αρ χ ή τη ς δ ισθ ε νε ίας, ενώ σα φέστ ερα αποδ έ χ εται το νόμ ο τ ο υ α ποκλ ειομένου τρίτ oιf 0 ο Ο Ε τ σι δη λών ει στο Γ 7 των Με τά τά φ υσι κ ά : ομέ μεταξ ύ άντιφάσεως ένδέχετα ι ειν αι ού θέ ν, άλ λ ' ά νάυκη ή φάνα ι ή άποφάν αι ε ν καθ ' ενός δ τιοϋν. (1011 b Ε πιπ λέον, υπο στηρ ίζει μια εφ α ρ μο νή τ ο υ νό μο υ του απο κλ ε ιο μ ένου τρίτου στο ίδ ιο το κεφ άλα ιό μας : ε Ιν αι μ έ ν ή μή ειναι απαν άνάυκη, κ αι εσεσ θα Ι Υε ή μ ή. ( 19a 28-29)42. Αυτ ό τώρ α θ α ήταν απολύτως εντάξε ι, α ν ο Αρ ιστ ο τ έλης αντιλαμβανόταν τη ν προ τα σια κ ή ά ρνηση κατά τρόπο ε εω τ ερ ικό 43, ο ύ τ ως ώστε η τ υ π ικ ή (σ υ ν τα κ τι κ ή ) δια τύπωση "ρ" να ίαοδ υ ναμ ε ί μ ε τ ην έκφρασ η "ρ είν αι ψευδής ή Ρ δ ε ν είνα ι ο ύτ ε α ληθ ής ο ύτ ε ψευδής ". Ε ί να ι ό μ ω ς σαφέστερο ότ ι ο Α ριστ οτ έ λ ης δεν π ρο βα ίν ει στ ην κ ίν η σ η αυ τ ή : αυτό το είδαμ ε ήδη στ ην πρόταση πο υ μό λις παραθέσαμε ' στη ν επό μ ενη περίοδο συμφωνεί ό τι η π ρό ταση " ή θα γ ίν ει ναυμαχ ία α ύρ ιο, ή δ εν θα γ ίν ε ι" ε ίνα ι κα τ 'α νάγ κη ν α ληθ ής. Κ αι έτσ ι μ ένο υμ ε γ ια να θ υμηθο ύ μ ε τ η ν περ ίφ ημ η φ ρ ά σ η το υ Quin e - μ ε το λ εγό μενο "α π ο κύη μα τη ς φ α ντ α σ ίας το υ Αρ ιστ ο τ έ λ η,, 44, ό τι : η [ πρότα σ η] "ε ίνα ι αλ ή θ ε ια ό τι Ρ ή q" απο τ ε λ ε ί ανεπα ρ κ ή συνθήκη γ ια την [ τι ρ ό τσ ο η ] "είν αι α λή θ εια ότι Ρ ή είνα ι α λ ήθ εια ό τι q,,45. Ε ίνα ι δυνα τόν φυ σικά κ άτι τέτοιο πρ άγμ ατι να α ποτ ε λ ε ί αποκύη μα τ ης φοντα σ ία ς του Αρ ιστο τ έλ η, και να έχουμ ε απλο ύστατο να κάνου με με ένα στο ιχ ε ιώδες λογικό ολίσθημα από μέ ρ ο υ ς του οπ ό τε ν α ι μεν αυ τός θα ό φε ιλ ε να έχει α ντ ιλ η φθ ε ί τη δυσχέρεια όταν επέ μενε γ ια τ η ν α λ ήθ εια τη ς δ ιάζ ε υ ξης, αυτό όμως δεν σημα ίν ει ό τι κα ι η παρα δοσ ιακ ή ερμ η νεία σχετικά μ ε α υτή τ ην άποψ ή του κα ταλ ήγε ι να ε ίναι αντίστο ιχα ελαττω μ α τικ ή "? Ο

89 89 Κάτι σαφιίκ δυσκσλότερα συμβιβάσιμο με την άποψη πως ο Αριστοτέλης απέρριψε την αρχή της δισθενείας είναι το γεγονός άτι, άχι μόνο εμφανίζεται να την αποδέχεται άνευ περιστροφών σε άλλα καίρια σημεία του Όργάνου: /ίπασα γάρ δοκεί κατάφασις ήτοι άληθιjς ή ψευδιjς ε1ναι. (Κατηγορίαι 4. 2a 7-8)48 αλλά και να την καθιστά ακρογωνιαίο λίθο της σημασιολογίας του στο ίδιο το Περί έρμηνείας: άποφαντικός δέ (sc. λόγος) ού πάς, άλλ' έν Φ τό άληθεύειν ή ψεύδεσθαι ύπάρχει' ούκ έν /ίπασι δέ ύπάρχει, 010ν ή εύχή λόγος μέν, άλλ' ούτ' άληθής ούτε ψευδής... δ δέ άποφαντικός τής νυν θεωρίας. (17a 2-7) Το χωρίο αυτό του κεφαλαίου 4 προσδιορίζει τις προτάσεις με τ«; οποίες πρόκειται να ασχοληθεί ο κορμός του συγγράμματος, ταξινομώντας τετ ως άποφαντικούς λόγους, και χαροκτηρίζοντάς τες ακριβώς ωσ εκείνες στις ο ποίες «τά αληθεύειν η ψεύδεσθαι ύπάρχει»4'ό Αν επομένως ορισμένες μελ λοντικές δηλωτικές προτάσεις στερούνται κλασσικής τιμής αληθείας, ολοφάνερα δεν ικανοποιούν τη συνθήκη αυτή. Είναι σαφέο όμως ότι ο Αριστοτέλης θεωρεί τιτ; εν λόγω μελλοντικές δηλωτικέτ προτόσεις άποφαντικούς λόγους, και εξίσου βέβαιο ότι ουδέποτε αναφέρει κάποιο πρόβλημα σχετικά με τα σημείο αυτό. Αν η λύση που αναπτύσσει στ~ κεφάλαιο 9 συνίστατο στην άρνηση ότι οι τφοτόσεκ συτές διαθέτουν (κλασσικές) τιμέο αληθείας, δικαιολογημένα θα αναμέναμε κάποισν αναγνώριση τουλάχιστον αυτής της δυσκολίαςsο. Η φράση "προτάσεις στιο οποίες ανήκει το να είναι αληθείς ή ψευδείς" θα μπορούσε να θεωρηθεί ισοδύναμη τηο φράσης "ηροτάσειτ; οι οποίες μπορούν να είναι αληθείς ή ψευδείς" και όχι - όπως είναι φυσικότερο - της φράσης "προτάσεις οι οποίες είναι αληθείς ή ψευδείς"sl. Ίσως λοιπόν να γίνεται να παραμείνουν οι εν λόγω προτάσεις στην ορθή κατηγορία αν μπορούν να κατα στούν αληθείς ή ψευδείς - προφανώς όταν τα αντίστοιχα γεγονότα καταστούν αναγκαία υπό την βαθειά ή πλασματική έννοια που απαιτείται για το μοιροκρατικό ανσηόφεοκτο" 2. Πρόκειται για μια ιδιαίτερα δημοφιλη''3 εκδο χή της παραδοσωκής ερμηνείας, και για άποψη που μερικές φορέο προβάλλε ται ως ο φιλοσοφικά ενδεδειγμένος τρόπος αντιμετώτιισηο των μελλοντικών δηλωτικών προτάσεων 5 4. Αν θεωρήσουμε ότι το επίρρημα ήδη έχει στο 19a 39 χρονικό χαρακτήρα, θα μποραύσαμε να εκλάβουμε την πρόταση αυτή ωτ; έμμεσο σχετικό υπαινιγμό εκ μέρους του Αριστοτέλη'' 5. Στο τελευταίο κεφάλαιο του Περί γενέσεωςκαί φθοράς ο Αριστοτέλης φαίνεται να θεωρεί ότι κανένα από τα συμβάντα που λαμβάνουν χώραν χαμηλότερα από τη σελήνη δεν καθίσταται πράγματι αναπόφευκτο υπό την απαιτούμενη έννοια 5 6. Αυτό όμως που είνα ι ακόμη περισσότερο π ε ρ ί ε ρ γο, αν ο Αριστοτέλητ; όντως ασπάζεται εκεί την άποψη πως οι αντίατοιχες προτάσεις καθίστανται αληθείς, είναι το ότι όχι μόνο δεν ενδιαφέρεταινα μας πει τίποτε τ έτ ο ιο ρητά αλλά και δεν σχολιάζει διόλου την ιδιομορφία του τρόπου με τον οποίο η αλήθεια ή το ψεύδος αποδίδονται στις εν λόγω μελλοντικές δηλωτι-

90 90 κές προτάσεις. Πρόκειται, όπως θα τονίσουμε, για σοβαρή αδυναμία της ησ ραδοσιακής ερμηνείας του κεφαλαίου: ο Αριστοτέλης αγνοεί κατεηανάληψη το γεγονός ότι διαθέτει για το μοιροκρατικό πρόβλημα τη λύαη που ωιοτίθε ται ότι μας εκθέτει. ιν Μέχρις εδώ έχει υποστηριχθεί ότι η παραδοαιακή ερμηνεία επιβαρύνει τον Αριστοτέλη με την αποδοχή μιας φαντασιοκοπίας σχετικά με ορισμένα; λογικές διαζεύξεις, και ότι απαιτεί και αρκετή προσπάθεια εκ μέρους μαο. όσον αφορό την οποία ο Αριστοτέλης τηρεί ανεξήγητη σιωπή, για να εψθυνραμμι αθεί η υποτιθέμενη απόρριψη της αρχής της διαθενείας με τον επίσημο χαρακτηριαμό των δηλωτικών προτόσεων (αποφαντικών λόγων) στο ίδιο το Περί έρμηνείας. Ας δούμε τώρα πόσο συνεκτική πορομένει η όλη εηιχειρηματολο γία του Αριστοτέλη άπαξ και του αποδώσουμε τη θέση που προτείνει η παραδοσιακή ερμηνεία. Τα προβλήματο αρχίζουν με την απόντηση στο μοιροκρατικό επιχείρημο που ο Αριστοτέλης παρουσιάζει και οηορρίτιτει: αλλά μήν ουδ' ώς ουδέτερδν γε αληθές ένδέχετω λέγειν, οίον δτι ούτ' έστω ούτε ούκ έστω. (18b 17 18) Η απάντηση αυτή επιχειρεί να αποφύγει το μοιροκρατικό πέρασμα από την αλήθεια στην αναγκαιότητα αρνούμενη την αλήθεια. Στο σημείο αυτό θα μπορούσαμε κάλλιατα να αναμένουμε άρνηαη κάθε (κλασαικής) τιμής αληθείας. Είναι όμως σαφέτ από την αριστοτελική απόρριψη τηε αττάντησητ; αυτής ότι η παραδοχή ότι καμμία από τ«; δύο αντιφατικές προτάσεις δεν είναι αληθής θεωρείται ότι ταυτίζεται με την υπόθεση ότι και οι δύο είναι ψευδείς57. Και οπωσδήποτε είναι γεγονός ότι η όλη επιχειρηματολογίαδιεξάγεται ακόμη με τον αρχικό ισχυρισμό ως κύρια προκείμενη - και αν αυτή πράγματι σημαίνει "κατ' ανόγκην, κόθε δηλωτική πρόταση είναι ή αληθής ή ψευδής", τό τε η ισοδυναμία αναληθείας και ψεύδους παραμένει εξασφαλισμένη, και ο Αριστοτέλης μπορεί να αντιτάξει στη λύση αυτή τις αντιρρήσεις στις οποίες πράγματι ηροβα ίνει. Το προβληματικό σημείο είναι το εξής: αν και η δική του λύση έν κειται στην άρνηση ότι ή η κατάφαση ή η απόφαση είναι αληθής, είναι δύσκολο να υποθέσει κανείς ότι θα αντιμετώπιζε μια ιδέα του τύπου "κσμμία δεν εί ναι αληθής" με τ ον τρόπο που όντως την αντιμετωπίζει, δίχως επισήμανση δηλαδή ότι η ιδέα αυτή μπορεί να αποδώσει τελικά καρπούς 5 8. Η εισαγωγή και η απόρρ ιψη τ η ς εν λόγω ιδέας καθίστανται ακόμη περισσότερο δυσνόητες, ακόμη περισσότερο άχρηστες και παραπλανητικές, όταν σκεφθούμε ότι ο Αριστοτέλης ουδέποτε παρέχει κάποια ρητή ή σαφή έκθεση λύσης του τύπου "ούτε οληθής ού τε ψευδής" - του τύπου δηλαδή της υποτιθέμενης δικής του λύσης.

91 Αν όμωσ θεωρήσουμε πως η αρχή ότι κάθε άποφαντικός λ ό γο ς είναι ή σληθής ή ψευδής αποτελεί παραδαχή του ίδιου του Αριστοτέλη, τ ό τ ε τα πράγματα μπαίνουν στη θέση τους: ο Αριστοτέλης έχει παρουσιάσ ει μοιροκρατικά επιχειρήματα που υποτίθεται ότι αποδεικνύουν την αναγκαιότητα των μελ λοντικών δηλωτικών προτάσεων αφορμώμ ενα από τ η ν αλήθειά τοικ - και μια δυνατή διέξοδος έγκειται βέβαια στο να αρνηθεί κανείς ότι τέτοιες προ τάοε«; είναι καν αληθε«; ο Αριατοτέλης δείχνει ότι αυτή η αναζήτηση διεξόδου είναι ατελέσφορη'< ι και με τα όσα λέει καθιστά σαφές ότι δεν του έρχεται η παραμικρή σκέψη να αμφισβητήσει στα σοβαρά την αρχή τηο διαθενείας. Και φυσικά το χωρίο του κεφαλαίου 4 που συζητήσαμε προηγουμένως αποτελεί σοβαρό τεκμήριο ότι όντως αποδέχ εται την αρχή αυτή. Έχομε κατεηανάληψη αναφερθεί στο τελικό κο τά τ η γνώμη μας επ ιχε ί ρ η μα κατά της παραδοσιακής ερμηνείας : αν η αριστοτελική λύση έγκειται στην άρνηση τητ ιαχύος τηο αρχής τηο διαθενείας όσον αφορά τκ; εν λόγω μελλοντικές δηλωτικές προτάσεις, πρόκειται για κάτι το οποίο ο Αριστοτέλης όχι μόνον αγνοεί συστηματικό στο παρόν κεφάλαιο, αλλά και δεν αναφέρει που θενά αλλού στο corpus 60. Στο τ μ ή μα το οποίο αποτελεί (ή τουλάχιστον εμπεριέχει) την απάντηαή του ατο μοιροκρατικό πρόβλημα (19a 23-b4) δεν επι χ ειρηματολογεί διόλου βάσει της ιδέας ότι κάποιες προτάσεις στερούνται τιμών αληθείας. Που θενά στο χωρίο αυτό δεν υπάρχει αντιπαράθεση προτάσεων που διαθέτουν και προτάσεων που δεν διαθέτου ν τιμέτ; αληθείας. Αντί θετσ, α ναπτύσσεται και υπoσrηρίζεται αvτιπαράθεση προτάσεων που διαθέτουν, αν θέλετε, "τιμές αναγκαιότητας,,61 και προτάσεων που δεν διαθέτουν τέτοιες τιμές. Το περισσότερο που μπορούμε να κάνουμε για την παραδοσιακή ερμηνε ία είναι να θεωρήσουμε ότι το επίρρημα ήδη έχει ατο 19a39 χρονική και όχι λο γική ισχύ και να μεταφράσουμε:"αλλά όχι ακόμη αληθής ή ψευδής" 62. Σύμ φωνα με τη χρονική ανάγνωσή του, όντως έχουμε υπαινιγμό πως ορισμένες δηλωτικές προτάσεις μπορούν να καταστούν αληθείς. Όμως και αυτή η ανάγνωση δύσκολα μπορεί να θεωρηθεί ότι καθιστά τα πράγματα ικανοποιητικά για την παραδοσιακή ερμηνεία: διότι τότε η όλη φράση συνιστά οαφώο απροσδόκητη παρέκβαση σε μια συζήτηση που ασχο λείται αποκλειστικά με τον ισχυρισμό ότι η αναγκαιότητα - και όχι η αλήθεια - είναι που δεν α νήκει σ ε "τούτο ή εκείνο" το μέλος ενός ζεύγους αντιφατικών προτάσεων. Ούτε α ν τικρούει η ανάγνωση αυτή τ η ν αντίρρηση ότι πουθενά δεν παρουσιά ζει ο Αριστοτέλης κάτι που να μοιάζει καν με έκθεση τ η ς λύσης που προτείνει κατά την παραδοσιακή ερμηνεία. 91 v Για να γίνει κατανοητή η λύση που τ ελ ι κά προ τιμά ο Αριστοτέλης, προέχει

92 92 να απα ααφ ηνιαθ ε ί η δαμή τ η ς επ ιλεγό μενη ς απόντ ηαης. Η α πά ντ ηαη α ρχ ί ζ ε ι μ ε ένα εισαγωγ ικό χωρίο το οποίο θ έτε ι τ ην περίφημη δ ιάκρ ιση μεταξύ α υ το ύ που είναι κa τ Ό νάγ κ η ν ότα ν ε ίνα ι, κα ι αυ τού που είναι κα τ Ό νά γκ ην άπλώςδίχως δ ηλα δ ή κα μ μία περαιτέρω τιρ οα θήκ η ή π ρααδιορισ μ ό 63.. Επ ε ιτα τ α ν ί ζ ε τ σι ότι : κα ί έπ ί τή ς ά νtlφάσεως δ αυ τός λόγος (19a2 7-28) κα ι η απάντηση σ υν εχ ίζεται με τ ο κύριο χωρ ίο : ε ίν αι μέ ν ή μή ε ίναι άπα ν ά νάγκη, καί έσεσθαί γε ή μή. ο υ μ έντο ι διελ όντα γε είπε ίν θάττερον ά ναγκαίο ν. λέγω δέ οίο ν ά νάγκη μέν έσεσθα ι ναυμαχίαν α ύρ ιο ν ή μή έσεσθαι, ου μ έ ντο ι γενέσθα ι α ύριο ν να υμαχ ίαν ά να γκα ίο ν ο υδέ μ ή γε νέ σ θαι (19a28-32)64 Κατό πιν η πα ρατήρ η ση α υτ ή αναπτ ύσσετα ι εκτενέστ ερα (19a ), κα ι α πολήγ ε ι στο συ μ πέρα σ μ α πως ο α ρ χι κ ό ; ισχυρισμ ός τ ο υ κεφ αλαίου δ εν ισχύ ει γ ιο όλες τ κ κατα φ άσεις κα ι τις α ποφάσε ις (19a 3 9- b4) 6δ. Η δ ο μή λο ι π όν τ η ς α ρ ιστοτ ε λι κή ς απάν τ η οη α ε ίν α ι α ρ κ ε τ ά α πλ ή κα ι εύ κ ολ η να τ ην παρα κολου θ ήσε ι καν ε ίς. Το περ ίερ γο είναι ό τι μο λονότι η διάκρισ η που τ ίθ ε τα ι στ ην αρχή του κυ ρ ίο υ χωρ ίο υ δ ε ν μο ιά ζε ι κα ι πολύ - κ σ τόκα μ μ ία ερ μ η νε ία δ ε ν ταυτίζετα ι - μ ε τ η δ ιάκρ ισ η πο υ χαράσσετα ι σ το ε ιοα γω νικ ό, ο Αρ ισ τοτ έλη ς περνά από τη μια στην άλλη λέγο ντ ας ό τι " κα ι το ίδ ιο ισχύ ει για τα ζεύγη τ ων αντιφατικών προ τάσεων ". Ο Αμμ ώνιος πίστευε ότι ο Α ρ ιστο τ έλ η ς προ έβα ιν ε λ ίγο - πο λ ύ στην ίδια δ ιά κρ ισ η κα ι στκ δύο περιπτώσε ις - σ ε διάκ ρισ η μ ετα ξ ύ δύο "ειδών" αναγκα ιό τη τα ο, υπό όρους κα ι ά πλ ώ ς66. Το κύριο ό μ ω ς χωρίο ού τε καν.ισχ υ ρ ίζετσι ό τι διακρίνει δ ύο ε ίδ η αναν κα ιότητοτ: δ ιακρίν ει κάπ οιε ς π ρο τά σεις που είναι αναγκαίε ς (ω ς ε φ α ρ μ ο γ έ ς τ ου νό μου τ ο υ α ποκ λ ειομέν ο υ τ ρ ίτ ο υ ) α πό ά λ λ ε ς προτά σ ει ς οι οποί ες δεν είναι αναγκα ί ε ς67. "Ε να ς τ ρ όπο ς μετριασμού, α ν μη τι όλλο, της δ υ α κολ ίας θα ήτα ν να θ εω ρή σο υμ ε ό τι ο Αριστο τ έλης δεν διοκρ ίν ε ι μ εταξ ύ α να γκαιότητας υπό όρ ο υ ς κα ι ανα γ κ αιό τη τα ς άπλώ ς. α λλά ό τι επ ιση μ α ίν ει δ ύο π α ρ α λ ο γισ μ ο ύς πρ ο ε ρ χ ομ έ νου ς α πό πα ρ ά τ υπες μ ετ α κιν ή σ ε ις το υ τ ρ ο πι κ ο ύ τελε σ τ ή 68 : έτ σ ι το εισαγ ωγ ικό χω ρί ο θα α φ ο ρ ούσε ίο α νε π ίτρεπ τ ο της συ ναγωγή ς τ η ς πρόταση ς "κα τ Ό νάγκ ην Ρ" από τη ν π ρό τα σ η " κ α τ Όνά γ κ η ν : ότ αν Ρ. ρ ", κα ι τ ο κύρι ο, το α ν επίτ ρ επ τ ο τη ς σ υνα γ ω γή ς τ ης " κ α τ Ό ν ά γ κη ν Ρ ή κατ Όν ά γ κ η ν ρ" α π ό τ ην " κ α τ Ό νά γ κ η ν : Ρ ή ρ". Π ρ ό κ ε ι τ α ι ίσ ως γ ια β ελτ ίωση, συ νεχ ίζο υ μ ε όμ ως να έχο υ με να κάνο υ μ ε στα δ ύο αυτ ά χωρία με κ ά τ ι π ου δ εν μπο ρε ί ε π 'ο υδε ν ί να α πο κ λ η θ ε ί «ό αύτός λ όγ ος»69. Κα ι οι δ ύο σ υ τ έ τ; ερμη νε ίες του πο ιο ς α κρ ιβώς είναι α υτός ο 'Όυτός λόγο ς ", δεν είνα ι διόλου ικανο πο ιητικές κα ι γιο ένα τ ε λείω ς ξεχωρ ιστό λόγο: σ ύμφωνσ με α υ τ ές, το εισαγωγικό χωρίο δεν πα ρ έχ ε ι την πα ραμ ι κρή α πάντ η ση σε κάπο ιο μοιρ οκρα τι κό επιχείρημ α που έ χ ε ι προηγουμένως ε κ τεθεί στο κεφ άλαιο σ υτό. Δ ιό τι πουθενά δεν επ ιχ ε ιρ ημ ατολογ εί ού τε μετ αβα ίνει ο διαλεκτικός μοιροκρατηο "? κα τά τον απαιτούμενο τ ρ όπο α πό τ η ν " κατό νάγ κ η ν : ό τ αν ρ. ρ" στη ν " κα τόνάγ κην ρ". Και η ανάγνωση των δύο ανα γκαιοτ ήτ ω ν

93 93 και η ανάγνωση των δύο τροπικών παραλογισμών αποτελο ύν απόπ ειρα να κο τα στεί η παροτήρηση του ε ισα γω γ ι κού χωρ ίου παράλλη λη με την ησρστ ήρη ση του κυρίου χ ω ρίο υ, και αποτυγχάνουν και ο ι δύο, επ ειδ ή ο μοψοκράτ η ς δεν προβα ίνε ι στ ην παρα μ ικρή κ ίνηση η οποία να εξαρτάται α πό κάποιαν αντι κανον ικ ή μετακίνηση τροπικών τελεστών ή από κάποιο σ ύγχυ σ η δ ιαφορετικών σ να ν κ αιο τ ή των κα ι έτ σι στερούν το εισαγ ωγ ικό χωρίο α πό κάθε σο βα ρό ρόλο στη ν όλη επ ιχειρηματολογία το υ Αρ ιστοτέλη 71, Η απλούοτερη/? λ ύση του π ρο βλή μ ατ ο ς που δημιο υ ρ γ ε ί η φράση ότι "το ίδιο ισχύει κ αι γ ια τα ζ ε ύγ η των α ντιφα τικ ών προτάσεων " έχει ως εξ ή ς : όταν ο Αριστοτ έλ η ς πρ οχω ρ ε ί να συ ζητ ήσει το ανεπίτ ρεπτο της συνσγωγ ής τη ς "κοτ'ανάγκην Ρ ή κατόνάγκ ην ρ" από τ ην " κα τ 'α νάγ κ η ν: Ρ ή ρ", δεν πα ρο υ σ ιάζε ι αυτή τ ην α πο υ σία λο γ ικο ύ συ μ περασμού ως το κ ύριο επιχείρη μά το υ, ούτ ε ως κάτι που ε ίνα ι «δ αύτό ς λόγος» με την παρατήρησ η τ α υ ε ισα γωγ ικο ύ χωρ ίο υ, Λέει μάλλον το εξής : Το ίδιο επιχείρημα, σχετικά με τα ό σα κατανάγκ ην όταν ε ίνα ι, ισχύει και για τα ζεύγη των α ντ ιφ ατ ικ ών δηλωτικ ών προτ άσεων (τ. ε. κανένα από τα μέλη ενός τέτο ιο υ ζεύγους δεν είνα ι αναγκαίο ά πλώ ς, α λλά μ ό νον "όταν είναι"), Έ τ σ ι, μ ο λο νό τι η διάζευξή "ρ ή ρ" ε ίνα ι κοτσνάν κη ν α ληθής, δεν αποτελούν K~ Ι τα μ έλ η της αναγκα ίες α λήθειες και ψε ύδη. Ο Αρ ιστοτέλης λοιπό ν συνδυάζει κατό υτό τον τρόπο δύο κινήσε ις: αρχικά, χρ ησ ιμο ποιώντας τη διάκρ ιση του εισα γωγικού χωρίου, δ είχνε ι στο κύρ ιο χωρίο ότι οι κα ταφάσεις και αποφάσε ις π ε ρ ί του μέλλοντο ς δ εν είν αι κατ ' ανάγ κην αληθε ίς ( ή κατσνάν κην ψευδείς ) - μ έχ ρις ότου δηλαδ ή λάβε ι ( ή δεν λά βε ι ) χώραν το αντ ί στο ιχ ο σ υμβά ν" στ η σ υνέχε ια δ ε, επ ιση μα ί νει ότι αυ τ ή η άρνηση τη ο αναγκα ιότη τας των επιμέρους μελών δεν συγκρούεται με την σνανκαιό τητα τη ς ίδιας τη ς διάζευξη ς " ρ ή ρ", Αν αυτά έχουν καλώς, τότ ε τ ο νευραλγικό σημείο τ ης αρ ιστοτ ελικής λύση ς του μ ο ιρ ο κρα τικο ύ προβλήμστο τ; τίθεται ήδ η με το "εισαγω γικό " χω ρ ί ο: Τό μέν οόν ε /ναι τό όν ό ταν Υ, κα{ τό μή ό ν μή ε /να ι δ τα ν μή Υ, άνά γκη ' ο ό μέντοι ο ύ τε τό 6 ν ά παν άνά γκη ε Ινα ι ού τε τό μή είναι ' - ο ύ γάρ τα ύτόν t a n τό όν ά πα ν ε /ναι έξ ά νάγκης ό τε έσ τι ν, κα{ τό άπλ ώ ς ε/να ι έξ ά νάγκη ς ' όμοίως δέ καί έπ{ τού μή όντος. ( ), Η ερμηνεία του χω ρ ίου αυτού καθ ίστα τα ι πλ έον, ελπ ίζο υμ ε, π ροφανής προη γ ο υ μ έ νω τ; ό μ ω ς εί ναι καιρός να δούμε λίγο και τα συγκεκριμένα μ ο ιρ ο κρσ τ ι κά επ ιχειρή μα τα των οποίων απο τ ε λεί τ η ν α πάντ ησ η, Ο κα λύτ ερο ς τ ρ όπο ς για να γ ίνε ι α υτό ξε κ ινά α πό τ η ν εξέταση τη ς αιρ ετικής α νάγνωσ η ς τ ου αρχ ικο ύ ισχυρ ισμού τον οποίο σκοπεύει να αρνη θ εί στο κεφάλαιο αυτ ό ο Αριοτοτ έ λης,

94 94 νι Το ότι ο Αριστοτέλης διατυπώνει τον αρχικό ισχυρισμό κατά τρόπο σμφί σημο και παραπλανητικό δεν απλουστεύει βέβαια την κατάσταση. Μπορεί ω στόσο να προσπαθήσει κανείς να καταστήσει την αιρετική ανάγνωση ελκυστικότερη δείχνοντας ότι σε άλλα σημεία του κειμένου τόσο η ίδια αρχαιοελληνική συντακτική δομή όσο και ορισμένες άλλες παρεμφερείς προς αυτήν επιβάλλεται να αναγνωσθoύv κατά τον ίδιο τρόπο. Όπως είδαμε, ατο 19a27-29 ο ΑρΊατοτέλης αρνείται ρητά ότι η πρότααη "κατόνάγκην: Ρ ή ρ" συνεπάγεται την πρόταση "κατόνάγκην Ρ ή κατόνάγκην ρ". Ας εξετάσουμε τώρα ένα πραηγαύμενο χωρίο, το «άπαν άνάγκη ή ύπάρχειν ή μή ύπάρχειν»(18a35). Η προκείμενη αυτή παρουσιάζεταινα οδηγεί κατευθείαν στο συμπέρααμο'«/!ξάνάγκης απαντω>(18b6-7)'ανόμως η φράση δεν αναγνωσθεί κατά τρόπο αιρετικό, το συμπέρασμα αυτό προκύπτει μόνο μέσω του παραλογισμού που ο Αριστοτέλης επισημαίνει στο 19a Επιπλέον, το ενδιάμεσο επιχείρημα στηρίζεται σε παράλληλες συντακτικές δομές οι οποίες δεν γίνεται να αναγνωσθούν κατα τον ορθόδοξο τρόπο. Μερικά από τα βήματα του επιχειρήματος δεν έχουν και πολύ νόημα με την ανά γνωση αυτή: έτσι, για παράδειγμα, η φράση '{( άλ η θές ή v φά vα ι ή άποφά ~α l» (18b2) πρέπει να νοηθεί κατά τρόπο αιρετικό, ως "ή ήταν αλήθεια να το πει ή ήταν αλήθεια να το αρνηθεί". Αν επιχειρήσουμε να κατανοήσουμε ΤΟ κύριο επιχείρημα στο σημείο αυτό (18a 39-b2) κατά τρόπο ορθόδοξο, το αποτέλεσμα έχει ως εξής ; Αν είναι αλήθεια να λεχθεί ότι είναι λευκό ή μη λευκό, τότε είναι αναγκαίο ότι είναι λευκό-ή-μη-λευκό, και αν είναι λευκό-ή-μη-λευκό, τότε ήταν αλήθεια να πει ή να αρνηθεί (ότι είναι λευκό), Στο βαθμό που μπορούμε VQ βγάλουμε καν άκρη από αυτό, δεν αποκτούμε με τίποτε επιχείρημα για την αναγκαιότητα των μελών της διάζευξης, αλλά μένουμε με κάτι που περιορίζεται στην όλη διάζευξη (και αυτό φυσικά είναι το αποτέλεσμα τη; ορθόδοξης ανάγνωσης).. Ετσι ούτε εδώ ούτε πουθενά αλλού στο χωρίο (18a35-b4) παρουσιόζεται κάποια επιχείρημα για το μοιροκρατικό συμπέρασμα του 18b6-7, ότι "τα πάντα συμβαίνουν κατανάνκην". Καλό λοιπόν είναι να απαλλαγούμε από την προοπτική του αποκλειομένου τρίτου 74, και να αντλήσουμε κάποιο επιχείρημα κατά το οποίο η αναγκαιότητα αφορά τα μέλη της διάζευξης και όχι την ίδια τη διάζευξη. Αυτό επιτυγχά νεται μόλις υιοθετήσουμε την αιρετική ανάγνωση των φράσεων αυτού του ε πιχειρήματος (18a 39-b2)75. Οπότε προκύπτει το ακόλουθο μοιροκρατικό επιχείρημα; Αν κάθε κατάφαση ή απόφαση είναι αληθής ή ψευδής,. τότε κάθε τι ή έ χει κατόνάγκην ή έχει όχι έτσι κατόνάγκην. Διότι αν κάποιος πει ότι θα γίνει κάτι, και κάποιος άλλος πει ότι αυτό το κάτι δεν θα γίνει, τότε σαφώς είναι αναγκαίο ο ένας από τους δύο νσ λέει

95 την αλήθεια. Και αν είναι αλήθεια να λεχθεί ότι αυτό είναι λευκό - ή να λεχθεί ότι αυ ιό δεν είναι λευκό -, τότε είναι αναγκαίο ότι αυτό είναι λευκό - ή μη λευκό -, τότε είναι αλήθεια να το ισχυρισθεί κανείς - ή να το αρνηθεί. Κάθε τι, επομένως, συμβαίνει κατ 'ονάνκην. Είναι σημαντικό να γίνει αντιληπτό ποιο ακριβώς είναι το επιχείρημα που προβάλλει ο διαλεκτικός μοιροκράτης. Δεν πρόκειται για επιχείρημα που μεταθέτει την αναγκαιότητα από μια διόζευξη στα μέλη της, ή από την πρόταση "όταν Ρ, ρ" στην πρόταση "ρ". μπορούμε επομένως να περιμένουμε ότι η λύση του Αριστοτέλη δεν θα συνίσταται στην επισήμανση ενός τέτοιου παρα λογισμού, ούτε στη διάκριση τηο "ρ είναι αναγκαία" από την Itp είναι αναγκαία όταν Ρ είναι αληθής". Ούτε πρόκειται για το επιχείρημα ΕΚ της μελλον τικής αληθείας: εκεί έχουμε να κάνουμε με πέρασμα από την τωρινή αλήθεια μιας μελλοντικής δηλωτικής πρότασης στην αναγκαιότητα τώρα μιας μελλοντικήο κατάστασης πραγμάτων, ενώ ο διαλεκτικός μοιροκράτης ετιιχειρημστο λογεί από την παρούσα ισχύ μιας κατάστασης πραγμάτων για την αναγκαιότητα της ισχύος αυτής της κατάστασης. Ισχυρίζεται απλούστατα ότι αν αυτό είναι λευκό, είναι αναγκαίο ότι είναι λευκό?". Ας εξετάσουμε λοιπόν πόσο εύλογος είναι αυτός ο ισχυρισμός. Όπως είδαμε στην αρχή, ο μοιροκράτηο"? -επιθυμεί να υποστηρίξει ότι όλα τα μελλοντικό συμβόντα (και άρα και η έκβαση όλων των τρεχουσών εξελίξεων) κείνται πέραν των αιτιωδών δυνάμεών μας να τα παρεμποδίσουμε ή να τα προκαλέσουμε - σχετικά με το μέλλον δεν μπορούμε να κάνουμε απολύτως τίποτε. Ο διαλεκτικός μοιροκράτης διατυπώνει έναν ισχυρισμό με την ακόλουθη λογική συνέπεια : ωστε ούτε βουλεύεσθαι δέσι αν ούτε πραγματεύεσθαι, ώς έάν μέν τοδί πσιήσωμεν, έσται τοδί, έάν δέ μή roδί, ούκ έσται (18b 31-33) 7 8 Αν τώρα το «dναγκαίος» εκληφθεί εδώ με την έννοια του "πέραν της δυνά μεως επιρροής μας,,79, ο ισχυρισμός "αν είναι λευκό, είναι αναγκαίο ότι είναι λευκό" καθίσταται κάτι περισσότερο από απλώς εύλογος : όταν μια κατάστα ση πραγμάτων ιαχύει (ήδη) σταν κόαμο, είναι (πλέαν) ανεμπόδιστη' διότι δεν μπορούμε να κάνουμε τίποτε σχετικά με την τωρινή ισχύ της. Αν αυτή εδώ η σελίδα είναι λευκή τώρα, τότε είναι ήδη πολύ αργά για να (παρ}εμποδίσει κσνείς το να είναι αυτή λευκή τώρα, και εξίσου αργά για να προκαλέσει το να εί νει αυτή λευκή τώρα 8Ο Πώς προκύπτει μοιροκρατικό συμπέρασμα από αυτά; Έστω πως ένα από τα πράγματα που ισχύουν τώρα είναι - για να θυμηθούμε και το περίφημο παράδειγμα του Αριστοτέλη το εξής: το ότι είναι αλήθεια ότι θα γίνει ναυμα χία αύριο' όπως είδαμε όμως, δεν μπορούμε να κάνουμε τίποτε σχετικά με αυτό που ισχύει τώρα, διότι οι τρέχουσες (παρούσες) κα ταστάσεις πραγμάτων κείνται πέραν της δυνάμεως επιρροής μας και άρα δεν μπορούμε ν α τ«; εμηοδίσουμε ή να τις προκαλέσουμε.. Ετσι δεν μηορούμε να εμποδίσουμε ή να 95

96 96 προκαλέσουμε την παρούσα κατάσταση πραγμά των που συνίσταται στο εξής: ότι η πρόταση "θα γίνει ναυμαχία αύριο" είναι αληθής. Ένα παρόμοιο επιχείρημα στηρίζεται σε παρελθούσες καταστάσεις ΠΡΟΥ μάτων: και συ τέτ επίσης κείνται πέραν της αιτιώδους επιρροής μας - δεν μπορούμε ούτε να τ«; εμποδίσουμε να λάβουν χώραν ούτε να τις προκαλέσουμ ε. Αλλά το ότι είναι αλήθεια ότι "θα γίνει ναυμαχία σε δύο μέρετ;", είναι (τώρα) μια παρελθούσα κατάσταση πραγμάτων, η οποία ίσχυε χθες'3'. Το επιχείρη μα τ ο υ (αντιπά λου του) Αριστοτέλη σχετικά με το παρελθόν (18b 9-15) δια φέρει από αυτό σε ένα λεπτό σημείο: στηρίζεται στην αλήθεια μελλοντικών δηλωτιk~ν προτάσεων οι οποίες τώρα βρίσκονται στο παρελθόν όταν αυτές ήταν τιαρούσετ. Υπήρχε πάντοτε σε κάθε στιγμή μια αλήθεια για τ η μελλοντική ναυμαχία, όθεν ήταν σε κάθε στιγμή πέραν των δυνάμεων οποιουδήποτε να την προκαλέσει ή να την παρεμποδίσει. νπ Απομέν ει να δειχθεί πώς η λύση του Αριστοτέλη συνιστά πράγματι απάντη ση στο πρόβλημα αυτό - στο επιχείρημα, αν μας επ ιτ ρ έπ ε τ ε, "εκ της αιτιώδους ανοσίας του παρόντος,,82. Ο πυρήνας της αριάτοτελικής απάντησης σ ποτελείται, όπως ήδη υποστηρίξαμε, από το κάθε άλλο παρά "εισαγωγικό" 19 a Αν θεωρηθεί ότι ο Αριστοτέλης ομιλεί τελ ι κά για φορείς τιμών αληθείασ--διαβάζοντασ τις φράσεις«τ6 δν» και «όταν π»ως "αυτό που είναι σλήθεια" και "όταν είναι αλήθεια" - καθίσταται δύσκολο να αναγνώσουμε την απάντησή του ως στηριζόμενη σε διάκριση δύο εννοιών αναγκαιότητας ή ως επισημαίνουσα τροπικό παραλογισμό' είδαμε όμως ήδη ότι και οι δύο αυτές ι δέες είναι εντελώς άσχετες με την πρόκληση του διαλεκτικού μοιροκράτη. Αυτό που έχει κατά νουν ο Αριστοτέ λης καθίσταται σαφές αν εξακολουθή+ σου με να διαβάζουμε το «άναγκαίος»ως "πέραν της δυνάμεως επιρροής μας". Η απάντησή του παίρνει την ακόλουθη μορφή : Ο,ΤΙ ισχύει κείται πέραν της επιρροής μας ό ταν ισχύει' αλλά το να πούμε ό τι το κάθε τι κείται πέραν της επιρροής μας όταν ισχύει, δεν είναι το ίδιο με το να πούμε ότι κείται πέραν της επιρροής μας άπλώς. Είναι σαφέο ότι το "όταν ισχύει" πρέπει να κα τανοηθεί ως "ότα ν πράγματι συμβαίνει" : αυτό που θέτει ένα σ υμβάν ή μια κατάσταση πραγμάτων πέραν τη; επ ιρ ρο ή ς ή του ελέγχου μας, λέει ο Αριστοτέλης, είναι το ότι πράγματι συμβαίνει, το ότι όντως είναι παρούσα' λέγοντας όμως ότι έ να συμβάν ή μια κατάσταση κείται πέραν της επ ιρρ ο ή ς μας όταν είναι (πράγματι) παρούσα, δεν λέμε ότι κείται πέραν της επψροής μας άπλώ ς. Και αυτός ο δεύτερος ισχυρισμός είναι φυσικά εκείνοι; που χρειάζεται ο μοιροκράτησ όπως είδαμε, το επιχείρημά του προσεπάθησε να τον παραγάγει από τον προηγούμενο ισχυρισμό.

97 Αυτό που τε λικά λέε ι ο Α ριστο τ έλη ς είνα ι πως ( εξα ιρέσε ι των α ιωνίων κ ι ν ήσεων ) η αναγ κα ιότη τα ενό ς συ μ βάν το ς ή μια ς κατάσταση ς απο ρρέε ι από τη συγ κεκριμ ένη εμφάνισή της (εδώ ε ίνα ι ό σο πιο σαφές γ ίνεται ό τι ο Αρ ιστοτ έ λη ς έχ ε ι κατά νουν κάτι σαν το " κ είτα ι πέραν του ελέγχο υ μας" ω ς την (πηγή από την οπ οία προ έρχεται η ) εν λ όγω α ναγ κα ιότη τ α: αυτό πο υ θέτε ι ένα συ μ βάν άπαξ κα ι δ ιά πα ντά ς εκτός (του) ελέγχο υ (μα ς ) είναι ά τι αυ τό λα μβάνε ι χ ώρα ν ).. Ετσι ο λόγος γ ια τ ον οποίο, αν είνα ι α λήθ εια ό τι α υτό εδώ τ ο χαρτί είνα ι λευκό, είνα ι α ναγκαίο ότι είναι λευκό, είνα ι ό τι, αν είναι αλήθεια ότι αυτό είνα ι λευκό, το ότι είνα ι λευκό ι σχύει τ ώρα - και έτσι κε ίται, όσον σφορά το π αρό ν, πέρ α ν τη ς δυνά μ ε ως επιρ ροής μας. Δ ε ν είναι λοιπόν η παρούσα αλή θ ε ια που μας εμπο δίζε ι να επη ρεάσου μ ε την υπόθ εση, α λλά το γεγονός ό τι τ ο αντ ίστο ιχο συμβά ν ή κατ άστασ η πρα γμάτων (π ρ άγμα, 19033) ε ίν αι παρούσα. Είναι οτο χέρ ι μα ς όμωο να επ ηρ εάσο υ με το τι συμβαίνει στο μέλλον : τα μ ελλοντικά συμβάντα και κατα στ άσ εις δεν είναι αναγκαία ( υπό υτή την έννοια)μέχρις ότο υ συμβούν. Η αλή θ ε ια κα ι το ψ εύδ ο ς επο μ ένω ς τ ων παρο υ σών δηλωτι κών προτάσεω ν π ερ ί το υ μ έλλοντ ο ς ε ίνα ι μ έσα στα όρια τω ν δυνά μ ε ών μα ς ( και α υ τό δεν σ η μα ίν ει ό τι τέτο ιες προ τάσε ις καθίστα νται α λ η θ ε ί ς ή ψευδείτ}, όθεν η αλήθε ια ή το ψ εύδος το υ ς δεν είν αι αναγ κα ίσ - μέχρις ότου το συ μβάν λάβει ή δεν λ άβει χώρα ν, διότι τό τε δ εν μπορούμε να το προκαλέσου με ή να το αποτρέψου μ ε. ό τρόποο μ ε τον οπ οίο ο Αριστο τ έλη τ διατυπιlινε ι την α πάντη σ ή του στον. μ ο ιροκ ρά τ η απαιτ εί να θεωρ ήσουμε ό τι ίο ό τι η πρ όταση "θα γίνε ι ναυ μ αχ ία σε δύο μέρ ες " είναι α ληθής χθ ες (και το ότι η πρ άταση "θ α γίνει να υ μ α χία σ ε δύο μέρες" καθίστανται αληθή ο χθε ς ) δ εν απο τ ε λε ί γνήσια κατάσταση ιιρον μ άτων 8 3. Αν αυ τό τ ο βρ ίσκουμ ε οντολογ ικά α νη συ χητι κ ό, οι όρο ι τη ς λ ύσ ης το υ Α ριστοτέλη δείχνο υν ωστόσο ό τι, α ν α υτά τα τι ράν μοτο είνα ι τ ε λι κ ά νν ή σ ιε ς καταστάσε ις πρα γμ άτων, ο αρχ ικός ισχ υ ρισμ ό ς του μοιροκράτη ( " ό λ ε ς οι παρού σες και παρελθούσες καταστάσεις πραγμάτων κείνται π έραν το υ ελέγχου μ α ο " ] δ εν είναι τελικά διόλου εύλογος : διό τι μπορού με να προκαλέ σο υμ ε την παρο ύσα ή π αρελθούσα αλήθ εια των εν λόγω μ ελλο ντι κών δηλω τι κ ών π ροτάσεων - π ρ ο κα λώντα ς απλ ο ύστ α τα τ ο κατάλληλ ο μελλο ντικό συμ βάν. Η παρο χ ή βέβαια ενό ς ικανοποιη τικο ύ χαρακτη ρ ισ μού των ε ιδών τω ν παρουσών κα ι παρ ελθουσών κατασ τάσεων πραγμά τ ων που όντ ως είναι στο χ έρ ι μας να προκαλέσουμε, δε ν ε ίνα ι κα ι τόσο ε ύ κολη υπόθ εσ η 84. η αποσα φήνιση όμω τ; αυτ ή ς της διάκ ρ ισης α παιτε ίται ή δ η από κάθ ε π ροσπ ά θ εια προ σ διορισμού ενός ρ εα λιστ ικο ύ ισχυρ ισμού οποιασδήπο τε μ ο ρφ ή ς : δεν απο τε λεί ιδιάζον π ρό βλημ α της μο ιρ ο κρατι κ ή ς κ ον ίστρα ς ν ι ιι Η λύσ η το υ Α ριστο τ έλη όπως τη σκ ιαγραφ ήσα με μας φαίνετα ι πως μπο ρ ε ί

98 98 κάλλισ τα να π α ράσ χ ε ι τ ο πλα ίσ ιο για την ε κπόνησ η τ η ς ορ ισnκής α πάντησης κα ι στο π ρ ό β λ η μ α π ου το ν απασχο λε ί - τ ο ε π ιχε ί ρ η μ α εκ τ η ς ανα γ κ α ι ότ η τας το υ πα ρόν το ς - κα ι ατο πρ ό βλημ α της μ ελλαντικής αληθείας. ' Ο σο ν α φα ρό το τελευτα ίο, τ ο πα ραπλανητι κά "εισαγω γι κ ό" 19a θα παράσχ ει τ η β σ ση γ ια να υποστ η ρ ιχ θ εί ότι τ ίπο τ ε δεν έπε τα ι σχ ετικά με τ ην αιτι ώδ η α να γ κα ιότ ητα ή τα ανα πό φε υ κτ ο ενός συ μ β ά ν τ ος ο π ό το ό τι είνα ι α λήθε ια ότι τ ο σ υ μ βά ν θα λάβε ι χώρα ν. Κα ι λ έγο ντ ας ό τι δ εν ισχ ύε ι κστο νονκ η ν ή α ναπ ό φευκτα κάθε τι που ισχύε ι, ο Α ρι στ οτ έ λ η ς έχε ι παράσχει κ αι τη β άσ η γ ιο. να α ρ ν η θο ύ μ ε ό τι οι μελλο ν τικές δηλωτι κ έ ς πρ οτάσει ς είναι α λη θεί ς μ ό νον α ν α ντιστο ιχούν σε κά τι τα σνο ηόφ ευ κτο πο υ ε ίνα ι ή δη εντεταγ μένο στη ν πα ρο ύ σα πραγ μ α τικ ότ η τα - κα ι η ειρωνε ία είνα ι ότι έτσ ι δ ιαψεύδ ε ται η συ λλο γισ τική που ενέπ νευ σ ε τ ον Lukasiewicz να γράψ ει : Αν η α λή θ εια α υ ν ί ατ α τα ι ατ η σ υ μ μ ό ρ φω σ η τ η ς ακέψης πρ ας τ η ν π ρ αγμ α τικό τ η τα, μπο ρ ούμε να π ούμ ε ό τι σήμ ερα ε ίνα ι αλη θ εί ς εκ είνες οι προτάσ εις οι οπο ίες συ μ μ ορ φώνοντα ι προ ς τ η ση μ ε ρινή π ραγμα τικότητα ή π ρος τ η μ ελλο ν τική πρα γμ ατικότ ητα καθόσ ον αυ τή ε ίναι προ καθορισμ ένη απ ό α ί τια πο υ υπά ρχουν σήμ ερα. Κ α θώς η να υ μ αχία τητ α ύρ ιον δεν είναι πρα γμα τικ ή α ήμ ερα, κα ι η μελλοντική τη ς ύπα ρ ξη ή ανυπα ρ ξ ία δ εν έχε ι τιρσν ματ ι κό α ίτιο σ ή μερ α, η πρότα ση "θ α γ ίνε ι μ ία να υ μαχ ία α ύριο" δ εν ε ίνα ι σή μ ερα ούτε α ληθ ή ς ο ύτε ψ ευδή ς8 6. Η α πά ντ η σ η π ου ο Α ριστ οτ έ λη ς θέ τ ε ι στ η δ ιά θ εσ ή μ α ς είνα ι αυτή α κρ ι βώς π ο υ θέλου μ ε κα ι χρε ιαζόμαστε : α υτ ό που κα θιστά την π ρόταση " θα γ ίν ε ι ναυμ αχία αύρ ιο " αληθή δεν είναι κάποιο σύνολο α ιτιω δ ών συνθηκών που συμβα ί νε ι να ισχύο υ ν από σήμ ερ α, αλλά απλούστα τα το ό τι υπάρ χ ει μια ναυ μ αχ ία α ύ ριο. ι χ Τ ώρα, ε ξε τά ζο ντα ς σύγχρονα παραδ ε ίγμα τα μο ιρο κρατικών επ ιχε ιρ ημά των, συ νε ιδ ητοπο ι εί κα νεί ς εύ κολα τ η λ ε ιτο υργ ικό τη τα τ ης αριστ οτ ελ ική ς λ ύσ η ς. ' Ετσ ι, δ εν θα απο δ εχ θ ο ύμ ε τη γ ν ησ ιό τ η τ α των κα τα στάσεων πραγμά των που συνάπτ ονται με κάθ ε μία από τις πρ οαναγγελόμεν ες αληθεί ς μ ελλοντι κ ές δηλω τι κ έ ς προτάσ εις. Σ ύ μ φ ωνα με τ η ν ε ικ οτο λ ο γικ ή υπό θ εση τ ο υ Richard Taylor, είνα ι ασφα λ ώς δυνατό ν να παρα σχεθε ί μια πλ ήρ ης περ ιγρα φ ή τω ν π ρά ξεων ενό ς α νθρώπου από τη γέννηση μέχρ ι και τ ο θάνατό του : κατά τον μ ο ιρ ο κρ άτ η, η α χρο νι κή α λ ή θ εια των προτάσεων πο υ αφορο ύν τον άνθρωπο α υτ ό - κα ι εκφράζεται είτε μ ε παρ ελ θ οντικές κα ι παροντ ικ ές, ε ίτε μ ε μελλο ντικ ές δ ηλωτικ έ ς προτά σ ε ις - συ νεπά γετα ι κα ι τ ο α να πόφ ε υ κτο τω ν συμ βάντω ν στα ο ποία α υτές ανα φέροντα ι 87. Αλλά και α ν α κόμ η παίρ νω καθ η μ ερ ινά ένα γ ράμ μα το οπο ίο κατό τ ρόπο μ υοτ η ριώδη μα υ φαν ερ ώνει μια λεπτα μερε ιακ ή περιγ ραφή ό λω ν

99 των πρά ξ ε ών μ ο υ, δ εν εί μα ι υποχρεωμένος να συ μ περάνω ό τι ο ι κ ινήσε ις μου είνοι αναγκαίες. Οπω ς επισ η μα ίνει η A nscofi1be 88, όσες φορές κα ι αν επαλη θευθε ί το γ ράμμα, τα γεγονότα μ πο ρο ύν πά ντ οτε να το δ ια ψε ύ σουν την επόμ ενη φ ορ ά, Κο ι ο υτή η διοπίστωση δεν σημσίνε ι άτι α π ε ιλείτα ι η αρχ ή τ η τ; δ ι σθ εν ε ία ς, ο ύ τ ε ό μ ως ότι η παρο ύσα ή παρελθ ο ύσα αλ ή θεια των μελλοντικών δηλωτι κών προ τάσεων το υ γράμματος πρα γ μ α τικά δεν εξαρτάται από τκ; δ ι κέτ; μ σ τ; δ υνά μεις. Τελ ι κά, η λογική, αχρανική αντίληψη τηο αληθείας (ή του ψεύδους) αυτών των προτάσεων συγχέεται στο σημείο αυτό με την τισνχρονική ή διαχρονική ιοχύ το υ ς 89. Οδηγεί στην υιοθέτηση τηο οντ ο λογικής σνον καιότητας όλων των κατα στάσεων πραγμ άτων (παρελθουσών, παρουσών και μελλοντικών ) στκ οπο ίες εμπλεκό μαστε, ανεξάρτητα από τον προσανα τολ ι σ μ ό τη τ βούλ ησ ης και τ η ς πρ ά ξ η ς μοτ; Ο λόγος γ ια τον οποίο είμ αστε ελε ύθ ερο ι αφορά το υς καθαρά οντ ολογικ ού ς π ε ρ ιο ρ ισ μ ο ύ ς στο υς ο πο ίους υπόκει ται η γνώσ η του μ έλ λ οντ ο ς 90. 'Ο χ ι γ ιατί η αλ ήθ ε ια των 'δ η λω τι κ ών π ροτ άσεω ν τω ν σχε τι κών με αυτό δ εν είνα ι προσιτή παρά μ ο νάχα σε κάπο ιο υπερφυσικό ον, ούτε γ ια τί ο ι προτ άσ εις αυ τέ τ; στ ερο ύντα ι τ ιμή ο α λη θ ε ία ς μέχρ ις ότου κατα στούν α λ η θ ε ίς. Αλλά για τ ί η αλήθε ιά τους θα αποκαλυφθεί ω ς αναγκαία μόνον αφού προκληθεί ή δεν προκληθ εί (από μας ή από άλλα όντα) η αντίστοιχη κατάστασ η πραγμότων. Η λ α γ ι κ ή δυνατότη τ α τητ; προφητικής περιγρσφής, που αποτελε ί τη βάση ε νός επ ιχειρ ή μ ατος όπως ε κείνο του Taylor, δεν υποδ ηλώνε ι κάποιαν αναπόδραστ η με τα φ υσική τάξη, τ η ν οποία επιμένουμε να αγνοού με, α λλά α πλά επιτ ρέπ ε ι την αποδ οχ ή το υ ενδεχο μένου κάποιο υ θα ύ μα τ ος9 1..Αρα γ ε αποτελούν α υ τέ ς οι πα ρ ατηρήσεις ι κα νά ε ρ εί σ μ ατα γ ια την ο ριστική αναίρεση όλων τω ν π ιθανών πα ραλλαγών μ ο ιρ ο κ ρα τικ ών ή ντετερ μιν ιστικ ών ( υπό) θ έσ εω ν ; Επ α ρ κεί η αριστο τ ε λι κή ς εμπνεύσεως υηονό μευ ση των αυ θ αίρετων σ υλλογ ισ μών το υ "δια λεκτικού" ή όποιο υ άλλου μοιροκράτη γ ια να αποκλ είσου με την επ ίκληση των προκειμένων και τ ην άντληση των συμπερα σ μάτων που μ ό λ ις η ρ ο σηα θ ή σσ με να ε λέγξουμε επί τροχάδην; Ο έντιμος αντί παλος του μ ο ιρ ο κρά τ η οφείλε ι να του αναγνωρίσει τ ο δικαίωμ α να απαιτήσει να του παρασχεθεί δικαιολόγ ηση τ η ς απόρρ ιψης τ η ς γνησιότητας των καταστάσεων πραγμά των με τις οπο ίες είνα ι συ ν υ φασμ έ ν ε ς ο ι μελλοντικές δηλωτικ έ ς προτάσεις, κα ι ο ι οποίες ίσω ς να πρέπ ει τελ ικά να θ εωρη θ ούν ότι συγ κ ρ ο το ύν το ρεαλιστικό υπόβαθρο μισ τ υ γ ιο ύ ς σημασιολογ ικό αντίληψης για τ ην σλήθ εια ( ή το ψ εύδος ) των μ ελλοντι κ ών δ η λωτικ ών προτόσε ων. Και τότ ε θα απαιτ η θ ε ί ε κ τ εν ή ς ε πιχε ι ρ η ματολογία πέρα από κά θ ε ό ρ ιο ά μεσα προσιτό από τ η ν α ρ ιστοτελ ική αφετηρ ίο πο υ π αρουσιάσαμε σήμ ερα γ ια να κατοχυρωθεί η ε υρύτερη αποδοχή τητ; απάν τ ηση ς που διαγράψσμε. 99 ' Επιθυμού με να ευχαριστήσουμε το ν Κ α θ η γ η τ ή J.L. Ackrill κ α ι τον Δ ρ α D.o.M. CΙlarl e s για τις επαν ε ιλ η μ μένες συζητήσε ις των φιλολογικών κα ι φ ιλοσοφ ικών προβλημάτων πο υ ε μ πίπτο υν στ η θεματικ ή του παρόντος.

100 ΣΗΜΕ ΙΩΣΕ Ι Σ 1. Δ ε ο Περ ί ούρανοu Β4. 2B7a23-25, Τών μετά τά φυσικά ΘΒ b22-23 και γ ια το σχετικό επιχείρημα. Φυσικής άκροάσεω ς Θ Αντ ίθ ετα με τον κινηματογραφικό Superman ή τον ήρωα του T he Man Who Coul d Wark Miracles τα υ H.G. Wells. 3. Α υ τό φυσικό δεν σημαίνει ότι δεν έχει νόημα κ αι η ενασχόληση με άλλο εν δεχόμενα εν όψ ει τ ης σδψνστότ ητό ο του. 4. Ο κ ύρ ιοο εκπρόσωπος της μο ιρ οκρ ατία ς ( γ ια τον όρο δες Θ. Β ορ έα, Ακ σδημ ει κά. Τόμο ι; 111 : ε ιοογωγ ή ε«; τη ν φιλο σοφ ίον ( Ο. Ε. Δ. Β., εν Α θ ήν αις 1935) σήμ ερα είνα ι α ναμφισβήτητα ο Ric l1ard Τενίοτ : από τα σχ ετι κ ά δημοσιε ύματά το υ δ ε ς τα άρθρο "Fa ta lism", Philosophical Review (PR) 7 1 ( ( ο νοτύπωα η στη α υ λλογή R. Gale (ed.), The PhiJosop hy of Time. Α Collection of Essays ( ΡΤ) (MacmiJlan, Loπά οπ 1968) ), "Fatalism and Ability", Analysis (Α) 24 (1962) 25-77, "Α Ν ο Ι ο οπ Fatalism", PR 72 (1963) , "Comment", Journal of PhiJosoph y (J P) 61 (1 964) 305-7, και φυαικά το σχετ ικό (κα ι κλαααικό πλ έα νl κ εφ άλα ιο το υ εισαγωγ ικού εγχειριδίο υ Metaph ysics (Met) (Prentice-Hall, Engle WQod Cliffs 19833: το κεφάλαιο α υ τό διαφέρει σοβαρό α πό το α ντ ίστο ιχ ο τ η ς πρώτ η ς έκδοσ ης, αποκλ ειστι κή α ναφορά στ ο απο ίο δεν παρέχε ι ούτε τη ν α κ ρ ιβ έ στερη ού τε τη σσφέστερη εικόνα τη ς επ ιχε ιρ η ματολογίας του Tay lor). Σχ ετι κή σα ρο υ σ ία σ η και συζήτηση περιέχ ετ αι στο τελευτα ίο β ιβλ ί ο το υ κ α θηγ ητή Θ.Ν. Π ε λ ε νρίνη. 'Ανθρω ηοι. ζώα, μη χαν έ ς (Α ΖΜ) (Κ α ρ δ αμ ίταα, Αθ ήνα Δ ε ν πρό κ ε ιτα ι γ ια το μ όνο μο ιροκρα τικό συ μπέρασ μα : δ ες Ρ. van I nwagen, Απ Essay οη Free WiJI (O.U.P., Oxford 1983) Ο χώρος επιτρέπε ι μνεία μόνο του συγγενούς επ ιχειρήματος "ε κ τη ς η ρον ε ν εσ τέρ ο ο αληθ ε ίας":δες G. Ryle, DiJemma s (C.U.P., Cambridge 1954) 15-35, κ αι C. J.F. W ίlliam s, "Τ τιι ε Τοmοπα w, Never Tru e Today", PhiJosophical Quarterly (PQ) 28 (197 Β) 2Β Το επ ιχείρημα α υ τό διατυ π ώθηκε υποδ ε ιγ μ ατικά στη ν εναρκτήρ ια αντ ιπρ υ τ α ν ι κή δ ιάλ εξ η "ο Determinii m ie" του Jan LukasiewiCl γ ια το α καδ η μαϊκό έτοτ; στη Βαρσ οβία, αλλά το σχ ετι κό κ ε ίμ εν ο δ η μ οσιε ύθ ηκε μεταθανάτια το στ η σ υ λλογή των δο κιμίω ν το υ Ζ Ιaga dn ί e ή Logiki ί Filozofjj πο υ εξέδωσε ο Jerzy Slupecki ( α γγλ ική μ ετάφρασ η Ι. Ι οηί ε η, "Οη Deternlinism" (OD) στη συλ λο γ ή 5. McCaJl (ed.), Po l ΊSh Logic (Ρ Ι ) (ο. U.P., Oxfa rd 1967) 19 39). Γ ια μ ια λ ιτ ή έκθ εσ η κ αι ενδια φέρο υσα ( όχι ό μ ω ς και αποτελεσματική) κ ριτικ ή το υ, α ξίζει να δ ει κα νεί ς το ε ξ ίσου κλασσ ικό κ ε ί μ ενο το υ Friedricl1 Waismann, -Ηο ν, Ι 5 οο Phila sophy" ( στη αυλ λαγή H.D. Lewis (ed.), Contemporary British Ph ~ losophy. Third 5eries (George AIIen " ηά UnwIn, Loπάα π 1956) τ ε λε υ τα ία ανατύπωση στη συλλο γή τ ων δοκ ιμ ίων τ ο υ Ηο νο Ι See Philosoph y, ecl. by

101 101 R. Ηε ττέ (Macmillan, London 1968) 1 38) Ο ι νεοελλη νικές συζητήσεις περί "ελευθερ ίας τητ; βουλήσεως" εξακολουθούν να θεωρούν αυτονόητο σχεδόν ότι ο ντετερμινιστής ισχυρίζεται όχι απλώς ό τι ίο κάθε τι που συμβαίνει είναι καθορισμένο, αλλά ότι είναι αιτιωδώς καθορισμένο - χαρακτηριστική η επιλογή του Βορέα (ό.π. 238) να αποδώσει τον όρο -σοι οτminismus" ως " α ιτιο κ ρ α τ ία " ). Υπό την έwοια αυτή νοούμενο, το ερώτημα "ισχύει ο ντετερμινισμός ή υπάρχει ελευθερία τηε βουλήσεως;" όχι μόνο τείνει να κοτσοτεί ιστορικά παρωχημένο αλλά μπορεί και να αποβεί κυριολεκτικά σκοταδιστικό : πρόκειται για ερώτημα που εξετόπισε επί μακρόν ερωτήματα θεμελιωδέστερα και πο υ δυστυχώς εξακολουθε ί να συγκεντρώνει το κύριο ενδιαφέρον στη χώρα μας ακριβώς τον καιρό που τα ερωτήματα αυ τά μπορούν πλέον να εκτιμηθούν και να αντιμετωπισθούν και με σαφήνεια και με συστηματικότητα. Δίχως ηαραννωρισμό είτε της συγκεκριμένης ιστσρικής τροτιή; των σχετικών συζητήσεων μετά τον Ιαρίεοε, είτε της εν γένει σημασίας της έwοιας της αιτιότητας στις συζητήσεις αυτές, πρέπει να καταστεί σαφές και ότι η σύγχρονη μικροφυσική δεν αποτελεί και τόσο ευνοϊκό πεδίο για τον υπέρμαχο τη; ελευθερ ίας της βουλήσεως και ότι η συγκέντρωση τητ; προσοχής στη μετακαρτεσιανή αιτιότητα δεν αποτελεί τη ν επι τυχέστερη επιλογή του οπαδού του ντετερμινισμού. (Το γιατί, απαιτεί φυσικά ξε χωριστή πραγμάτευση). Πιστεύουμε ότι, για κάθε σχετική συζήτηση με κάποιες αξιώσεις, απαιτείται σαφής αίσθηση των διαφοροποιήσεων που επιδέχεται η θέσ η ότι το κάθε τι είναι καθορισμένο ("ντετερμινισμός" εν γένει). είτε λογικά (τ.ε. λό γω τη; σημασιολογίας όπου στηρίζεται η γλώσσα μας - "(σημασιο)λο γικός ντε τερμινισμότ;"), είτε θεόθεν (τ.ε. λόγω της παντογνωσίας, παντοδυναμίας ή όηοιατ; άλλης ιδιότηταο του χριστιανισμού ή όποιου άλλου Θεού - "θεολογικός ντετερμινισμότ;"), είτε εκ φύσεως (τ.ε. λόγω της καθολικής ισχύος του "νόμου" της οιτιό τ ητ α ς - "αιτιώδη;" ή -εηιστημονικότ;" ντετερμινισμός), και ακριβής προσδιορισμός των σχέσεων προτεραιότητας μεταξύ τοικ, Το κατά πόσον όμως η θέση ότι το κά θε τι που συμβα ίνει είναι (και ήταν ανέκαθεν) αναπόφευκ το ( "μοιροκρατία") δια φέρει από τ ην προηγούμεν η μόνο κατόνομα (δες, η.χ., TayIor, Met 52) ή όχι (δες Π.χ " Α. Grunbaum. "Fre e Wil1 and Laws of Human Β είιενίοιιτ-, American Philosophical Quarterly (APQ) 8 (1971) ), πρέπει να απατελέαει αντικείμενο άλλου δημοσιεύματος. 9. Η διατύπωση και υποστήριξη των ισχυρισμών αυτών δεν σημαίνει και τη ν ο ριστική αποδοχή τοψτ: απλώς παρουσιάζουμε μια ερμηνευτική δυνατότητα πο υ δεν έχει ακόμη διερευνηθεί αρκε τά. (Δες και σημ. 38). 10, Η σημασιολογική αυ τή αρχή δεν πρέπει να συγχέεται με τον νόμο του απο κλειομένου τρίτου ο οποίος είναι καθαρά συντακτικός. (Μόνον ο τελευταίος μπο ρ εί να θεωρηθεί "νόμοι; της λογικής" ή "νόμοι; της οκέψητ;"). Η διάκρισή τους α παιτε ί ευαισθησία στη διαφορά της (λογικής) σύνταξης μιας γλώσσας από τ η ση μασιολογία της: η σαφ ής διατύπωση και πολλώ μάλλον η ασφαλής τήρησή τ η ς προ ϋποθέτει τ η θεμελιώδη διάκριση μεταξύ της εκάστοτε γλώσσας και τ η ς μετσ -

102 102 γλώσσας όπου γίνεται λόγος γιόυτήν (δες Κ.Ν. Πετρσπούλοu, "Μια πρώιμος θέ σις περί μετσγλώσσης", Πορνσσσότ; ΙΖ' 3 (1975) 3-18), Δεν είναι τυχαία ότι η θεμελιώδης διάκριση είναι άρρηκτα συνδεδεμένη με το έργο του Alfred Tarski ("Der Wahrheitsbegriff in den formaiisierten Sprachen", Studia PhiIosophica 1 (1936) ' αγγλική μετάφρασηj.h. Woodger, "Πιε Concept of Truth in Fonnalized Lanjuages", Logic, Semantics, Metamathernatics (LSM), Clarendon Press, Oxford 1956, ) και ότι η παρούσα διάκριση διατυπώθηκε από τον Lukasiewicz ("Philosophische Bemerkungen ειι mehrwertigen' Systemen des Aussagenkalkuls", Comptes rendus des seances de Ja Soc iete des Sciences et des Lettres de Varsovie (CSV) Classe ΙΙ/ 23 (1930) 51 Π σγγλική μετάφραση Η, Weber, "Philosophical Remarks ση Many~valued Syst enls of Ρτοροείτίοηεί Logic", ΡΙ 40-65): δες την από κοινού ανακοίνωσή τους "Untersuchungen ίiber den Aussagenkalkus" (CSV CIasse ΠΙ 23 ( ' σγγλική μετάφραση J.H. Woodger, "In vestigations ίπιο the Sent ential Calcusus", LSM 38~59). Δεδομένης μιας γλώσσας για την οποία ισχύουν και οι δύο, η αρχή της δισθενείας οφορό κάθε πρόταση της γλώσσας: μπορούμε και πρέπει να αποδώσουμε σε οποιαδήποτε πρόταση μία και μόνο μία από δύο μονάχα τιμέτ; αληθείας, τις κλασσικές δηλαδή τιμέο "αλήθεια" και "ψεύδος" - κάθε πρόταση είναι ή αληθής ή ψευδής. Ο νόμος του αποκλειομένου τρίτου σφορά ορισμένα ζεύγη ηροτάσεων-η λογική διάζευξη δύο αντιφατικών προτάσεων δεν είναι μόνο καλά σχηματισμένη έκφραοη της γλώσσας - κάθε τυπική διατύπωση της μορφής "ρν ή ρ" (ή της αντίστοιχής της στην εκάστοτε γλώσσα) αποτελεί θεώρημα (ή αξίωμά) της. Η σοβαρή αυτή κατάκτηση της πολωνικής αναλυτικής σχολής απε τέλεσε την εστία των ωρίμων συζητήσεων για τη φύση, τα όρια και τα εχέγγυα του ρεαλισμού που οφείλουμε στο έργο του MicIlael DuJnmett. (Δες την ανακοίνωση του Π. Τσελεμάνη, "Προοιιτικέο του ρεαλισμού", στα υπό εκτύπωση Πρακτικά του Γ' Πανελληνίου Συνεδρίου Φιλοσοφίας, ιδιαίτερα σημ. 63), Θα μπορούσε ό μως να διερωτηθεί κφνείτ; αν όντως πρόκειται για διαφορά που οφείλει να λάβει σοβαρά υπόψη του και ο μελετητή; του ΠερΙ έρμηνείας 9 (ο οποίος μπορεί στο κάτω -κάτω να μην είναι πρόθυμος να προσεγγίσει το κεφάλαιο αναλυτικά). Η α πάντησή μας είναι απερίφραστα "ναι": δες την εξαίρετη μονογραφία της Dorothea Frcd e, Aristoteles und dise Seeschlacht. Das Problem der Contingentia Futura Ι» De lnterpretatione 9 (Vandenhoeck and Ruprecht, Goettingen 1970) και το άρθρο της "Οηιηε quod est quando est necesse est εεεε", Archive fίίγ Geschichte der Philosσphie Προτιμούμε παρακάτω τον όρο "μελλοντική δηλωτική πρόταση" για λόγους καθαρά υφολογικούς. 12. Τον όρο "δηλωτική πρόταση" χρησιμοποιούμε με την έννοια όχι του αγγλικού "statement" (για τον οποίο προτιμότερος ο όρος "δήλωση", αλλά του "declarative scnt cncc" ο οποίος ισοδυναμεί (για τους σκοπούς αυτής της ανακοίνωσης) με τον αριστοτελικό όρο «άποφαντικός λόγος». Το όλο ζήτημα ΤΓ,1ς σχετικής ορολογίας απαιτεί ι δ ια ίτ ε ρ η πραγμάτευση: προς το παρόν υπάρχει μόνο το "Σημείωμα πάνω σε τρεις προβληματικούς όρους" του Π. Καλλιγά (Δε υκαλ ίων 31 (1980) ).

103 Υπό την κλασσική έwοια των όρων : η τιμή "ψεύδος" αποτε λ εί τ ελικά τη σ η μασιολογική έκφραση τ η ς εννοίας του "αναληθούο". 14. Και οι άλλο ι είναι: η ικανο ποιητική υπεράσπισή τους όμως είνα ι ανέφι κτ η στα πλαίσια του ηαρόντοο. 15. Την αίσθηση από την οποία αυτή πηγάζει εκφράζει χαρακ τηριστι κά η ρήση το υ Κικέρωνα: "eam plagam [sc. negare omnern enuntiationem aut veram esse aut falsam] potiu s accipiam quarn fato omnla fieri comprobem; i11a enlm sen tentia aliquid habe t disputationis, haec vero ποπ est tol erabilis" (De Fato Χ. 21). Μεταξύ των συγχρόνων υποστηρικτών τ ης συγκαταλέγονται και οι C.A. Baylis, "Ατε Som e Propo sitions neither True αοτ Ρείεε?", Philosophy of Science 3 (1936) , 1.Μ. Bochenski, Foπnale Lσgik (A1ber,Fre iburg 1956' αγγλική μετσφραση 1. Thomas,A History of Foπn a 1 Logic (Indiana UniversIty Press, Notre Πεηιε ] 96 1) 62-63) 73-74, κα ι AncIent Forma1 Logic (AFL) (North-Hol1and, AmsterdanJ 1957) 4 ], R.D. Brad 1ey, "Must the Future Β ο What Ιι ί' Going ο! Be?", Mind 68 (Μ) (1959) (ανατύπωση ΡΤ 232-5]), S.M. Cahn, Fate, Logic and Time (FLT) (Yale UnIversIty Press, New Haven 1967) 24-47, Α Dickason, 'Άrί st οtle, the Sea Fight, and the Οίουιί", Joum a! of the History of Ph ilosophy ]4 (19 76) 11 22,1. Duήng, Aristo teles. Darst elluπg und Interpretation seines I?enken s (Winter, Heidelb erg 1966) 68-69, Α. Edel, Aristotl e and His Philosophy (Univ ersity of North Caro lina Press, Chapel Η ίl1 1982) , S. Haack, DevIant Logic. Βοοιο Phi1osophica11ssues (C.υ.Ρ., Cambridge 1974) 73-90, L.D. Harris, "SolvIng th e 'Nava1Βετηε' ;' Procc edings of the ArIstote1ian SocIety 78 ( ) 45-6!, Α.Η. IhrIg, "Remarks οη Logical NecessIty and Future Contingencies", Μ 74 (1965) , Ι. King-Far]ow, "Sea-fights without Tears", Α 19 ( ) 36-42, W. and Μ. Κη Μ! Ο, The Ιι ενείορωεαι of Logic (συ.ρ.,οχ fοrd 197] 5) 46-54, L. Linsky, "Professor Donald Williams ωι Aristot1e". PR 63 (1954) 250-2, J.R. Luca s, The Freedom of th e Wi1l (συ.ρ., Oxford 1970) 67-70, Α.Ν. Prior, "Three-Va1ued Logic and Future Contingents", PQ 3 (195 3) κσ ι Foπna1 Logic (Ο.υ.Ρ., Oxford ) , W.D. Ro", ArIstotle (Mct huen, Lond on ) 80, Ι.Τ. Sau nders, "Α Sea Fight Tomorrow?", PR 67 (195 8) , R. Sorabji, Nece ssity, Cause and Βίεηι ε. Perspect ives σ η AristotIe's Theory (Duck\vorth, Ιωκίο» 1980) , R. Γε ν Ιοτ, "Πιο ProblenJ of Future Contingencies", PR 66 (1 95 7) 1 28 (ανατ ύπωσ η με τίτλο "Ασ ετοτ ίο'ε Doc trlne o f Future Conttngen cies" στ η συλλογή J.P. Αυιο» and G.L. Kustas (eds.), Essays in Anclent Greek Philosoph y (State Uniνersity of Ν e ν,ι Yo rk Press, Albany 197 1) ), D.C. WillianJs, "Th e Sea Figllt Τ οηιοrr Ο W" (στ η σ υλλογή P.Henle, H.M.Kal1en and S.K. langer (eds.), Structurc, Method and Meaning. Essays ίη Honor o f Henry Μ. Sheffer (Lib eral Art s Press, New York 1951) ' ανατύπωση στ η συ λλογή των δο κιμίων του Principles of EmpiricaI ReaIisnl. Philo sop)lica! Essays (Tho nlas, Springfie1d 1966) ) κα ι "Professor Linsky οη Aristot1e",PR 73 (195 4) Ας σημειωθεί ότι η ομοφωνία το υ ς αυ τ ή δεν επεκτ είνετ α ι και στην ανάλυση τ ης επιχειρηματολογίας που συνήθως θε ωρ είται ό τι συ νοδ εύ ε ι την αριστοτελ ικ ή απ όρ ριψ η τ ης αρχ ή ς τη ς δισθενε ίας - και πολλώ μάλλον στ η ν απ ο δ οχή της ο ρ θότ η τά ς τ η ς. 16. "Locus classicus: Lukasiewicz", ΡΙ 4Q.65 (δες σημ. 10). Το καλύ τ ε ρ ο ε ισα

104 104 γωγικά ε γχειρίδιο εξακολουθεί να είνα ι το βιβ λίο τ ο υ Ν. Rescher, Many-valued 1..0 gic (McCra w-hill 1969). Δες και 5. Haack, Ph ilo sα ph y of Logics (C.u.P., Cambridge 1978) Lukasiew icz, ό. η. και Aristotle's Sy llogistic [rom the Standpoint of Mod ern FormaI Logics (Α5' (Ο. U.P., Oxrord 19572) Η εν τ ύπωαη ό τι στο OD ο Ευkasiewicz "[ανέλαβε το ] έ ργο... της ανα τ ροπ ής τη ς λογ ικής αρχής τ η ς α πο κλ είσεως τ ου μέσου ή τ ρ ίτο υ " (ΑΖΜ 33 ) αποτ ε λεί παρεξήγησ η. Όταν γρ άφει, α ναφ ε ρόμενος στο επ ιχείρ η μα εκ τ η ς μ ελλ ο ντ ι κ ής αληθείας, "[t ]he thesis of deterrninism has been pro ved by dedu cing Ι! Ιτοηι the pτin cip le ο ί the excluded midd le" ( ΡL 27), η όλη δ ο μ ή του επ ιχ ει ρή μ α το ς καθ ιστά σοφές τα π ό σο α π αραί τη τη είνα ι η α ρ χ ή της δισθενε ίας - ό πως ο ίδιος ο Lukasiewicz τ ο ν ίζε ι στ η συνέχ εια, "Aristotle's reasoning does π01 und eτmίn e 50 much the principle o f the excluded filidd le as... τ ί ι ε prίnc ip l e o r bivalence" ( Ρ L 36. ηρ βλ. 53). 18. Ryle, ό.n J. L Ack rill, Arist otle' s Categories and De Int erpret atio ne (ACDI) (ου. Ρ., Oxford 1963) κο ι Aristotle th e Ph ilo sαph er (ο. U.P., 1981) G. Patzig. Die Aristoteli sche Syllogistik (Vandenhoeck and Ruprecht, Goetti n gen αγ γλική μετάφρασ η J. Baarnes, Aristo tle's Theo ry o F the SyllOgiSnl (Reidel, Dordr echt 1968) 24-25) Ammonii in Aristot ejis De Interpretatione co mmentarius, Comm entaria ίη Α ristotelem Graeca ed ita co nsilio et atictoritate Academiae Litterarum Regiae Borussicae (C!AG) IV.v,edidit Α. Busse (R eimer, Berlin 1897) , , Ι 55.8' Anicii Manlii Severini Boetii Commenta rii ίπ Iibrum Aristot elis Π ερί ε ρ μη ν ε ία ς, recensuit C. Meiser (Teubner, Leipzig ) Ι , , ' Il , , , , ], F. Ζίηι ηι ετηι εηη, Α ι-ρεπώί'ε Commentary and SIlort Treatise ο η Aristot lc's De Ι η τ οηπε τ ε tione (ο. θ.ρ', Oxrord 198 1) , , , Δε ς επίσης Βι ε phani Ιπ librum Aristot elis De InterpretatJo ne co mrnentarium, CIAG XVIII. Ηί, edi dit Μ. Haydu ck (Reimer, Berlίn 1885) , Simplicii Ιπ Aristotelis Categorias Com njen tar ium, ClAG ν π!, edidit C. KaIbfleisch ( Reimer, Berlin 190 7) 40 7, 12-13, C.E. Butt erworth, Averroes' Middle Commentaries οπ Aristotl e's Categories and De Interpretatione (Prince to n University Press, Prίn c eto n 1983) 142, 147 ( κα τα τοπ ισ τι κή ει κόνα των ωρίμων μεσα ιων ικών συζητήσεων παρέχ ε ι η εργα σία του C. Νο ηηοre, "Ρ ιι τιψε Con tingents'', στο συλλο γι κό έργο Ν. Kre tzmann, Α. Kenny and J. Ρ ί η borg (ed s.): The Camb ridge Hist ory of Late r Mcdieval Philosph y (C.U.P., CaJnbridgc 1982) ), Τ. Waitz, Aris!Otelis Organo n Gra ece Ι (Hahn, Leipzig 1844) , G. Grot e, Aristo tle Ι (Μuπa Υ, Lo ndo n 1872) , Ε. Zeller, Die PIlilosophic dcr Griech en ίη ihrer gesch ich t lίchc n Ent\vicklung Aristo teles und die aften Peripa tet iker (Olm s, Hildesheim σγγλ ική μετόφρααη B.F.C. Costclloe and J.H. Muirhead, Aristot le and the Earlier Peripatetics 2 vols ( Longmans, London 1897) 14 1) Γ ια άλλες αποκλίσ εις από την παρα δοσιακή ερμηνεία δες G.E. M. Ansco mbe, ''A risto tle a nd the 5ea Batt1e: Dc Interpretatio ne ChapIer ιχ " Μ 65 (1956) ' -15 (αναθεωρημένη ανατύπωση στ η συλλογή J.M.E. Mo ravcsik (ed.), Aristotle. Α Co1-

105 105 lection of CrHίca l Essay s ( Do ubleday, New York 1967 ) 15-33, όπο υ κα ι ο ι ηαρα τιομ πές ' τ ε λ ευ ταία ανατύπωση (του αρ χικο ύ κειμ ένο υ) στ η συ λλογή τ ων δοκιμίων τη ς From Parmenides Ι ο Wittgenstein. Collected Philo sophical Papers Ι (BIackweIl, Ο κ ford 1981) 44-55), Α. Becker, "Β εετ τε ίι οτ ArIstote1es die Gtilt igkeit des "TertIum π οπ datur" [ίi τ Zukunft aussagen?", Actes du Congres internation al de Philosophie scienti fique ν ι, Philosophie des Math ematiqu es (Paris 1936) , R.D. ButIer, "Aristot le' s Sea Fight and Three-va1ued Logic",P R 64 (Ι 955) , G. Fine, "Truth and Necessity Ιη De Int erpretation e 9". Histo ry o f Ph ίlo so p h y Quarterly (HPQ) 1 (Ι 984) 23-47, J. Hintikka, "The Once and Futu re Sea Figh t; Aristot1e' s Discussion ογ Futur e Con tingents in De Interpretatio ne 9", PR 73 (1964) (ανα τύπωση μ ε προσθ ή κε ς και διορθώσεις στ η σ υλλογή τ ων δοκ ιμίων του Time and Necessity. Studies ίπ Aristot1e' s Theory of ModaIity (ο. U.P., Oxford 1973) ) και Aristo tle σ η Modalit y and Determinism ( ί η collaboration wit)} U. Remes and S. Knuuttila, Acta Philosophi ca Fen nica 29 (19 77), V.R. McKim, "Ρετε ί ίε ηι and Fuιυ τε: Aristotle's Way Out", Review o f Metaphysics (RM) 25 (1972) , Ν. Rescher, " Αιι I n t eτpre t a ti o n of Aristo tle's Doctrine o f Future Con tingency and Exc luded Midd Ie", Stu dies ίn the Hi s t o τy of Arabic Logic ( University of Pittsburgh Press, Pitt sburgh 1963) 43-5\ -Ο» the Logic of Chrono1ogica1 Propositions",M 75 ( κο ι "Truth and Necessity in Tempornl Perspect ive "( Ρ Τ ), L. SpeI 1man, " Ι)! 9. Απ ExegetIca1 Sta1emate", Apeiron 14 ( 1980 ) , C. Strnng, " Α ristot1e and t he Sea B a tίie ".M 69 (1 960) , S. Wate r1ow, Passage and Possibi 1 ίι Υ. Α Stu dy of Aristotle's Moda1 Concept s (O.U.P., Oxford 1982) , Ρ. Wo1ff, "Τω ηι, Fu rurity and Contingency ", Μ 69 (1960) , M.J. White, "Aristot 1e and Temporally Relative Moda1itles". Α 39 (1979 ) και "Necessity and UnacttIaIized Possibilities ίπ Aristotle", Philosophical Studies 38 (19 80) Δ εν απορρίπτ εται λο ιπ ό ν ο ισχυ ρ ισ μός α υ τό ς για κάθε μ ελλ ο ντική δη λωτικ ή πρό ταση. Π ρ ό κ ε ιτα ι για σοβαρή δ ια φο ρά το υ Αρ ισ τοτέ λ η απ ό το ν τυπ ι κ ό ούν χρόνο υπερα σπ ισ τ ή τ ητ ελευ θερ ίας τηε βουλήσε ως. 24. Πο ια α κρ ιβ ώς είνα ι τα κα θ ', κασ ro ν; Το ερώτη μ α δ εν έχε ι τύχ ει τ η ς α πα ιτού μενης προσοχής. 25. Σ ύ μφω να με το κρι τικό υπόμνημα τ η ς έκδοσης του κ ε ιμ ένο υ α πό τον Loren ΖΟ Minio-Paluello ( Ο. U. P., Oxford 1949), η αρ μενικ ή, η λατιν ική και η α ν ών υ μ η σ υρ ιακή μ ετ ά φ ρα σ η (π α λαιότε ρ ες κά θ ε σωζ ομ έν ου ελλ ηνι κο ύ χε ιρογ ράφου ) ακο λουθούν πρωτό τ υ πο μ ε σ ύνδεσ μο δ ιαζ ε υκτικό. 26. Τη ν αρτιό τ ερ η σ ύγχρονη υπερ ά σπ ισ η και τη ς παραδοσιακ ή ς ερ μ η νε ίας κ αι τ ης ορθόδοξ ης ανόγνωοης οπο τ ελ ε ί οναμ φ ίβολο η μ ο νο γραφ ία ( δες σημ. 10) τ ητ Frede, δ ιαθ έσ ιμ η τ ώρα σ ε συντ ε τμ ημέν η κα ι σ ναθεω ρημένη μορφή και στην αγ γ λι κ ή: " Τ ηε Sea-Battle Reconsidered: Α Defence o f the TraditionaI Interprctatio n", (SBR) Oxfo rd Studi cs in Ancient Philosop hy (OSAP) 3 (Ι 98 5) Γ ια την α κρίβ εια, η αρχή α υτ ή α ποτελεί στο ιχειώδ η λογική συνέπειά τ ο υ Επ ιφα νέσ τ ερο ς αιρεσιάρχης είναι φ υ σικά η Anscom be, ό.π "Το distri bute ΟΤ π οι to distrubute, see Ills... the most import ant d e cίsi on an ίnt erpre t er has Ιο make Γο τ ArΊSto tl e" (Frede, SBR 37 ). 30. Δ ε ς. Π.Χ., Κα τη γορίαι ο 12, περ ί tρμηνείας b2 1. Πρβ λ. Lukasie-

106 106 wicz, AS 133, Kneale, ό. η Π ρ β λ. Frede, SBR Τ ο όλο χωρίο έχει ως εξ ής:«έπ ί μέν ο ύν τώ ν όντω ν και γενομένων dvdykij τήν κατάφα σι ν ή τήν άπόφα σιν άληθ;; ή ψευδή ε ίναι' κα Ι έπ ί μ έ ν τώ ν καθόλου ώς καθόλο υ άεί τήν μ έ ν ά ληθ;; τή ν δέ ψε υδή και έ πί τών καθ ' ΙK αστα~ ώσπερ είρη τa l (17 b26-28]' έπ ί δέ τώ ν καθόλου μη καθόλο υ λεχθέντων ούκ άνά γκη' είρηται δέ και περί τούτω ν [ 17b29-30 ]. - Α π ; δέ τών καθ ' έ~αστα καί μελλόντω ν ούχ όμοlω ς» (18a 28 34). 33. Π ρ ό κ ειται γ ια τ η συ ν ή θ η διαίρεση : τα δ ύο ε πιχε ιρ ή ματ α χωρ ίζε ι τ ο «Ι τι» στο 18b Το απα ρά βλ επτο σ υνίστατα ι στη ν επανάληψη τητ προ κε ί μενης: για τ ί να σ υ μ βα ίνει αυτό, αν πρόκ ε ιτα ι γ ια προ κ ε ίμ ενη ελάσσονος σ η μασίας ; 35. Δ εν ικανοποιε ί διόλου τα να τονίσε ι κανείς ότι στη δεύτερη περίπτωση το κείμενο λέε ι μ όνσν«ε Ι πάσα κατάφασις dλη θή ς ή ψευδής» :ό πω ς αντιλαμβάνονται ο Αρμ έν ιο ς κ αι ο ανών υ μος Σ ύ ρ ο ς μεταφροστήα (αν, δ η λ α δ ή, δ εν ε ίχαν μ προστά το ικ; πλ η ρέστερα ελ λην ικά χειρόγραφα), η π ρ ο κ είμ εν η σαφώς απ α ιτε ί συμπλ ή ρ ω σ η (πράγμα που ίσως εξη γεί τη μ εταξύ τουτ δ ιαφορά στη ν επιλογή του σχ ετι κού συνδέσ μο υ ) δ ε ς άλ λ ωσ τ ε κα ι τ η ν α ντ ίστο ιχ η επ ιλο γ ή το υ Αμμω νίου, CIAG Ι Υ. ν, Παρό μο ια (κα ι σ υχνά πολύ σοβαρότερα) προβλήματα αντ ιμετω πίζε ι κάθε ερμ η νε ία τ ου κεφαλαίου που έχουμε υπόψη μα ς : μ ια τέτοια επιλογή όμως παρ α μ έν ε ι σαφώς προ τιμότ ερη από την εγκατάλειψ η τ η ς σνσζήτησ η τ μιας φιλοσοφικό α υνεκ τικής ανάγνω σ ής τ ο υ. 36. Ackrill, ACDI Ackrill, ACDI Η οπο ία, επ α να λαμβά νο υμ ε, δ εν α ποτε λ ε ί τη ν ορ ιστι κ ή μ α ς άποψη: τη θεωρού με μό νον ως την πρ οτι μ ό τε ρ η απόκλ ισ η από τη ν πα ρσ δ οσ ια κ ή ερμ ηνε ία για ό ποιον εξακολουθε ί να διστάζ ει να ε π ιστρέψε ι σε κάποιαν α πό τις ο ικείες πα ρ α λ λα γές τ ης. 39. Σχεδ όν - δες Ackr ill, ACDI , Frede, SBR Δες, Π.χ., Frede, SBR 79. Απ ό κ α θα ρά τεχν ική άποψη, είναι αναντ ίρρητο ό τι η απόρριψ η τη ς αρχ ής τη ς δ ισθεν είας δεν επιβάλλει τ η ν α πόρριψ η κ αι τ ο υ νόμου του αποκλε ιο μ έ ν ο υ τ ρ ίτο υ. Δ ες Β. van Fraa ssen, "Singu1ar Term s, Truth-value Caps, and Frec Logic", JP 63 (1966) , "Presupp ositio n, Implicat ion and Se1freference", ΙΡ 65 (1968) και " Presupposit ions, Sup erν alu a t jon s, and Free Logic" (στη σ υλλογή Κ. Lam bert (ed.), The LogicaI Way of Doίn g Thίng s (Yale Un;' versity Press, New Haven 1969) ), S. McCall, "Τε ηι ρ οτε! FIux", APQ 3 (1966) κ α ι 'Ά Non-classical Th eory or Truth, with an Applicat ion Ι ο Intu it ionisrn", APQ 7 ( Ι 970) Το ζήτ η μα οφορό καταρχ ήν τ ο αν κα ι μέχρ ι πο ία υ σημε ίο υ μπορούσε ο Αριστοτέλης να π ρ ο β εί στ η δ ιάκριση μεταξύ των δύο κα ι να την τ η ρ ή σε ι ικ α νοπο ιητικά. Τ α κ είμενά τ ο υ πα ρ έχ ου ν επα ρκείς εν δ είξε ις ότι προ έβ η στη δ ιάκ ρ ιση, τ η ν οπ ο ία πισ τε ύου μ ε ότι μπορο ύσε να τ η ρ ή σ ει σ υ στη ματικ ά. Δ ε ν ε ί μα στε ό μως δ ιόλου β έβα ιοι ότι μπορούσε και να την εκμ ετα λλε υθεί φ ι λοσοφι κά - να προβεί δηλσδή σε κ ιν ήσε ι ς ανάλο γε ς του νa n Fraasen. (Ας σημε ιωθεί ότι η λε γ ό μ ε

107 107 νη "αριστοτελική" λογική (που τελικά αποτελεί αναγεννησιακή ηαραφθορό τη; λογικής του Αριστοτέλη) πάσχει στο σημείο αυτό από σοβαρή σύγχυση. Η αρχή τηο δισθενείας και ο νόμος του αποκλειομένου τρίτου συμφύρονται ήδη στο κλασσικό εγχειρίδιο το υ Wolff, Philo sophia Prima sive Ontologia (Olms, Hildesl1eim 1974) 53 36,σε συγγράμματα που είχαν W. Hami1ton-. Lectures ση Metaphysics and Logic ΙΙ (Gou1d and Ηαοοία, Boston 1873) V. χνί 59-60) ή έχουν (J.S. ΜίΙΙ, Α Systern of Logic Ratiocinative and Inductive (University oftoronto Press, Toronto 1973) ΙΙ. vii 5, ) αξιόλογο κύρος, και, όηωο είναι εηόμενο, στη νεοελληνική βιβλιογραφία (δες, Π.χ., Βορέα, ό.η, 89 90). 41. Δες C. Kirwan, Aristot1e's Metaphysics Books Γ, Δ, Ε (ο. U.P., Oxford Ι 97 Ι) , Kneal e, ό.η, 46. Πρβλ.'Α ναλυτικων προτέρωνα46.51 b39 40, Ά ναλυτικων ύστέρων ΑΙ. 71aI3-14, 4 73b23, a30, b1, Τοπικών Z6.143b15 16, Φυσικης άκραάσεως Z5.235b15-16, των μετά τά φυσικά b Την αποδοχή της αρχής του αποκλειομένου τρίτου συνεπάγεται και το 19 a32:«γενέσθαι μένται ii μή γενέσθαι άναγκαίαν».(πρβλ. και 21 b Δες Α.Ν. Prior, -Ιτ Was Ιο Β ε" (Ρ.Τ. Geach and A.J.P. Kenny (eds.), Papers in Logic a1d Ethics (Duckworth, London 1976) ) 99-- Ι W.v.o. Quin e, "Οα a So-cal1ed Paradox", Μ 62 (1953) 65-7' τελευταία ανα τύπωση ωο "Οη a Suppo sed Antinomy" στη συλλογή των δοκιμί ων του Τικ Ways of Paradox and Other Essays (Harvard University Press, 19762) ) (,5' πρβλ. Cicero, De Fato χνί Quine, ό.π. 65. Ο Αριστοτέλης μπήκε στη συζήτηση με το άρθρο του Ρ. Weiss, "Th e Prediction Ρεηισοκ", Μ 61 (1952) , Και οι μεγαλύτεροι ακόμη φιλόσοφοι μπορούν να κάνουν λάθη τα οποία θα μπορούσαν εύκολα να είχαν αποφύγει: δεν επιτρέπεται η αποφυγή της εηιοήμαν σής τους (άπαξ και δεν υπάρχει κίνδυ νος αναχρονισμού: δες Frede, SBR ). 47. Πρβλ. Ackril1, ACDI Ήδη ο Πορφύριος θεωρεί αυτονόητο ότι δεν πρόκειται για τ ίπ ο τε λιγότερο από την εκ μέρους του Αριστοτέλη αποδοχή τηο αρχής τητ; δισθενείας: ' «Πά σα γάρ πρότασις ητοι αληθή ς εστιν η ψευδής» (Ιη Aristot e1is Categorias ex positio per ίυ τοτrogationern et responsionern, CIAG IV. ί, edidit Α. Busse (ReJrner, Berlin 1887) ).Μπορεί βέβαια να επιμείνει κανείς ότι ο Αριστοτέλης δεν λέε ι στο χωρίο αυτό τίποτε περισσό τερο από το ότι κάθε κατάφαση φαίνεται πως είναι ή αληθής ή ψευδής.είναι όμως χαρακτηριστικό ότι καμμία από τ«; τέαοεριο εξηγήσεις της παρου σίας αυτού του«δοκεί» τις οποίες αναφέρε ι ο Αμμώνιος (Ιη Aristot elis Categorias cornmentarius, CIAG IV. ίν, edidit Α. Busse (Relmer, Ber1in 1895) ) δεν σφορά μελλοντικές δηλωτικές προτόσεις. (Πρβλ. και σημ. 49). 49. Δεν πρόκειται για το μόνο σχετικό χωρίο:«έπ;μόνων γάρ ToUTwv»Isc. δσων ώς κατάφασις καί απόφασις αντiκειται ]dvaykaiov αεί τό μέν άληθές τό δέ ψεύδος αύτων είναι» 50. Άλλωστε, η αριστοτελική επιλογή δεν είναι τόσο αφελής όσο θα νόμιζε κ α (Κατηγορίαι a37 b3). νείο. Χαρακτηριστικά παράλληλη τακτική ακολούθησε η αναλυτική σχολή το υ Cambridge για τον προσδιορισμό τη ς - ρ το ρο εί ι ίο η-'. Δες Β. Russel1, The PrincipIes of Mathernatics (George AlIen and Unwin, Lond on 1903) 15, G.E. Moorc, Somc

108 108 Main Problems of Philosophy (George Allen and Unwin, London 1953) 63, F.P. Rarnsey, "Ρεοτε and Propositions" (στη συλλογή των δοκιμίων του The Ροψηαεtions of Mathematlcs and other Logical Essays, ed. by R.B. Braitllwalte (Rout1edge and Kegan Paul, London 1931) , 142' η συλλογή επανακυκλοφόρησε με τιροσθαφαιρέσεκωτ; Foundations. Essays ίη PhilosopJ1Y, LogIc, Mathematics and Ε conomics, ed. by D.H. Mellor (Routledge and Kegan Paul, London.1978) 40-57) 44, C.D. Broad, Examinalion of McTaggart's Philosophy 1 (C.U.P., Cambridg e 1933) Kneale, ό.η Πολλά εξαρτώνται φυσικά από το πώς ακριβώς αντιλαμβάνεται κανείς εδώ το περιεχόμενο του όρου "necessitation". 53. Ackrill, ACDl Χαρακτηριστικό παράδειγμα αποτελεί φυσικά η περίπτωση του Lukasiewicz (OD 37). 55. Είναι σαφέε ότι το επίρρημα δεν έχει χαρακτήρα χρονικό σε άλλα σημεία του ΠερΙ έρμηνείας: δτο 1. 16a8, 10, 5. 17a Για το όλο κεφάλαιο δες Η.Η Joachim, Aristotle ωι Οοπιηη-το-Βε and Passing-Away, Α Revised Text with Introduction and Cornrnentary (CIarendon Press, Oxford 1922) , C.J.F. Wi1liams, Arlstotle's De GeneratIone ο Ι Οοσαρϋουε (Ο.υ.Ρ., Oxford 1982) Και για μια διαφορετική εκτίμηση τητ; σχέσηο του με την παρούσα συζήτηση, Frede, SBR Σσφέτ; από τον καιρό του Αμμωνίου, ClAG 1V. ν κε. Πρβλ. Κατηγο ριαι b Αρκεί βέβαια να αρνηθεί κανείς εν συνεχεία και την τιμή "ψεύδοτ;". 59. Ackrill, ACDlI37. 60, Πρβλ. Βοcheήskί, AFL 41. Το επιχείρημα δεν είναι καθαρά φιλολογικό: δα; αημ Για τον όρο δες Ackrill, ACDI , Το σχετικό χωρίο χρειάζεται προσοχή:«δπερ συμβαίνει έπί τοίς μή άεί ούσιν ή μή άει μή ούσ/ν' τούτων γάρ άνάγκη μέν θάτερον μάριον τής άντιφάσεως άληθές είναι ή ψεύδος, ού μέντο/ τάδε ή τάδε άλλ ' δπάτερ' έτυχεν, και μάλλον μέν άληθή τήν έτέραν, ού μέντο/ ήδη άληθή ή ψευδή» (19a35 39). Ο Αριατοτέλης φοίνετοι να έχει κατά νουν προτάσεις που μπορούν να χρησιμοποιηθούν σε περισσότερες από μία περιπτώσεις, όπως η πρόταση "θα βρέξει στην Οξφόρδη τ η ν επόμενη Πρωτομαγιά", και διακρίνει το ότι αψτέτ μπορεί να είναι αληθείς αυχνά ή (όπως συμβαίνει με το παράδειγμα αυτό) κατά κανόνα, από το ότι είναι αληθείς ή ψευδείς σε μια συγκεκριμένη περίπτωση: μπορούμε να πούμε τώρα ότι η πρόταση είναι συνήθως αληθής ή συχνότερα αληθής παρά ψευδής, όχι όμως ότι το ότι στην προκείμενη περίπτωση αυτή είναι αληθής - ή το ότι αυτή είναι ψευδής - ε ίναι ήδη καθορισμέ νο. 63. Δες Τοπ/κών Β b Είναι λοιπόν εσφαλμένο να χαρακτηρίζονται οι νραμμέο αψτέτ; ως "τσ λόγια {με τα οποία] ο Αριστοτέλης περιέγραψε τη μοιρολατρική στάση απέναντι στα πράγματα του κόσμου" (ΑΖΜ 14-15). Και μόνο σύγχυση προκαλεί η διατύπωση ό τι στο σημείο αυτό ''Ο Αριστοτέλης υποστηρίζει ότι η διαζευκτική πρόταση "μια

109 109 ναυμαχία είτ ε θα γίνει α ύριο, είτε δεν θα γίνε ι" είναι κa τόνάγ κην αληθή ς σ ή μερα που δ ια τυπ ών ε τ αι και, σ υνεπώς, ο μ ο ιρ ο λα τρ ι κός ισχ υρ ισμ ό ς είναι νό μ ιμοι;" (ΑΖ Μ 34). Φυσικά κ αι το υ πο στ η ρίζ ε ι α υ τό ο Αρ ιστ ο τ έλ η ς - δεν συνεπάγεται όμως την όποια νομιμότ ητ α του ό ποιου μοιροκρατικού ισχυρισμού, ο ύτε δείχνε ι ότι ο Α ρι στοτέλης νόμ ιζε - εσφαλμένα - ότι την σ υ ν επ άγ ετ αι 65. "UnfortunateJy, th e last part of οιιτ chapter presents us with as many difficulties as the first one, 50 we cannot expect absolute certainty but wi1l, again, have to be satisfίed with a high degree of plausi bhity" (Frede, SBR 68). Ο χώρος δεν επ ι τρέπε ι την ε κτενή συζ ήτηση τ ην οπο ία απα ιτε ί το χωρίο. 66. CIAG ΙΥ. ν ] (Ο Μ. Lowe, "Ατ ίετοτ ίε ωι the Sea-BattI e: a clarifίcation", Α 40 (1980) 55-59, θεωρεί τη λ ύσ η του Αμ μωνίου ωο μισ σπό τκ; ολιγότερο ι καν οπ οι η τικ έ ς ). 67. Ο Αμμώνιος αντιμετωπίζει την α δ υ να μ ία αυτή ε παναδ ιατ υπώνοντας (κατά τη γνώμη τ ο υ ) τ ην υποτιθέμενη παρατήρηση το υ 19a 23-27: η δ ιάζευξη είνα ι αναγκ αία άπλώς~αλλά τα μ έλ η τη; ε ίνα ι "αναγκαία όταν ισχύο υν" ( κ ε. ). Η κ ίν η σ η αυτή είναι βέβαια παρεμφερής με αυτή που τελ ικά πραγματοποιείτα ι στο παρόν κε ίμενο: η περ ιν ραφή όμω ς της κ ύ ρια ς αριστο τελικής απάντησης στον μοιροκράτ η που πα ρ έχ ε ι ο Α μμώνιος, παρα μένε ι έκθετη στην αντίρρηση που πρόκε ιται να ακο λο υθήσει. 68. Τ ην ερ μηνε ία αυ τή υπο στ η ρ ίζ ε ι ο C.J.F. Williams, "What 15, Necessari1y 15, When Ιι 15", Α 40 (1980) Η φρόση α υτ ή δεν υ πά ρ χε ι στο αρχα ιότερο ελληνικό χειρόγραφο (Ambrosianus L93) - κανείς όμως δεν προκρίνει τ ον οβελ ισμό τ η ς. 70. Π ο ια σκ ριβώτ; ε ίναι η προέλευση σψ τήτ της μοιροκρατική; εηιχειρηματολογίας; Κ α ι μόνο η έκθεση των λόγων βάσε ι των οποίων μπορεί να υποστηρ ιχθεί εί τε ότι πρόκει ται για ένα συγ κεκρ ιμένο φιλόσοφο σαν τον Δ ιό δωρο Κρ όν ο είτε ότι πρόκειται για συλλογ ιστική του ίδιο υ του Αρ ισ τοτέλη, α παιτεί ξεχωρ ιστό δημοσίευμα. 71." Οπως παραδέχεται κα ι ο ίδιος ο Wil1iams, ό. π Γ ια μ ια εκλεπτυσμένη κατανόησ η σ τ α πλαίσια της π α ρα δ ο σια κ ή ς ερμηνείας δες Frede, SBR Το επιχε ίρ ημα δεν ε ίνα ι βέβαια το υ Αρ ιστοτέλη, αλλά του διαλεκτικού μοιροκρά τ η - αν όμως ο Αρ ιστοτέλ ης έχει σκο πό να παρο υσ ιάσει τον μοιροκράτη ως υποπίπτοντα στον εν λόγω παραλογ ισμό, η λύση που ο ί δ ι ο τ; υιοθε τε ί θα έπρεπε να περιορίζεται στην άνευ περιστροφών επισήμανση του παραλογισμού : οπότε η λύση πο υ εκτίθετα ι στο 19a23-27 δεν θα έπα ιζε κα ι πάλι τον παραμικρό ρόλο στην ό λη επ ιχειρηματολογία τ ο υ Αρ ιστοτέλη. 74. Προοπ τική τ όσο λιγό τ ερο ελκ υστική, όσο π ερ ισσό τ ε ρ η αίσθηση έχει κανείς τ η ς διαφοράς π ο υ υπάρχε ι μεταξύ του νόμου του αποκλειομένου τρ ίτου κα ι τ ης αρχή ς τ ης δισθενε ίας (δες σημ. 10). Ας σ ημε ιωθεί επί τη ευκαιρία ότι φυσικά κα ι μπορε ί να διεξαχθ εί σ οβαρή μοιροκρατική σ υζήτηση χωρί ς ρη τή διάκρισή τους (αν δηλαδ ή χρησιμοπο ιεί κα νε ίς, ό πω ς ενίο τε ο Τay l or (δες σημ. 5), το όνομα τ ο υ νό μου με το π εριεχόμενο τ η ς αρχ ής) - μέχρις όμως ενότ; ορισμένο υ ση μείου: είναι χαρακτ ηρ ιστι κό το γεγονός ό τι ο Cahn δεν κάνε ι μεν λόγο περί δισθε νείας, υηο -

110 110 χρεώνεται όμως τελ ικά να διακρίνει μεταξύ "analytic law of excluded middle" κα ι "syntheti c law of excluded tn idd1e" (FLT ' η ποράλλ ηλη "διάκριση" του Cahn μεταξύ "Every proposition must bc eit her true, στ if αοτ tru e, then false" κ αι "Ενετγ proposition must be either true οτ false" καθ ιστά απ ίθανο να πρόκειται για απλή δισφορά ορολογίας). 75. Ως κύριο μοιροκρα τικό επιχείρημα πρέπει να θεωρηθεί αυτή η πρόταση (18 a 39-b3). κοι όχ ι η προηγούμενη (18a35-39). διότι η τελε υταία δεν οδηγεί στο μ ο ι ροκρατικό συμπέρασμα, εκτός αν, κα ι πάλι, προσθέσουμε τη συναγωγή τη; "κατ' ανάγκην Ρ ή κο τα ν ό ν κ η ν Ρ" από την "κατανάγκην: Ρ ή ρ" (πρβλ. σημ. 73). 76. Σχε τικά με την ιδέα αυτή για τ η λεγόμενη "σνανκαιότητσ του ηαρόντοτ;", δες Ν. Deney r, Tim e, Action, and Necessity. Α Ρωο ί of Free Will (Duckworth. London 1981) 42-46, G.H νοώ Wright, "Οπυι ε quod est quando est necesse est εε εε ", Truth, Know ledge and Moda1ity. Philosophical Papers ΠΙ (ΤΚΜ) (Blackwell. Oxford 1984) 72-85, C. Kίr wan. "Aristot1e οη the Necessit y of tlw Present", OSAP 4 (1986). Α F estschrίft for Ι.Ι. Ackrill ed. by Μ. Woods, Όχι μό νο ο διαλεκ τικός μ ο ι ρ ο κ ρ ά τ η ο. 78. Δεν αγνοεί λο ιπόν ο Αρ ιστοτέλητ; το "βουλεόεσθαι" : αντιλαμβάνε ται όμως ότι τα επ ιχειρήματα γ ια την αντιμετώπιση το υ όποιου ντετερμιν ιστή ή μφ ιρ φ κρά τ η μπορε ί να τα προσπορ ισθε ί μ ό ν ον από άλλες η ε ρ ιοχ έσ. 79. Ο Αρ ιστοτέλης δεν νοηματοδοτεί μ ε πλήρη συνέ πεια τους τρο π ικούς όρους π ο υ χρησ ιμοποιεί στο κεφάλαιο αυ τό (δες Ackrill, ACDI , 136). Η ευκολία με την οποία πα ραφράζε ι ή επεξηγε ί το "κάθε τι σ υμβαίνει κατ 'ανάγκην" με το "τίπο τε δεν συμβαίν ε ι σ υμπτωματικά ή κατά τύχην" ( 18b6-7, 14-16, 19a 18-19) απο τελεί τη μ εγαλ ύ τ ε ρ η δ υσκολία γ ια την ανάγνωση του «άναγκαίος» ωο "πέραν τη; δυνάμεως εηιρροήο μστ;" η δ υ σ κολ ία όμως π α ραμ έν ε ι και αν ακόμη θεωρήσο υμε ότι η εν λόγω αναγκα ιότητα είναι λογική αναγκαιότητα. Ισως να θεωρο ύσε κανε ίο ότι το "όλα συμβαίνουν εξ ανάγκης" ε ισάγε ι στο σ η μείο αυτό καθολικό α ιτιώδη ντετερμ ινισμό' τίποτε όμως στο 18a34-b9 ή στο 18b9-16 δεν μπο ρεί να εκληφθεί ως κάτι σχετικό με κάποιο επιχε ίρημα γ ια μια τέτο ια μο ρφή ντετε ρμ ινισμού - ούτε μπορ ε ί η απάντη ση του Αριστοτέλ η να θεωρ ηθεί κατευθυνόμενη εναντίον ενός τ έ το ιου ισχ υ ρ ισμο ύ. 80. Πρό κε ιτα ι για μ ια συγκεκριμένη λευκή σελίδα, τ η ν ο ποία υπο τ ίθεται πως έ χε ι μπροστά του ο αναγνώστης του παρόντος. 81. Το επιχείρη μα αυτό αναπτύσσεται ( κα ι γίνεται αποδε κτό) στο "lt was to αε" του Prior (δετ; ση μ Δε ν επιδ ιώκουμε λο ιπόν να κρατήσουμε τ ην έννοια της α ιτιότητας έξω από τ η συ ζήτηση : το άρθρο όμως του M.J. White, "Fatalism and Causa1 Determinism: an Aristotelian essay", PQ 31 ( 1981) , δεν προχωρεί σε πραγματικά ενδισ φέροψσεο λ επτο μέρειες - και άρθρα όπως του Τ, V. Πριοη, "Πι ε Prίncip1 e of Εκclused Midd1e and Causa1ity: Aristotle' s Mor e Complete Rep1y to the Determinist", HPQ 4 (1987) , μόνον αρνητικά οψνεισφέρουν στη διερεύvηαη της εξα ιρετικά σημαντικής αυτής πτυχής του όλου θέματος. 83. Γ ια μια παρόμοια στάση δες D. Lewis, tf Πιε Paradoxes oftime Trave1", APQ 13 (Ι 976) ' τελευταία ανατ ύπωση στη συλλογή των δοκιμ ίω ν του Philoso-

111 111 phica! Papers II (ο. U.P., Oxford 1986 ) ) Δες Β. Taylor, Modes of Occurrence. V'erbs, Adverbs and Evcnts (BIackwell, OxFord 1985) Ο ε ν λ όγ ω χαρακτηρισμό ς απα ιτ ε ί όχι μόνο περαιτέρω επεξ εργασία της προσέγ γισης αυτή; αλλά και σοβαρή διεύρυνσή τη τ. 85. Δες Μ. Dnmmett, "ReaHsm", SyntM se 52 (1982) κ εί μ ενο που η ε ριέχει και συζήτ ησ η περί μελλοντικών δη λωτικών πρ ο τάσεων (85-89). 86. AS Taylor, Met (Η ιστορία αυτή τ ο υ Osmo α πουσιάζει από τ ην πρώτ η έ κ δοση τ ο υ βιβλίου - δες σημ. 5). Από τις α ρχικές (και ως επί το πλείστον όχι και τόσο αποτελεσματικέ ς) αντιδράσεις στην επιχειρηματολογία του Taylor, ασφα λώς ξεχωρίζου ν εκ είνες rwvr. Albritton, " Ρτεεε η τ Truth and Future Contingency", PR 66 (19 57) και S. Calln, "Fatalistic Argum ents", JP 6 1 ( ] 964) (σε αναθεωρημέν η μορφή στ ο FLT ) ' γ ια ένα κατάλο γο των υ πολ οίπων δες Cahn, FLT 89 σ η μ. 8. Για π ιο ηοόσφα τ το ε κ τι μ ήσε ις δες R. Bertol et, "The Fata Ι ίοιη of 'Diodorus Cronus' '',A 39 (]979) , Ι). Holdcroft, "Escaping Taylor ' s Ρ ετ ε". R atίο ] 5 (1 973 ) , Μ. Nay]or; - Ρ ειείί εηι and Τίηιεί ε εε Τωιίι'ηστη συλ λ ο γ ή Ρ. van Inwagen (ed.), Tirne and Cause. Essays Present ed Ι ο Ricl1ard Tay I oγ (TC) ( Reide], Dord recht 1980) 49-65, W.L. Row e, "Ρε ίείεηι and Ττυι ίι '', SoutI lern Journal of Ρh ί]ο SΟΡh Υ ] 8 (1980) 2 ]3-] 9, R. Sega], " F at alί sm ", Ρa c ίf ί c Ρ ωί ο εο ρ.υcal Quarterly 62 (198]) , L. Spellman, " Fοrth cο mίηg Sea Fighl s: Whal Theory of Τ ίηι ε? ", New Scho]astlcism 55 (] 98]) 52-68, Ι. T halberg, "Fata!ism Toward Past and Future", TC , J.E. Tomb erlin, "Πι ε Sea BattIe To morrow and Fata!ism", Philosophy and Phenomeno]ogica] Research 3] ( ) Anscombe, ό. π, νοη Wright, "Γίηι ε, Truth and Necessity" (στη σ υλλο γή C. Diamond and J. Teichman (eds.), Intent ion and IntentionaIity. Essays in Honou r ofg.e.m. Anscombe (Cornell University Press, Ithaca 1979) ) κ α ι "D e t erιη ίηίsm and Ε ιιture Truth" (ΤΚΜ 1-13) 10-". 90. Δες L. Wίttg en st ein, Tractatus Logico-Philoso phicus ( Ro ut1edge and Kegan Paul, London 1961 ' ελληνικ ή μετά φ ρ α σ η Θ. Κιτσόπο υλσ υ, Παηαζήσηο, Αθήνα 1975) (Το εξαιρετικά σημαντικό α υτό χωρίο, επ ιδ έχεται και άλλε ς ερ μ η ν είες από αυτήν που έχουμε κατά νουν). 91. Πρβλ. Anscom be, ό.η. 31.

112

113 Α Ρ Η Ν. Π Ο Υ Λ Ι Α Ν Ο Υ Ο ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΗΣ ΑΝΘΡΩΠΟΛΟΓΟΣ Ο Αριστοτέλη; είναι περισσότ ερο γνωστός στην Ελλάδα και γενικώτερα στη Δύση ως φιλόσσφσς παρό ως βιολόγοτ -ζωολόνοτ; που πρώτος διατύπωσε τη θεωρία της εξέλιξης των ειδών, 2400 χρόνια περίπου πριν από τον Δαρβίνο. Οι σπουδές του γύρω από όλα τα φαινόμενα της φύσης τον οδήγησαν σε γενικεύσειςφιλοσοφικές, οι οποίες πολλές φορές παρερμηνεύτηκαν,ιδιαίτερα στην περίοδο της Αναγέννησης. Τα σημεία των θεωριών του που έμειναν πιο δυσνόητα, είτε από κακή μετάφραση στα λατινικά, είτε από έλλειψη ολο κληρωμένης βιβλιογραφίας, το Ι' κ μ ετα λλε ύ τ η κε η ΡωμαιοκαθολικήΘεολογία για να μας δώσει τ η ν εικόνα ενός Αριστοτέλη-θεολόγουπου της χρειαζόταν, γιατί ο Αριστοτέλης διατήρησε τη φήμη το υ πιο μεγόλου πανεπιστήμονα-φιλόσοφοu διό μέσου των αιώνων. Τον 190 αιώνα αρχίζει μια νέα προσέγγιση στη μελέτη της Αριστοτ ελικής σκέψης (Βερολίνο, 1831 κλττ.), που ολοκληρώνεται τον 20ό αιώνα με την σναγνώριοή του και ως πατέρα της Ανθρωπολογίας (Ι. Ι. Ρογκίνσκυ, Μόσχα, 1956). Ο Αριστοτέλης ως βιολόγος-ανθρωπολόγος στην Ελλόδα "ξεθαύεται" πλέον οριστικά με τις ανασκαφέτ; μας στο σπήλαιο Πετραλώνων Χαλκιδικής τις δεκαε τίες το υ 1960 και Η Ανθρωπολογική Εταιρεία Ε λλάδος αφιερώνει στη μνήμη του μιαν από τ«; πιο μεγάλες αίθουσ ες του σπηλαίου Πετραλώνων που φέρει το όνομα" Αίθουσα Αριστοτέλη", και μια παράπλευρη στη μνήμη του πιο πιστού και αγαπημένου μαθητή του, του Θεόφρασroυ, που επίσης φέρει το όνομα "Α ί θ ο υ σα Θεόφραστου". Το Ανθρωπολογικό Μουσείο πο υ έκτισε η Ανθρωπολογική Εταιρε ία Ελλάδος στα Πετράλωνα διακοσμείται με τοιχογραφίες που ανα πα ρ ιστ άνο υ ν την κλίμακο εξέλιξης της ζωής κατά τον Αριστοτέλη όπως βγαίνει από τα βιβλία του "Περί τα ζώτα ίστοριών". Ο μεγάλος Δαρβίνος, πρ ιν εδραιωθεί ως πατέρας της θεωρίας της εξέλιξης, σπούδασε στην Αγγλία θεολόγος και γεωλόγος. Είναι αδύνατο να μη γνωρί στηκε με τ«; μελέτες τοu Αριστοτέλη για τη φύση, αλλά δεν δίνει καμιά παραπομπ ή σ ' αυτόν, χωρί ς να θέλουμε μ 'αυτό να υποβιβάσουμε τ η μεγάλη προ σφορα του και το πρωτό τυπο υλικό που συγκέντρωσε κατά τις επιστημονικ ές του έρευνετ. Το κακό μ ε τοικ ξένους επιστήμον ες ε ίναι ότι ο Αριστοτέλης άγγιξε όλους τους το μεί ς τ η ς ανθρώπινης γνώσης και θεμ ελίωσε όχι μόνο μία,

114 114 αλλά πολλές από τις σύγχρονες επιστήμες, μ.ετοξύ των οποίων και την Ανθρωπολογίο. Γιαυτό φιλοδοέ;ήσσμε νο ιδρύσουμε στσ Πετράλωνσ ένσ Διεθνές Κέντρο Ανθρωπολο γικών Ερευνών που θα αποκαθιστούσε πλήρως τον Αριστοτέλη ως δάσκσλο πάσης επιστήμης, σλλά KΤUπήσσμε στον τοίχο της ντόπιας και ξένης αντίδρασης πανεπιστημιακών κατεστημένων, κι έτσι βρεθήκαμε εδώ και τέσσερα χρόνια πεταγμένοι διό της βίας έξω από το έργο μας. Θα πρότεινα εδώ στο δικό σας συνέδριο η Εταιρεία σας να δεχθεί να παραλάβει τη σκυτάλη σπό τ η ν Α.Ε.Ε. γισ νσ ολοκληρωθεί το έργο γισ την πλήρη αποκατάσταση της διδασκαλίας το υ Αριστοτέλη και να ιδρυθεί αυτό το Κέντρο Αριστοτελικών Ανθρωπολογικών Ερευνών στα Πετρόλωνα, προτού ενταφισστεί οριστικά η όλη ιδέσ μσζί με το έργο μας στο Σπήλσισ και στο Μουσείο μας, τα πρώτο ανθρωπολογικό μουσείο "εν λειτουργία" στην Ελλάδα, από το Και σέ;ίζει να γίνει αυτό εδώ στη Χαλκιδική, μια κσι ο Σταγειρίτης φιλόσοφος γεννημένος εδώ το 384 η.χείναι Χαλκιδικιώτης.Ο Αριστοτέληςήταν γισς του Νικόμαχου, ενός από τους "γιους του Ασκληπιού"που υπηρετούσε ως γιατρός στην αυ λή του Αμύντα το υ 20υ, πατέρα του Φιλίππου του Μακεδόνα. Ίσως σαυτό το γεγονός θα μπορούσαμε νόποδώσουμε τ ο ενδιαφέρον του Αριστοτέλη για τις φυσιολογικές και ζωολογικές σπουδές που επέδειξε σε μεγαλύτερη ηλικία. Πριν τον Αριστοτέλη'ο ι φιλόσοφοι της Ιωνίας πρώτοι άρχισαν να ερευνούν τη Φύση, αλλά και ο Αριστοτέλης θεωρείται "από την αρχή ως το τέλος" ένας "Τωνατ;" παρατηρητής των φαινομένων τ η ς φύσης. Τα πρώτα χρόνια τηο ζωής του τα, περνάει κοντά στον Πλάτωνα, όπου έμεινε κοντά του 20 συνεχή χρόνια (από 17 έως 37 ετ ών) και φεύγει από την Ακσδημία μόνο μ ετά το θόνατο τσυ δασκάλου του (347 π.χ.i. Από τότε αρχίζει τις περιοδείες του για 13 περίπου χρόνια στη Μικρασια τική ακ τή, στα νησιά του Αιγαίου, ιδιαίτερα στη Λέσβο, όπου μαζί με το Θεόφραστο συγκεντρώνει τεράστιο υλικό φυ τών και ζώων, για τ«; κατοπινές μελέτες του, και αργότερα πηγαίνει στην Πέλλα ως δάσκαλος του Αλεξάνδρου. Επανέρχεται στην Αθήνα όπου δημιουργε ί την Περιπατητική Σχολή. Σ-αυτή διδάσκει μαζί με πρώην συμμαθητές του οπό την Ακαδημία (μαζί του είναι και ο Θεόφραστοτ) για άλλα 12 χρόνια και ύστερα μεταβαίνει στη Χαλκίδα, απ' όπου κατάγεται η μητέρα του. Πεθαίνει το 322 η.χ. Ο W. Ja eger (Βερολίνο, 1923) θεωρεί απαραίτητο να γνωρίζει κανείς αυτές τις τρειο διαφορετικές βαθμίδες από τ η ζωή του Αριστοτέλη, για να καταλά βει κανείς τ ην εξέλιξη της σκέψης του. Η Ακαδημία του Πλάτωνα είναι ο χώρος όπου οι "φίλοι" δεν αναζητούσαν μ όνο την "αλ ή θ ε ι α " και το "καλό", αλλά ασχολούντανμε πολύ συγκεκριμένες επιστήμες, όπως τα Μαθηματικά, την Αστρονομία και την Ιατρική. Εκείνο όμως που τραβούσε περισσότερο τον Αριστοτέλη ήταν οι βιολονικές μελέτετ; Το ενδιαφέρον του για την ταξινόμηση των ε ι δ ών τον οδήγησε πρώτο στον οργανικό κόσμο. Ιδιαίτερη σημασία δίνει στη "νένεση" των ει-

115 115 δών, δηλαδή ατην εξέλιξη των ειδών, χωρίς πατέ να έχει χρηαιμαπαιήαει α ίδιος τον όρο "εξέλιξη". Η μεγάλη υπηρεαία του ατην Ανθρωπαλογία βρίακεται στο γεγονός ότι επεξεργάσθηκε το θέμα για τη θέση του Ανθρώπου στον οργανικό κόσμο (Περί τα ζώ'ία Ιστοριών, βιβλ. Α-Ι, Αθήνα, Εκδόαεις Ζαχαρόπουλου). Ο Αριατοτέλης διαιρεί όλα τα ζώα αε δύο κατηγορίες: ατα - Α ν α ι μ α και' Ε ν α ι μ α. Στην πρώτη ομάδα περιλαμβάνει τα: 1, Οατρακόδερμο 2. Μολακόατρακα 3. Μαλάκια 4. Έντομα και ατη δεύτερη ομάδα: 1. Ιχθύες 2. Πτηνά 3. Τετράποδα 4. Δίποδα (τον Άνθρωπο) και γράφει νι'συτή την ταξινόμηαη: «'Η γάρ φύσις μεταβαίνει άπό τών άψύ χων είς τά ζώα, διά τών ζώντων μέν, α!ικ δντων δέ ζώων, αιίτως ωστε δακείν πάμπαν μικρόν διαφέρειν θατέραυ θάτεραν τψ σύνεγγυς άλλήλοις.,,» Ι Ι Ι Ζ. Μορ. σ. 681, α31). Βέβαια στην κατάταξη αυτή των ειδών που κάνει γίνονται μερικά λάθη, δικαιολογημένα για Εκείνη την εποχή της έρευνας και ανάλογα με τα μέσα που διαθέτει ο Αριστοτέλης, όπως η.χ, τις φώκιες τις κατατάσσει στα ψάρια και τους κροκόδειλους ατα τετράποδα (θηλαστικά]. Αυτά όμως δεν αλλοιώνουν καθόλου τη σημασία της κλίμακάς του. Τους πιθήκους, Π.χ. και ανώτερους πρωτεύοντες, τοποθετεί δίπλα στον'αvθρωπο, τον οποίο ξεχωρίζει ως το μοναδικό δίποδο. Ιδιαίτερη αημααία για την επιατήμη της Ανθρωπολογίαςέχει.η μορφολογική ίου μελέτη για το ρόλο του χεριού. Σήμερα γενικότερα παραδεκτή από ό λους τους ανθρωπολόγους, Δύαης και Ανατολής, είναι η θέαη του Έγκελς ότι η εργασία ανθρωποποίησε τα πρωτεύοντα. Ιδού λοιπόν τι γράφει ο Αριστοτέλης για τις ιδιότητετ; εκείνες του Ανθρώπου που τον κάνουν να διακρί νεται από τα ζώα, 2000 χρόνια πριν τον Έγκελς, και ειδικά για το χέρι: 11 0 άνθρωπος είναι το πιο λογικό ον όχι γιατί έχει χέρια, αλλά γιατί έχει και χέρια, γιόυτό είναι και το πιο λογικό ον, επειδή το πιο λογικό ον θα χρησιμοποιήσει πάρα πολλά εργαλεία, και το χέρι προφανώς δεν είναι ένα εργαλείο, αλλό πολλά: είνοι εργαλείο των εργαλείων. Ακριβώς νιαυτό επειδή μπορεί αυτό το ον να αφομοιώνει τον πιο μεγάλο αριθμό τεχνών, η φύση τούδωσε το χέρι, το πιο ταιριαστό από τα εργαλεία...-. Εκείνοι που διαβλέπουν σόυτή τη ν τιερινραφή του χεριού κάποια τελεολογική τάση το υ Αριστοτέλη, νομ ί ζουμε αρνούνται να κάνουν τη σύγκριση με την εποχή που γράφονταν αυτές οι παρατηρήσεις, αλλά προφανώς και από κάποια άλλη ιδεολογ ική σύγχυση των καιρών μας για άλλους σκοπούς. Πάντως με κανένα τ ρ ό π ο δεν μπορούν

116 116 να υποβαθμίααυν την πρωτοπόρα σκέψη του Αριστοτέλη για τη θεμελίωση τητ; θεωρίας του σχετικά με το ρόλο που έπαιξε το χέρι στην εξέλιξη των πρωτευόντων. Αυτή λοιπόν είναι η θέση του Αριστοτέλη στην Ανθρωπολογία, νι 'συτό και πιστεύουμε αξίζει να αποκατασταθεί στη χώρα που τον γέννησε, που είναι ταυτόχρονα και η χώρα του αρχαιότερου Ευρωπαίου που βρέθηκε μέχρι σήμερα, του Αρχανθρώπου των Πετραλώνων με τον αρχαιότερο στην Ευρώπη, τον "Πετραλώνειο Πολιτισμό", Το υλικό που χρησιμοποιεί ο Αριστοτέλης για την ταξινόμηση των ειδών του το συγκεντρώνειβασικά στη Λέσβο, με προτροπή του Θεόφραστου, όπου από κοινού μελετούν τ η θαλάσσια βιολογία, και τον οποίο παίρνει μαζί το υ αργότερα στη Μακεδονία, όσο καιρό βρισκόταν στην Πέλλα, και συνκεντρώναυν διάφορα ευρήματα απ' όλη τη Μακεδονία (κρίμα που το Σπήλαιο Πετραλώνων ήταν κλειστά από τη φύαη την εποχή του Αριστοτέλη, ειδάλλως θα είχε ανακαλύψει τον Αρχάνθρωπο πολύ νωρίτερα), Πάντωο, πολύ υλικά δέχεται ο Αριστοτέλης κατά τη διάρκεια της εκστρατείας του Αλεξάνδρου στην Ασία. Το υλικό συγκεντρώνει και αποστέλλει στην Αθήνα ο ανεψιός του Καλλισθένης, τον οποίο αργότερα ο Αλέξανδρος καταδίκασε σε θάνατο.. Ετσι λοιπόν τα τελευταία δεκατρία χρόνια της ζωής του ο Αριστοτέλη; ( ) είναι βυθισμένος στην καθαρή έρευνα και την επιστήμη. Ο μαθητής του Πλάτωνα Ξενοκράτης, που είχε ακολουθήσει τον Αριστοτέλη στη Μ. Ασία, αναλαμβάνει τώρα την Ακαδημία, ενώ ο Αριστοτέλης συγκεντρώνεται στην Περιπατητική Σχολή του, αφιερωμένη στη λατρεία των Μουσών, δηλαδή των επιστημών, Η Σχολή είναι εφοδιασμένη με χάρτες και βιβλιοθήκη, Έ χει μεγάλο επιτελείο συνεργατών, μεταξύ των οποίων και το Θεόφραστο, ως κύριο λέκτορα. Από δω και πέρα ξεκόβει από τις θεωρίες του Πλάτωνα, όχι με στόχο ν'αλλάξει τις θεωρίες του περί "ιδεών", όσο για να ρίξει το βάρος του στη μελέτη συγκεκριμένων γεγονότων της φύσης και της ιστορίας. Έτσι η εργασία του των τελευταίων ετών της ζωής του είναι μια εγκυκλοπαίδεια μοναδικής αξίας για την ανθρωπότητα ολόκληρη. Ο κόσμος του Πλάτωνα ήταν στατικός. Ο κόσμος του Αριστοτέλη ήταν δυ ναμικός, ένας κόσμοτ; "εν τω γίγνεσθαι", σε διαρκή εξέλιξη, Η ματεριαλιστική πλευρά του Αριστοτέλη έχει, αν όχι μεγαλύτερη βαρύτητα, τουλάχιστο ισοδύναμη με τη μεταφυσική του (Φιλοσοφικά Τετράδια, Μόσχα, 1950), Την ολόπλευρη μελέτη τ ο υ Αριστοτέλη οφείλουμε να αναπτύξουμε στην Ελλάδα, τουλάχιστο σ' ένο Κέντρο τηο Χαλκιδικής, ιδιαίτερη πατρίδα του Μεγόλου αυτού Πατριώτη και Έλληνα Πανεπιστήμονα.

117 ΒIΒΛIΟΓΡΑΦΙΑ Ι. Jnd ex Aristot elicus, Β ειίία, W. Jaeger, Aristoteles, Β ετίίιι, Α. Mansion, Intro duction a la Physique Aristot eiicienne (Louvain and Paris, 1913). 4. Β.1. Λένιν, Φ ιλοσοφι κά τετρά δια ( ρωσσ ι κ ό), Μόσχσ, !.J. Roghinskii and M.G. Levin, Antrop0 10ghia, Moscva, Ε κδ ό σε ις Ζσ χσ ρ ο π ο ύλο υ, Α θ ήνσ, Αρ ιστ οτ έ λ η ς. Ί. Α. Ν. Πο υ λ ισ νό ς, Ομ ιλ ίσ για τον Ανθ ρ ωπολόγο Αρ ιστοτέλη στο Κεντρ ικό Ασ ια τι κό Π σ νεπ ιστή μιο Τσ σκ ένδ η ς, Ο κ τ ώβρ η ς 1956.

118

119 Β Ο Υ Λ Α Σ Κ. Τ Σ Ο Υ Ν Α ΝΟΕΙΝ ΚΑΙ ΑΙΣΘΑΝΕΣΘΑΙ ΣΤΟΝ ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΗ ΚΑΙ ΣΤΟΝ ΕΠΙΚΟΥΡΟ ' Θα ήθ ελα να αρχίσω με μια εισαγωγική παρατήρηση: αντικείμε νο αυτής της ανακοίνωσης είναι να ανιχνεύσει τον παραλληλισμό που χαράζει ο Αρ ι στοτέλης ανάμεσα στην αισθη τική και τη νοητική λειτουργία της ψυχής. Η αναλογία αυτή βρίσκεται στο Περί ψυχής και εντάσσεται στα πλαίσιο της προσπάθειας του Αριστοτέλη να εξηγήσει ορισμένα χαρακτηριστικά της νόη σης με όρους που καταρχήν αποδίδονται στην αίσθηση. Το κύριο πεδίο ε φαρμογής της αναλογίας του νοείν προς το αισθάνεσθαι είναι η φυοιολονίο'. Στην ανακοίνωση αυτή δεν θα ασχοληθώ καθόλου μαυτό. Θα συζη τήσω σηοκλειστικά και μόνο μια δευτερεύουσα περίπτωση ' και συγκεκριμένο, τη λ ειτουργικό τητα της αναλογίας σε σχέση προς τη σημασιολογία, όπως η τελευταία εφαρμόζεται στο Περί ψυχής., Ο κορμός του επιχειρήματος αποτελείται dπό δυο σκέλη : σ) στο Περί ψυ χής, και ειδικότερα στο βιβλίο 111 κ εφάλαιο 6, ο Αριστοτέλης δεν σηοφεύνει ένα σημασιολογι-κό ολίσθημα, το οποίο περισ τρέφεται γύρω από την απόδοση τιμών α ληθείας σε μη προτασιακές μορφές λόγου. Και β) Υπεύθυνη γισυ τό είναι η χρήση της ανα λογίας νό η σ η ο - α ίσ θ η ση ο. Κλείνοντας, θα υπαινιχθώ ότι η γνωσιοθεωρία του Επίκουρο υ περιέχει στοιχεία που μας παραπέμπτου ν στην ιδιότυπη σημασιολογική θέση του Περί ψυχή ς Τα στοιχεία αυτά μα ς κάνουν να αναζητήσουμε φιλοσοφικές συγγένειες, αν όχι ιστορική επίδραση, των Επικουρείων προς το Λύκειο. Ας ξεκινήσουμε εξετάζο ντος τις βασικές προϋποθέσει ς στις οπαίες στηρίζε ΤαΙ η αναλο γία νόησητ-σίσθησητ; Για τον Αριστοτέλη, οι δύο "δυναμειτ; " της ψυχής παρουσιάζουν ε κ π εφ ρσσμένες ομοιότητεο. αλλά τα υ τ όχ ρ ο να χα ρακ τηρίζον ται από έκδηλε ς μεταξύ τους διαφορές. Απ ό τη μια, και οι δύο είνα ι λειτουργίε ς τη ς ψυχής κ αι οι δ ύο απαντο ύ ν μόνον στα έμβια ό ντα' και οι δύο χαρακτηρίζο νται α πό παρ άλλ ηλε ς δυνατό τ η τες αντίληψης, αναγνώριση ς και διάκρισης των α ντικειμένων τ ους. Ν όηση και αίσθηση υπάρχ ουν "δυνά μει " και ενεργοποιούν ται μόνο κατά την αντίλ ηψ η. Οι έννοιες "Δύναμιο" και " Ε ντελέχ ε ια " είναι ανα γκαίες συ νθήκ ες για τη ν κα τανόηση εί τε της μιας είτε τ η ς άλλ ης. Και ο ι δύο λειτουργίες ο ρί ζοντα ι μ ε αφ ετηρία τα αντικείμενα που προσ ιδιάζο υν στην καθεμιά και όχι το α ντίστ ρο -

120 120 φ ο2. Και η αίσθηση και η νό ηση σ υνίσταντα ι κα τ Όρχ ήν σε δ ιακε κρ ιμέ νες αισθ ητικ ές ή νοη τικές πρά ξει ς, σε " με μονωμένα" επεισόδ ια. Τα υτόχρονα, κα ι οι δύο σ υστ η ματοηο ιο ύν τα δεδο μένα τους κα ι παρουσ ιά ζο υ ν εν ιαίο χαρο κτ ή ρa ~ Τ έλο ς, κά πως διστακτικά είνα ι αλήθε ια,.,ρ φ ιλόσοφο ς θεωρε ί κα ι τις δύο λ ειτο υ ργ ί ε ς ως «δεκ τικές τού είδο υς άνειι Ολης» ' κ οι τις χαρ α κ τ η ρ ίζ ει οφοριστικά ως «ε ίδη είδώ ν» παραπέμποντός μας έτσι στη δ ιαδ ικασία τη ς αντ ίλ η ψης, Από τ η ν όλλη πλευρ ό, α Αρ ιατα τ έ λ η ς σπεύδει να διαπιατώσει: " - δ τι μέν ού ν τα υτά ν έστι τά αίσθάνεσθαι κα ί τά φρο νε ίν,φανερά ν» ( De an.427b 6-7). Κα ι παρέχε ι τα κριτήρια αυτής τη ς δ ιαφορός : όλο τα έμβια όντα έχουν αίσθηση, ενώ λίγα μόνο δ ιαθέτουν νόηση ' η αίσθηση ε ίνα ι αναπόσπαστα συνδεδε μένη μ ε τ ην ύπαρξ η κ άποιου σώματος, ενώ η νόηση όχι' σύ μπ τ ω μα αυ τ ής τ η ς διαφοράς απο τελεί η παρο υσ ία αισθητηρίων οργάνων κα ι η α πο υ σία νο η τικο ύ οργάνου, Η νο ητική λειτουργ ία είνα ι εκο ύσια κα ι απευ θ ύνετα ι σε κάθε είδο υς αν τικ εί μενο' α ντ ίθετα, η α ισθ ητι κή λε ιτο υργία είνα ι α κού σια κα ι τα αντικείμενά της π ερ ιο ρί ζο νται στ α «έξω θε ν», δ ηλαδ ή στα αντικ είμ ενα το υ εξωτ ερι κο ύ κόσμου. Μ ια κα ι μιλάμε για αντικεί μενα, εκ είνα της α ίσθ ηση ς ε ίναι σαφ ώο π ροσδ ιο ρ ισ μ έ να' α ντ ίθετα, το κσθεστιίκ τω ν νοητι κών αντ ι κε ιμ ένων παραμένε ι ασαφές κα ι ο ι σπο ρα δ ικ ές σναφο ρέο το υ Αρ ιστοτ έλη σσ υτά δ ιφορού μενες. Τα όρ ια τ η ς αίσθησης καθορ ίζοντ α ι α πό ζε ύγ η «έ να ντίων ποιοτήτων»και η ί δια η α ίσθ η ση αναφέρεται ως μεσ ότη ο, Τίποτα τ έ τ οιο δ εν συμβαίνει με τη νό ησ η. Η ασώματη φύση της την απαλλάσσ ει απ ό περιορισμούς που προκύπτο υ ν από «ύπ ερβολ ή ν» των αντικ ειμ έν ων ' την απα λ λάσσει επίσης από την ανόγκ η ύπ α ρ ξ η ς κ ά π ο ιο υ μ έσο υ, δη λα δή κ όηο ια σ ου αία ς που παρεμβό λλ ετ αι ούτ ως ή άλλως ανά μεσα στρ αισθητή ριο όργανο '$ α ι στα εξ ωτερ ικά αντ ικ είμ ε να. Γ ια να συνο ψ ίσο υ με λο ιπό ν μ έχρ ι ς εδώ, έχουμε δ ικα ίως σχη μα τίσε ι τ η ν εντύπωσ η ό τι η αναλογ ία ηου σ υ ζητά μ ε ατ ηρ ίζ εται εξολοκλήρου στ η φυα ιολο γία, κα ι κατε πέκτα σ η στ ην ψυ χ ο λο γ ία του Α ρ ιστοτέ λ η. Η εντ ύπωση αυτή είνα ι ό μως εαφαλ μ έ ν η. Στ η ν α ρχή του 1113' α Αρ ιατ ο τ έλη ς προχωρε ί ατ η φιλοαοφ ικ ή νομιμ οπο ίη ση το υ παραλληλισ μού γράφοντας: «δοκ εί δέ κα; τό νοεϊν κα; τό φρονε ίν ώσπ ερ αίσθά νε σθαί τι είναι (έν άμφοτ έροι ς γ άρ τούτοι ς κρίν ε ι τ ι ή ψυχή κ αί γ νωρ ίζε ι τώ ν ό ν τω ν)>>.( D e an. 427 a 19-21). ' Ενσ σημεί ο συνάντ ησης λοιπόν του νοείν κα ι το υ αίσθάνεσθαι είναι κ αι η γνω α ιο θ εωρ ία. Φιλοαοφικό μιλώνταο, μπορού μ ε να παραλληλίσουμε τις δύο λε ιτ ο υ ργίε ς, από τη στιγμή που κα ι η νόηση κ αι η αίσθηση ε ίναι πηγές ννώαης. Πο ια είναι όμως τα εχέγγ υα α λήθε ιας πο υ παρουσ ιάζει αυτή η γνώση ; Μ" άλλο λόγια, πο ια είνα ι τα εχέγγ υα που διαθέτουν οι "νο η τ ικ έτ;" προτάσεις

121 από τη μια και οι "σισθητικέτ;" προτάσεις από την άλλη; 121 Η απάντηση του Αριστοτέλη παρέχεται σε διαδοχικά στάδια, κατεσπαρμέ να σε διάφορα σημεία του κειμένου. Ας τα δούμε με συντομία: «ούδέ τούτό έστι ταύτό τψ αίσθάνεσθαι' ή μέν γάρ αισθησις τών ίδίων αεί αληθές» (De an. 427b 11-12). «λέγω δ' 1δ1Oν μέν δ μή ένδέχεται έτέρι;. αίσθήσει αίσθάνεσθαι, καί περί δ μή ένδέχεται απατηθήναι, οίον δψις χρώματος καί ακοή ψόφου καί γεύσις χυμού, ή δ' αφή πλείους (μέν) έχει διαφοράς,;(de an.418 a 11-14). Πρώτο στάδιο λοιπόν: σύμφωνα με μια τουλάχιστον ανάγνωση του «άλη θής» '\ σι προτάσεις που αναφέρονται στην αντίληψη των ειδικών αντικειμένων τω ν αισθήσεων είναι πάντοτε αληθείς 5. Κάτι αντίστοιχο φαίνεται να ισχύει για τη νόηση: «Ή μέν ούν τών άδιαιρέτων νόησις έν τούτοις περί ά ούκ έστι τό ψεύδος» (De an. 430 a 26-27). Σύμφωνα με τ«; πιο πειστικές ερμηνείες, κυρίωσ φιλοσόφων της αναλυτικής ηαρόδοσηε'', τα άδιαίρετα είναι σι βασικέο έwοιες, τα έσχατα συστατικά στα οποία μπορεί να αναλυθεί η σκέψη. Στο τέλοτ; του ιι '6' η νόηση των α διαιρέτων εξισώνεται ρητά προς τη νόηση των ουσιών:«δ δέ νούς ού πάς, αλλ ' δ τσύ τί έστι κατά τό τε ήν είναι αληθής» (De an. 430b 27-28). Απομένει να μας εξηγήσει ο Αριστοτέλης πού και πώς υπεισέρχεται η πιθα νότητα σφάλματος και επομένως ψεύδους. Η απάντηση βρίσκεται σε πολλά κείμενα που ανήκουν σε διαφορετικά συγ γράμματα του 'Οργάνου, και είναι πάντοτε η ίδια. «έν οίς δέ καί τό ψεύδος καί τό αληθές, σύνθεσίς τις ήδη νοημάτων ώσπερ έν δντων»(de "π. 430 a 27 28). «τό γάρ ψεύδος έν συνθέσει αεί» (De an. 430b 1-2). Στα Μετά τά φυσικά ο Αριστοτέληο επεξεργάζεται περισσότερο τον ισχυ ρισμό ότι οι τιμέο αληθείας εμφανίζονται "εν συνθέσει" και διευκρινίζει την έwοιa του «έν συνθέσει»: «δταν μέν ώδί συvθfj φάσα ή άποφασα$ άληθεύεl, δταν δέ ώδί, ψεύδεται» (Meta. Ι Ο 12 a 4-5). «τό δέ ώς αληθές δν, καί μή δν ώς ψεύδος, έπειδή παρά σύνθεσίν έστι καί διαίρεσιν, τό δέ σύνολον περί με ρισμόν αντιφάσεως (τό μέν γάρ αληθές τήν κατάφασιν έπί τψ συγκειμένφ έ χει, τήν δ' απόφασιν έπί τψ διυρημένφ, τό δέ ψεύδος τούτου τού μερισμού τήν αντίφασιν' πώς δέ τό δμα ή τό χωρίς νοείν συμβαίνει, άλλος λόγος' λέγω δέ τό δμα καε τό χωρίς ώστε μή τό έφεξής αλλ' εν τι γίγνεσθαι)' ού γάρ έστι τό ψεύδος καί τό αληθές έν τοίς πράγμασιν, οίον τό μέν αγαθόν αληθές, τό δέ κακόν εύθύς ψεύδος, αλλ' έν διανοίι;. περί δέ τά απλά καί τά τε έστιν ούδ ' έν. τυ διανοίφ, (Meta b ] 8-28). Όλα τ α αποσπάσματα που εξετάσαμε βρίσκονται σε πλήρη συμφωνία ως προς το εξής: οι τιμές αληθείας απαντούν μόνο σε περιπτώσεις ούνθεσησ'. Επιπλέον, ο Αριστο τέλης διευκρινίζει ότι η σύνθεση και η διαίρεση ηαραπέμπουν σε προτασιακές μορφές λόγου. Η τελευταία πρό ταση του 1027 b μας προσθέτει μια πολύτιμη για τη συζήτησή μστ; πληροφορία: Οι τιμές αληθείας δεν ισχύουν για τη νόησ.: [ων άπλών' επομένως, συνάγουμε αβίαστα ότι η νόηση ουσιών δεν εκφράζεται σε

122 122 προτάσεις. Την ίδια αυτή θέση τη συναντάμε στο πρώτο κεφάλαιο του Περί έρμηνείας. Και πάλι, α Αριατο τέλη ς προ ααποδίδει την αλήθεια και το ψεύδος στη σύνθεση και τη διαίρεση,δηλαδή στις ααοφόνσεκ - και πάλι, ισχυρίζεται :«περί μέ ν οι5ν τούτων είρητω έν το ίς περί ψυχής,- άλλης γάρ πραγματειας' -εστι δέ, ωσπερ έν το ψυχο δτέ μέν ν6ημα άνευ του άληθεύειν ή ψεύδεσθω δτέ δέ ήδη Φ άνάγκη τούτων ύπάρχειν θάτερον, ούτω και έν το φωνο' περι γάρ σύνθεσιν καί διαιρεσίν έστι τ6 ψευδ6ς τε καί τ6 άληθές, τά μέν ούν δν6μαrα αύτά καί τά Ρήματα εοικε τψ άνευ συνθέσεως καί διαιρέσεω ς νοήματι,οlον τ6 άνθρωπος iί λευκ6ν, όταν μή προστεθο τι' ουτε γάρ ψεύδος ο ύτε άληθές πω», (ΙΠ!. 16 a 9-16), Έχουμε πλέον, πιστεύω, αρκετή φιλοσοφική κάλυψη για να ισχυριστούμε ότι τα «άδιαίρετα» που συναντήσαμε στο Περί ψυχής 1116 ταυτίζονται με τα «άπλά» και «τά τί έστιν» των Meta b 28 και, παραπέρα, μ ε τα "νοήματα" του Περί έρμηνείας Ι, Κι ακόμη, έχουμε μια φιλολογική μαρ τυρία: στο Περί έρμηνεία ς Ι, ο ίδιος ο Αριστοτέλης κάνει τη σύνδ εαη με το Περί ψυχής: «περί μέ ν οι5ν τούτων είρη, τω έν τοίς περί ψυχή ς, - άλλης γάρ πρα γματείας», ' Εδώ ακριβώς γεν/ιέται το πρόβλημα : Στο Περί ψυχής 1116 ο φιλόαοφος λέει ρητά ότι η νόηση των αδιαιρέτων είναι πάντο τε αληθής αν τίθετα, σε όλα τα άλλα κείμενα που εξετάσαμε δηλώνει εξίσου ρητά ότι η νόηση των αδιαιρέτων δεν έχει τίποτα να κάνει με τιμές αληθείας. Η προσπάθειά μας τώρα συνίσταται στο να βρούμε ποια από τκ δύο εκδο χές εκφράζει την πραγματική θέση του Αριστοτέλη, και, έπειτα, να εξηγήσου με τη συνύπαρξη των δύο εκδοχών, Η απάν τηση στο πρώτο ερώτημα είναι εύκολη: Η σωστή εκδοχή είναι εκεί νη του Περί 'ερμ η νε Ια ς και των Μετά τά Φυσικά. Πρώτον, διότι είναι σύμφ ω νη προς τουσ σημασιολογικούς κανόνες που ο ίδιος ο Αριστοτέλης εισηγείται' δεύ τερο ν, διότι στο Περί ψυχής 1116 ο ισχυρισμός περί του οδιάψευστου της νόησης των ουσιών δεν συ νάγεται λογικά από τιο προκείμενες που υπαρχουν στο κε ί μ ε νο ' τρίτον, διότι η εκδοχή του Περί ψυχή ς είναι φιλολονικά ατεκμη ρίωτη, Η δυσκολία έγκειται στο να αιτιολογήσουμε τ ο ολίσθημα του Περί ψυχή ς ιι 16' Η λύση που θέλω να εισηγηθώ ε ί να ι ότι υπεύθυνη γι "αυτ ό ε ίναι η αναλογία νόησης - αίσθησης. Κοιτάξτ ε το τ έλος του κεφαλαί ου: ( άλ λ' ωσπερ τό δραν (του Ιδίου) άληθές,ει δ ' άνθρωπος τό λευκόν iί μή,ούκ άληθές άεί, ο ύτως εχει όσα άνευ ύλ ης» (430b 29-30), Η κατακλε ίδα λ ο ιπόν τ ης συ ζήτ ησης για τη νό η σ η είναι ότι η σχέση των d διαιρέτων προ ς το νοεϊν είναι αν τ ίστ οιχ η της σχέση ς τω ν ίδίων προς το αισθά νεσθαl. Με δεδομένη τη ν προκείμενη αυ τ ή ς τη ς ανολο γίας, εξηνεί ται η θέση το υ Περί ψυχής 1116: Αν η αίσθηση των ιδίων ε ίναι πάντα αληθής { κ α ι, όπως είδα-

123 123 με, για τον Αρ ισ το τ έλ η ε ίναι }, τότε και η νόησ η τω ν ουσιών θα είνα ι επίσης α ληθή ς. Ο Αρ ιστο τ έλη ς δεν φ α ίνετ αι να συνειδητοπο ιεί ότι, κάνον τας αυτή τη λογικά άμ εμπτ η συνα γωγ ή, π εριπ ίπι ε ι ο ' ένα ση μασιολογικό πα ράπτ ω μ α : αποδ ίδει τ ιμ έ ς α λη θ εία ς αε μ η π ρ ατ ααια κ έ ς μ α ρφέ ς λόγαυ. Το πρ ω ταρ χι κό το υ ενδ ια φέ ρον γ ια τη φυ σιολογ ική πλευρ ά των λ ε ιτουρ γ ιών της ψ υχή ς ταν κάνε ι ίαω ς να ξ εχάα ει πρα ς ατιγ μ ή ένα κανόνα. Η, πα ρ α πλανητική ε δώ, χρ ήα η της ανα λαγ ία ς τα ν βαη θά να μην αντιληφ θε ί την σ ο υ νέπεια Ε Κ των υ στέρων. Από την άλλη, τ ο γεγονός ό τι ο ισ χ υ ρισμός του Περί ψυχής Ι Ι 16 δεν απα ν τ ά παυθενά α λλαύ σε άλα τα 'Όργανο ν δε ν μας αφήν ει κα μ ιά αμ φι β ο λ ία για το πο ια είναι η θέση το υ Αριστ οτ έ λη πά νω στο θ έμα των τ ιμ ών αλη θείας: Η αλήθεια κα ι το ψ ε ύδ ο ς απο δίδον ται σε αποφάνσε ι ς κα ι μό νο ν αποφάνσε ις. Η επίσ η μη, γ ια να τ ην πω έτσι, ση μασιολογία τ ο υ Αριστοτέλη βαδίζε ι ησ ράλληλα π ρο ς Εκείνη των Στω ι κών αφ ενό ς και ορισμένων σύγχρονων σημασιολογικών θε ωριών αφετέρου. Απ ό την άλλη, αν κοιταξουμε τη σημασιο λο γία ταυ Περ[ ψυχής με αύγχρανα κριτήρ ια, θα τ η βραύμε αφελή και κάπως ανεπεξέργαστη. Η τύχη τ η ς, έξω από τα πλα ίσια του Λυκείου και μετά το θά νατ ο τ ο υ Α ρ ισ τ ο τ έ λ η, πα ρ α μ ένει σκοτε ιν ή α π ό ιστορικής π λευράς. Θα έτ ε ινε κα ν εί ς να α σπασ τε ί τη ν άποψ η ότι τα αρ ιστο τ ελικά κ είμενα παρέ με ιναν άγνω στα στ ου ς φ ιλοσόφους τη ς ελλην ισ τι κής περ ιόδου κ ι ακό μη να αυοδώσε ι τις τυχάν πα ραλλ ηλ ίε ς σ ε σύμπτωση ή σε δευ τερα βάθμια επαφ ή μ ε ψ ήγ ματα του 'Οργάν ου. Υπάρχ ει βέ βα ια, η μ αρτυρία τα υ Π λ αυτάρχαυ ότι α Επίκ ου ρας πρααπάθ η α ε να α ντικρο ύσ ει κα ι να ανα ιρέ σει τις θέσε ις το υ Θεοφ ρά στου πάν ω στην αντίλ η ψ η των χρω μ άτων. Αν είναι έτσ ι, τ ότ ε ο Επί κο υ ρ ο ς π ρ έπ ε ι να είχε κάποια έστω πρ όσβαση στο Περί αίσθήσεω ς. Σ αυ τ ή τ ην πε ρίπτωσ η, δεν είμαστε πο λ ύ μα κ ριά απά τα Περί ψυχ ής, μισ κα ι η ψ υ χα λαγ ία ταυ Θε αφρ άάταυ α φείλει πολλά στη φυσιολογία του Αρ ισ τοτ έλ η. " Ολα αυτά όμως είναι ε ικασ ίες. Το ερώτημ α αν τα Περ ί ψυχής ή τα ν δ ιαθέαιμα σταυς φιλαα όφα υς τη ς ε λλην ιοτ ι κής περιόδου δεν μπορεί να απαντηθε ί με βάση τ«; ισ τορ ικές ενδε ίξεις που έ χο υμε, γ ια τον απλούστατο λόγο ότι οι τελε υτα ίες δ εν είν αι ού τ ε επαρκ ε ίς ούτε πο λύ περισσότ ερο αποφασιστι κές. Η τύχη τ η ς σημα σιολογ ίας και ε νγ έν ε ι των κε ιμένων το υ Αριστοτέλη, έξω α πό - τ α πλαίσια το υ Λυκείου και μ ε τ ά το θάνα τό ταυ, παραμένει σκο τεινή. Στόχο ς πολλ ών μ ελετ η τ ών τ ων τ ε λε υτ α ίω ν χρόνων ή τα ν να αποδείξουν ότι ο ι φ ιλόσοφ ο ι της ελληνιστι κής περιόδ ου ήτον απολ ύτ ω ς εξοικειω μέ νοι με το αριστοτ ε λ ι κ ά γρ απ τά. Σ ε σχ έσ η με το ν Επ ί κ ουρο, που μα ς ενδ ιαφ έ ρ ει εδώ, θ εωρούσαν αυ τονό ητ ο ό τι έχ ει διαβάσ ει όλο το αριστο τ ε λι κό corp us και έχει επ ηρ ε ααθε ί α η μ αν τικό. Αυτό ς α φιλόδοξας ισ χ υ ρ ισ μ ό ς έφερε, ό πω ς ήτα ν φυ σικό. την αντίδραση : την υ ποψ ία ότι ο Ε πί κο υ ρ ο ς είχε πλ ή ρ η άγνοια των α ριστοτελ ικών συγγραμ μάτων κα ι ό τι α νέπτυξε τ η φ ιλοσο φία το υ απολύτως

124 124 ανεξάρτητα από τον Περίηατο". Και σι δύο ομάδετ μελετητών εστιάζουν την προσοχή τους κατά κύριο λόγο στον εμπειρισμό - και μάλιστα στην αισθη σιοκρατία - τ ω ν δύο φιλοσόφων και, καμιά φορά, στην ηθική. Θόθελα εδώ να συζητήσω μια λιγότερο φιλόδοξη και ως εκ τ ο ύτο υ λιγό τερο ολιστική υπόθεση: υπάρχουν κάποιες ενδείξεις ότι ο Επίκουρος είχε πρόσβαση, αν όχι σε ολόκληρο το corpus, τουλόχιατον στο Περί ψυχής. Η πρώτη ένδειξη είναι μια φιλολογική μαρτυρία από τον Πλούταρχο: «αϋτός γάρ ουν Έπίκουρος έν τφ δευτέρφ τών πρός Θεόφραστον ουκ ε/ναι λέ γων τά χρώματα συμφυή τοίς σώμασιν, άλλά γεννασθαι κατά ποιάς τινας τάξεις και θέσεις πρός ιήν όψιν, ου μαλλόν φησι κατά τούτον τόν λόγον ά χρωμάτιστον σώμα είναι ή χρώμα έχον» IPlut. dv. Col C). Αν όντως ο Επίκουρος καταπιάστηκε με την αναίρεση των θέσεων το υ Θεοφράστου πάνω στην αντίληψη των χρωμάτων, τότε θα πρέπει να είχε μελετήσει το Περί αίσθήσεως. Είναι κοινός τόπος να υπενθυμίσει κανείς πόσα χρωστάει η φυσιολογία του Θεοφράστου στην ψυχολογία του δασκάλου του. Ε πομένως, δεν βρισκόμαστε μακριά από το Περί ψυχής' το πιο πιθανόν είναι ο Επίκουρος να είχε κάποια γνώση του συγγράμματος, είτε πρωτογενή είτε από δεύτερο χέρι. Η επόμενη ένδειξη είναι καθαρά φιλοσοφική και έχει να κάνει με ένα κείμενο από ταν Διογένη Λαέρτιο, όπου α δοξογρόφος σχολιάζει μια σημαντική έννοια τητ; γνωσιοθεωρίας του Κήπου, την "πρόληψιν": «Τήν δέ πρόληψιν λέγουσιν οίονεί κατάληψιν ή δόξαν όρθήν ή έννοιαν ή καθολικήν νόησιν έναποκειμένη ν, τουτέστι μνήμην τού πολλίζκις έξωθεν φανέντος» IDL Χ ). Αυτό που θέλω να συγκρατήσω από το κείμενο είναι ότι ο Διογένης Λαέρτιος αποδίδει στην "πρόληψιν" τέσσερις διαδοχικούς όρους, από τους ο ποίους οι δύο πρώτοι παραπέμπουν σε προτάσεις, ενώ οι δύο τελευταίοι δεν έχουν καμιά σχέση με ηροτσσιακέα μορφέο. Επιπλέον, οι εκφράσεις "κατάληψις" και «όρθή δόξα» προϋποθέτουν προτάσεις με καθορισμένη αληθοτιμή: προτάσεις που είναι πάντοτε αληθεί~, Η έκπληξη μας περιμένει σένσ τελευταίο κείμενο, από τον ίδιο δοξογράφο: «έν τοίνυν τφ Κανόνι λέγων έστίν δ Έπίκουρος κριτήρια τής άληθείας είναι τιiς αίσθήσεις καί προλήψεις καί τά πάθη, οί δ' Έπικούρειοι καί τάς φανταστικάς έπιβολάς τής διανοία ς» (DL Χ ). Σύμφωνσ με τον Επικαύρειο ορισμό, τα κριτήριο της αλήθειας έχ ει τη χρήση ενός κανόνα : το ίδιο το κριτήριο πρέπει να είναι αληθές ώστε να είναι σε θέση να χρησιμεύσει ως κριτήριο όλλων αληθειών 10. Η "πρόληψις" κσθορίζεται ως κριτήριο. Επομένως, έχει κι αυτή σληθοτιμή. Ποια πρόληψη όμως : η ορθή δό,α ή η έwαια; Η κατόληψις ή η καθολική νόησις; Ο Επίκουρος δεν φαίνεται να διακρίνει μεταξύ των τεσσάρων διαφορετικών σημασιών του όρου. Αποδίδει αληθοτιμές και στην ορθή δόξα, που εκφράζεται σε προτάσεις, και στην έννοια, που δεν έχει να κάνει με προτάσεις,

125 125 Δ ε χρε ιάζετ αι να πω ότι π ρό κ ειτα ι ακριβώς για το ε ίδος τ η ς σύγχυσης πο υ σημειώσσμε στα Περ / ψυχής Ι Ι 16' Η σημ σσιολσγ ική θέση τσ υ Περ / ψυχής ε πανε μ φανίζεται στους κόλπους το υ Κήπου. Δ εν ξέρω πόσο η υ πό θ εση που συζήτ ησσ μπορ ε ί νσ σ ντέξει σε σ υστ ηρ ή κρι τικ ή. Ελπ ί ζω να χρη σ ί μ ε υ σε το υλά χιστον ως αφο ρμ ή γ ιο να υ ποιν ιχθώ τ ο ε ξ ή ς: ίσω ς σξ ίζ ε ι τον κόπο νσ επιχε ιρ ηθ εί ο προσδιορισμ ός μ ισ ς σχέσης ανάμ εσα στον Αριστοτέλη και τον Επ ί κου ρ ο, όχ ι μέσα από τ η ν πεπατ ημένη τη ς φιλολογ ίσς, τ ης η θικής ή της γενικής γνωσιοθεωρ ίας, αλλά μ έσα από την ψ υ χολογία και τη σ η μσ σ ιο λο νία. Υλικό υπάρχ ει αρκετό. ' Ο μ ω τ. τα ερώτημα κο τα πόσο αυτό το υ λικ ό μπορεί να μ ε ταπλαστ εί σε επιχ είρ ημα πα ραμ έν ει α κόμα αν α πά ντ η το.

126 ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ * Ι δ ιαίτε ρ ες ευχ α ρ ιστί ες ο φ ε ίλω στους φ ίλου ς κ αι σ υνα δέλφο υς Δρ α Στ έ λιο Βιρβιδόκη κ αι Δρα Π ο ντοζή Τσελεμά νη για τ ιτ; οξ υδ ερκέστ α τ ε ς παρατηρ ήσ εις τους πάνω στο κ είμ ενο. 1. Π ολλο ί σύγχρονοι ερμηνευτ ές του Αριστοτέλη θ εωρούν ότι στο Π ερί ψυ χής ο Αριστοτ έ λ ης ασχ ο λείται κυρ ίω ς με θ έμα τα φυσι ο λ ο γίας κα ι β ιο λογίας κ α ι ό τι πα ρακά μπ τε ι τη γνωσ ιοθ εωρία. Αυτή τ η ν οπτικ ή γωνία υιο θετε ί γ ια πα ράδ ε ι γ μα ο D.W. Haml yn στ ην ε ισαγω γ ή τη ς σχο λιασμ ένη ς μετάφρασ η ς των βιβ λ ίων 11 ΚΟ Ι 111 το υ Περί ψυχή ς. Βλ. Ham1yn D.W., Aristot 1e' s -Φ ε anima" 11, 111, CΙarend on Νίε το τ ίε 5eries (ed. J.L Αckή llj, CΙarendon Press, Oxford Νο μ ίζω ό τι η όποψη αυτή ε ίνα ι εξα ιρε τικά μονο μ ε ρ ής. Στο flepf ψυχ ηςl ο Α ρ ιστ οτ έλ η ς επιμένε ι π ο λ ύ στ ον κατ'εξοχήν γνωσιοθεωρη τικό ρόλο τικ α ίσ θ ηση τ ο ο ποίος συνίσταται στη συλλογή κο ι τ η σ υστ η μα τοπο ίηση πλ η ροφ ο ριών πο υ αφορούν στην α ντ ικ ε ιμ εν ι κ ή πρα γμ ατι κό τη τα. Η πλ η ροφο ρ ικ ή λ ε ιτ ου ργία τη τ; αίσθη σηο α π ο τ ε λ ε ί τη ν ίδια τη βάση το υ π αρα λ λη λισ μού α νάμεσα στο ({ α ίσ θά νε σθαι» κα ι το ({ νοεϊν». Σχετι κ ά μ ε αυτ όν τον τ ελευτα ίο ισχυρισμό, βλ. Kahn C., "Sensation and Consciousne ss ίη Aristotle's PsychoIogy", Ι η Barn es J., SCl10field Μ., Sorabji R. (eds.), Art icles οη Aristotlο, London 1979, νο Ι Ιν. σο Βλ. Sora bji R., "Aristo tle ο ε Demarcating the Ρίνε Sen ses", ία Barnes J. ε Ι alii (eds.), ορ. οί τ., σσ Ο Sorabji θεωρεί πρ οβλ ηματικ ό τον α ριστοτελ ι κό ο ρ ισ μό των πέντ ε α ισ θ ήσεων με βάσ η τα αντικ είμ ενά τους. 3. Η θέση ό τι τα δ εδομένα των α ισ θ ήσεω ν ενοποιούν τα ι και συ στ η μα το πο ιο ύν ται στο «κύρ ιον αίσθη τήριον», δ ηλα δ ή στην κ αρ διά, π ρ οω θε ίται α πό τ ον Α ριστ οτ έλη στα Μικρα Φυσικά και όχ ι στ ο Περ { ψυχής. Το ίδιο συμβαίν ε ι κα ι μ ε τ ην έννοια τη ς «κο ι νής α ίσ θήσεως»,η ο π οία ε ρφ ονίζετσ ι σποραδι κά στ η ν πραγ μ ατε ία Περί ψ υχ ή ς (425a 27, 431 b 5), αλλά βρίσκε ι τ ην ορ ιστική τ η ς δ ιατύπωσ η στο Περί ύπ νου καί έ γρη γόρσεως. Γι Ό υ το ύ ς του ς λόγο υς, ο C. Kahn υποστηρ ίζε ι ό τι το Περί ψυχής και τα Μικρά Φ υ σlκά αποτελούν μ ια ενότητ α και ότι το Περ ί ψυχ ής χρησιμε ύε ι ω ς ε ισαγωγή στ α Μικρα Φ υσlκ ά, αν ό χ ι χρονολογ ικ ά το υ λάχιστον φιλοσοφικά ( ο ρ. cit.). Τ η ν ίδ ια γν ώμη μ ε το ν C. Kahn έχε ι κα ι ο Ι Block ο ο πο ίος, α ρ κ ε τ ά χρ όνια π ριν απ ό τ ον C. Cahn, α ναθ εώρ ησ ε εν μέ ρει τη χρ ονο λό γη ση των έργων τ ο υ Αρι στοτέλη από τον F.J. Nuye ns (L'evoIution de Ia psychojogie d' Ατίειο ιε, Lou vain 194 8).0 ~. Block υ ποστ ή ρ ι ξ ε ό τι το Περ ί ψυχής είνα ι χ ρονολογ ικά προγ ε νέστ ερο των Μικρών Φ υσικών(βλ. Block Ι, "Πι ε orde r of Aristo tje' s psycho logicai \vritings", American Journa! οί Phil ology 82 (1961), σσ ). 4. Σ ύ μ φ ω ν α μ ε τον Α. Graeser, ο Αρ ιστοτ έλης δεν προ σδι ορίζει τ ην αίσθηση «των αίσθη τώ ν κ αθ' έαυ τά» (4 18a 8-9) ως προτασιακή ' η ({α ίσθησις τών ίδίων» ε ί ν α ι πά ν τ οτ ε α λ η θή ς όχ ι στο π λα ίσιο τ η ς ση μα σιολο γίας, α λ λά σ" εκε ίνο τ η ς οντολο γ ίας. Β λ. Graeser Α., "0 11 Arist otle' s framework of sensibiiia", Lloyd. G.E.R., ο-

127 127 wen, G.E.L.(eds.), Aristotle ο ιι mind and the senses, Carnbrid ge 1978, σο Ο Αριστοτέλης δεν αποσαφ ηνίζε ι πλήρως τον ισχυρισμό του ότι η αίσθηση των ίδίω ν είναι πάν τοτε αληθής. Η θέση αυτή αποτέλεσε αντικείμ ενο πολλών ουζη τήσεων μεταξύ των σύγχρονων μ ελετητών του Αριστοτ έ λη. Οι δ ύο επικρατέστε ρες απόψει ς πάνω στο θέμα είναι οι εξής: α) Η ερμη νεία τ η ς σρ ιστο τ ελικήι; θέση ς με βάση τη θεωρία τω ν αισθητηριακών δεδομένω ν (senseda ta theory). Σύμφωνα μ' α υτή την ερμηνεία, τα αντικείμενα των αισθήσεω ν είναι τιοιό τη τεο οι οποίες δεν α νήκοuν ανα γκαστικά σε αντικείμ ενα του εξωτερικού κόσμου. Η αντίληψη αυτών τ ων ποιοτήτων είνα ι ονοηόφ ε ψ κ τα ακρ ιβής και οι προτάσεις που τ ην εκφράζοψν είναι πά ν τ ο τε α ληθείς και μ η διαψεύσιμες. β) Η ερ μην εία τ η ς θέσης του Αρισ το τέλη με βάση μια ρεαλιστική θεωρία νια την αντίληψη. Σύμφωνα μ 'αυτή, η αίσθηση των ίδίω ν συ νεπάγεται την αντίληψη των πραγμα τικών πο ι ο τ ή των ή ιδιοτήτων ε νό ς αντικ ειμένου. Ο Ι. Block ε κθ έτ ε ι τιο δύο αυτές ερμηνείες και επιχειρηματολογ εί η ειστικά υπέρ της δ εύτερης. Βλ. Block 1., "Γ ηιι ίι and error ίη Aristo tle's th eor y of sense perception", Philosophical Quarterly 11 (1961), σσ ΟΑ. Kenny σψμμερίζετα ι την άποψη του Ι. Block τροποποιώντας της κάπω ς. Ισχυρίζ εται πω ς, κατά τ ο ν Α ρ ιστοτέλη, η αίσθηση των Ιδίων είναι πά ντα α λη θ ή ς, μ ε την έ ννοια ό τι η όρ ασ η, γ ια παράδειγμα, δε ν μπ ορεί να σφάλ λει ω ς προς τα α ντι κ είμενά τη ς α ν ε ξετάσ ει τα αντικείμ ενα αυτά πολλές φορέ ς υπό άριστ ες συ ν θήκες. Βλ. σχετικά, A.J, P. Kenny, "The argument from il1usion ίη Aristo t le's Metaphysics", Mind 76 (1967), σσ Β λ. Ham!yn D.W., op.cit., σσ Ίσω ς η αριστ οτελι κή θέση ότι οι α ληθο τιμές ε μ φαν ί ζον τα ι πά ντα «έ ν σ υνθέσεω θα μπορ ο ύσε να χρησιμεύσει ως αφε τηρίσ για ν α ερμ ηνε υ θ εί ο ισχυρισμό ς ό τι η «α ίσθησ ις τώ ν κοινών» επιδέχ ετ αι αλ η θοτιμές. Ε λπίζω να μου δοθεί η ευκα ιρία να σ υζ ητήσω α υ τή την πιθανό τη τα σε κάποια πρ ο σε χ ή εργασία λ. 5an dbach F.H., ''Ar istotle and the 5to ics", The Cambridge Philo!ogical 50 cicty, Supplementa ry Vo1ume n 10, Cambridge Β λ. Long Α.Α., "Aisth esis, Pro1epsis and Linquist ic Th eor y Ιη Epicuru s", Βιι} letin ογ th e lnstltute ογ C1assica! 5 tυ di es 18 (1971), σσ Σχε τι κά μ ε τ η ν ένν οια το υ κ ριτηρίου στην Επικούρ ειο φιλοσοφία, βλ. Str i ker Ο. «Κρ ιτήρ ιο ν τή ς άληθείας», Nachtr ichten der Akademie der Wissenscha ften ίη Gottingen, 1974, Ν Ο 2, σσ

128

129 ΒΑΣ. Α. Κ Υ Ρ Κ ΟΥ Η ΡΗΤΟΡΙΚΗ ΩΣ ΤΕ ΧΝΗ ΠΟΛΙΤΙ ΚΗ Κ ΑΤ Α ΤΟ Ν ΑΡΙΠΟΤΕΛΗ (Ρητ. Α 2, 1356a 25 27) 1. Η Ρη το ρ ικ ή, ό πως είνα ι γνωατό, γ ενν ήθ ηκ ε μ έαα ατην τ ύρβη τ ης πο λ ιτικής ζω ής και τις εντάσ εις τ η ς δ ικαατηρ ιακής πρ άξης. Δ ια μ ο ρ φ ώθ η κ ε βα θ μ ια ία μ έσα στους ανταγων ισμο ύ ς της καθ ημερ ινής δ ια πάλ η ς, σεκείνε α τ κ κ ο ινω ν ίε ς ό που ήτ α ν δυ νατός ο α ντ ί λ ο γο ς κ αι ο έλ ε γχος, ό που δ η λ. τ ο δ ί καιο κ α ι η απο ν ομή τ ου π ρο έ κυπταν α πό ταν κ ο ιν ων ι κό έλεγχο και ή ταν έ κ φ ρα σ η του κοινού περί δ ικαίου αισθήματ ος 1. Η αναδρομή σ τ «; απαρχές, λοιπόν, της Ρητορ ικής μας φέρνει κοντά σε πο λιτικές καταστάσει ς πο υ προϋπο θ έτουν,ως έ να βαθμό τ ο υ λάχιστο ν, κοινωνικές ελ ευθερ ίες κα ι δη μοκρα τικές κατακτ ή σεις. Α κ όμα κα ι ο πρώτος πυ ρήνας τ η ς Ρη το ρικ ής, πο υ ά ρχ ισε να ονσητύσσετ οι στη δ ικαστηριακή πρ ά ξη, προϋποθέτει μια μορφή γραπτο ύ δι καίου, τον περιορ ισμό τ η ς αυθα ιρεσίας των κρατούντων κα ι τ η δ υνατότητα κο ινωνι κ ών αγώνων' α γ ών β έβαια ήτα ν και η δ ιεκδ ί κ ησ η το υ δικαίου στα δ ικα στ ή ρια, ό πως ξ έρο υ με, χαρακτηριστικ ό άλλωστε των εντάσεων κα ι τητ αγωνιστικότητ α ς πο υ απαιτεί η κ οινωνική ζωή 2. Είναι, λοιπόν, πρ οφανές ότι η Ρητορική γ ενν ή θ η κ ε κα ι δια μορ φώθη κ ε ε υθ ύς εξα ρχή ς ως α πα ίτ η ση τη τ πολ ιτικ ής κο ι νότη τας, ω ς στο ιχε ίο ο υ σ ια στ ικό τ ης κ οινων ική ς ζωής, Ε πο μ ένω ς ήταν πάντο τε μ ια τ έχνη πο λιτική μ ε τη ν ευρε ία κ αι τη ν ο ικεία στο υ ς αρχαίους ' Ελλη νε ς έwο ια τ ο υ όρ ο υ, α πέβλεπε κ ι αυτή κατά κάποιο τρ όπο σ τη διασφάλιση τη ς ε υδα ιμ ο ν ία ς των πολιτών. Ο κ οινωνι κ ός χαρα κτήρας τη ς Ρητορική ς κα ι η πο λιτι κ ή τη ς στόχευ σ η αποκτοίν ευκρινέστ ερο περίγραμμα μ ε του ς σοφιστέο και τη Σοφιστική. Πράγ μ α ' τι, η Ρ ητ ορ ι κή γ ίν ε τα ι γνωστή στην κοινων ία της Α θ ήν ο τ, κ αι γ ε ν ι κ ά στις η ό λε ις τ ης μη τ ρ ο πολιn κή ς Ε λ λά δα ς, ως πρ ώτ ο κ α ι ο υσ ια στ ικ ό σ υστατι κ ό τη ς σοφ ιστική ς π αιδ εία ς, κ ι α υτό σημ αίνει τ ης πο λιτικ ής παιδ ε ίας. τ ης πο λιτικ ής τ έχ νης'. Ο Γοργ ία ς άλλωατ ε, ένα ς από τ ο υ ς δ ύο αρχη γέτε ς τη ς Σοφ ιστικ ή ς, είνα ι ο εισ η γη τ ή ς τη ς Ρη το ρική ς ατ η φ ιλόδοξ η κο ινωνία τ η ς Αθ ήνα ς, όπως ξέρο υρ ε", Είν αι επ ίση ς γνωστ ό, ό τι η Ρητορ ική μ ε τ ου ς σοφ ιστ ές δ ε ν εισάγετα ι, ω ς δικα νικός λό γος (η α ρχαιό τ ερη κο ινων ι κ ή λε ιτουρ γία τ ης Ρητ ο ρικής), αλ λά κυρίως, ω ς μέσο πολιτικής αγωγής, α ν ταποκρίνετ αι στιο απαιτή σεις μ ια ς δυ ναμ ι κή ς κο ιν ω νία ς κα ι υ πη ρε τ ε ί τις α υξη μέν ες ανάγ κ ε ς τη ς ο θ η ναϊ κήο τιο λιτ ικ ή ο. Στ ην π ρα γμα τι κ ότ η τ α ό μ ως απο τ ελ εί ουσ ιαστ ι κ ό μ έρος κ α ι έκφ ρασ η τ η ς δ ημοκ ρατικ ής ζω ή ς κα ι της ελ ευ θερίας, κατακτήσ ε ι ς ε μπεδωμένε ς ατ α

130 ]30 μέσα του 5α υ αι. Π.Χ στην Αθ ήνα. Η εισαγωγή της Ρητ ο ρ ι κή ι; ωστόσο κα ι η νομιμοπο ίηαή τ ης ω τ; στοιχείο τ η ς πολιτικής ζω ής κατέατηαε έ κδ ηλη κα ι την α συνήθιστη. την απο καλυπτι κ ή δ ύνα μη τη ς γ λώααος, το υ λόγου. Αρ κ εί να θ υ μη θο ύ με στο αημείο αυτό τ ο ν επ ιγ ραμματικό λόγο τ ο υ Γο ργ ία: λόγος δ υνάατ ης μ έγα ς (Ε λεν. Εγ κ. 6 )5. Με τη Ρ η το ρ ι κ ή δηλα δή ο άνθρωπος δεν αποκτά α πλ ώς ένα μ έσο, γ ια να υπερασπίζετα ι τον εαυτό του ή να διεκδικ εί το δίκαιο πο υ το υ αμφ ισβητούν : πολ ύ π ερισσότ ερ ο οπλ ί ζετ αι μ ε μ ια δύναμη, γο η τε υ τι κ ή και άκρω ς α ποτελεσμα τι κ ή, που π ρώτη φ ορά αποκαλ ύπτετα ι σαυ τή την έκταση κα ι μόυτή τη μορφ ή : αφορό όλ ο τ ο ε ύ ρ ο ς τη ς κ ο ινων ι κ ής ζωής των ανθρώπων και είναι όηει ρ ες σ ι δυνατότητές της, σι ο ποίες μάλιστα δεν στηρίζο νται τόσο στην τ εχ νική τσυ λ ό γ ο υ, α λλά εκπορεύοντ αι από τη φύση τ η ς ίδ ιας γλώσσας και ανταποκρίνοντα ι π ροπά ντ ω ν στ η ν ομ αδι κή ψ υ χο λο γ ία Όταν ο Αρ ιστοτέλη; αποφασί ζει να καταπια στε ί με τ η ν κα ταγραφή τ ης Ι στο ρ ία ς τ η ς Ρητο ρ ικής κα ι τ η ν έ ρευνα το υ κ ο ινωνικού της ρόλου, είχε στ η διάθεσή το υ μ ια παράδοση θεραπείας του λό γο υ και φιλολογικής, όπως θ α λέγα μ ε εμ είς, μ ελέτης Τ α/ν έργων τ η ς κα ι τ ω ν ε κπρο σώπω ν τ η ς. Αν τ ιμ ετ ώπ ι σ ε τ η Ρητορι κή κα ι από τ η σ κο πιά της τεχνική ς μεθόδο υ α λλά και από την ά ποψη τ η ς ο υσίας, δηλαδ ή του κο ινων ι κο ύ αποτελέσματος. Γ ια τ ί βέβαια όλα τα πνευ ματικά επιτεύγματα του ανθρώπου υπόκε ιντα ι σένα σταθερό σημείο αναφοράς κα ι.σ 'ένο μ έτ ρο κρ ίσ ε ω ς : αυτό ε ίνα ι η κο ινω νική σηοτελεσμστικό τη το. Αυ τό τ ο στ οιχ είο, όπως ξέρο υ με, πρ ώτο ς το πρ όσ ε ξ ε. ο Π λάτων και προσπάθ η σε να το ερ μηνεύσ ει. Αλλά δ εν έ με ινε μόνο στ η ν ερ μ ηνε ία ' εη ισ ή μα νε τους κ ινδ ύνο ύ ς γ ια τη ν ί δια τ η ν κο ινων ική υπόστα ση το υ ανθ ρ ώπο υ αλλά κα ι τη δύνα μη που έκρυβ ε αυτή η νέα ανακάλυψη. Ένα αντίδοτο έβ λεπε ο Π λό των στη σαγήνη τ ης νέdς τέχνης και στου ς απερ ιόρ ιστους κινδίνους που συνεπαγότ αν η άσ κησή της: τ η φ ιλοσοφ ική παιδε ία 7. - Ο Αριστοτέ λ ης β έβαια μαζ ί μ ε το τ ερ άστ ιο απόθεμα ρητορικών έργων και τον πλούτο των τ εχ ν ι κ ών μέσων κληρονόμησε και τις θ έσε ις του δασκά λου το υ. Όπως αυνήθιζ ε ό μω ς, έθεσ ε το πρόβλη μα εξαρχ ής, αξιοπο ιώντος την κοιν ή εμπ ειρ ία κ αι την έρευνα τω ν προδρό μ ων του. Στα δύο πρ ώτ α κεφάλαια, λο ιπόν, της Ρη το ρι κ ής του ερωτά γ ια τ η ν ο υσ ία, δηλαδ ή τι είνα ι Ρητο ρι κ ή ( ίι ρητορ ική εστιν...)και το α ντικ είμενό τ ης (τ6 έργον α ύτή ς) Β Κα ι τα δύο α υτά όμως κ άνει συνεχε ίς προ σηό θ ει ε ο να τα διακρ ιβώσει σ ε σύγκριση π6ντοτ ε μ ε συναφείς " τ έχ ν ε ς" ή "δυνάμεκ; ", για να μετα χ ειρ ιοθούμε τους όρους τη ς φ ι λο σ οφ ία ς του - εμείτ; θα λέ γ α μ ε πνευ ματικές δραστηριότητες κ αι τεχνικές δ ε ξ ιό τ ητε ς πο υ απορ ρέουν από τη χρήση τη ς γλώσσα τ; κ α ι από την κοινωνικ ή πρακτική,όπως ε ίναι η δ ια λε κτι κή, η αναλυτική κα ι η πο λ ιtική9. Το ενχ είρ η μα παρουαιά ζ ει δυακολίες, αλλά ο φ ιλόσοφος μας αποκαλύπτει πλ ε υ ρ έ ς της ρητορ ικής, οι οπο ίε ς είτ ε είχα ν λ η σμο ν η θ ε ί είτε έμε ιναν ανερείνη τες. Δ εν θα μα ς απασχολ ήσει ό μ ω ς αυτό τ ο θέμα π α ρ ά μόνο στο μ έτ ρο που ενδ ιαφέρει τη

131 131 σχ έση ρητορ ικής κο ι πολ ιτικής. Ακρ ιβ έστ ερσ θέλου μ ε να απαντ ήαο υ μ ε στ ο ε ρ ώτ η μα, ως πο ιο βαθμ ό η ρη τορική ε ίνα ι πο λιτική τ έχν η κατά τον Αρ ιστ ο τ έ λ η; Όπω ς ε ίπα με ήδ η, η ρητορικ ή σ υναρτά τα ι προ ς τη ν πο λιτική κο ινό τ η τ α από τη σ ύστασή της ως τ έχνη ς του λόγο υ, του προφο ρικο ύ κα τ 'ε ξο χήν λό γο υ. Ο Αριστοτ έλη ς επανα θέτ ει τα ερ ώτ η μ α γ ια το σκοπό και το α ντι κ ε ί μ ενο της ρητο ρικής και γ ια να απαντ ήσ ε ι στο ερ ώτ η μ α αυτό, σ υγ κρίνε ι τ η ρ ητορ ι κ ή με τις άλλ ες γνωστέ ς πνευματι κ έ ς δρα στηριάτητ ε ς ή π ρα κ τικ ές, δ η λ. η θικ ές τέχνες ή δυνάμ εις. Η έρευνα τ ο ν ο δ ηγε ί να ορίσει το έρ γο ν τη ς ρητορ ική ς διαφορετικά από τ ην παράδοσ η. Η επ ι κ ρα τ έσ τ ε ρ η ως τότε αντίληψη, που ή. θε λ ε τ η ρητ ο ρι κή ως πε ι θού ς δημιο υργ6ν. έ χ ε ι τη ν κ αταγωγ ή τ η ς στη Σ ο φ ι στ ικ ή κα ι συγκεκρ ιμ ένα στον Γο ργία, όπω ς είνα ι ννωστό!". Ο Γορ γία ς μ ε ταφ έρ ει ασφαλ ώς τη ν ε μπε ιρ ία τ~ν Σ ι κ ελών πρωτ οπόρω ν κα ι δα σκάλω ν του, το υ Κ όρα κα και το υ Τε ιο ία. Ο ΑΡ ιστοτ έλ η ς βλέπ ε ι πολύ ευ ρύτ ερα το ρόλο τ η ς ρ ητο ρ ι κ ή ; και τ η ν ο ρίζε ι τ ώρα ω ς ι κα νό τη τα να επ ισ η μ α ίνει κανε ίς τα πειστι κά στο ιχε ία πο υ υ πά ρχου ν σένο ο πο ιο δήπο τ ε αντ ικ εί μενο ή χώρο το υ επ ιστητού (Ρ η τ. Α 1, 1355 b 10 12): τού ίδε ίν τά ύπάρχονταπ ιθανά π ερ ί έκαστον 11. Το αποτελεσ ματι κό τ ερ ο μέσο γ ια να επ ιτ ύχει αυτόν τον σκο πό τ ης η ρητορ ι κή ε ίνα ι το ένθύμημ α, δ ηλ. ο ρη τορ ικ6ς σ υλ λ ο γισμ6ς. ή η Ρη το ρ ική άπ6δε ιξ ις, άπω ς το χ α ρα κτ η ρ ί ζ ε ι ο. Αρ ιστο τ έλης 12. Επιπ λ έον χαρα κτηρ ί ζε ι το ενθύμη μα ω ς κ υρ ιώ τατον τώ ν π ίσίεω ν, το ση μ αντικό τερο αποδ εικτι κό μ έσο στα χ έρ ια τ ο υ ρ ήτορα. Ακ ριβώς όταν αναπτ ύσσ ει ο Αρ ιστο τ έλ ης τη ν α ν άλυσή τ ου για τι ς π ί στ ε ις, τα α ποδε ι κ τικ ά επ ιχ ε ιρ ή μα τ α, πο υ αρ ύετ α ι ο ρήτο ρας από του ς σvλλο γ ισ μο ύ ς, στο σημείο αυτό θα ορ ίσε ι α κό μα μια φορά τ ο ν χώρο και την π ε ριο χή δραστηριότητας της Ρητορικής. Ας πα ρ α κ ο λο υθ ή σουμε τη σκ έψ η τ ο υ φ ιλ οσό φου σ υστ η μ α τι κ ά, ώσ τε να π ροσε γ γίσουμ ε σωστά την άποψ ή τ ο υ για τ ην πο λιτική φ ύσ η τ η ς Ρη το ρ ι κή ς. Τ ρίο ε ίνα ι, λο ιπόν, τα ε ίδ η τω ν λο γ ικ ών επιχε ιρ η μά τω ν, οπό τα ' ο πο ία συ γκρο το ύντα ι ο ι ρητορ ικο ί συλλο γ ισ μ οί: α) α υτά που αναφέροντα ι κα ι αφο ρο ύν τον χαρα κτήρα το υ ρ ήτο ρα (τ6 ή θος τού λ έ γο ν τος), β ) αυ τ ά που έχο υν σχέσ η με τ ην ψ υ χ ι κ ή διά θε ση το υ α κρ ο α τη ρ ί ο υ, των ακ ρο ατών τ ην οποία θ α π α ρ α σκευάσει κατάλληλα ο ρήτορας (τ6ν άκροα τήν διαθηνα ί πως) κ αι γ) όσα επ ι χειρήμ α τ α στ η ρίζο ντ α ι στο ν ίδιο τ ο ν ρη τορ ικό λόγο, στ ο π ερ ι ε χ ό μ ενο τ ο υ λ ό γου (έ ν α ύ τφ τφ λ 6γιΡj13.Α υ τά τα τ ρ ία ορίζο υ ν τ η ν επ ιτυχ ία ή την απο τ υ χ ία το υ ρήτορα, επο μ ένω ς κα ι τ ου ρ ητορ ικο ύ λόγ ου, για τί α υτ ά ' σ υγκρ οτο ύν τα απ ο δ ε ι κτι κ ό ε π ι χ ει ρ ή μ α τ α, δη λ. τ α εν θυ μή μα τα, τ ου ς ρ η το ρ ικο ύ ς σ υ λ λ ο γ ι σ μ ού ς. Α υ τ ό τα ε π ι χ ε ι ρ ή μ α τ α ό μ ω ς μπ ο ρ εί να τ α ε π ιτύχει μ ό ν ο ε κ ε ίνοι; πο υ είνα ι ι κα νό ς να κα ταρ τί ζε ι σ υλλο γισμ ο ύ ς, να σ κέφ τ ετ αι δ ηλα δ ή επαγ ωγ ι κ ά και να έχ ε ι τη ν εποπ τε ία τριων πρα γμ άτων : ΠερΙ τά ή θη και π ερ Ι τάς άρετά ς και τρ ίτο ν π ερί τά πάθη 14. Ειδ ι κά μά λισ τα γ ια τα πάθη, τα συ ναισθή μα τα, ο Αρ ιστ ο τ έ λ η ς π ρ ο χωρ ε ί σε δι ε υ κ ρ ι ν ή σ ε ις, τ α θεωρεί, φα ίν ετ α ι, το σημα ντ ικ ό τ ερο στ ο ιχ ε ίο α π ό τ ο τρ ία πο υ όρισε ως α πα ρα ίτ η τ η τη γνώσ η το υ ς. Ε πιμ έ ν ε ι,

132 132 λοιπόν, ότι ο ρήτορατ; πρέπει να γνωρίζει τι είναι κάθε ένα από αυτά τα συνσισθήματσ, την ποιότητα, τη φύση δηλσδή των διαφόρων ουναισθημότων, επιπλέον από ποιες αιτίες προκαλοίνται και τέλος πώς προκαλούνται 15. Αυτά ακριβώς τα τρια αστοιχεία, που είναι αναγκαία για τη συγκρότηση των αποδεικτικών επιχειρημάτων, δηλ. σι χαρακτήρες των ανθρώπων, οι κοινωνικές αρετές και τα συναισθήματα, αυτά οδηγούν τον Αριστοτέλη στο συμ πέρασμα ότι η ρητορική είναι παραφυές τι, ένα είδος παραβλαστήματος της διαλεκτικής κοι τηο πολιτικής: ωστε συμβαίνει τήν ρητορικήν οίον παραφυές τι τής διαλεκτικής είναι καί τής περί τό ήθη πραγματείας, ήν δίκαιό ν έστι προσαγορεύεlν πολιτικήν 16, Αυτή είναι η πρώτη φορά που σ Αριστοτέλης επισημαίνει τη συγγένεια τητ; ρητορικής με την πολιτική, ενώ τη σχέση της προς τη διαλεκτική είχε τονίσει στην πρώτη κιόλας αράδα της Ρητορικής του 17. Σ συτή την πρώτη επισήμανση όμως δίνει την πληρέστερη μόλλον ερμηνεία της γνώσης του. Μας ενδιαφέρει βέβσισ αυτή τη στιγμή η σχέση της ρητορικής με την πολιτική, που τη θεωρούμε ουσιαστικότερη από τη σχέση της προς τη διαλεκτική - αυτή αφορά περισσότερο το τεχνικό μέρος, δηλ. τη συγκρότηση των συλλογισμών και των αποδεικτικών επιχειρημάτων 18. Καταρχήν η ρητορική είνσι ένα παραβλάστημα της διαλεκτικής και της τιολιτικής, δηλ. τρέφεται απ' αυτήν, αλλά δεν ταυτίζεται μ 'αυτήν' αυτό είναι το νόημα της παραφυάδας άλλωστε: τρέφεται από τον κορμό, από τη μάνσ -δέν τρο, αλλά δεν είναι το ίδιο το δέντρο. Η συγγένεια βέβαια παρσφυάδας και κορμού είναι ουσιαστική' δεν μπορεί η παραφυάδα να είναι κάτι διαφορετικό από το δέντρο' ανήκει στο ίδιο είδος και όχι μόνο στο ίδιο γένος19, Η ρητορική, λοιπόν,είναι παραβλάστημα της πολιτικής, διότι πρώτιστο ' καθήκον του ι κανού ρήτορα είναι τοϋ θεωρήσω περι τά ήθη καί περί τάς άρετάς καί τρίτον περί τα πάθη, προκειμένου να καταρτίσει τα αποδεικτικά τουεηιχειρήματσ 2~ Δεδομένου ότι η πολιτική είναι η κατ εξοχήν περί τό ήθη πραγματεία, επόμενο είναι η ρητορική να συγγενεύει μόυτήν κατά ένα μέρος, νιαυτό άλλωστε χαρακτηρίζεται ως παραφυές τι, ένα παραβλόστημα, μια παραφυόδα της τιολιτικής. Δεν καλύπτει όλο το εύρος της εννοίας, δηλ. ρητορική=πολιτική, αλλά ένα μέροο, μόνο όσον αφορά περί τα ήθη. Είναι σαφές ότι η πολιτική κα λύπτει πολύ μεγαλύτερο πεδίο της κοινωνικής ζωή ς 20. Στην ίδια συνοχή και αμέσως στη συνέχεια ο Αριστοτέλης επιλέγει και ολοκληρώνει την άποψή του για τη συγγένεια της ρητορικής με την πολιτική, ουσιαστικά για την πολιτική φύση της ρητορικής: διό και ύποδύεται ύπό τό σχήμα τό τής πολιτικής ή ρητορική (1356 ε- 27)21. Πρόκειται δηλ. γιο μια προσπάθεια αντιποίησης ουσίστ, αυτό το ρήμα άλλωστε (άντιποιείσθαι) μετα χειρίζεται ο Αριστοτέλης στην επόμενη αράδα του κειμένου, για να χαρακτη ρίσει τις προσπάθειες ορισμένων ρη τόρων ή σοφιστών να παριστάνουν τους πολιτικούς (οί άντιποloύμενοι ταύτης). Ο νους μας παει, δικαιολογημένα, ό πως παρατήρησε ο Grjmaldi, στον πλατωνικό Γοργία, όπου οι δύο επίδοξοι πολιτικοί μάλλον παρά σοφιστές, ο Καλλικλής και ο Πώλος, δι' άπαιδευσίαν

133 133 κα ί δι' άλαζονείαν (πά λι χαρακτ η ρισ μοί το υ Α ριστο τ έλη, οτ ην ί δ ια σ υνάφ ε ια ) αντιποιούνται τ ην πολ ιτικ ή σοφ ία και τη ρ ητορική δεινό τ η τα μπροστ ά στον Π λατωνικό Σω κρά τη2 2 Η ρητορ ική, λοιπό ν, υποδύετ αι τ α εξωτ ε ρικά γνω ρ ίσ μ ατα τηο πο λιτι κ ή ς, Θέλε ι και επ ιδ ιώκε ι να ηαρο υοι ά ζ ετ οι ω ς πολιτική γνώση ο " όλη της την έκτα ση, ενώ ου σ ιαστικά μ ό νο κα τά ένα μ έρο τ σ υγγ εν ε ύει πρά γματι μ ε τ ην ιιο λιτική, ως πρα ς τ η σπαυδή κα ι τ η γν ώση των ανθρώπ ινων ηθών (περί τά ήθη) και των νομ ίμων. Ωστόσο στο τέταρτο κεφάλαιο του ίδ ιο υ β ιβ λίου, του Α" δηλ., όπου ο Αρ ιστο τ έλη ς προβαίνει στην έρευνα ταυ συμβουλε υτι κού ρητορ ικο ύ λόγαυ, δηλ. των πολιτικών αγορε ύσεων, χαρακτηρίζει τώρα τη σχέση της ρη τορ ικ ής προ ς τ ην πο λιτι κή μ ε ένα ρή μα που τον ίζε ι π ε ρισσό τε ρο τη συ γγ ένεια ίων δύο αυ τ ών γνωστι κών π ερ ιοχ ών το υ ανθρ ώπου ως κοινωνικού όν τος: ή ρη τορική σ ύγκ ε ι ται μέ ν έκ τε τής ά ναλυ τικής έπιστήμης κ αί τής περ ί τά ήθη π ολ ιτικής (Α 4, 1359 b 9-11) 23. Ε δώ είνα ι εμ φον έστερη η σχέσ η τη ς ρητο ρικ ής πρ ο ς τ ου ς δ ύο ννω στ ι κο ϊκ κλάδου ς, τη ν Αναλ υ τικ ή, δηλ. τ ην τέχνη τω ν συλλογ ισ μών, κα ι τ ην πολ ιτι κ ή, τ ην τέχνη που αφορά τη συ μβίωση κα ι τη ν ευδαιμο ν ία τω ν ανθ ρώπων, την κα τ ' εξοχήν πρακτική επιστήμη κατά τη ν αντ ί ληψ η γενικά των αρχαίων Ε λλήνω ν 2. Στ ην πρώτη περίπτωση η ρητορική χαρακ τηρίζεται ως ποραφ υάδσ πο υ τρέφετα ι από δύο κο ρμούς : τη δια λεκτική και την πολ ιτική, στη δεύτερη τον ί ζονται π ε ρισσότ ερ ο οι οργαν ικοί τ ης δεσμο ί (με το ρή μα σ ύγκειται), δεσ μοί ουσ ια σ τικοί με την επαγωγ ή ή το υς συλλογισμούς και τ ην πο λ ιτι κ ή. Με τ η ν π ρ ώτ η ( τη δια λε κτι κή ή Ανα λυτι κ ή ) συ νδέο υν τη ρη τ ο ρ ι κ ή κυ ρ ίως ε ξ ωτ ερ ικοί ή τεχνι κοί δεσμ ο ί : η τεχν ικ ή των συλλο γ ισ μών, η επαγωγι κ ή ι κα νότητα του ρήτορ α, η ι κανό τητά του να συγκροτε ί ενθυ μήμα τα. Ε ιδ ικ ό τ ερα μ ε τη δ ια λ ε κτικ ή έχε ι και μια άλλ η ομο ιότητα η ρητορ ικ ή : και οι δ ύο δεν έχουν συγκεκριμ ένο αντικείμενο αναφοράς : π ερί ούδενός γάρ ώρ ισμένου ουδε τέρα α ύτών έστίν έπ ιστήμη πώς έχει, άλλά δ υνάμε ις τι νές το ύ πορίσαι λ6γο υς (Α 1, 1356 σ 3 2) 25. Γιαυτό άλλωστε η ρητορ ική χαρακτηρ ίζετσι ωςμ6ρι6 ν τι καί όμοίωμα τής δ ιολεκτικής(ό. π., b 30). Κα ι οι δ ύο α ποβλέπουν σ τ η συγκρότ ηση επιχειρ ημάτων κα ι στην υ ποστ ή ριξη οιουδ ή πο τε θέ μ οτος, ε ίναι περισσότερο τεχνικές, μέθοδο ι εη ιχ ε ι ρ η μ α το λογ ία ς, α πα ιτού ν όμως βαθ ιά κα ι στέρε η γνώσ η τό σο των ανθρώπων, ω ς λο γ ι κ ών κ α ι ψ υ χι κών όν τ ων, ό σο κα ι των κ ο ιν ωνι κ ών κ αταστά σ εων, δη λ. τ ων ανθρ ώπων ως κοιν ωνικών όν τω ν, τ η ς συλλογ ικής ζω ής ή της πο λιτι κή ς κοινότ η τα ς..αλλωστ ε και ο ι δ ύο είνα ι χαρακτ ηρ ιστικό ότι αναπτύχθηκαν μέσα σε χ ώρο υ ς κοινωνικών ελευθεριών και είναι έκφραση του ελ ε ύθ ερο υ στο χασμού κ αι τ ης κο ινωνικής δυναμικής το υ. Σ Ό υ τό ακριβώς το γεγονός στ ηρ ί ζονται οι δεσμοί της ρητορ ικής με την πολ ιτι κή : Η ρητορι κή δεν είναι ο πλώς μ ια τεχνική και δ εν α πο βλέπ ε ι μόνο στην επισήμα νση των πειστ ι κών σημείων ενός θέμα τος, αλλά πολύ περ ισσότ ε ρο έχ ει να εκπληρώσ ε ι κοινωνικούς σκο πού ς, συ μβ άλλ ε ι στην κοινωνικ ή λειτουργία, όταν' βέβαια διακονε ίται από

134 134 π οιο ύς τινας~ όπω ς λ έγ ε ι ο Αριστοτέλης. και σι ρ ή τορεο εμφορούνται από κοινω νικ ή συνείδηση 26. Γ ια υ τ ό ο φιλόσοφ ο ς στην σρχή τ ων ΉθικώνΝικομαχεΙων(Α 1, 1094 a 27, b 1 κε. ]. όπου πόλι ο λόγο ς σφορά το α ντι κ ε ίμ ενο τηο ηθ ικής του, συ να ριθμ εί τη ρητορική στις "ε ν τι μ ό τσ τ ε ς" "δυ νά με ιτ;", δ ηλ. στις π ιο κστσξιωμένες κο ι νω νικά ικανότητε ς και πνευματικά επ ιτ ε ύ γμα τα το υ ονθρώπου, κα ι την υπαγά γ ει β έ βα ια στη ν πο λ ιτικ ή: όρώμεν δε κα Ι τάς Ιν τιμο τά τας τών δυνάμεω ν ύπά τα ύτην (5C. τήν πολ ιτικ ήν) ούσας, ο ίον στρατηγικ ήν, ο ίκονομική ν, Ρητορικήν. Έ τ σι η ρη τορ ι κ ή συντάσσετσι από τ ον Αρ ιστο τ έλ η μαζί με τη στρατη γι κ ή πρωταρχικά για τη ν άμ υνα και τ η σωτηρ ία τ η ς πόλεως, κ αι την οι κονομική, τη γ νώσ η να δια χειρίζ ετα ι κα ν είς τους πόρου ς της πολιτε ίας και να ε ξα σφ αλ ί ζ ε ι την επ ιβ ίωση των πολιτών 27. Ο κο ινων ικό ς, λ οιπόν, χαρακτ ήρα ς της Ρητο ρι κ ή ς κα ι η κοινωνικ ή τητ; απο στολ ή για τη ν υ περά σπ ιση της ηολιτι κ ήτ; συνοχής των πο λιτών κα ι την των β ελτίσ τ ω ν ν ιο τ η ν πο λιτεία '{η ν καθ ιστο ύν 'Έν τ ιμοτά τ η " και της προσδ ίδουν ο υσ ισσ τικ ή σχέση μ ε τη ν πο λιτι κή. Από την άπσψ η αυτή η αηο τ ί μ ηση τικ Ρη τ ο ρι κ ή ς κα ι η ανα γν ώρισ η τ ο υ κοιν ωνικού τ ης ρόλο υ α ποκτούν τώρ α μ ε το ν Αρ ιστο τ έλ η μια άλλη διάσταση και συνιστούν πρόοδο σε σύγ κριση με τον Πλά τωνα, πσ υ έβλεπε τ η ρ ητορική πολ ι τική ς μοριουείδωλον ( Γοργ. 463d) 28 Ο Α ριστστέλη ς β έβσια στηρίζ εται και ξε κινάει α πό τι ς δια τυπώσεις τσυ Π λά τ ωνα, α λλά δί κα ιο είναι να του ανα γνωρίσου μ ε τα οφ ειλόμ ενα: προ ώθησε τ η γ ν ώσ η τηο Ρ η το ρ ι κ ή ς και απάλλα ξε την έρε υ νά τ η ς από πσ λλ ές π ρσ κα τσ λ ή ψει ο,

135 Σ ΗΜ ΕΙΩΣ Ε ΙΣ 1. Β λ. J. Burkhardt, Griechische K ul ΙU rg ech i c h t e, τό μ ο 3, Dannstadt 1962 (1898), σ. 305 κ ε. Δι ε ξοδ ικά βλ. στο έργο το υ Fr. Blass, Die attische Beredsamkeit Ι J Hil desheim (Leipzig 1887), σ. 5 κε. Β λ. επ ίση ς στο ν G. Kenn edy, The Ατ! of Persusion in Greece, Princeton 196 3, σ. 4 κ ε. Κ. Heldmann, Antik e Theorien ilber Entwick lung und VerfalI der Redekunst, M ίi n ch en 1982, σ. 8 κ ε. (Zetemata 77): "Die Frage nacl1 der Staatsforrn und die Redekunt", 2. Ε ίνα ι χα ρα κ τηρ ιστι κ ή η πολυσημία του όρο υ ά Υών στ ην ελλ η ν ι κ ή γλώσσα' το νο η μα τικό ε ύρ ο ς τ ο υ σ φ ο ρά όλες σχ εδόν τις μ ο ρφ έο της ζω ήκ : τ η ν πο λιτική, την κοι νωνική, τ ην καλλ ιτεχνικ ή κα ι ιδ ια ίτ ε ρα τ η ν α θλητι κ ή δραστ η ρ ιό τ η τα. Γ ια το ν εισηγη τ ή τ η ς Ρητορικής τ έχνη ς, τον Γορ γία, η Ρητορ ική παρομ οιά ζ εται με ά γω νία ( Γaργ. 456 c ), δ η λ. έ νας α γώνας κα ι ένα α κα ταμάχητο μέσο, για να επ η ρ ε ά σο υ μ ε την ανθρώπινη ψυχή. Για τον σοφ ιστή Αντιφώντα ο γά μος π α ρ ο μ οι ά ζ ετ α ι ε πίσης με σγώνο (μ έγας άγών γάμος άνθρώπφ, 8 49). Ο Θουκυδίδης τ έλο ς συγκρίνε ι την ιστορ ία τ ου, όπως ε ίνα ι γ νωστό, μ ε το ό γώνισμα ές τ6 παραχρήμα (1, 22). 3. Ε ισ ηγ η τ ή ς τη ς πο λιτικής τέχν ης, που ε ίνα ι συνυφασμένη μ ε τη σοφιστική παιδ ε ία, είναι ο Π ρωτ α γ ό ρα ς, όπω ς μ α ς πληροφορ εί Ο Π λ ά τ ω ν : Π ρωτ 319 α. Β λ. εκτε ν έστ ερ α: Β.Α. Κ ύρκος, Αρ χαίο ς Ελ λ η νι κό ς Δια φωτισμ ό ς κα ι Σοφιστική, Αθ ήνα 1986, σ. 69, σημ, 9 και Επίσ ης στον Π λάτωνα οφε ίλουμε την πλ η ρ οφο ρία αυτ ή: Γο ρ γ. 450 C Β λ. Κύρκος, ό.η Kenn edy, 15 κε, Τ η φιλολογική τεκ μηρίωση στον Fr. Blass, Αιtische Ber ed saιnkeίt 1, 49 κτ. και 53, όπου παραπέμπε ι στ ον Γο ργ α 7 κε. 5. DK8, Ι Ι,8. Β λ. στον G. Vedin g, E in fίi h ru n g in die Rh e t orίk. Geschichte, Technik, Methode, Stu ttgart 1976, σ Έ ξοχα εκφ ρά ζε ι ο Γ ορ γία ς αυτή τη δίνο μη του λόγο υ στην ψ υχ ή, στο θυμικό' τ ο υ ακρο ατή, τ ο υ ρητορ ικο ύ έντεχνου λόγου β έβ αια, π ο υ γίνε τ αι μ έσο ε η ιβ ο λ ής στα χέ ρια το υ ικανού ρ ή το ρα : Ελ εν. Εγκ. 14: ο ϋτω κα[ τών λ όγω ν οί μέ ν έλυπησ α ν, οι δέέ τερψαν, ο/ δέ έφόβησαν... οι δέ πει θο ϊ τινί κακο τήν ψυχή ν έφαρ μ άκευσαν κα[ έγεγοήτευσαν. Β λ. σχετικ ά στον Fr. Blass, Attiche Tseredsamkeit Ι, σ. 70 κε. Κύρκος, ό.π Ο ιδαν ι κός ρήτοροτ γ ια τον Πλάτωνα ε ίνα ι ο δια λε κτι κ ός, δη λ. ο φ ιλόσοφο ς, ή τ ου λά χιστ ο ν α υτός που έχ ει α ληθ ιν ή φιλοσο φι κή π α ιδ εία : Φαίδ ρ. 261 α : έά ν μή ίκ α νώ ς φ ιλ ο σο φ ή σπ ο ύδέ ίκ ανό ς π οτε λέ γε ι ν σται περι ούδενός. Π β. κα ι 260 e, 263 b, 266 c, κ σ ι 2n b στο ίδιο έ ρ γ ο. Β λ. W.K.C. Cuth rie, Α History of Greek Philosophy, τ όμ ο 4, London{New York{Melboume 1975, σ Β. Α. Κύρκο ς, "Το ύφο ς το υ λ ό γο υ κα ι τ ο ήθος του λέγοντο ς ", Νεα Πα ι δ ε ία 14 (1980) σ. 9 Κ ΟΙ 14' επίση ς του ίδιου, Διαφωτισμ ό ς κοι Σ ο φ ισ τι κ ή 282 κ ε. 8. Ρητ. Α1, κ ε. ΚΟΙ Α2, κ ε : έσ τι ν δέ τό έρ γο ν αύτής... Γε ν ι κό τ ε ρ ο γ ια το σ κοπό της Ρ η το ρ ι κ ή ; κατά τ η ν α ντίληψη τω ν Α ρ χαίων βλ. στον R. Volkmann, Die Rhetorik der Griechen und Romer, Hildesheim 1963 (Lei pzig 1885), σ. 1

136 136 κε. Ειδ ι κ ότε ρ α ό μω ς κα ι ό σον οφορ ό τ ον Αρ ιστ ο τ έ λ η βλ. 1. Dίi rin g. AristoteIes. Heidelberg 1966, σ Ο Αριστοτ έλ ης στ ην αρ χή της Ρητορι κή ς του, ότ αν επι χ ε ιρ ε ί να καθ ο ρ ί σ ει τ ο αντικ είμενό της (τ6 έργο ν α ύ τή ς), και να υπε ρβεί την αντίληψη των προγεν εστ έ ρων του, δηλώνει ότι η Ρη το ρ ικ ή " ε ίνα ι ένα ς συ ν δ υα σ μ ό ς ικονό τητστ; να επιχ ειρη ματολ ο γεί κα νε ίς, να εφ ε υρ ίσ κε ι λογ ικά επ ιχ ε ιρ ήμα τα, και η θικ Ω ψ υχολογικής σ ύ ν εσ η ς": Ι. D ϋrίn g, ό.π r ο ργ. 453' : πε ιθοϋς δημ ιο υρ γός έσ τιν ή ρη τορική. Πβ. κσ ι 465'. Β λ. δ ιεξο δι κά στον Ε.Μ. Οο ρε, AristotI e' s Rhetoric, Α π Indroduct ion, Lon don ( ονο τύπ.], σ. 28. Η Ρη τ ορ ικ ή, βέβα ια, "δ εν είνα ι απλώς μ ια θεωρ ία το υ λόγο υ κ αι των μέσων πειθο ύς, αλλά από μια φυσική ικανότητα α ναπ τ ύσσεται σε μια πρ ακτι κ ή Meisterschaft" : C.-G. Gadamer, Rhet orik, Hermeneutik und Id eo1og iekr i t ίk. Kleine Schrift en. l. Tub ingen 1967, σ Βλ Cop e, Jntrod., 33 κε. Απήχ ηση ηκ γνώμη ς αυτ ή ς του Αριστοτ έλ η β ρ ί σκουμ ε στους Ρωμα ί ο υ ς θεωρητικούς τη; ρητ ορικής τέχν η ς και κυρίως βέ β αια στο ν Κοψϊντιλιανό : Il 15,13: rhet ori ci est vis inveniendi omnia in oratione prersua sibili,. Π β. Dίirin g, ό. Π Σ υστ ηματι κή κα ι επι τυ χή α νά λυ ση τ η ς α ρ ιστ οτ ε λικής θεω ρίας τ ο υ tν θυμ ιί μ ατος έ κανε ο J. Sprut e, Die Enthymemtheo rie der aristo telischen Rhetorik, Gott ingen 1982, Βλ εη ίσ η ε στ ον Cope, Jntr od Ρ ητ. Α2, Βλ. στον W. S ίi ss, Ethos. Studien zu r aiteren griech ischen Rhet orik, Α,lοη 1975 (Leipz ig 191 Ο ), σ. 127 κε., 196 κε. 14. Ρητ. Α2, 1356' Βλ σ τ ον G. Β ίε η, Die Grundlegung der potitisch en Ph j. losophie bei Aristot eies, Fre iburg /M ίin ch en 1973, σ. 113 αν α λ ύσ ει ς α υτών τω ν εν νοιών. 15. Ο.Π :τι τε εκαστον τών παθών κα Ε ποι6ν τι, κ α ί έκ τίνων έγ γίνε τ α ι κα ί πώ ς. Ε κ τ ενέσ τ ε ρ α στο βασι κό έργο του Ο. Bien, ό.π. 113 κ ε. 16. Επ ιδράσ ε ι ς κα ι απ η χήσ εις των αρ ιστο τελικών α υτ ών θ έσ εων επ ισ η μ αίνου με και στου ς Ρω μαίου ς θτωρ ητ ικο ικ. Ο Κι κ έρων Π.χ. επ ηρεασ μ ένος σηότον Αρ ι στο τέλη ορ ίζει τ η ρη τορ ική ω ς μέρο ς τ η ς π ολιτικής τ έχ ν η ς : Hanc ωετο τίωη Ιε ου ί τ ε ι ο ηι ίn eo genere ρο ητηι υ ε, υ Ι eam c ivhis scient iae part cm esse dicamus, Invest. Ι. 5,6. Πβ - στον Κ ο υ ίντ ιλ ιανό : ιι 17, 14. Β λ. στον Ε. Μ. Cop e, The Rheror ic of Aristotie. Comment, ry, Β. Ι, C, m bridge 18 77, π β. στ ο ν Ι. Dur ing 120. Suss 130. Ωστόσο σ ε ό λλ ο σ ημ είο τητ Ρ ητ ο ρι κή ς του ( Α4, 1360' 37) ο Αριστοτ έλ η ς δια χωρ ί ζ ε ι το αν τι κ ε ίμ ενο τη ς π ο λιτι κής και της Ρητο ρικήο. Β λ, Bien J Ρητ. ΑΙ, 1354',: ή ρητορική έσην άντίστροφος τυ διαλεκ τικυ. Δε θο μος απασχολήσει εδώ η α ιν ιγμα τικ ή αυτή φράση τ ο υ φ ι λοσόφο υ, ά λλωστε δεν είν α ι η μ ονα δ ι κή φορά π ο υ θίγει τ ο θέ μα των σχ έσεων τ ης ρ ητο ρ ι κ ή ; με τ η δ ια λ ε κ τικ ή στο έργο του. Ο π ρώτ ο ς που είδε το πρόβλη μα α υτό σ υνο λικ ά ε ί να ι ο Ε.Μ. Co pe στο υπό μ νημά τ ου στ ο Α ' βι βλ. τ η ς Ρητο ρ ι κ ή ς (18 77) καθώς κα ι στ ην " Ε ισαγωγ ή " του (l ntroducti on, 1877 ). 18. Ρ ητ. Α9, 135gb 9~1 2, όπου ο φ ιλόσ ο φο ς ε πισ ημ αίνει τη ν ο μοιότη τα τ ώρ α τ ης ρ ητορ ικ ής τιροτ τ η δ ιαλεκτικ ή (όμοία δ ' tστίv τά μέν τά διαλεκ ΤΙΚ fj rd δέ τοίς σο φιστικ οίς λ6γο ις), α λλά κα ι π ρ ος τ α επ ιχε ιρ ήμα τα των σ ο φιστ ών. Π ρ όκε ιτα ι μά λ -

137 137 λον για "εξωτερικές " ομοιότη τες, δηλ. π ο υ αφορούν το τεχνικ ό μέρος στη συγκρότηση των επιχειρημάτων. Βλ. Sίi ss 130. Η ρητορική ασφα λώς ως τυπική γνώση ((tπ ιστήμψ» ή τέχνη του λόγου βρίσκεται πιο κοντά στη δια λεκτική π αρά στην πολιτική. Η ρ ητορικ ή, όπως κα ι η διαλεκτική, δεν έ χ ε ι ένα α υ στ η ρ ά καθο ρισμένο χώρο ή α ν τικεί μεν ο, αλλά αφορά ο " όλες τις περιοχές των γνωστικών αντ ικειμένων, όπο υ γ ια κάθε ένα επιδ ιώκε ι να σ υγκροτ εί επ ιχειρή μα τα το ύ πορίσω λόυους: Β λ. G. Bien, ο Ανα λ υτι κή ερ μηνε ία και καλή τ ε κ μ ηρ ίωσ η φιλολο γική βλ. στον Cop e, Rheto ric Ι, 33 : παρa φu έ ς : ηαραφψό δσ. παρα βλάσταρο, απ ό τ ην ί δια ρ ίζα μάλλον ηρ έ π ε ι να το εννοήσουμ ε και όχι από το ν ί διο κ ορμό, ο.τι ΚΟΙ στη ν εοελληνική γλώσ σα. Επ ίσ η ς εύσ τοχα; ηα ρα τ η ρ ήσεκ στο ν Ε. Bark er, The Politί c s of Ar istotle, Ο κ ford 1973 (1958), ο. 360 και otov W.M.A. Grima ldi, Aristo tle, Rhetoric Ι. Α Οο πι mentary, Ν. York. 1980, ο Βλ. δ ιεξοδ ικά στο βιβλ ίο του G. Bien (G run dlegu ng der pojitiscen Ph i1osophie bei Arist ot eles), πο υ σ ναφέρα με ήδη πιο πάνω, σ. 112 κ ε., όπου η σχέση τ η ς ρητορική; με την π ρα κτι κ ή φιλοσοφία ( =την πολιτική) διαπιστώνονται από πολλέ ς πλ ε υρ έ ς. 21. Ο Α ρ ιστο τ έλ η ς μεταχειρίζε τα ι ε ύστοχα το ρήμα ύποδύε τα ι η ρητορικ ή ύπ6 τό σχήμ α τής πολιτικης, κρ ύβεται δηλ. κάτω από το σχήμα, τα εξωτερικά χαρα κτ ηριστικά τ ης πολιτικ ής, οπότε αφ ήν ει να εννοηθεί ό τι υπάρχ ε ι και κάπο ια πονη ρ ία σ Ό υτή την ενέργεια. Αυτό άλλωστε συνέβα ινε στην πολιτική πρα κτικ ή με τους ρ ήτορα; π ο υ σ υχνά παρίσταναν ή το υς τα ύ τιζαν μ ε τ ο υ ς πολ ιτικούς. Β λ. α να λυτι κ ά στον Cope, Rhetorlc 1, 34. Πβ. Introduct ion 19 κε. Π β. Dίirin g 144, ση μ. 120, Η. Gompe rz, Sop lιistik und Rl1etorik, Dannstad t 1965 (ανσ τ ), ο. 36, S ίi ss Στο Comm enta ry (Α βιβλ. Ρητο ρική α), που αναφέραμ ε ήδη, Ο Α ρ ιστ ο τ έ λης θεωρεί τη ν προσπάθ εια τ ων ρ ητό ρων να υ πο δ ύο ν τ αι τ ο ρόλ ο των π ο λι τι κών ω ς αντ ιπο ί η σ η τη ς π ο λιτικής, δηλ. πρό ξη επιλήψ ιμη και κα τα κριτέα' ε ρ μη νε ύε ι β έβα ια α υτή τ η ν πρά ξ η : δ ι ' άπα ιδευσίαν καί άλα ζονείαν. Έτσι μ α ς δίνε ι και τ ο χαρα κ τηρισ μό των σφετερ ιστών τ ης πολ ι τικής τ έχνη ς : ε ίν α ι απα ί δ ε υ το ι κα ι σλοζό. νες. 23. Ο Αρ ιστοτ έλ η ς λ έγ ε ι τ ώρα σύγκε ιται (και όχι ύποδ ύε ται) : με το ρήμα α υτό ασφαλώς θέλει να επιση μά νει από το έ να μέρο ς τ ους εσωτερικο ύς δ εσμούς τ ης ρ η τ ορικής με τ ην τέχνη των συλλογισμών, δη λ. τη ν Αναλ υτική (σύμφωνα με την αρ ι στοτελική ορολογία), και από το άλλο με την πολιτική, τ ης επιστήμης που διε ρε υ -. νά και ενδιαφέρεται για το ήθος των πο λιτών. Και η ρ ητορική, λοιπ όν, μετέχει αυ τών των δύο "δ υνάμεων" ή "τεχνών ", ως μια πραγ μα τεία περ ί τα ήθη με τ ην ι κα νό τ η τα να επ ιχειρη ματολογε ί μ ε συλλογισμούς, δηλ. τα ενθυμ ή μα τα, το ν κατ Έ ξοχ ήν ρ ητορικό συλλογισμό. Β λ. Suss 130 κε. Το ενδιαφέρον τ η ς Ρη το ρι κ ή ; γ ια τα ή θ η β ρίσ κ ε τα ι ήδη στι ς π ρ ώτ ε ς κα ταβολές της, δ η λ. υτο ν εισηγη τ ή τη ς ρητ ορικ ή ς τ έχνης, τον Γορ γίο. Β λ. Η. Gom perz, Sophist ik und Rhetorik 36. Πβ. Durin g 144, Cope, Introduction 19 κ ε., Sprute Μ ε τον όρο πολ ιτι κ ή ο Αρ ιστ ο τ έ λ ης εwοεί την Επισ τή μη ή τη γνώσ η για το ν άνθ ρωπο ω ς μ έλo ~ τ η ς πολιτι κής κοινό τ ητατ; Ι τη τ η ό λ ε ακ ) : είναι κλάδος τητ Η θ ι κ ής (τή ς περ{ τά ήθη έπιστήμης), μ ε τ η ν οπο ία σχ ετ ίζετα ι ουσ ιαστ ικά (σύγ κειτα ι )

138 138 κα ι η ρ ητορική. Β λ. Grίmaldi 44. Δεν δ ιαχωρί ζ ει βέ βαια ο Α ρ ιατο τ έλ η ς τη ν η θικ ή σε κο ινωνική κα ι ατομική ηθ ική, όπως κ άνου ν ο ι νεώτερ ο ι " γ ιό υτόν η ηθ ι κή είναι μια ενότητα αδ ιάσπαστ η. 25. Θεωρητι κά, πράγ ματι. η Ρ ητο ρ ι κή βρίσκεται πιο κοντά στη δ ιαλεκτική, δη λ. ως τ υπι κ ή " επ ισ τ ή μ η ", ω ς γνώσ η ή τ έχνη το υ λόγου θεωρούμενη. Αυ τ ή η στενότε ρ η σχέση τ η ς π ρ ο ς τ η διαλεκτικ ή δ ια κ ρι β ών ετα ι κα ι α πό το ότι και ο ι δ ύο δεν έ χουν ένα αυστηρά καθορ ισμένο αντικε ίμενο έρευνας, αλλά συνιστούν απλ ώς δυνα τότ ητ εε, ιιρο κ τ ι κ έ τ θ α λέγα με ε με ίς σή με ρα, γ ια τη συγκρότησ η επ ιχε ιρ η μά των. Βλ. Βίε τι Σ'α υ τό το σ η μείο ακρ ιβ ώς ο Αριστοτ έλης υπερ βαίνε ι τ η ν πλατω νική "πα ρ ά δοσ η " πο υ δεν αναγνωρίζ ει στη Ρ η το ρ ι κ ή καμ ιά κο ινωνική χρ ησιμότητα ή λειτουρ γία : Γο ργ. 480 : ο ύ χρήσιμος ούδέν ή ρη τορική ήμ ίν. 27. Β λ. σχετικό : Cope, Introductio n ] Ι, Dίirίng 434. Ε ιδ ι κ ό τ ερ ο στο ν W.F.R. Hardie, Aris!o tle' s Ethical Theor y, Oxford 1968, σ. 17. Πβ. Grimaldi Και ο Πλάτων, λο ιπόν, συσ χετίζει τη ρητορική με τ ην πολ ιτι κ ή, αλλά μά λ λον αρνητικά, ως ε ίδωλο, απείκασμα ενός μέ ρο υς της πολ ιτι κής. Βλ. Grim ald i 44.

139 ΣΤΑ Υρο γ Α γγ Ο ΛΟ ΥΠΗ ΤΟ ΑΡ ΙΣΤΟΤΕΛΙ ΚΟ ΑΣΤΡΟΝΟΜΙ ΚΟ ΚΑΙ KOΣMOΛOΓl KO ΣΥΣΤΗΜΑ Η Αστρο νο μ ία, όπως όλο ι γνω ρίζο υμε, ε ίνα ι η παλα ιότερη παρατηρησισκή επ ισ ή μ η. Σ ύ μ φω να με το ν Αρ ιστοτέλ η, ανή κει στ«; μσθ ηματικές επ ιστήμ ες και έχε ι ω ς αντικείμενο μ ελ έτ η ς τ η ς τα ουρ άνιο σώματα. τα οποία ο Σταγ εψίτη ς φιλόσοφος χαρακτηρ ίζε ι ως «ούσ ίαν dίδιο v καί αίσθητή ν». Η Αστ ρο νο μ ία ξεκίνησε με απλ ές παρα τη ρή σ ε ις πο υ έδωσαν τις πρ ώτες οχτ ίδες για ανα καλύψε ις και η παρο υσ ία της σόλεα τις εποχές κα ι σόλετ; τκ m υχές τη; ανθρώπινητ ζωής σόνω στ ον πλανήτη μας ήταν πο λύ σημαντική. Τα διάφορα ο υράν ια σώματα ακτινοβο λούν γ ύρ ω μ α ς και η παρα τ ήρ η σ ή το υ ς μας δίνε ι την ευκαιρία να εκτιμήσουμε τη ν ομορφιά αλλά κα ι τον προο ρισ μ ό το υ κόσμου π ο υ μ σ ς περιβόλλ ε ι. Σ ή μ ερα, η τεχνολογ ική ε ξ έλ ιξη μας πσ ρ έχ ε ι τεράστιες δυνατ ότ ητες για να πλο υτ ίζο υμ ε τις γνώσεις μας. Δεν μπο ρο ύμ ε ό μω ς να αγνοού με τ «; π ιο πα λιέ ς α π" αυ τές κα ι κυρίω ς τα όσα προ σ έφερα ν στη διαμόρφωση τ όσο τ ης επ ιστ ήμ η ς τ η τ Αστρονομίσς όσο και τ ητ; σνθρώπινη ς ζω ή ς. Καλό ε ίναι να, κάνο υ μ ε μια ιστο ρι κ ή ανασκόπη σ η τ η ς Αστ ρο νο μία ς πο υ υ π ήρχε λίγο πρ ιν από τον Α ριστ ο τ έλη, ό πως ε ξόλλου το συνήθ ιζε ο ίδ ιο ς, ξε κ ι, ν ώντα ς βα σ ικά οπό τον 60 Π. Χ. α ιώνα, α πό τον α ιώνα πο υ άρχ ισε η προμηθεϊκή αναζήτηση των φυσικών εξηγήσεων κα ι των λογικών α ιτίων των φαινο μένων. Από τον αιώνα αυτόν άρχισαν βασικά οι νέου τύπου ερωτήσεις γ ια τ ην ε ξ ήγηση των φσινομένων οι οποίες δεν απευθ ύνονταν πια στα Μαντ εία αλλά προς τη βο υβή Φύση. Όλες ο ι θεωρίες πο υ όρχισαν νσ διστυπ ώνονται, ο σοδήποτε παράδοξε ς κα ι εξωφρενικ ές κ ι αν ήταν, στ ηρ ίζονταν πλ έον σ ε φ υσικά σίτισ. Τσ Ορφ ι κό μυστήρ ισ κσ ι η Ι ων ι κ ή Φιλοσοφική Σχολή οδήγησαν στην Π υ θαγόρ εια Ετα ιρε ία. Ο Πυθσγόρσς τη τ Σόμου έρχετσι νσ επηρεάσει βσθε ιό, μ ε τον τρ όπο τ ης σκέψης τ ου, τ ο μέλλον το υ ανθρώπ ινου γ ένο υς. Το Π υ θα γό ρ ε ιο όραμα του κόσμου ακόμη και σήμερα μ πορεί να επηρεάζει αρ κετά τις σκέψεις μ α ς. Βασί ζε τα ι σ ε μ ι α εμπνευσ μένη σύν θ εση τ η ς θρησ κε ί α ς με την επ ιστ ή μ η, των μαθηματικών μ ε τη μο υσική, τ ης ιατρ ι κ ής μ ε τ η ν κοσμολο γ ίσ, τ ο υ σώματο ο με το πν ε ύμ α. Ο Αριστοτ έλη ς επ η ρ εάσ τ η κ ε β σ θ ι ό σε θέ μ ατα Κ οσμ ο λο γ ί α ς από τ ο υ ς Π υ θ αγ ό ρ ε ιο υ ς που μ ε τόσο π ε ί σμ α προσπάθησαν να μελετ ήσουν τα α ι ών ια με τ η β οήθεια τ η ς επιστήμ η ς. Αργότερα, ήρθε ο Π λότωνσς που έδωσ ε μεγάλη βαρύτητα στη φ ιλοσοφίσ,

140 ] 40 το ποθετώντα ς τι ς Μαθηματικ ές ε πιστ ή μ ες σ τη ν υπ η ρ ε σία της Φ ιλοσοφία ς κα ι έτσ ι ενώ μπορ ο ύσε δ εν μ ελέτησ ε συστ η μ α τικ ά θέ μ α τ α. κα θαρά Αστρο νο μικ ά, κα ι μά λιστα πολλέ ς έwο ιέ ς τ η ς τι ς χ ρ ησ ιμοποίησ ε αόριστα κα ι μ ετσφορικ ά. Είχα μ ε ό μως ένα βασ ικό σ υ μπ έ ρα σμα τ ης Π λα τωνική ς φ ιλοσοφίας που επηρέααε αε μεγάλα βαθ μό τη ν εξέλιξ η τ η ς Αατραναμ ία ς και Καα μ ο λο γ ία ς των επόμ ενων γενεών: " το σχ ή μα του σύ μ παντος είναι σφα ιρι κό και όλοι σι πλαν ήτες διαγράφουν κ υ κλικές τροχιέο με ομοιόμορφη κ ίν η ση ". Ο Αρ ι στ ο τ έ λ η ς πα ρέλ αβε όλες συτέτ; τις ιδέες για το σφα ιρικό σ ύ μ π α ν και για τις ομοιόμορφες κυκλικές κινήσεις τ ων πλανητών κα ι προσπάθησε, στηριζόμενος πλέον κο ι στ ην εμ πε ιρ ία της λογικής και όχι μόνο στην ενόραση, να διαμορφώσει το δ ι κό του Αστρονο μ ι κό και Κο σμολογ ικό σύστημα. Π ρ άγ μα τι, κατά τον Αριστοτ έλ η το κέντρο του κόσμου κα ι το κέντρο της Γ η ς συ μ πίπτου ν. Η γη είναι σφο ιρικ ή: «κατά τοϋτόν τε δή τόν λόγον άναγ κα ίο ν είναι τό σχημα σφαιρο ειδές αύτη ς, καί δτι πάντα φέρετα ι τά βαρέα πρός όμοίας γων ίας, άλλ ' ού παρ' άλλ ηλ α ' τούτο δέ πέφυκε πρός τό ιρύσε ι σφαιρο ειδές, ή ούν έσ τί σφαιροειδής, ή φύσει γε σφα ιροειδής» (Περ ί Ούρα νού 297 Β 17). Τα σώμα τα δ ηλα δ ή που πέφ ταυ ν δεν διαγράφου ν παράλλη λε ς τρο χι έ ς, αλλά τροχ ι ές πο υ σχημα τ ί ζο υ ν γωνία μ ετα ξ ύ το υ ς ε πε ιδή όλες κα τευθύ ν οντα ι προς το ίδιο σημε ίο, το κ έντρο τ η ς Γη ς. Α υτή η τ όσο λεπ τή κα ι ορ θό τ α τ η παρ ατήρηση το υ Αρισ τοτ έλη συ νοδ ε ύε ται στη συνέχεια από μια άρ ισ τ η και σ ύ γχρον η σπόδε ιξη τη ς σφα ιρ ι κό τ η τσ τ της Γη ς. <<ούτε γάρ ά ν αί τη ς σελήνης έκλ ε ίψεις τοιαύτα ς αν είχο ν τάς ά πο τομ άς' νύν γάρ έν μέν το ίς 'κ ατά μηνα σχηματισμοίς πάσας λ αμβά νε ι τάς δ ια ίρέσεις (καί. )ύρεύθεiαyίvε Τα/ κω άμφίκφrα; κω κοίλη), περί δέ τάς έκλείψej<; άεί κυρrήv έχει!ήv όρίζovσαν γραμμή ν, ώστ ' έπείπερ έκλείπ ει δ ιά τή ν της γης έπ ι πρόσθησι ν, ή της γη ς αν είη περ ιφέρεια τού σχήματο ς αίτία σφ α ιρο ειδή ς ο ύσα» (Περί Ούρανο ύ 297 Β 24). Είναι δη λσ δ ή γνωστό ότι η γρ α μ μ ή πο υ διαχ ωρίζει το σκο τ ειν ό α πό τ ο φω τεινό τ μήμα τ ο υ δίσκου τ ηα Σελ ήν η ς κατ ά τ «; φ ασε κ της γ ίνεται κυρ τή, ευθεία και κο ίλ η. Στι ς ε κλείψε ι ς όμ ως δεν συμ βαίνει τ ο ίδ ιο, η γ ρα μ μή αυτή ε ίν αι πά ντα κο ίλ η σ ' όλ η τη δ ιάρκ εια τ ης έ κλ ε ι ψης κα ι. αυτό οφ είλ ε ται ο σφσλώο στ ην πα ρε μ β ολή τ η ς Γη ς μ ετα ξ ύ Σε λήν η ς κ σι. Η λ ιου.. Αρα βνσ ί νει τ ο συ μ πέρασμα ό τι η Γη είνα ι σφα ιρικ ή αφο ύ η σκια της που πέφτ ει πάνω στ η Σ ελ ήν η κατά τις εκλε ίψεις έχει σχήμα κυκλικό, Στο ίδιο χωρίο κ αι αμ έ ' αως σ τ η συνέχεια αναφέρει ο μέγας Σ τα γ ε ιρ ί της φ ιλόσαφος: «έτι δέ διά τής τών άστρων φαντα σίας ο ύ μόνον φανερόν ότι περιφερής, άλλά καί τό μέ γ ε θος ούκ ο ύσα μ ε γάλη 'μικράς γάρ γι γ νομένης μεταστάσεως ήμίν πρός μεσημ βρίαν καί αρκτον έπ ιδήλως έτερος γίγνεται ό όρίζων κύκλος, ώσ τε τά ύπέρ κεφαλης αστρα.μεγάλ ην έχε ιν τήν μεταβολήν, καί μή ταύτά φαίνεσθαι πρός άρκτον τε καίμεσημβρίαν μεταβαίνο υσιν' ένιοι γάρ έν Α Ιγύπτψ μέ ν ά στέρες δρώνται καί περί Κύ προ ν, έν τοίς πρός άρκτον δέ χωρίο ις ούχ δρώνται, καί τά διά παντός εν τοίς πρός άρκτον φαινόμενα τών άστρων εν έκείνοις τοίς τόπο ις ποιε ίτα ι δύσιν» (Περί Ο ύρα νο ύ 297 Β 30 ). Από τ η μ ελ έτ η δηλαδ ή τ ω ν

141 141 άστρων προ κ ύm ε ι ότι όχ ι μόνο σφοιρική ε ίναι η Γ η, αλλά κα ι ως προς το μέγεθος δε ν ε ίνα ι μεγά λη κα ι αυτό δ ιότι μ ερι κ οί αστέρες πο υ φα ίνο ντα ι α πό τη ν Αίγ υ π το φαίνοντα ι κο ι από την Κ ύπρο, από τ κ χώρες όμω ς που βρ ίσ κοντα ι βορ ειότ ερα δ εν φ α ίνον τ αι. Τα δ ε αστ ρονομικά φα ιν όμ ενα που σ υ μ β αίνο υν στο Β όρ ε ιο Π όλο δ εν φαίνοντα ι από το υς τό που ς αυτούς. Αυτή ε ίναι πραγματικ ά μια από δειξ η που κα ι σήμερα ακόμη χρ ησ ιμο πο ιε ίται. Η γ η λο ιπόν, κατά το Α ριστο τ ελ ι κό Ασ τρονομ ι κό σ ύστ ημα, α κ ίνητ η κα ι σφ αιρ ική στ ο κέντρο του σύμπα ντος περιβαλλόταν α πό εννέα διαφ α νε ίς σφαί ρες, από τις οπο ί ε ς οι επτά αντ ιστοιχούσαν στα επτά γνωστά τ ό τε πλανητικό αντικείμενα ( Σελήν η,. Η λ ια, Ερ μ ή, Αφραδ ίτη, Άρη, Zεu κα ι Κ ρ όν ο), η ό ν δο η αντιστοιχούσε στο υς απλαν είς και π έρα απόυ τ ή βρισκόταν η σφα ίρα της Π ρ ώτ η ς Κ ινούαας Δ ύ να μ η ς π α υ έκανε τ ο μη χ α ν ια μ ό ν α γ υρίζε ι. Τ η Δ ύ ναμη αυτή ο Α ριστοτ έλη ς ονομάζε ι «πρώτον κινούν» κα ι«άκίνητον κινούν». Ο Θ εό ς λο ιπόν το υ Αριστο τ έ λ η δ ε ν κ υβ ε ρ νο ύσ ε πια το ν κόσ μο από μ έσα αλλά απ ' έξω κα ι ήταν ου σία αναλλοίωτη κα ι αιώνια, από την οπο ία απορρέε ι κάθε ενέρ γεια και κάθε κίνησ η. Η παρα πάνω τοπ οθ έ τ ησ η των πλανητών σε σειρά α π όσ τα σ ής τους από τη Γ η ε ίναι καλά θεμελιωμ ένη αηό τ ον Αριστο τ έλη, όπω ς α ναφ έρ ετα ι στο Περ ί ουρα νο ύ έ ργο το υ 292 Α 3: «τήν γάρ σελήνη ν έωράκαμεν διχ ο τόμο ν μ έ ν οιίσα ν, ύπελ θούσα ν δέ τών ά σ τιψων τόν τού 'Άρ εο ς, καί άποκρ υφέντα μ έ ν κατά τό μ έλαν α υτή ς, έξελ θό ν τα δέ κατά τό φα νό ν καί λαμπρόν. όμοίω ς δέ καί περί τους άλλους άστέρας λέγουσ ι ν οί πάλ α ι τετηρηκότες έκ πλείστων ετών ΑίγύπτlOΙ καί Βαβ υλ ώνιο/ παρ ' ών πολλάς πίσ τε ις έχομ ε ν π ερί έκά στου τώ ν άστρων». Ό τα ν δ η λα δ ή η α ε λήνη ήταν ημ ια έλη νας ε ίδα με τον Άρη να κρύβε ται π ίσω α πό το σκιερό τ η ς μέρος και να ξαναεμφα νίζεται π ρο ς το φω τ ειν ό, Το ίδιο φαινόμενο με δ ιάφο ρους άλλους αστέρες είχα ν πα ρ ατ η ρ ήσει πα λαιότερα και οι Αιγύπτιοι μ ε το υς Βαβυ λώνιους, από το υ ς οπο ίους έχουμε πολλές π λη ροφορ ίες για το υ ς α στέρε ς. Η Σελήνη λο ιπόν ε ίνα ι η π ιο κο ντινή α π' όλα τα άστρα κ αι μ έσα στο Αριστοτ ελικό αστρονο μι κό κα ι κοσμο λο γι κ ό σ ύστ ημ α έ παι ξε πολύ σημαντικό ρόλο. Το Α ριστο τ ελ ι κ ό π λ έο ν σύ μπα ν χωρ ίσ τ η κε σε δύο περ ιοχ ές. Η μ ια πο υ νο υπόκ ε ιται σε αλ λαγ ές κα ι η άλλη όχι. Η μια πο υ να χαρακτηρίζετα ι από τ η ρευστότητα κ αι η άλλη από τ ην αιωνιότη τ α. Έ τ σ ι λοιπόν για τη ν εποχ ή εκείν η κάποι α σ υμφι λ ί ωσ η τ ο υ πρ ο σω ρ ινο ύ με τ ο αιών ιο πρόσφ ερ ε μ ια σ να κ ο ύ φι - : ση, Η διαίρ εση αυτή γ ινό ταν μάλ ιστα ακό μη πιο ε ύ κολα αντιληπτή γιατ ί πα ρα χω ρο ύσ ε δισφορ ετική πρώτη ύλη κ αι διαφορ ετική κίνηση στα δύο μ έ ρ η του σύμπαντος. Στη μ ια π εριοχή, τ η ν υ πο σελ η νιακ ή, π ο υ περικλε ί ε τα ι από τ ην τροχ ιά της Σελ ήν η ς, κάθ ε ύλη ή ταν απο τ έλ εσμα των δ ιαφο ρετι κών σ υνδυα σμ ών των τ εσσ άρ ω ν στ ο ι χ ε ίω ν "αή ρ, π υ ρ, γ η κ α ι ύδ ω ρ", π ο υ μ ε τη σε ιρά τ ο υς ήταν συνδυασμ οί τ ω ν α ντίθετων ζε υ γα ρ ι ών θ ερμό-ψυ χρό, ξηρό -υ γρό. Το θερ μό κα ι το ψυ χρό είναι εν εργ η τι κ ές ηο ιότητε τ ενώ το ξηρ ό κα ι το υ -

142 14 2 γρό παθητικές, η δ ε κατανομή τους γίνεται με τ ο ν ακόλουθο τρόπο : η φωτιά είναι θερμή/ξηρή, α αέρας θερμός /υγρός, το νερό υγρό /ψυχρό και η γη ψυχρή /ξερή. Στηριζ ό μ ε νος ο Α ριστοτέ λ η ς τιόνω ατις παλιότερες θ εωρίες για την ε ξ ήγ ησ η των φ υσι κών φαινομ ένων που είχαν αρχ ίσει από τον Θαλή κα ι το ν Αναξί μανδρο γρ όφει τα τέσσερα βιβλία το υ για τ η Μετεωρολογία μ ε ασυν ήθιστη επ ι στη μονικ ή σαφήνεια. Στ ο πρ ώτ ο βιβλίο τ ου πραγ μ ατεύε ται τα φαινόμενα τη ς ον ώτερη ο υποσεληνισκής περ ιοχ ής. Στ ην περιο χ ή αυτή και όχ ι στον εξωτ ερ ικό χώρο ο Αριστ οτ έλης τοποθ ετεί το πυρο ε ιδή φαινόμενα, δηλα δ ή τόσο τους κεραυνούς και τις αστραπές όσο και τους διάττοντ ες αστ έρες καθώς κα ι το υ ς κο μ ήτες και το Γα λαξία _ Για τους Κ ομήτ ες και τ ο Γαλαξία ο Αριστ οτ έ λη ς κάνει άριστ ες κα ι χ ρ ή σιμες π αρατ η ρ ή σε ι ς, αλλά δε ν κ α το ρ θώνε ι να δ ιατ υ πώσει τ η σωσ τ ή άπο ψ η κα ι το υ ς θεωρ ε ί ότι είναι αποτέλεσμα μ ια ς ου σίας που πληροί την α νώτ ερη στ μόσφ σιρ σ κ αι η οποία με την κίνη σ η καίγεται. Γ ια του ς διάττο ντε ς όμως αστέ ρε ο ο Rά νσοφο ς παρατηρ ησ ια κό ς Αριστο τ έλη ς διατυπώνει τι ς απόψ εις σαν ένας σύγχρ ονος αστροφ υσικός : «πέφυκε γάρ ή κίνησις έκ π υρο ύν κα ί ξύλα καί λ ίθους καί σίδηρον ' εύλ Ο Υώ τερο ν ούν τό έ Υ Υ ύ τερονrού πυρό ς, έυ Υ ύ τερο ν δέ ό άήρό ίον καί έπ ί τών φερομένων βελών' τα ύτα Υόρ α ύτό έκπυρού ται ούτως ώσ τε τήκεσθαι τό ς μολ υβδίδας, καί έπε ί περ α ύτά έκπυροϋτα ι, ά νά γκη καί τόν κύκλψ α ύτώ ν dέρα τό αύτό τούτο πα σχ ε ι ν. ταύτα μέ ν ούν α ύ τό έκθερμ αίνεται διό τό έν ά έρι φέρε σθαι, ος δ ιό τή ν πλ ηυήν το κινήσει ΥίΥνε τα ι πύρ» (Περί Ούρα νο ύ 289 Α 21). Οι δ ιάττοντ ε ς α στ έρ εο, λέ γ ε ι ο Αριστοτέ λη ς, είναι σω μάτια π συ καθ ώς τρ έ χ ουν με μ ε γά λ ες τα χ ύ τ ητες μέσα στ ο ν α έρα υπερθ ερ μα ίνοντα ι και λ ιώνο υν και λάμπο υν σα ν σ στέρ εε, Αφήνουν όμως και μια φωτ εινή ουρό στο στερέωμα καθώς θερμαίνου ν τον αέρα μ έσα α πό τ ον οπο ίο π ερνούν. Τέ λος, στο βιβ λίο του αυτό μ ελετά τα φα ινόμ ενα τ ης κατώτερ η ς ατμ όσφαιρα ς, δ ηλαδ ή τα νέφ η, τη βρο χή, το χιόν ι, τ ο χαλ άζι και τον α έρα. Το δ ε ύτερ ο β ιβλ ίο έχει ω ς α ντικείμενο τη Θάλασσα κ αι το υ ς σε ισμο ικ κ αι τέλος πάλ ι τον α έρα, τ ον κ εραυνό κα ι την αστ ραπή. Το τρ ίτο βιβλ ίο ασχολείται μ ε τα φαινόμ ενα του α ντ ι κα τοmρισ μ σ ύ και κ υ ρ ίω ς μ ε τ ην ά λω του ήλιου και της Σελήνη ς. Τέλος το τ έταρτο βιβ λίο του αποτ ελεί μια απόπειρα χημικής έρευνας, όπως θ α μπορούσε κανείς να αποκαλέσ ει τη μελέτη των επιδράσεων το υ θ ε ρμ ού - ψυχρο ύ - υ γ ρ ο ύ - ξη ρ ο ύ στα διά φ ο ρα υ λι κό. Π άνω όμ ως α πό τ η ν τρο χιά της Σελ ήν η ς κα ι μέχ ρι τ η σφσ ίρο των απλανών αστέρων εκτείνεται ο εξωτερ ικός χώρος, ο χώρος "των α iδ ιων α ισθ η τών ", δηλα δή ο χώρος τ ων πνευματικά άφθαρ τω ν. Στ ο χώρο α υτ ό δεν υ πάρχουν τα τέσσ ε ρα στ οιχ ε ία, αλλά τη ν ύλ η το υ τ ην αποτ ελ εί το «πέμπτον σώμα»,η π έμπτη ο υ σία πο υ κ οινώς αποκα λ είται "πε μ πτ ο υ σ ία ". Το πέμπτο αυ τό σώμα, ο σιθέρ ος, πιστεύει ο Αριστοτέλη ς ότι γίν εται μάλιστα όλο κσι -τιιο αγνός κα θ ώ ς α πο μ σ κρ ύν ε τ α ι ο πό τ η γη. Από α υ τό ν το ν αιθέρα πιστεύει ο Αρ ιστοτ έλης ό τι αποτ ε λούνται ο ι δ ισ φανείς ομόκεντρες ουράνιες σφ ο ίρ ε τ; πάν ω στις ο π οίες είναι προ σκολλ η μέν οι ο ι

143 143 α πλα νε ίς και ο ι πλανήτες. Από την ου σ ία α υτ ή είνα ι επ ίσης κα τασκ ε υ α σμένα τα ουράνια σώματα και δεν υπόκειντα ι σε καμ ιά αλλα γή παρά μ όνο σε κ ίν ησ η : «έκ τε δή το ύτων φανερόν δη πέφυκ έ ης ούσία σώματο ς ά λ λη παρά τά ς έ ν ταϋθα συστάσεις, θειοτέρα καί προ τέρα τούτων ά πάν των» (Περί Ούρανο ϋ69 Α 30). Αλλά και η κίνησή τους είνα ι κυκ λ ική, γιατ ί μ ό ν η τέλε ια φόρμα είνα ι η σφ αίρα και μ ό ν η τέλεια κίνη ση η κυκλ ική κ ίνηση. Η κυκλ ικ ή κίνηση δεν έ χει ο ύτ ε αρχή ού τε τ έλ ο ς. Ξαναγ υ ρ ί ζ ει στ ο ν εαυτό τ ηο και?υνεχ ίζ ει αιώνια. Ε ί να ι μια κίνηση χωρ ίς αλλαγές. Κα τα σ κ ε ύα σε έτσ ι ένα σ ύμπαν ολοκληρ ωμ ένο κ α ι τέλε ιο σώμα φ τιαγ μένο από τ έλ εια σώματα.. Ε ρ γ ο των μ αθ ημ α τι κ ών ή τα ν να σχ ε διάσουν ένα σύστημα που θα ελά ττω ν ε τις φαιν ό μενε ς α νω μ α λ ί ε ς της κίνησης των πλα ν ητ ών κ α ι θα τους έκα νε να π τ ριφέρονται σ ε τ έλ ειο υ ς κα νο ν ικο ύς κύκ λους. Γ ια του ς απλανείς αστέρε ς τα πρόγματα ήτα ν απλό, γ ια τ ην ε ξ ήγ η σ η ό μ ω ς της κίνηση ς τ ων πλσνητών τα πράγματα παρο υσίαζαν αφάνταστ ε ς δ υσκο λ ίε ς : (( ή μέν γάρ πρώτη μ ία ούσα πολλ ά κινεί τώ ν σωμάτων τώ ν θείων~ αί δέ πολλ α ί ο ύσαι εν μό νον έκάστη' τών γάρ πλα νωμ ένω ν εν ό τιοϋν πλείους φέρεται φ οράς. τα ύτυ τε ο ύ ν d νισά ζει ή φ ύσις κ αί πο ιεί τινά τάςιν. τίj μέν μ ι? άπ οδο ύσα σώματα~ τψ δ ' έν ί σώμα τι πολ λάς φοράς» (Περί Ούρανο ϋ 292 Β 3 1). Σ τ η μια δηλαδή κίνηση μ ε τ έ χο υ ν πολλό σώματα (ο ι α πλανείς), ενώ τα ένο σώμα (πλανήτ η ς) μετέχε ι σ ε ηολλέτ; κ ινήσε ις και σόλ ετ αυτ ές τις κινήσεις επέρχεται τ ε λ ι κ ά μια εξίσωση και μια τάξ η. Π ρ ά γ μ α τι, εκτός από τ ο γεγονός ότι οι πλανητικές τροχ ιέτ τι ε ριορίζονταν σε μια συγκεκ ρ ιμένη ζώνη, το γνωσ τό ζωδιακό κύκλο, οι πλανή τες εκ εί π ο υ φ ο ίνοντ αν να κιν ο ύντ α ι κατά τ η ν ο ρ θή φορ ά π ρ ο ς Ανατ ο λά ς, στα μα τούσαν, η φορά τη ς κίνησή ς το υς αντιστρέφοντσν. δ ι έγ ρα φ αν στ η συν έ χεια ένα βρόγχο γ ιο να κινηθούν τ ελ ικά πάλι π ρο ς Ανατο λάς. Ε κτ ό ς όμως α π Όυτό, υπήρχ ε κα ι το φα ινόμενο τη ς μ εταβο λής τ ης λα μ π ρό τητάς του ς πο υ κατά κάποιο τρόπ ο σήμ αινε μ ετα βο λ ή τ η ς απόστασή ς τους οπ ό τη Γ η. Τ α Μα θ ημ α τικά τη ς ε ποχ ή ς α υτής βρίσκο νται σε α ρκ ετό υψηλό επίπ εδο γ ιο νσ λύσουν το μ εγόλο α υτ ό πρό βλη μ ο. Ο ένδο ξο ς μοθη ματικός Ε ύδ ο ξο ς π ρώτο ς δ ιατύπωσ ε τη θ εω ρία π ερ ί σφ αιρ ών. Ε κτ ό ς από τ η σφ αίρα των απλσ νών πο υ ονο μά ζε τ αι κα ι πρώτος ουρα νό ς, ό που ε ίναι προσ κο λλημένοι όλοι οι α πλα ν ε ίς και σ υ μπαρ ασύρονται χωρ ί ς να κ ινο ύν τ αι ο ι ίδ ιο ι α πό. τη ν εντός 24 ωρών εκτελο ύμενη κίνηση του π ρ ώτο υ ο υ ρα νο ύ, θεω ρεί κα ι ά λλες 24 ακόμ η σφαίρες. Όλ ες τι ς σφαίρες τι ς θ εω ρεί ότι έχου ν ως κ έντρο τ ο κέντρο τη ς γη ς, ότι ε ίναι δ ι α φ α ν ε ίς και ότι η κάθε μ ια μ εταδίδ ει την κί νη σή τη ς στη σφα ί ρα π ου π ε ρ ιέ χ ε τ α ι μ έσα σ Όυ τήν. Στ η συνέχεια ο Κάλλιππο ς, που διόρθωσ ε μάλ ιστα κα ι το Αθηναϊκό η με ρ ο λόγιο το 330 π. Χ, και που ή τα ν μ αθητής του Ε ύδ ο ξ ο υ και συνεργάτης το υ Αριστοτέλη, α νέβασε τον αρ ιθμό των σφοιρ ών σε 33. Τ ε λ ι κ ά δί νοντας διαφο ρετ ικέο ταχ ύ τ η τ ες κ αι θε ωρ ώντας δ ιαφορ ετι κές κλ ίσε ις στου ς ά ξονες π ερ ι -

144 144 στ ροφ ή ς των σφα ιρών το υ αυτ ο ύ σ υστ ή μα τος μπο ρούσαν να αναπαραγάγ ο υν τη φ α ινο μενι κ ή κίνη σ η τ ων πλα ν ητ ών. Πα ρέμ ειν ε ό μως το πρόβλημα τ η ς αλλη λεπίδρααης των συστ η μ ά τ ων τ ων σφ σι ρών μ εταξύ τ ο υ ς. Α υτ ό α νά γκασ ε το ν Α ριστο τ έ λ η να ε ισ α γ ά γ ε ι μ εταξύ των σ υ στη μά των ο ρ ισ μ έ να υποσυστήματα, τω ν οπο ίω ν σι σφαίρες στρέφονται αν τίστροφα απ Ό,τι σ ι σφαίρ ες πο υ χ αρα κ τ ήρ ιζα ν τις πλα ν ητικ ές κ ινήσ ε ις. Αυτές οι σφαίρ ε ς ονομάζον τ αι «άνελ ίττο υσαι σφαίρα ι» κα ι έτσι ο συνο λι κ ός αριθμό ς των σφαιρ ών α ν έβ η κε σ ε 55. ΜΌυτό τ ον τρόπο εξήγησε ο Αριστοτέλης τι τ; φ αινόμ εν ες κινήσε ι ς τ ων πλανητών, αλλά δεν ε ξ ηγ ή θ η κ ε η μεταβο λή τη ς φαινόμ εν η ς λα μπ ρότητάς το υ ς, που σ ή μ α ινε μεταβολή τ ης απόστασή ς το υ ς από τη Γη και πο υ στ η ν περίπτωση τ η ς Αφ ρο δ ίτ η ς κα ι τ ου ' Αρη ή τα ν αναμφ ισβή τ ητη. Αυτ ό φαίνε τα ι υπήρξε η βσσ ική δυσ κ ο λ ία π ο υ επέ β αλε αρ γότερα να ε ξ ε λ ιχ θεί τ ο σ ύστημα τω ν σφαιρών κα ι να διατυ πωθ ε ί το Π τ ολ ε μ αί κό σύστ η μ α των επ ικύκλων - πο υ κα ι σ ή μερα έχ ε ι εφα ρ μ ο γή στ ην κ ίνηση ίω ν αστ έ ρω ν γύρω από το γαλα ξια κό κ έντρο - κ αι πο υ επ ιβίωσε γ ια 17 ολόκλη ρους σιώνε ς γιο τ ην περ ιγραφ ή τ ων πλανη τικ ών τρο χι ών. Μετά ήρθε ο Κοπέρνι κος, του οποίου η π ιο β ασική συν εισφορά στη ν αν θ ρώπ ινη ιστο ρ ία ήταν το 1543 να ξα να παρουσιάσε ι τ ο Αριστάρ χειο ηλ ιοκ εν τ ρ ι κό σύστη μ α, δη λώνo νrας ότι : 'Ό το μέσο ν όλων κα τ οικ εί ο ή λ ιας κ αι κα θ ι σμ έ νο ς σ το β ασιλ ικό τ ο υ θρ όν ο δ ιο ι κ ε ί τ η ν ο ικο γ ένε ια τ ων πλα ν η τ ών π ο υ γ υ ρί ζει γύρω το υ". Όλα τα ωιόλοιησ τα άφ η σ ε όπως ή τα ν σ το Π τολεμαϊκ ό σ ύ στημα. Αλλά τώρα ή τ α ν ό λα εύκολα γ ια τον Κ έπλ ε ρ πρ οκε ιμένου να τ ελ ε ιο ποιήσει και να καθ ιερ ώσε ι το γνωστό ματ; ηλιοκεντρικ ό σύσ τ η μα που έπρ επ ε να λ έγετα ι Αριστάρ χ ειο και ό χι Κ ο π ερ ν ίκ ε ιο, όπως δυστυχώς κα θιερώθ ηκ ε. Ν α λοιπόν το ερ ώτ ημα που τίθ ετα ι : Γ ια τ ί ενώ τ ον 30 τι. Χ. α ιώνα η ανθρω π ότ ητα ε ίχε κα τανο ήσε ι τ«; α λή θ ε ι ε ς γ ια την πλαν ητι κή τ η ς γ ε ι τον ιά έστ ρ εψ ε τις πλάτ ε ς τ η ς γ ια 17 ο λόκ λ ηρ ο υς α ι ών ε ς ; Κα ι ευθ ύν ο ντ α ι γι Ό υ τ ό ο Π λ ότ ω νος και κ υρ ίω ς ο Αριστ ο τέ λη ς ; Π ράγ μα τι ο Η ρ α κλ ε ίδ η ς, α ύγ χρο νο ς του Α ριστοτ έλ η, για να εξ η γήσει το γιατί οι εσω τ ερ ι κ ο ί πλαν ή τες (δηλαδή ο Ε ρ μ ή ς κ αι η Αφ ροδ ί τη ) φα ίνο ντ α ι πάντο τε σε μ ι κρ ή γωνιώδη α πόστασ η α πό τον ' Η λ ιο θεώρη σε ό τι οι πλα νήτ ε ς α υ τοί π ε ρισ τ ρ έφο ντ αι γύρω α πό τον ' Ηλ ιο σαν δορ υφόρο ι του αλλά και πά λι τ ο όλο σύστ ημα το θ εώρησε να περ ιφέρε τα ι γ ύρ ω από τ η Γη. Ο Αρ ίσταρ χ ος που γενν ήθ η κε 12 χρόν ια μετά το θάνατο το υ Α ριστο τ έ λη, έ κ ανε το ε πό μενο βή μ α κ α ι έβαλε τ α π ρ ά γ μ ατ α σ τ η θέ σ η τ ο υ ς δια τυ π ών ο ντ ας τη ν ά ποψ η το υ ηλ ιο κεν τ ρ ικ ού σ υστή μ ατο ς. Κα ι πρ άγ μ α τι ο Α ρ χ ιμήδ η ς σ τη μ α θ η μ α τι κή πρα γ μα τεία το υ " Ψα μ μί τ η ς" γρ άφ ε ι: <<'Αρίσ ταρχο ς δ Σάμιο ς ύ πο τίθε ται γάρ τά μ έ ν άπλα νέα τώ ν ιiστρων κ αί τό ν ' ~'H ιo ν μένει ν άκίνη το ν, τά ν δέ Γά ν π ερ ιφέρ εσθα ι π ερ ί τόν 'Ά λ ιο ν κ ατά κ 6κ λο υ περ ιφέρε ια ν, δ ς έ σ τι ν έν μ έσψ τψ δρόμψ κ είμενο ς». Δυστυ χ ώς όμως γ ια τη ν η λ ιοκεν τ ρ ι κ ή θ εω ρ ί α ε ίχε π ρ ο η γ η θ ε ί το φ ι λ οσοφ ι -

145 κό ανάατημα του γίγαντα Αριστοτέλη. 145 Για ένα μεγάλο βέβαια χρονικό διάστημα είχε επικρατήαει η άποψη ότι ο Αριστοτέλης δεν είχε εμβαθύνει αρκετά ατα προβλήματα της μαθημστικήο επιστήμης και γιόυτό δεν επινόησε αυτό που μετά από λίγα μόνο χρόνιο συνέλαβε το μαθηματικά μυαλό του Αρίαταρχου. Αυτό όμως είναι λανθασμένη άποψη, διότι τόσο ο Πλάτωνας όσο και ο Αρι στοτέλης θεωρούααν τη μαθηματική επιατήμη ααν μάθηση και ααχολήθηκαν μόυτή και συγκεκριμένα στ.ο«περί Ούρανοϋ» έργο του Στανιρίτη βρίσκουμε το χωρίο: «Διά τούς υπολαμβάνοντας συνάπτειν τάν περί τάς Ήρακλείους στήλας τόπον τφ περί τήν Ίνδικήν,καί τούτον τόν τρ6πον είναι τήν θάλατταν μίαν μή λίαν ύπολαμβάνειν άπιστα δοκείν». Ερμηνεία: Γι' αυτά το λόγο προκύπτει το συμπέρασμα ότι όσοι πιστεύουν πως υπάρχει συνέχεια μεταξύ του τόπου των Ηρακλείων στηλών και της Ινδικής και πως συνεπώς η μεσολαβούσα Θάλασσα είναι η ίδια, δεν υποστηρίζουν κάτι το υπερβολικά απίθανο. Αυτό το χωρίο του φιλόσοφου Σταγιρίτη είναι πολύ σημαντικό από Μαθηματικής σκοπιάς, αλλά και από την άποψη ότι (όπως ανέφερε στη χθεσινή ομιλία του και ο Ακαδημαϊκότ καθηγητής κ. Δεαποτόπουλος) έδωσε αφορμή στον Κολόμβο να πιστέψει ότι μπορούσε πλέοντας προς δυσμάς να φθάσει στις Ιν δίες..αλλο ένα παράδειγμα : Στο ίδτο χωρίο ο Σταγιρίτης μσς παρέχει πληροφορίες για το μήκος της περιφέρειας της γήινης σφαίραο γράφοντας: «καί τών μαθηματικών δσοι τά μέγεθος άναλογίςεσθαι πειρώνται τής περιφερείας, είς τετταράκοντα λέγουσιν ειναι μυριάδας σταδίων. Έξ ών τεκμαιρομένοις ου μά. νον σφαιροειδή τ6ν δγκον άναγκαίον είναι τής γής, άλλά καί uή μέγαν πράς τά τών άλλων άστρων μέγεθος». Ερμηνεία: Και από τους Μαθηματικούς όσοι προσπαθούν να υπολογίσουν το μέγεθος της περιφέρειας λέγόυν ότι είναι περίπου τεσσαράκοντα μυριάδες στάδια. ΑπΌυτά συνάγεται το αναγκαστικό συμπέρασμα ότι όχι μόνο είναι σφαιροειδής ο όγκος της Γης αλλά και -όχι μεγάλος σε σύγκριση με τον όγκο των άλλων άστρων. Οι μαθηματικές γνώσεις λοιπόν του Αριστοτέλη είναι πράγματι πολύ ψψηλές και αξιοθαύμαστες, όπως εύκολα μπορούμε να αντιληφθούμε μελετώντας τα έργα του και κυρίως τα «'Αναλυτικά ϋστερω>. τα «Φυσικά») τα «Μετά τά Φυσικά» και τα «Περί Ούρανοϋ». αλλά τοποθετούσε τη Μαθηματική επιστήμη, η οποία εξετάζει ένα μόνο τμήμα το υ όντος, σε κατώτερη μοίρα από τη φιλοοοφίσ, η οποία εξετάζει το ον στο σύνολό του. ΓιΌυτόν ίσως το λόγο, παρ' ότι ήταν κάτοχος των επιστημονικών μαθηματικών γνώσεων της εποχής του και μπορούσε να δουλέψει δημιουργικά στιο επιστήμες αυτές πρσγματο ποιώντας νέες ανακαλύψεις, δεν ασχολήθηκε συστηματικά. Και πράγματι δεν περισώθηκε καμιά συστηματική για τα μαθηματικά συγγραφ ή του Αριστοτέλη. Για να κατανοήσουμε αυτή την υπεροχή που έδωσαν στην επιστήμη της φι λοσοφίας τόσο ο Πλάτωνας όσο και ο Αριστοτέλης σε σχέση με τις μσθημοτι -

146 146 κέτ; επιστήμες ίσως πρέπει να θυμηθούμε ποίσ προβλήμστσ υπήρχαν εκείνη την εποχή και ποια ήταν η συνεισφορά του Αριστοτελικού κοσμολογικού συστήματοα στη λύση τοικ. Το μεγάλο πρόβλημσ, κατά τη γνώμη μου, την εποχή εκείνη ήταν οι σδιά ΚΟΠΟΙ πόλεμοι και οι πολιτικές διαμάχες που είχαν ως αποτέλεσμα την πολιτική και ηθική εξαθλίωση των ανθρώπων σε μεγάλο βαθμό. Αυτά τα προβλήματα ίσως κατά τη γνώμη μου θέλει να αντιμετωπίσει η Αριοτοτελική Κοσμολογική φιλοσοφία. Αξίζει τελικά να τονίσουμε ότι αυτό, τα αν και λανθασμένο γεωκεντρικό σύστημα που με τόση μεγσλοφυία θεμελίωσε ο Αριστοτέλης, κατάφερε τελικά να συμβιβάσει τις δύο τότε διαφορετικές φιλοσοφικές θεωρήσεκ του κόσμου. Η μια φιλοσοφική θεώρηση ήταν συτή που προερχόταν από τους 'Ιωνες και που εκφραζόταν από άνδρες σαν τον Αναξαγόρα, που πίστευε ότι ο άνθρωπος ο σοφότ; οφείλει την υπεροχή ταυ στην επιδεξιότητα των χεριών του, σαν τον Ηράκλειτο που θεωρούσε το σύμπαν σαν προϊόν ενός δυναμικού σε αιώνια κίνηση και που έφθασε τελικά στο αποκορύφωμά της με τους πρώτους ατομιστέσ, τον Λεύκιππο και τον Δημόκριτο. Η άλλη, η αντίθετη φιλοσοφική θεώρηση, ήταν αυτή που ξεκινούσε από τους Ελεάτες και βρήκε την πλήρη έκφρασή της στον Παρμενίδη που δίδσσκε ότι κάθε αλλσγή ή εξέλιξη δεν είναι παρά μια ψευδαίσθηση και αυτό γιατί πίστευε πως τίποτε το υπαρκτό δεν μπορεί να δημιουργείται από το ανύπαρκτο. Ο Αριστοτέλης κατάφερε λοιπόν να παραδώσει τον υποσεληνιοκό χώρο στους οπαδούς του πρώτου φιλοσοφικού ρεύματος για να τον κυβερνούν με το «τά πάνταρeί» του Ηρά κλειτου και άφησε το υπόλοιπο σύμπαν αιώνιο κ-αι αμετάβλητο κάτω από το "τίποτε δεν αλλόζει" του Παρμενίδη. ΒIΒΛIΟΓΡΑΦIΑ Ι. Abetti G.: 'Πιε History οι Astronomy, Sidgwick and Jackson, London, Allan D.J.: Arlstotelis de Caelo, OxIord, Αυγολούπη Σ., Σειραδάκη, 1.: Πσρστηρησιακή Αστρονομία, Θεσσσλονίκη, Γεωργούλη Κ.: Αριστοτέλης ο Στσγιρίτης, Θεσσαλονίκη, Dreyer J.' Α History of Astronomy Irom Thales Ιο Kep1er, Dover Publications, Inc Μακρή Κ.: Στον τόμο προς Τιμήν Σταύρου Πλσκίδου, Αθήνα, Pannekoek Α.: Α History οι Astronomy, George Allen and Unwin LTD, London, Περογιαννάκη Χ.; Αριστοτέλους Μετεωρολογικά, Τόμος.l, Αθήνσ, Πλακίδη Σ.: Στον Τόμο στη Μνήμη Δ. Αιγινήτου, Αθήνσ, Σπύρου Ν.: Αρίστσρχος ο Σάμιοτ, Θεσσαλονίκη, Σταμάτη Ε.: Στον Τόμο στη Μνήμη Δ. Αιγινήτου, Αθήνα, Τερζίδη Χ.; Το Πρόβλημα της Γαλαξιοκής ΔημιουργΙσς, Θεσσαλονίκη,1984.

147 ΤΙΜΟΛ ΕΟΝΤΑ Ι. ΜΑΚΡΟΓΙΑΝΝΗ ΑΡIΣΤΟΤΕΛΗΣ: Ο Π ΡΩΤΟ Σ ΜΕΤΕΩΡΟΛΟΓΟΣ ΜΙΑ ΑΝΑΦΟΡΑ ΣΤΑ " M EΤ E Ω PO ΛO Γl K A " ΤΟΥ 1. ΕΙΣΑΓΩΓΗ Η Με τεωρολογία είναι, ω ς γνωστό, η επιστήμη πουμελετα τα φυσικά φαι νόμενα που λαμβάνουν χώρα, κυρίω ς, στο κα τώτερο στρώμα τη ς ατμόσφσιρας και που είναι περισσότερο γνωστα με την έκφραση: "Καιρ ικέτ; συνθήκες". Όπως και κάθε επιστήμη, έτσι και η Μετεωρολογία έχει τη ν ιστορία τ η ς, η οποία φαίνετα ι να χάνεται στα βάθη των αιώνων. Η λ ο γική απαιτε ί να δεχθούμε ότι ο άνθρωπος α πό την αρ χική ακ όμη φάσ η της ύπαρξής του θα πρέπει να είχ ε αρχίσει να συ νδυάζει: τον ήλιο με τη θε ρ μότητα, τη νύχτα με την έλ λειψη του ήλιου, τη βροχή με τα νέφη, την αστρα πή και τον κεραυνό επίσης με τα ν έφ η κ.ό. Αναμφίβολα, ο ι τ έτοιου είδους συ νδυασμοί ήταν και είναι με τεωρολογική σκέψη. Αρχικά, ε ίναι γνωστό, ότι η Ελληνική Μυθολο γία είναι γ εμ ατ η από αναφο ρέτ; στη μετεωρολογική αυτή σκέψη. Π.χ., ο πστέρος των Ολύμ πιων Θ εών, Δίας, αναφέρεται με πολλα μετεωρολογικά επίθετα, όπως: αστραπαίος, υέτιος, υψινεφής, βρονταίο ς, όμβριοι; κ.ο. Ο Α πόλλ ων είναι ο Θεός του φωτό ς. Εκπροσωπεί τον ήλιο κα ι κατευθύνει την καθημερινή τ ρ oχ ιa το υ. Ο Αίολος είνα ι ο ταμ ίας κ αι ελεγκτής των ανέμων.. Επίσης, δεκάδετ; καθαρά μετεωρο λογικα φαινόμενα εμφανίζονται θεοποιη μένα. Π.χ., η " Ιριο, το γνωστό σήμερα 'Όυράνιο τ ό ξ ο ' ', αναφέρεται σαν η 0 δελφή της " Κ ελα ιν ο ύ ς 'Ί του γνωστού δηλ. μαύρου χαρακτηριστικού καταιν ι δοφ όρου νέφουα (Cumulunibll s). Η Χιών οναφέρεται σα ν κόρη του Βο ρ έα (βόρειου ονέμ ο υ) και τηο Ωρείθυισο (τητ θα λόσσιας ούροτίη Δρόσοι; σο ν κ ό ρη τ ης Σ ε λ ή ν η ς κ.σ Όμως τ ο ερώτημα είναι: ποιος ή ποιοι υ π ή ρ ξα ν οι πρώτοι μελετητές της ε ηιστήρηο αυτή ς; Ποιο ς ή ποιοι έθεσαν, όπως λ έμε σ ήμ ερα, το θε μέ λιο λ ί θ ο της επιστήμης α υ τήε: Τ ην απάντηση στο ερώτημα αυτό τη βρίσκουμε σήμερα στα περισσ ότερα σύυχρονα βιβλίσ Μετεωρολογίσς, σ ε πα γκόσμια κλίμακα, όπο υ, συνήθως δ ιο βαζουμε: "Aristo tle: 'Πιε first Meteorologist". "Αριστο τέλητ : ο πρώτος Με τε ω ρολόγος". Αξίζει να σημειωθεί ότι το γεγ ονό ς αυτό α π οτέλεσε κ α ι τ η ν αφο ρμ ή να

148 148 γραφεί αυτή η εργασία κα ι μιiλιστα με τον τίτλο αυτό. Ο Αριστοτέλης, ο μέ γας αυτός Μακεδόνας πανεπιστήμονας, υ π ήρ ξ ε πρόγματι ο πρώτος μελετητής των μετεωρολογικών φα ινομένων. Στ ο τιερίφημο σύγγραμμά το υ "περί μετεώρων " γνωστό μ ε τον όρο "Τα Μετ εωρολο γικά το υ Αρ ιστο τ έλ η ", α ΠΟΤΕλο ύ μενο από τέσσερα βιβλία, περ ιλαμβόνοντα ι το ούνολο οχεδόν των ννω στών σ ήμ ερα μετεωρολογικών φαινο μ ένων. Τα " Μετεωρολογι κά" του Αριστο τ έλη α ποτέλεσαν, π ράγμ ατι, το μονα δι κ ό κλαοοικό ο ύγγρα μ μα Μ ετεωρο λογία ς επ ί 20 οχ εδ όν α ι ών ε ς, μ έχρι δ η λ. τ ο ν 170 α ιώνα, οπότ ε ανακαλύφθη κε το θ ερμόμετρο, τ ο βα ρ όμετρο κα ι όλλα όρ ο γα να Φ υ σ ι κ ή τ, πρά γμα που αποτέλε σε επα νάστα ση κα ι νέα ε ξέλ ιξ η στην ε πιστή μη της Μ ετ εωρ ολο γία ς. Κ ά θ ε α υτοτελής μ ετεωρο λο γ ι κή πρα γμα τεία - γρ άφε ι ο Π ερο νισ ννά κητ " _. πο υ γράφτηκε κατά τη μεγάλ,η αυτή δια δρομή των 20 αιώνω ν, α ΠΟΤΕλεί μ ε τά φ ρσ σ η στο σύνολο ή κατά ένα ή κ αι περ ισσότερα μέρ η ίων "Μετεω ρολογικών" του Αρ ιστο τ έλ η, ή ακό μη κα ι κακ ή διατύ πωση των ιδ ε ών ταυ Σταγ ε ιρ ίτ η. Έ το ι, Π.χ., ο Ρω μ ο ίο ς ωιλόοοφοο Σ εν έκα ς (4 π.χ.. 64 μ. Χ) στο έργο τ ου " Φυ σ ι κα Ζητή ματα ", αποτελούμενο από 7 βιβλ ίο, μεταξύ ά λλων, ε παναλα μβα νει, λέξη προς λ έξ η, αυ τά που ανα φ έρο ντα ι στα " Μ ε τ εωρ ολογ ι κ ά" του Αρ ι στο τ έ λη και π ο υ αφ ο ρ ο ύν τι ς θ εω ρ ίες π ε ρ ί ξερής κ α ι υγ ρ ής οναθυμιάσεω ς, π ερ ί του ουράνιου τ ό ξο υ, των κερα υ ν ών, τω ν σεισ μών κα ι των κο μ η τών. Το ίδιο ιοχ ύ ει κα ι γ ια ταν πολυγρα φότατο άνδρα της Ρώμη ς, Πλ ή ν ιο (23 τι.χ, 79 μ. Χ). ο ο πο ίος οτα δ εύτε ρ ο βιβλίο της "Φυσική ς Ι στο ρ ίας " το υ αντ ι γράφει εξολοκλήρου το "Μ ετ εωρολ ογικά" του Αριστοτ έλη. Από τα χρόνια το υ Αριστο τ έλη μέχρι τον 170 α ιώνα, ο μ ό νο ς που ε πεξερ γά σθηκε μετεωρολογικά θέματα, επάξια του μ εγάλο υ Στο γ ειρ ίτ η φιλ όοοφο υ, φαίνετα ι να ε ίναιο α ντάξ ισ ς μ α θητή ς του, Θεόφραοτος ( μ. Χ}. Ο Θεόφραοτος, ως γ νωστό, διαδέχθη κε τον Αρ ισ τοτ έλ η ως προίοτάμ ενος του Λυκε ίου κα ι μάλιστα φέρεται ως ο πρώτος πο υ υπέδειξ ε το ν Λυκαβητό ως κατάλ ληλο λόφ ο γισ μ ετ ε ωρο λογ ικ ές παρατηρήοε ις. 2. Α Ν ΑΦΟΡ Α Α Ν Α ΛγΣ Η Σ τ η συ νέ χε ια τ η ς εργασία ς αυτής. έχοντ ας βέβαια παντα υπόψη την προειδοπο ί ηση του Κ ικ έρωνα ότι " χ ρ ε ι ά ζ ετ αι η μ εγ α λ ύ τ ε ρη πν ευ μ α τικ ή ε π ιβ ολ ή για να γίνει ο Αριστοτέλης κοτανοητότ; ", επ ιχε ιρείτα ι, παρά το γεγονός αυτό, μια α να φο ρ ά σε δ ύο μόν ον κ εφάλαια τ ω ν "Μ ειεωρολον ικ ών ". Σ υ γχρονως, επ ιχειρείται μια αναλυ ση τ η ς Α ρισ τ ο τ ε λικής αυτ ή ς σκέ ψ ης κ ά τω από το τι ρ ί σμσ της ούγχρ ον ης Μετ εω ρ ο λο γ ι κ ή ς Ε π ιστ ήμ η ς. Η μ ε θ ο δ ο λ ο γ ί α που ακο λου θείτα ι γ ια τ η ν ο ν ο φ ο ρ α α υ τ ή κα ι ανάλυση είναι : Π α ρο υ σιό ζ ε το ι κα τορχήν η Αριστοτελ ική σκέψη οε ε λεύθερη μ ε ταφρ σ -

149 149 ση -- βσσισμένη στη σχεδόν κατά λέξη μετάφραση του Περονισννάκη" _ και στη συνέχεια γίνεται σχόλιο συσχέηοηςwούγκρισης των απόψεων τ ο υ Αριστοτέλη με τ«; σημερινές κρατούσες απόψεις, γύρω από τα συγκεκριμενa αυτά φυσικά φαινόμενα. Λήφθηκαν, επίσης, σοβαρά υπόψη οι ερμηνείες των μετα-αριστοτελικών σχολιαστών που είναι : 1. Ο Αλέξανδρος ο Αφροδισεύς (Β' αιώνας μ.χ). 2. Ο Ολυμπιόδωρος ο Αλεξανδρεύς (Στ' αιώνας μ.χ). 3. Ο Ιωόwης ο Φιλόπονος. Αλεξανδρινός και αυτός (Στ' αιώνας μ.χ)4. 3. ΠΕΡΙ ΤΟΥ ΣΧΗΜΑΤιΣΜΟΥ ΤΩΝ ΝΕΦΩΝ ΚΑΙ ΤΗΣ ΟΜΙΧΛΗΣ (Βιβλία Α-Η, κεφ. ΙΧ, παρόγρ. 1-5) α) Αριστοτελική σκέψη 1. Ο τόπος που συμβαίνουν τα φαινόμενα των νεφών και τη; ομίχλης είναι κοινός, και είναι αυτός ο τόπος ο πρώτος γύρω από τη γη. 2. Βασική αιτία γένεσης των φαινομένων αυτών είναι ο ήλιος και ειδικότερα η περιφορά το υ. Η γη μένει ακίνητη αλλά το νερό που υπάρχει πανω ο" αυτή ν εξατμίζεται λόγω της θερμότητας που έρχεται από τον ήλιο και κινείται έτσι προς τα άνω. "Οτσν τώρα λείπει η θερμότητα αυτή, ο ατμός αυτός που έμεινε διασκορπισμένος στον αέρα γύρω από τη γη ψύχεται, συμπυκνώνε ται και έτσι γίνονται τα νέφη και στη συνέχεια γίν εται ξανυ νερό από τον αέρα, το οποίο φέρεται παλι προς τη γη. 3. Η ομίχλη είναι "περίττωμα" νέφους που βρέθηκε άγονο μέσα στο νέφοα, δεν μπόρεσε να μεταβληθεί σε νερό, πέφτει και σχηματίζει έτσι την ομίχλη. 4. Ο κύκλος αυτός του νερού μιμείται τον κύκλο του ήλιου. Μπορούμε' ν α τον παρομοιάσουμε με ένα ποτάμι αποτελούμενο από αέρα και νερό, το οποίο ρέει προς τα άνω και κάτω. Όταν μεν υπάρχει ο ήλιος, το ποτάμι αυτό ρέει προς τα άνω και όταν λείπει ο ήλιος ρέει προς τα κάτω. Αυτό γίνεται αδιαλείπτως. 5. Τέλος, όταν τ ο προϊόν Τα/ν υδρατμών (νερό) φέρεται προς τα κάτω κατά μικρά μόρια καλείται "ψεκάδετ;", ενώ όταν φέρεται κατά μεγάλα και πολλά μόρια καλείται "υετός". β) Σχόλιο Επιστρέφοντας τώρα στκ σημερινές α πόψεις για τα παραπάνω φαινόμενα μπορούμε ν α πούμε τα εξής: Συμφωνούμε απόλυτα ότι ο κοινός τόπος γένεσης των μετεωρολογικών αυτών φαινομένων είναι, πράγματι, ο πρώτος χώρος γύρω από τη γη, γνωστός σήμ ερα με ταν όρο "τροηόσφαιρα " (ανώτατο ύψος Κ ).

150 150 Σ υμφ ωνο ύ με α π όλ υτα ό τι ο ή λ ιος ε ίνα ι η βα σ ική π η γ ή εν έργ ε ια ς πο υ α π αι τείτα ι γ ια τη λειτουργ ία των φ αινομένων α υτών. Θα παρατηρ ήσο υμ ε απλά ό τι : 1. Η εξά τ μ ιση του νερο ύ α πό τα ετι ιφ ον ε ισ κό νερ ά ή μ έσω των φυτών ( δια πνοή) μπορε ί να πρα γ ματ οπο ιηθεί σε οποιαδ ήποτ ε θερμοκρασία, ακ όμη δη λ. και με την έλλειψη ταυ ήλ ιαυ. 2. Η προς τα άνω κίνηση των πα ραγό μεν ων υδρατμών ο φε ίλ ετα ι στο γεγονός ότι η πυκνό τητά τους σε οποιαδήποτε θερμοκρασία είναι μικρότερη αυτής του υγρ ού αέρα. 3. Η ψύξή των υδρατμών αυτών δεν πραγματαποιείται μόνο με την έλλειψ η του ή λιο υ α λλά, κυρίως, οφ είλ εται σro γεγονό ς ό τι οι υ δρατμοί ανερχόμενοι υφ ίστανται μια σδιαβατική μ εταβολή, η οποία προβλέπει: Π.χ. γ ια μισ μετα κίνηση των υ δρατ μ ών μέ χρι τα πρώτα 5 Km μ ια σχετική ελάττωση (ΔΤ(η τη; αρ χι κής επ ιφα ν ε ισ κ ής θερ μο κρασίας κα τά 18%. Με άλλσ λό γισ, υ δ ρατμοί μ ε αρχικ ή επιφ α νε ια κ ή θερ μο κρασία Π.χ C στ α 5,5 Km α πο κταύν θ ερ μοκρ ασία _27 a c. Ά ρα κ α τ ά τη δ ιαδρομή α υτή περναύν υπ α χρεωτικά από τη χα ρα κτηρ ιστική θερ μο κρα σία συμπ ύ κνωσης,το γνωστ ό " σ η μείο δρ όσου " ή " επίπεδο συμπ ύκνωσης " κα ι έτσι συ μπ υ κνούμ ενο ι οι υ δρατμο ί δ ημιουρ γαύν τα νέφη. Βέβαια πρέπει επίσ η ς νσ σημ ειωθ ε ί ότι γ ια το σχηματιαμό των νεφών, γ εν ικ ά, είνα ι ά κρω ς απαραίτητοι και οι γνωστοί πυρήνες σ υμπύκνωσης, πράγ μα πο υ δεν αναφέρεται β έβ αια στην Αριστοτελική σκέψη. Συμφωνούμε απόλυτα ότι ομίχλη είναι νέφοσ άγονο, που δεν δίνει δηλ. ιιετό. Όμως δεν πέφτει από ψηλό, Ό λ λά σχημστίζεται συνήθως ότσν στρώμα υγρού σχετικά α έρα βρεθεί σε επαφή μ ε την εαιφόνειο του εδάφους που έχ ε ι ήδη ψυχθε ί λ όγω έντονης ν υ κτερινής γ ή ιν η ς ακτιν οβολία ς, με προηγούμεν ε ς συνθήκες, συνήθω ς, ανέφελα υ α υρανο ύ κα ι άπν αια ς (ομίχλη σκτινοβαλ ίας }. Συ μφωνούμ ε, τέλας, απόλυ τα ό τι υπά ρ χει σε κα θημ ερ ινή βάση α κ ύ κλα ς των α νοδ ικ ών και κα θ οδ ι κ ών κιν ήσεω ν το υ υ γρο ύ αέρα που η Αριστοτ ε λικ ή σκέψη πα ρομο ιά ζει με ποτάμι που ρ έει προ ς τα άνω κα ι κα τω. Τ έλο ς ; συμ φ ω νο ύμ ε α π όλ υτα μ ε το υ ς κλασσ ικούς ορ ισμούς που η Άρ ιστ ο τελ ι κή σκέψη δίνει για τις "ψ εκάδε ς " κα ι τ ον "υετό" γενικότερα..4. ΠΕΡΙ ΔΡΟΣΟ Υ ΚΑΙ ΠΑΧΝΗΣ (Βιβλ. Ι, κεφ. Χ, παράγρ. 1-5) α) Αριατ ο τ ε λι κ ή σκ έψη 1. Από το ν ερ ό που εξατμίζ εται κατά την ημέρα, όσο δεν μπορεί να μεταφερ θ εί ο ε υψη λότερο επίπεδσ, λόγω αλ ιγό τ η τα ς, σε σ χέσ η με την προαφ ερό μ εν η θερ μό τ ητα, πέφ τει και πάλ ι στ ην επ ιφά νε ια της γης και τ ότε ονομ άζ ε τα ι "δρόσος" ή "πάχνη".

151 Πάχν η μεν έχο υ με όταν ο υ δρατμ ός πήξ ει π ριν συ μ πυ κν ωθ εί σε νερ ό ( νίν ε ται α υτό κ υ ρίω ς το χειμώνα σ ε ψ υχρο ύς τ όηο υ σ ). δρόσο δε όταν ο υ δρ α τμός συμπυκνωθ εί απ λά σε νερό. 3. Τόσο η δρ όσος όσο κα ι η πάχνη σχηματ ίζοντα ι με νηνεμία και α ίθριο ο υ ρο νό ' διότι εά ν δεν υ πά ρχ ε ι αιθρία, δ εν α νυψώνεται ο υ δρα τ μό ς, ο ύτε μπορ εί να συμ πυκν ωθεί εάν πνέ ε ι άνεμος. Απ ό δ ε ίξ η αυτών είναι ότι στ ι ς κορυ φ έ ς των βουνών δεν σχη ματίζε ται πάχν η. Η αιτ ία του παραπάνω γεγονότος εί ναι ό τι ο υδρα τ μός φέρεται προς τα άνω από υγρούς τόπου ς μικρ ού υψο μ έτρ ο υ. 'Ομωε η θερμ ό τ η τα π ο υ είν αι η α ιτί α τη ς προ ς τ α άνω μ ε τακίν η σ η ς των υδρατμών δεν είναι πάντα τόσ η σε ποσό τητα ώστε να μπορεί να τ ο υ ς μ ετα κ ινήσε ι ψ η λά και έτσι τους αφήν ει και πάλι στους ίδιους υγ ρο ύς τό πους.. Αλλη δε αι τία είνα ι το γεγ ον ό ς ό τι στα β ουνά επάν ω υπάρχει σ υ ν ε χ ώς ά νεμο ς, ο οπο ίος διαλύει τη σύσταση αυ τή, δ η λ. τον ε υνοϊ κ ό γ ια το ν σχηματισμ ό δρόσου και πά χνη ς συνδ υασμά των παραγ όντων. 4. Η δρόσος σχηματίζ εται πα νταχο ύ, μ ε νότιου ς όμως ανέμου ς και όχ ι βό ρ ε ιου ς. Ε ξα ίρ εα η απο τελ εί η περ ιοχή το υ Π όντο υ. Ε κ ε ί, δηλ., η δρόσος γ ί νεται με βό ρ ειου ς ανέμου ς κ αι όχ ι με νό τιου ς. Και αυ τό για τ ί στην περ ιοχ ή του Π όντο υ οι βόρειο ι άνε μ οι ουοοωρεύο υ ν π ε ρισσότερ η θερ μό τη τα στ η γη κα ι π ροκαλούν έτσ ι μ εγαλύτερ η εξά τ μ ιση, εν ώ αντίθε τα ενεργούν οι νό τιο ι άνεμοι. Υηενθμμίζετα ι β έβαια ότι η δρόσος σχη ματ ί ζε ται μ ε κα λό καιρό ( ευδ ία) κα ι όχ ι μ ε κακοκαιρ ία. Γ ε ν ικά, ο ι νό τιο ι άνε μο ι προκα λούν ευ δία, ενώ ο ι βόρ ειοι κακοκαιρ ία. Το φαινόμεν ο δ ε α υτ ό πο υ παρατηρ είτ α ι στην περιοχή του Π όν το υ, πα ρ α τ η ρ ε ίται και σε αλλε ς περ ιοχ ές. Τα φρ έατα στ μίζου ν στις περιοχές α υ τές μάλλον με β ό ρ ε ιου ς τι αρ ά μ ε νότισ υς ανέ μοικ: και α μ ε ν βόρειοι άνε μο ι σβήνουν τη θερμό τη τα πριν α κό μ η συσσωρευθ εί μεγάλη τιοοότητα ατμού, οι νό τιο ι ό μ ω ς άνεμοι αν τ ίθετα αφήνουν να συσσωρεύεται ο ατ μός. β) Σ χ ό λ ιο Σ ύμφωνα μ ε τα ση μ ε ριν ά δεδο μένα, σε ο.τι σ φορά τ ο σχηματισ μό δρόσου και πάχνης μπορ ού μ ε να παρα τηρήσουμε τα εξής : Τόσο η δρόσο ς όσο και η πάχ ν η ε ίνα ι απο τέλεσμα πράγματι του μηχανι σμο ύ σ υμπ ύ κνωση ς τ ω ν υδρ ατ μ ών, όπ ως και η Αριστοτελική σκέψη δ έχ ετ αι, μ ε την παρα τήρηση ό τι: η χ αρακ τηριστ ικ ή θ ε ρμ ο κρ ασ ία σ υ ρη ύκ ν ωοη α (ση μ είο -δρόσο υ) για μ εν τη δρόσο ε ίναι > OOC (ά γνωστη φ υσ ι κά έννοια στο ν Α ριστο τέλη), για δε τη ν πάχνη < ooc. Ειδικ ότ ερα, ο ι π ρ ώ τ ες δροσο σταγόνες σχηματ ίζοντ αι σε ση μεία επιφα ν ε ιών πο υ πα ρουσιάζουν α φ εn κ ή ικανό τ η τ α μεγαλύτερη α πό τ α υπόλοιπα και έτ σι ψ ύχ ο ν τ α ι μ έχ ρ ι τ ο ση μ ε ίο δρόσου, λ ό γω νυκτερ ινή ; ακτινοβολ ίας, νωρ ί τερα. Μετό από λ ίγ ο χ ρόνο κ αι σε άλλα ση μεία των επ ιφ ανε ι ών η θερμοκρα σ ία κα τ έρχεται, λό γ ω α κτινο βο λ ία ς, στ ο ση μ ε ί ο δ ρ όσο υ κ αι α ρ χί ζ ει έ τ σι κα ι εκεί η συμ πύ κ νω σ η και ανά πτυ ξη τ ων υδ ρο σταγονιδίω ν, τα ο πο ία είνα ι τ ώρα μ ικρ ό τ ερα κ αι με περ ισσότερο κ υρ τ ή επ ι -

152 152 φαν εισ από τα προηγούμενα. Πολλά νεώτερα και μικρότερα απο ρροφούντα ι από τ α ήδη μ εγα λύτ ερα κα ι έτσι γύ ρω από κ ά θ ε υδροστο νονίδ ιο υπάρχε ι συ νήθως ένας ελεύθερο ς χώρο ς περίπου κυκ λικό ς. Ε ίνα ι ο ζωτικός χ ώρο ς κάθ ε μ ια ς υδ ρ ο στ ο γόνας. Δ ρόσο ς μπορ εί να σχ η μ α τιστε ί σε όλες τις π ε ρ ιοχ ές το υ χ ρόνο υ, αρκεί να υ πά ρχο υν σ ι ευνοϊκ ές κ αιρικές συνθήκ ε ς, που είν αι, όπως κα ι η Αρ ιστοτε λική σκέψη δέχε τα ι, υγ ρή α έριο μάζα, ανέφελος ου ρανός ( πο υ σημα ίν ει έντον η νυκτ ε ρ ινή ακτινοβο λία) και άπν ο ια ή υπο πνέ ων άνε μο ς. Κ ατά τον Κ uρ ια ζόπο υλο1, η δρ όσο ς είνα ι δυνατό να σχη μα τιστ ε ί με ταχ ύ τη τε ς ανέ μου μικρ ό τερε ς των 5 μ έτρων ανα δ ε υτ ερ όλ επτο, ενώ για την πάχν η η ταχ ύτητα το υ ανέμου δεν πρ έπ ε ι να υπερβ αίνει το 2 μέτρα α νά δ ευ τερ όλ ε m o. Στ ην περ ίπτωσ η τ η ς πό χνης εήίση ς η υγρή αέρ ια μ όζα πρέπ ει νο ε ίνα ι ο ρκ ε τα ψυ χρή, πολ ύ κοντά στους ο - ο. ώστ ε τα προβλεπόμ ενο ση μ είο δρόσου να είνα ι πράγματι κ ά τω των ο -ο..ετοι δικαιολογ είται, όπως και η Αριστοτελική σ κ έψη δέ χ εται. ότι η πό χνη εμφσνίζ εται τη χε ιμ ερ ιν ή συνήθω ς περίοδο κσι ό χ ι στις κο ρυφές των βουνών, όπου η άπνοια ε ίνα ι συνήθως σπάνιο φαινόμενο. Πράγματι λοιπόν και σήμερα είναι δεκτό ότι ο άνεμος απο τρ έπ ε ι τον μη χανισμό της σ υμπύκνωσης των υδρατμών σ ε δ ρόσο ή πάχνη. Σ ε ο, τι α φο ρά τ η συσχέτιση των βό ρειων κα ι νότιων ανέμων μ ε ίο σχηματισμό της δρ όσου και την αναφορά στην περιοχή του Πόντου, θα πρέπει να πα ρατηρήσουμε ότι προφανώς η Αριστοτελική σκ έψη εννοεί υποπνέοντες τ έ τοιους ανέμους. Είναι βέβαια και σήμ ερα αποδεκτό ότι οι μεν νότιοι άνεμοι πρ οκσλούν "ευδία", δηλ. αυξάνουν τη θερμοκρσσίσ στην περιοχή μ σ ς, ενώ οι βόρειοι δρουν μάλλον σντίθετα. ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑ Σ ύμφωνα μ ε όσα α ναφέρθ ηκαν παραπάνω, το συμπ έρασμ α είναι ότι : Η Αριστοτελ ι κ ή σ κέψ η παραμέν ει α θα να τ η κ α ι ό τι το έργο αυτό το υ Πο νεηιστήμο να Στα γ ειρ ίτη Φ ιλόσοφου, π ερί την Μετεωρολο γία, παρουσ ιάζ ει - όπως και ο Ά γγ λ ος μετεωρ ο λό γ ος Sir Napier Shaw 5 δ έ χ ετα ι στο κ λασσικό του σύ γ γρα μ μσ Μa πυ aι ογ Meteoro iogy - ασυν ήθ η ομο ιό τ ητσ προ ς Μετεωρολο γική Π ρσ γ μα τε ί σ τ ης σύ γ χ ρ ο νη ς ε ποχ ής. Τ ι - λέγει ο ίδιοτ; ' Αγ γλο ς μ ε τεω ρολόγο ς - θα μ πορούσε να είναι π ερ ισ σότ ε ρο άξιο να θυ μόμ α στε κατ ά τις εκ πονήσε ι ς σ ύγχ ρο νων πραγμα τειών παρά την παρατήρηση του Α ρ ιστ οτ έλ η ότι: "παν το θερ μόν τ ε ίν ε ι εκ φύσ ε ωτ; να φέρετσι προς τα άνω" (Μετεωρολογικά, Β ι βλ. Ι, κεφ. 4, πσ ρ. 1Ο ) ή τι θ α μπορούσαμε ν α συμβουλεύσου με περισσότερο τους α σχολούμενους σ ή μ ε ρ α με τη Μετεωρολογική Ε π ιστ ή μ η πα ρ ά το του Α ρ ιστ ο τ έλ η : " τα πε ρί Τ α/ν π ραγ μάτω ν εκείνων τ α ο ποία διαφεύγουν, όσον αφορ ά τ η γένεσή τους, τις αισθ ή σεις μ ατ;

153 153 νο μί ζο υμε ό τι έχ ου μ ε αποδείξει κατά τ ρ όπ ο ικανοποιητικ ό γ ια το σκοπό μ εκ. ότα ν έχο υ μ ε επ ιτ ύχ ε ι να κα ταστήσουμ ε τ ο ύ το φονερό, όσο ν είναι δυνατό " (Μετεωρολο γι κά, Βι β λ. Ι, Κεφ. 7, πορ. 1). Τέλο ς, είναι βέβοιο, ό τ ι ααό την εποχ ή του Αρ ιστο τ έλ η μέχρι οήμερο η επιοτήμη τητ Μετεωρολογ ίος κ οι γενικότερα τ ης Φυοικής οημείωο ε εξοιρεη κ ή πρόοδο.. Ομως ένα ε πίση ς ε ίνα ι β έβαιο, ότι τα θ ε μέλ ια έ θεσε ε κ ε ίν ο ς. Γράφει ο Π ερον ιαννά κ η ο" : "ο Χρ ιοτάς ίδρυο ε τ η Θρ ησ κε ία στην ονθρωπ ό τ η τα, όπως ο Σω κρά τη ς θεμελίωσε ο ' αυτή τ η Φ ιλοσο φ ία και όπως ο Άρ ιστο τ έλης θεμελίωοε τ ην Επ ιοτ ή μ η. Υπήρξε φ ιλοοοφ ίο προ του Σωκράτη κ οι επ ι οτ ή μη πρ ο το υ Α ρ ιστ ο τ έλ η, Από την εποχή το υ ς η φ ιλοσοφία κα ι η επιστήμ η έ καναν άπε ιρ ες προό δο υ ς, α λλά τα παν βασίστηκ ε στα θεμέλ ια που α υ το ί έθ εσαν. Και ας μ η ξεχνάμ ε, ό τι η αιώνια δόξα σό λετ; τι ς τάξε ι ς των μεγα λειοτήτων είναι να κατορθώσει κά ποιο ς να καταθ έσει τα θ εμέλιο λίθο ", Β ΙΒ ΛΙ Ο ΓΡΑΦΙ Α 1. Κυριοζάπου λος Β., Μο θήμοτο Γ εν ι κ ή ς Μετεωρ ολογ ίο ς, Θε σσαλονί κ η, Λιβοδάς Γ., Μοθή μ οτο Γεν ικής Με τεω ρολο γ ίο ς, Θε οοο λο ν ί κ η, Μο κρ ο γιάw η ς Τ., Σο χ οο μ ά νο γ λο υ Χ., Σ τ ο ι χ ε ίο Γ ενι κ ή ς Μετεωρο λο γ ίος, Θεσσα λονί κη, Περ ο γιοwά κη Χ., Αριοτοτ έλο υ ς Μ ε τ εω ρο λο γι κά, Τό μ ο ς πρ ώτος, Αθή να, Napier Shaw, Manua! ογ Met eorology, Oxford Press, 1926.

154

155 Γ Ε Ω Ρ Γ Ι Ο Υ Π. Ν Α Κ Ο Υ Π O ΛITEI O Λ OΓl K A Α Ρ Ι ΣΤΟΤΕΛ Η 1. Ε ισσ γ ω γ ι κ ή βάση τη ς όλης θ εμστική ς : συσχέτιση "πο λιτ είος" κοι "πόλεω ς ". Ε να ς από του ς γνω στι κο ύ ς τομ ε ίς της επιστή μης που ιδ ια ίτ ερ α συνέβα λλ ε η αριστοτ ελική σκέψ η ήταν ο ανα φερόμ ενο ς στην πο λιτική φ ιλοσοφ ία 1, δ η λα δ ή στην επιστ ή μη π ε ρ ί πο λ ιτε ία ς με τ η ν έννο ια βέβα ια τ ο υ π ο λιτεύματος. Προσδίδ ε ι έτσι ο Αρ ιστ οτέλη ς στ η ν "πολ ιτικ ή" το χο ροκτ η ρισ μό της "επ ι στή μ ης.,2 που α να φέρετα ι στ ην " πόλη ", μ ε την τ ότ ε έwο ια τ η ς "πόλ εως "-κρ ά τους, τη ς ο πο ίας η " πολ ιτ ε ία" (το πο λ ίτ ε υ μα ) απο τ ε λεί το ου σια στ ικό αντι κείμενο της πο λιτι κής ου τή ς φιλοσοφ ίσσ. 'Αμ εσ η λο ιπό ν ε ίναι η συσχ έτιση της "πφλ ιτε ία τ; " και τ ης "πόλεως":«τψ περι πολιτεία ς έ π ισk oπo ϋ ντl~ κα ; τις έκάστη καί ποία τκ, σχεδ6ν πρώ τη σκ έ ψ ις περί πόλεως Ιδείν, τί πο τέ έσ τι ν ή πόλ ις» ', γ ια την οποία λ ε ιτο υ ργ ε ί το πολ ί τευμα, τ ο οποί ο χαρακτ ηρίζεται ότι αποτελεί έννομο οργανωμένα σύνολ ο δ ι κα ι ι κ ών κανόνων: «ή δέ πολ ιτεία τώ ν τήν πόλ ιν οίκούντων έσ τί τάξις τις»4, μ έχρι τ ο υ ση μείο υ να θεω ρεί τ αι: «ή yιi.ρ πολιτε ία βίος τις έση πόλεως»~. Επε ιδ ή όμως η "πόλ η" εντάσσ ε ται στκ σύνθετες έwο ιε ς:«έπε' δ' ή πόλι ς τών σ υγκ ε ιμέ νω ν» 6. μ ε συνέπεια να αιτιο λο γείται η διαπ ίστωση το υ Αριστοτ έ λ η : «ή γάρ πό λις πολ ιτών τι πληθός έστιν» '. κρ ίνεται απαρ αίτητη η ουσιαστ ι κότερη ανάλυσ η των διάφορων «πολ ι τε ιώ ν». έ τσ ι ώσ τ ε η πολ ιτική αυτή έρ ευ να : <ψή παρορά ν μηδέ τι καταλε ίπ ειν, άλλά δηλ ο ύ ν τή ν περί έκασ το ν άλή θει α ν»'. Τη βασική αυτή προ σδιοριστική αρχή για την ανεύρεση κ αι τεκ μ ηρίωση της "αλ ή θε ια ς " τ η δ ιαπ ιστών ε ι ο μ ελ ετ ητή ς το υ αριστοτ ελικού έργου όχ ι μ ό νο από τη θεωρ η τι κ ή ανά λυση του ό λου πο λιτειακο ύ φα ινομ ένο υ, που στ α δια κά ε ξ ε λίχτηκε σε δ ικα ιι κό θεσμ ό, α λλά από τ η συν ε χή π αράθεση πρα γμ ατικών ιστορικών στοιχείω ν, μ ε τα οπο ία α ιτιο λο γε ί τα ει δι κ ό τ ερα συμπεράσμα τά τ ο υ. 2. Η "κοινωνία" προσδιορισ τι κ ή τ η ς "ιτόλεω τ;". Ετ σι, ε ξα ρ χ ή ς στα " Π ο λ ιτι κ ά " του.οριοθετεί ότι : «'Επε ιδή ndaav πόλιν δ ρώμεν κ ο ι νω ν ία ν τινά ούσαν κ α ί πάσαν κο ι νωνίαν α γα θο (j τι νος έ νεκ εν σ υ νε στ».

156 156 κυίαν». έπετα ι ότι πρέπε ι να υπάρχε ι κα ι το αποτέλεσ μα της λε ι το υ ργ ία ς συ τ ή ς της " κο ινω ν ία ς", το οποίο ο μέσωο στη συνέχε ια το προ σδ ιο ρί ζ ε ι ό τι ε ίναι : «ή καλο υμένη πόλ ις κ αί ή κοινω νία ή πολ lτική»9. Η ανα γωγή στ ιο αρχικές δ ημιουργικέ ς βάαεις της "π όλ εω ς" θεμελιώνετα ι σ τ η φυαική τη ς αφετηρ ία, "φ ύ σε ι " δη λαδή και ό χι "θ έσ ε ι " : " ή μέν ουν είς πά σα ν ήμέρα ν συ νεστηκυϊα κοινωνία κατά φύσιν οlκός έσ τιν ή δ ' έκ πλ ειόνων οίκιών κ οι νω νία πρώτη χρήσεως ένεκεν μή έφημέρου κώμφ> IΟ. κο ι : «ή δ' έκ πλειόνων κωμών κοινωνία τέλ ε ιο ς πόλ ις _.. γινομένη μέν(ο υ ν) τού ζη ν έ νεκε ν, ούσα δέ του εύ ζήν. Διό πάσα πόλ ις φύσει έσ τίν.. είπερ κα ί αί πρώ ται κοινω ν ίαι» l l. Με το ν τρόπο α υτό σ ι άνθρωπο ι συνιστ ούν ή εντ άσσονται στην "κοινων ία ", η οπ ο ί ο, ως Εκούσια ένωση, «πο ιεί οίκ ίαν κα( π όλι ν», εν ώ, από τ ην άποψ η τητ ιεραρ χήσεως της θέσεως καθενός των στ οιχείων αυτών, η " πόλ η" θεσμοποιεί τα ι κα ι θέτ ετα ι υπεράνω όλων : «Καί 1fρ6 τερον δέ τfί φύσει πόλις ή οίκία καί l καστος ήμώ ν έ.στιν», γιατί : " Τό γάρ δλον πρότερο ν άναγκαίον είνα ι τού μέ - ρους» " _ Λαγική απόρροια της "φ ύσ ε ι " υπόρξεως ή δη μιαυργ ίας της " πόλ εω ς " απο τελ εί και ο χαρακ τηρισ μός το υ ονθρώπου - μέλους τ ης κο ινωνίας " πο υ μορ φο ποιήθηκε σε "πόλη "-,ως «φύσε ι πολ l"rlκοϋ ζώο υ» l \ μ ε την έννοια της κοινωνικής ιδ ιότητας το υ ανθρώπου, η οποία ηροσέδινε στ η ν ανθρώπινη ύ Πd.ρξη την κλασική αυτή προ σδ ιορ ιστική δ ιατύπωσ η, ότι ο άνθρωπος α πό τη φύση του είναι " π ολιτικό", δηλα δή κο ιν ωνι κό ον. 2α. Το π ερ ιεχό μενο τ η ς έννο ιας της "πολιτικής κοινωνίας" Η ένταξη όμως ο υτή τ ων ανθρώπων στη γεν ικότερη "πο λ ιτι κ ή κοινωνία " οδη γεί τον Αρ ιστοτ έλ η σε ο υ σιαστ ι κό τ ερ η ανάλυση τ η ς έwοιας αυτής, τη ν ο πο ία βασίζε ι στην ειδικότερη συσχέτισή τη ς με τ η ν "πολ ιτεία" -η οπ οία, ως όροτ; ή έwοιa, χρησιμο ποιε ίτα ι μ ε στενότερο π εριεχό μ ενο κα ι χωρίς να ταυτ ί ζ ετ α ι μ ε το πολίτευμα τη ς "πόλεως" -, θε ωρώντας ότι : «ή γάρ πολ ι τε ία KOI νωνια τις Ιστι~ κα ί πρώτον άνάγκη τού τό πο υ κοινωνειν ' δ μέν γάρ τόπο ς είς δ της μιας πόλεω ς,αί δέ πολίτa l κο ινω νοί της μ ιας πόλεως >/Ίδίνοντα ς όμωο, παρά λληλα, κα ι τη βασική ερμην εία τη ς "πολιτι κ ή ς κοινωνίας", την ο ποία γ ια να τ η σχηματ ίσουν οι άνθρωπο ι : «συνέρχον τα ι δέ καί τού ζη ν Ινεκεν αύ το ύ κα ί σ υν έχο υσι τή ν πολ ιτική ν Koινωνία ν» I ~. Το στο ιχ ε ίο λο ιπόν τη ς συμ μετ οχής των α νθρ ώπων σ ε μια "κο ινω νία ", η ο π οία χαρα κτηρίζε τα ι ως "πολ ιτική κο ινω ν ία", αφα ύ ανα φ έ ρ ε ται στη ν "π όλ η " ή "πο λ ιτ εία" ( με τ η στ ενότερη του όρο υ ένν οια). ε ίνα ι η βασική ένδει ξη που π ρ οσδ ιο ρ ίζ ε ι ένα ο ρ γαν ωμ έν ο σ ύν ο λο α ν θ ρώπ ων σε ένα ν ο ρ ι σ μένο γεωγραφ ι κά χώρο, το έδαφος το υ οπο ίου θεωρ είτα ι απα ρ αί τ η το: «καί πρώτο ν άνάγκη τού τό πο υ κ οινωνείν», ιδιαίτ ερ α για τ η ν ύπαρ ξ η τη ς "πόλ εω ς", στ ην οποία ο ι πολ ί τε ς εντάσσονται ως «κ οινω νο ί της μ ια ς π όλ εω ς» ". Θα μπορούσε κατά

157 157 συνέπεια, από τη ν ερ μ ηνε υ τι κ ή αυτή συλλογιστική του Αριστοτέλη, να ουναχτεί ότι η "πολιτική κοινωνία " είναι η δημιουργική βάση της "πόλεως", α φού έχει ή δη αναφερθεί ότι: «π ά σα ν π όλ ιν δρώμεν κοινωνίαν τινά ουσαν» Ι 7, "κο ινωνίσν" βέβαια στην ο π ο ία κυριαρχε ί ή πρέ πε ι να κ υ ρ ια ρ χ ε ί το δ ί καιο κ αι η δικαιααύνη: α'η δέ δικαιοσύνη πολιτικόν' ή γάρ δικ η πολ ιτικής κοινωνιας τάς,ς έστίν ' ή δέ δικαloσυνη τού δικαίου κρίσις» Η "πα λιτεία " (= "πολ ίτευ μ α") καθα ρ ιστ ικ ή τη ς "ιι όλ ε ω τ;" " Π όλ η", όμως, που θεωρούνταν : ως «κο ι νω ν ία τών έλευ θέρω ν έστιν»1 9, χωρίς " πο λ ιτ ε ία", με την ευρύτερη σημασία του όρου τ η ν τaυnζομένη με τα πολίτευμα: «πολιτευμα δ' έστίν ή πολιτείω) 2 0, δεν μπορεί να λε ιτουργήσει, για τον κύριο και ουσιαστικό λόγο της ελλείψεως "τάξεως", μ ε τ ην έννοια της έννομης οργα νώσεως, η οποία θα διείπε τους κατοίκους της "πόλ εω ς" : «ή δέ πολιτεία τών τήν πόλιν οίκούντων έ σ τί τάς, ς τις» 21. 3α. Η ειδ ικό τερ η φ ύση των μερικότερων "αρχ ών " τ ης "πόλεω ς " Έτσι : α "Εστι δέ πολιτεια πσλ~ως τάξις τώ ν τε άλλων άρχώ ν και μάλιστα τή ς κ υρία ς πάντω ν» 22. δ ηλαδή της "κυρία ς " με την έwοιa τ η ς εξουσίας που κυριαρ χε ί στις όλλες "αρχέτ; " της "τιό λεωτ;", παυ δεν ήταν ό λλη από το "πα λί τεψμο", στο οποίο δινόταν ουσιαστική έμφαση, ιδιαίτε ρα στον τρόπο λειτ ουρ γίας της ε ιδικότερης πολιτικής το υ οργ ανώσεως, με β α σ ι κ ό π ρ ο σδ ι ο ρ ιστι κ ό στοιχείο της όλης οργανώσεω ς τη ς "πόλεως " την εσωτερική φύση της "κ υ ρίας τάξεως ", η οποία ό χι μόνο θα υπ ερείχ ε : «τών τε δλ λων άρχών».α λλά θ α ήταν : κα ι "κυ ρ ία πάντων ". - ο προσδιορισμός αυτ ός αναφέρεται : στο «κ ύρ ιο ν... τής π όλεως ~~. δηλα δή στο "πο λ ίτ ευ μ α", κ αι στην εξε ιδ ίκ ε υ σ η της - κ υ ρ ίσ τ; τόξ εω ς ", η αποία: «ε ν μέν τα ίς δημοκρατιαις (πολ ιτείαις) κ ύριο ς ό δήμος, ο / δ ' όλίγοι το υναντίον έ ν ταίς ό λιγαρχίαις» 2J. Δεν θα πρέπει βέβαια να παραρότα ι και η θεμ ελιακή σημαοία ενός άλλαυ στοιχείου της "πόλεως ", το οποίο ασκεί ο υσιαστική επίδρα ση στην όλη συ στατική της βάση, που δεν ε ίναι άλλο από τ ο χαρακ τηριζόμενο ως «μόριον τής πόλεως», το οποίο αποτελούσε ένα από τ α πολλά μέρη απ ό τα οποία συνθέτονταν η "πόλη,,24.. το στοιχ ε ίο α υτό ήτα ν ο πο λίτ η ς, εξού : και «ή γάρ πό λ ις π ο λ ιτώ ν τι πλήθό ς έστιν» 2 5. τ ων οποίων η συμμετο χή ή ο αποκ λ εισμ ός του ς α πό το «κ ύρ ιο ν τής πόλεως»προ σδ ιό ρ ιζε ειδικότερα κα ι την κα τ ηγορ ία τη ς αρ ισ μ ένη ς " π αλι τ ε ία ς'" αν δηλαδή α υτή θα ή τα ν δ η μ ακρατική ή αλιγαρχι κή : α Ού γάρ τό ν α ύτόν όμολ ογοϋσι πάν τες ε[ναι πολιτην ' έστι γάρ τις ας έ ν δη.. μοκρατιμ πολ Ιτης ώ ν έν όλι γαρχιρ πολ λ άκ ις ούκ έσ τι πολιτη ς,,'ι;.

158 158 3β. Μια χαρακτηριστική αριστοτέλεια οριοθέτηση του περιεχομένου της "πο λιτείατ;": εμφανής η διαστολή "πολιτ είατ;" και "νόμων" Το ευρύτατο αυτό εννοιολογικό περιεχόμενο της "πολιτείας" ο Αριστοτέλης το διατυπώνει πληρέστερα σε έναν άλλο προσδιοριστικό της ορισμό, σύμφωνα με ταν οποίο: ' «Πολ ιτεία μέν Υάρ έση τάξις ταίς πόλεσιν ή περί τάς άρ. χάς, τίνα τρόπον νενέμηνται, καί τι τό κύριον της πολιτείας καί τι τό τέλος έ κάστης τής κοινωνίας έστίν» l7, ενώ, παράλληλο, στην υπέρτατη αυτή θέση της "πολιτείας" συντείνει η σαφής διαστολή της από τους νόμοuς:«νόμσι δ ' ΟΙ κεχωρισμένοι τών δηλουντων τήν πολιτείαv»2 S, καθώς επίσης η διατυηούμε νη ιεράρχηση της "πολιτείας" προς τους νόμους, όπου η θέσπιση των νόμων πρέπει να είναι ανάλογη με την κατηγορία και τη φύση της "πολιτείας", και όχι να θεσπίζονται ή να δημιουργούνται "πολιτείες" ανάλογα με τους νόμους: «Πρός Υάρ τάς πολιτείας τούς νόμουςδεί τίθεσθαι καί τίθενται πάντες, άλλ' ού τάς πολιτείας πρός τούς νόμους»29. Η τελευταία αυτή άποψη του Αριστοτέλη/ενώ δίνει με σαφήνεια τη σχέση "πολιτείας" και νόμων, δίνει ταυτόχρονα και το ακριβές μέτρο που πρέπει να τ η ρ ε ί τ α ι από τους θεσπίζοντας νόμους για τ«; διάφορες "ηολιτείετ;", μέτρο που αφορά την επιλογή των "αρίστων νόμων" και αναφέρεται ειδικά στους νόμους: «τούς έκάστπ τών πολιτειών άρμόττοντας»3 0, τους προσαρμοζόμε νους δηλαδή στην κατηγορία και τη φύση του καθενός πολιτεύματος, κι αυτό γιατί δεν πρέπει να παραβλέπεται το γεγονός της υπάρξεως όχι μόνο πολλών μορφών και κατηγοριών "πολιτειών" αλλά και βασικών διαφορών μεταξύ των ποικιλόμορφων πολιτευμάτων: «'Ώστε δεί τάς διαφοράς μή λανθάνειν τάς τών πολιτειών, πόσαι, καί συντίθενται ποσαχώς»jj 'για το λόγο αυτό καθίσταται επιτακτική η γνώση του αριθμού των πολιτευμάτων και των υφιστα μένων διαφορών τους, έτσι ώστε η γνώση τους να οδηγεί στη θέσπιση των ανάλογων με τη φύση των "πολιτειών" νάμων, με τ ην προϋπόθεση βέβαια ότι αuτοί θα ηροσιδίαζαν στη δεδομένη μορφή πολιτεύματος, γιατί: <<ού Υάρ οίό ν τε τούς αύτούς νόμους συμφέρει ν ταίς όλιυαρχίαις ομέ ταϊς δημοκρατίαις πάσαις. είπερ δfι πλείους καί μή μία δημοκρατία μηδέ όλιυαρχία μόνον έ στιν»32. επιπρόσθετα, στην όλη αυτή συσχέτιση "πολιτείας" και νόμου, πολύ χαρακτηριστική θα μπορούσε να θεωρηθεί η άποψη του Αριστοτέλη που δίνει με ιδια ίτερη σαφήνεια τη θέση του νόμου στα πλαίσια τητ λειτουργίας του πολιτεύματος, ο οποίοο θεωρείται ως sine qua ηοη προϋπόθεση για τ ην ύπαρ ξη του πολιτεύματος : «"Οπου γάρ μή νόμοι άρχουσιν, ούκ έστι πολιτεία» 33, κι αυτά γιατί: «Δεί γάρ τόν μέν νόμον άρχειν πάντων, τών δέ καθ' εκαστα τάς άρχάς, καί ταύτην πολιτείαν κρίνειν» 34. χωρ ίς βέβαια να λησμονείται: «οτι δει πρός τήν πολιτείαν κεισθαι τούς νόμους»j S. 4_ Το περαιτέρω λειτουργικό περιεχόμενο της "πολιτείας" συντείνει στην κστανομή των μερικότερων "αρχών" και στις ειδικότερες πολιτειακές διακρίσεις

159 159 Το περιεχόμενο τηο "πολιτείας'', όπως αυτό προαναφέρθηκε, εξειδικεύεται στη συνέχεια με βάση την περαιτέρω κατανομή των πολιτειακών εξουσιών :"αρχών,ι36) οι οποίεα.διανέμονται στοuς"πάντες",είτε μεταξύ (aών άπόρων ι1 τών εύπόρων ij κοινήν ην ' άμφοίν»37. που αποτελούσαν δυο από τα βασικά χαρακτηριστικά "μόρια" της "πόλεως": «αί πόλεις έκ δύο συνεστηκασι μα ρίων, έκ τε τών άπόρων άνθρώπων καί τών εύπόρων»~!τα δυο αυτά "μόρια" της "πόλεως" μπορεί όμωτ να είναι και τρία αν πρoσrεθεί σσυτά και το τρίτο στοιχείο το αναφερόμενο σrη "μέση" τάξη, η οποία βρίσκεται μεταξύ των α πόρων και των ευπόρων 39, εξσύ και θεωρείται: «ή μέση βελτίστη. φανερ6ν μ6νη γάρ άστασίαστος' δπου γάρ πολύ τ6 διάμέσου, ~Kιστα στάσεις καί δια στάσεις γίγνονται τών πολιτών»40. 4α. Σύνθετη η έννοια της "πόλεως" στα θεμελιακά της "μόρια" Αναλύοντστ; ο Αριστατέλης τα "μέρη" αυτά της"πόλεως'; επαναπροβαίνει στη διαπίστωση της "σύνθετης" έννοιας τητ; "πόλεως", η οποία αποτελείται: όχι από «tv μέρος άλλά πλείιρ πάσαν έχειν πόλιν»41, τα οποία, εξειδικευόμενα 42, θεωρούνται ότι αποτελούν και την αιτία της αυξήσεως των μορφών των πολιτευμάτων: «Τοϋ μέν ούν είναι πλείους πολιτείας αίτιον ότι πάσης έστί μέρη πλείω π6λεως τ6ν αριθμ6ν»'ό Δημιουργείται έτσι η βάση γιο μια θεωρητικότερη έκφραση των θεμέλιο κών "μορίων" των «πολιτειών πασών»,τα οποία ο Αριστοτέλης τα κατατάσσει σε τρεις νενικέο κατηγορίες, που αποτέλεσαν την προδρομική διατύπωση, ανάλυση και σύνθεση, της γνωστής δικαιικής αρχής της διακρίσεως των εξουαιών (ή, ορθότερα; λειτουργιών της κρατικής εξουσία ς44 ):«'Έστι δή τρία μόρια τών πολιτειών πασών... ών έχόντων καλώς άνάγκη τήν πολιτείαν έχειν καλως, καί τάς πολιτείας άλλήλων διαφέρειν έν πρ διαφέρειν έκαστον τού των. 'Έστι δέ τών τριών τούτων εν μέν τι τό βουλευόμενονπερί'τών κοινών, δεύτερον δέ τ6 περί τάς αρχάς..., τρίτον δέ τι τ6 δικάζον»", "μόρια" τα ο ποία αντιστοιχούν στην κατά περιεχόμενα μεταγενέστερη διάκριση των λειτουργιών της κρατικής εξουσίας46, που αναφέρονται στις τρεις λειτουργίες (και όχι εξουσίες): τη νομοθετική, την εκτελεστική και τη δικαστική. 4β. Η διαφοροποίηση των "μορίων" της "πόλεως" οδηγεί στ«; δισφορετικέε μορφές πολιτευμάτων Τα "μόρια" αυτά της "πολιτείας", διαφοροποιούμενα στις μεταξύ τους σχέ σεις από πλείστους όσους παράγοντες, εσωγενείς και εξωγενείς, τ είν ο υν αλλά και οδηγούν σε θεμελιακές διαφορές που αλλο ιώνουν τ η βασική δικοιική τους "φύση" οι διαφορές αυτέο συντελούν κατά βάση στη δημιουργία διαφορετικών μορφών πολιτευμάτων 47, το ακριβές εννοιολογικό περιεχόμενο των οποίων επηρεάζεται - ιδιαίτερα - κι απότα ουσιαστικά "μέρη" των "πόλεwν", που είναι περισσότερα ορισμένες φορέο, ή, ενδεχόμενα, κι από τις "αρχέτ;" τους, οι οποίες διαφέρουν στην έκταση των δικαιοδοσιών τουτ; οι τελευ ταίες

160 160 αυτές δ ιcκρoρέ ς θεωρούνται ότι αποτελούν την ο υσ ιο στικ ή αιτία της αυξή σεως των μ ορφών Τα/ν διόφορων "πολ ιτε ιών" 48, μ ε αυτονόητη συν έπεια τ ην π ερα ιτ έρω κατ άταξή τουτ στιο θ εω ρού μ ενες ω ς βοοι κές κατη νορίετ, 4βα. Η δ ιά κριση των "ο ρθ ών" κ αι των "παρεκ βάσε ων πολιτ ε ι ών" Κλασ ικ ή είναι η αρ ιστο τελ ικ ή κα τάτα ξη τω ν "πολι τ ειών" σε "ο ρθ έο", που «τ6 κοι νσ συμφέρον σkoπoϋσl ν»~ κα ι σε «ήμαρ τημ έ νες». που είνοι «πασαι καί παρεκβάσε ις τών δρθώ ν πολιτειών», για τ ί απα βλέπουν στο συ μφέραν (" αφέτερον«) μόνο τ ων αρ χ όντ ων 49. χσ ρακτηριστικέο μορφέ ς αυτ ών ήταν : ί ων «όρθών πολ ιτειών»: ή βασιλ εία. ή άριστοκρατια (μ ε την έννοια ό τι άρχ ο υν σι "άρ ιστο ι " : «ή δ ιά τό τούς άρίστους αρχειν,ή διά τό πρός τό αριστον T!i πό λε ι κ αί τοίς κοινωνοϋσ ι ν αύτής»~) κα ι η πο λιτ ε ία (μ ε τ η ν έννο ια της ορθής δημο κρατία ς 51 ), και των «παρεκβάσεων πολιτειώ ν». μ ε την έwοια (ων παρεκ κλίαεων 52 απά τκ; " ορθ έ ς τιολιτείε τ; " : η τυραwίδα τη ς βασιλείας (θεωρούμεν η ς της τυραννίδστ : ως καταστάσεως ((δεσπο τικής τή ς πολιτικής κοινω νίας» B~ και : ως ((χ ε ιρίσ τη ν ουσαν πλείσ τον άπέχει ν πο λιτείας»s4), " η ο λιγαρ χ ία τηο σρ ιστοκρστία τ, και η δ ημοκρατία (με τη ν έwαια τητ; οχλακρατίας) τηο πο λιτεία ς 55, σι οποίες όμως "παρ ε κβάσεις " δ ε θα μπορούσαν να θεωρηθούν ότι απέβλεπαν στο καινά συμφέραν : «πρ6ς δέ τδ τφ.κοινφ λυσιτελοϋν ο/ιδεμία (τών παρεκβάσεων) αύτων» ". 5.. Εννοια και φύαη τ ηο χαρακτηριζόμενης ως "μεμεινμένηϊ; παλιτείας" Εκτός, ό μως, από τις κατατάξεις αυτ ές των πολιτειακών μορφών, σε ειδικά ονο μ ατισ μέν ες κατηγορ ίες "πολιτ ειών", ο Αριστοτ έλης, στην προσπάθειά του να αξιολο γήσει το περιεχόμενο τ ης "σρίστη ο πο λ ιτ ε ίας", η οπο ία θα απο-τ ε λ ο ύντα ν απ ό τα στοιχεία όλων των "π ο λιτε ι ών":((έξ ά πασών είναι τών πολι τε ιώ ν μεμ ειγμένην " S 7, δίδει το μ έτρο τη ς σ χετι κή ς μ ε το χα ρα κ τ ήρα των " μικ τ ών" πο λιτευμάτων συλλογ ιστικής του, σύμφωνα μ ε την οποία πρέπ ει τα στοι χεία των πο λιτειακών συστημάτων, που θα λα βα ίνο ντα ν υπόψη : ω ς ((οροι Ι μ ε την έννο ια του τρόπου ] τής σ υ νθέσεως κα ί μ ίξεως»s" να είναι κατά τ έ το ιο τ ρόπο "ανσ με ιν μέ νο ", έ τσι ώστε να μ πο ρούσε να επέλθ ε ι μ ια, κα τά κά π ο ιο τρόπο, ο ργαν ικ ή ενσω μάτ ωσ η των στ οιχ είων α υτών στην ιδιότυπη αυτή έκφρσση της μα ρφής τ ης " μεμε ιγ μένη ς πο λιτ είο τ; ". Η ενσω μ άτωσ η α υτ ή, κατά τη ν υπόδειξη του Αρ ιστοτ έλη, πρέπει να ε πιτευχτεί με έναν από το υ ς αναφερ όμενο υς "τ ρε«; όρους τ ης συνθέσεως κ αι μίξε ως,, 59, υ πό τ ην προ ϋ πό θ ε σ η να οδηγήσει σε μια τ όσο "καλή" ανάμ ι ξη των γεν ικότερων μορφών "πολιτειών " της δημοκρα τ ίας κα ι της ολιγαρχία ς, έτσι ώστε το ';μεμε ιγ μ ένο" α υτό πο λιτειακό κ αθεστώς να μ πορεί να θεωρηθεί, χ αρακτηριζό μ ενο σδιάφ ο ρ α. δημοκρατ ία και ολ ιγαρ χία 60, αλλά και να ε μφαν ί ζετ αι ότι αποτελ εί κα ι τις δ υο α υτ έ ς μορ φέ ς "πολιτε ι ών", εν ώ, τ αυ τόχ ρ ο ν α, να μ ην προσι δι άζειένν οι ο -

161 161 λογικά σε καμιά από τ«; μορφέτ αυτές της δημοκρατίας και της ολιγαρχίας ακριβώς: «ΔεΙ δ' εν τα πολιτεί{1 τα μεμειγμένι:ι καλώς αμφότερα δοκειν ει, ναι και μηδέτερον»" γι' αυτό:«"οσψ δ' αν αμεινον ή πολιτεια μειχθα,τοσούτψ μονιμωτέρω,", αλλιώς η έλλειψη ή η αδυναμία ορθής (με την ένναια της καλής) αναμίξεως: «τό μή μεμείχθαι καλώς»63 μπορεί να αποτελέσει αρχή καταλύσεως της "ιιολιτείαο". 5α. Ερμηνευτική απόκλιαη ή συμπληρωματική ερμηνεία της φύαεως τ η τ ιι Λακεδαιμονίων Πολιτείας" Η συλλογιστική αυτή τ ο υ Αριστοτέλη, που οδηγούσε, προφανώς, σε μια εννοιολογική οριοθέτηση της "μεμειγμένης πολιτείας", η οποία δεν μπορεί να ενταχτεί στιο.μορφοηοιημένετ; κατατάξεις της αριστοτέλειας διακρίσεως των "πολιτειών" - ούτε στις "ορθέο", ούτε στις "τταρεκβόσεκ πολιτειών"-, ενώ θα μπορούσε να θεωρηθεί ότι αναφερόταν σε μια ιδεατή, θεωρητικά, "πόλη", εξαιτίας των προτεινόμενων "όρων της συνθέσεως και μείξεως" των μερικότερων στοιχείων των πολιτειακών μορφών της δημοκρατίας και της ολιγαρχίας, στην αναγωγική της ερμηνεία έχει ουσιαστική πραγματική βάση, αφού έμμεσα αλλά ρ ητά εξειδικεύει τκ κριτικές αναφορέο του στη "Λακεδαιμονίων Πολιτεία" 64. η "πολιτεία" όμως αυτή των Λακεδαιμονίων, παρόλο που παρείχε ορισμένο εξωτερικά στοιχεία για να θεωρηθεί ότι υπα γόταν στις λεγόμενες "μεμειγμένες πολιτείες", σαν ιδιότυπης εκφράσεως μιας μορφής "πολιτείας", αξιαλογούμενη ειδικότερα, από την άποψη της διερευνήοεως της ακριβούς φύσεως της μορφής αυτήο, θα απέδιδε μια ουσιαστική διοφοροπόίησή τηο, εξαιτίας του ιδιόμορφου πολιτειακού της χαρακτήρα, η οποία δε θα οδηγούσε στον εσωτερικό χαρακτηρισμό της σαν μια μορφή μικτήτ; "πολιτείαο", παρά μόνο στον τυπικό εξωτερικό προσδιο ρισμό της ως "μεμειγμένης πολιτείας'" αντίθετα, στη "Λακεδαιμονίων Πολιτεία" θα μπορούσε να προσδοθεί ιδιαίτερα ο χαρακτηρισμός της ως "τιολιτείας στρατοπέδου" 65 ι στην οποία ύψιστη πολιτική αρετή θεωρούνταν η "ανδρεία,,66, ως ειδικότερη έκφανση της "πσλεμικήτ; αρετήο" των Σπαρτιατών, η οποία κατέτεινε να επηρεάσει ολοκληρωτικά τη σπαρτιατική νομοθεσία 6 7, 5αα. Η "πολεμική αρετή" των Σπαρτιατών δημιαυργική ερμηνευτικής προβληματικής Την "ηολεμικήν" αυτή "αρετήν" των ΣπαρτιατώJ58 και των Κρητών ψέγει α Αριατοτέλης: «πρός γάρ μέρος άρετής ή πάσα συνταξις τών νόμων ε στί, τήν πολεμικήν»69, ιδιαίτερα, εστιάζοντας τις ειδικότερες επικρίσεις του όχι σόυτή κυριολεκτικά την "πολεμική αρετή" αλλά στον τρόπο ασκήσεώς τικ; 70 ι η οποία δημιουργούσε ή επέβαλλε τη μοναδικότητά της σε σχέση με τις άλλες αρετές, με αποτέλεσμα:«τοιγαρουν έσψζοντο μέν πoλε~

162 162 μοϋντες, άπώλλυντο δέ άρξαντες διά τα μή έπίστασθαι σχολάζειν μηδέ ή. σκηκέναι μηδεμίαν άσκησιν έτέραν κυριωτέραν τής πολεμικής»7 1. έτσι διαπιστώνεται η ύπαρξη προσδιορισμένου σκοπού προς τον οποίο αποβλέ ΠΕΙ η νομοθεσία "των Λακεδαιμονίων"n, ο οποίος εξειδικεύεται στην επι κρότηση των Σπαρτιατών επί των εχθρών της "πολιτείας" τους 73, δηλαδή: στο«κρατείν...,ωσπερ έν ΛακεδαίμΟΥΙ καί Kρήτrι πρός τούς πολέμους συντέτακται σχεδόν fi τε παιδεία καί τό τών νόμων πληθος» 74, επικράτηση ό μωο η οποία αφού επιτευχτεί οδηγεί τκ "πολιτείες": «πολεμοϋσαι μέν (να) σφζοντq1, κατακτησάμεναι δέ τήν άρχήν άπόλλvvται» 7S ~ κι αυτό γιατί οι Σπαρτιάτες δεν ασκήθηκαν παράλληλα και στον ειρηνικό βίο 76. γιόυτό, ως τελικό του συμπέρασμα ο Αριστοτέλης διατυπώνει την εξής πρότασή του: «Δ ια δεί μή καθάπερ ή Λακεδαιμονίωνπαλις τήν άρετήν άσκείν»". 6. Η αριστοτελική έμφαση στις "τιολιτείετ;" Λακεδαιμονίων, Κρητ ών και Καρχηδονίων Βέβαια, η επικριτική αυτή διάθεση του Αριστοτέλη δε σημαίνει ότι η όλη του πολιτειολογική σκέψη οδηγεί μόνο σε αρνητικά συμπεράσματα ειδικά για την "Πολιτεία Λακεδαιμονίων'" παρέχει ουσιαστικές πολιτειολογικής φύσεως πληροφορίες στα έργα του, ιδιαίτερα στο ολοκληρωμένο έργο του για την" Αθηναίων Πολιτεία" 78, ενώ στα "Πολιτικά" του - στα οποία δίνεται στην ανακοίνωση αυτή ιδιαίτερη βαρύτητα, εξαιτίας της ενασχολήσεώς του όχι μόνο με τ η θεωρητική βάση της αυγκροτήσεως των διάφορων "Πολιτειών" αλλά και με την τεκμηρίωση των επιχειρημάτων του, θετικών ή αρνητικών -, παρέχονται, έστω και αποσπασματικά,πληθώρα σημαντικών πραγματικών πολιτειολογικών στοιχείων, με τα οποία δεν ενισχύεται μόνο το θεωρητικό υπόβαθρο του χαρακτήρα της "πολιτικής" φιλοσοφίας, με την έννοια της επιστήμης της πολιτείας79, αλλά προσδιορίζεται σαφέστερα το γενικότερο περίγραμμα τητ πρακτικής "πολιτικής", που εκφράζετσι ειδικότερα με τη δημιουργία των πόλεων και των νόμων ή αρχών της "πσλιτικής" αυτήςβο. επίσης στα ; ' Π ολ ιτι κά " του παρατηρείται μια αναλυτικότερη έμφαση στην αλληλοσυσχέτιση των "πολιτειών" των "Λακεδσιμον ί ων, Κρητών και Καρχηδονίων"Β1, ιδιαίτερα στα στοιχεία των πολιτεια κών τουο οργάνων, ενώ, αντίθετα, έχει δημιουργηθεί βάσιμο ερωτηματικό σχετικά με την έλλειψη οποιασδήποτε οναφοράσ του Αριστοτέλη στη συλ λογή των δικαιικών διατάξεων που περιέχονταν στη Δωδεκάδελτη Εηινρσ. φή της Γόρτυνας Κρή τ η ς 82 - πηγής δηλαδή μοναδικής αξίας για τη ννώση των σρχσιο -ελληνικών κωδικοποιήσεων, όχι μόνο γιατί σήμερα είναι μοναδικό άμεσο δικαιικό στοιχείο της "πολιτείας" της Γόρτυνας, αλλά γιατί και για την εποχή της συντάξεώς της ή της "καταγραφής" της (το πιθσνόιερο μέσα 50υ π.χρ. αιώνα 8 3 ) πρέπει να αποτελούσε ένα δικαιικό στοιχείο μιας σημα ντικής κρητική; "πόλεως" που δεν μπορούσε να "αγνοηθεί".

163 163 6α. Αιτιολογία των εξειδικευμένων αυτών εννοιολογικών αναγωγών Ειδικότερα, ο Αριστοτέληο, μετά τιο εννοιολογικές αναγωγές της" Λακε δαιμονίων Πολιτείας" στην ιδιότυπη αυτή έκφρααη της μορφής της "μεμειγμένης τιολιτείσο", η οποία ήδη σε γενικό πλαίσιο ηροοναφέρθηκε/", προβαίνει σε εξειδικευμένες αναφορές στις τρειο αυτές χαρακτηριστικές μορφές "πολιτειών": της «Λακωνικής ["Λακεδαιμονίων" αλλού], τής Κρη τικής καί (τής) τρίτης τουτων τής τών Καρχηδονίων»", οι οποίες δε φαίνεται ότι αναφέρονται τόσο αλληλοσυσχετισμένες μόνο για να γίνει μια απλή ενδεικτική μνεία σόυτές ή γιόυτές - ούτε γιατί εμφανίζουν αρκετά κοινά μεταξύ τους στοιχεία, σε σχέση με τις άλλες μορφές "πολιτειών"; «Αύται γάρ αί τρείς πολιτείαι αλλήλαις τε συνεγγυς πως είσί καί τών δλλων πολύ διαφέρουσιν»86 - J αλλά, αναφέρονται, γιατί αποτελούν ειδικά προσδιοριστικά "δείγματα" πολιτειακών μορφών της κλασική; αρχαιότητστ; που εξαιτίας των κοινών χαρακτηριστικών γνωρισμάτων τουο δίνουν ένα βασικό πραγματικό στοιχείο στην πολιτειολογική θεωρία του Σταγιρίτη, η οποία κινείται στα πλαίσια όχι των ουτοπικών "πολιτειών" 87, αλλά των υπαρκτών "πολιτειών" που λειτουργούσαν την εποχή εκείν η Β8 (40ς π. Χρ. σιώναο): γι'αυτό τελικά, παρ' όλετ; τις επικριτικές του παρατηρήσεις για τα πολιτεύματα αυτά, καταλήγει σε ουσιαστικά θετική για τ«; μορφές των "τιολιτειών" αυτών άποψη, τα οποία, μετά την ανάπτυξή τους σε ορισμένα μόνο από πολιτειακά τους στοιχεία, θεωρεί ότι δίκαια επαινούνται: (ωϊπερ δικαίως εύδοκιμοϋσι» Το αξιdλογικό περιεχόμενο της "Λακεδαιμονίων Πολ ιτείστ;" Το χαρακτηριστικό όμως στοιχείο από τ«; πολιτειολογικές αναφορές του Αριστοτέλη είναι ότι δεν προσδίδει ρητό ορολογικό προσδιορισμό στη μορφή της" Λακεδαιμονίων Πολιτείας'Ί μολονότι σναφέρετσι σε ορισμένους που θεωρούν σαν "αρίστη πολιτεία" τη "μεμεινμένη": «διό καί τήν τών Λακεδαιμονίων έπαινοϋσιν»9(), και, παράλληλα, προβαίνει σε αξιολόγηση και ταυτόχρονη ένταξη των μερικότερων ρυθμιστικών διατάξεων της "τιο λιτείας" αυτής, ανάλογα με τον ειδικότερο χαρακτήρα των διατάξεων αυ τών, στις γενικότερες πολιτειακές μορφές της δημοκρατίας και της ολιναρχίας, με αποτέλεσμα το σπαρτιατικό πολίτευμα να εντάσσεται άλλοτε στα δημοκρατικά και άλλοτε στα ολιγαρχικά πολιτεύματα 9 1. ο χαρακτηρισμός του ως δημοκρατικού πολιτεύματος βασιζόταν σε ορισμένετ; θεωρούμενες ωτ; δημοκρατικές ρυθμίαειτ: «ώς δημοκρατίας ούσης [την Λακεδαιμονίων πολιτείαν] διά τ6 δημοκρατικά πολλά τήν τάξιν έχειν,,", όιιωο: η ομοιόμορ φη ανατροφή και εκπαίδευση των παιδιών (που εξαίρεται 9 3 ), εφήβων και αν τρών, τα κοινά συσσίτια, και, ιδιαίτερα, η συμμετοχή του "δήμου" στην ανά δειξη των βασικότερων "αρχών" της "πολιτείας", εξειδικευόμενης της αυμμε -

164 164 τοχής αυτής ως εξής: <<τήν μέν αίρεϊσθαι τόν δήμον, τής δέ μετέχειv>,", είτε με τη μορφή: «τούς μέν γέροντας αίρούνταl>,", δηλοδή τη γερουσίσ εκλέγουν οι πολίτες, είτε με τη μορφή: «τής δ' έφορειας μετέχουσιν»", δηλαδή στην εκλογή των εφόρων οι πολίτες συμμετείχαν πιο ουσιαστικά- ενώ ο χαρα κτηρισμότ του σπαρτιατικού πολιτεύματοτ; ως ολιγαρχικού οφειλόταν σε οριαμένες θεωρούμενες ως ολιγαρχικές διατάξεις: <<οι δ ' όλιγαρχιαν διά τό πολ λά έχειν όλιγαρχικά)/ 7, που αναφέρονταν: στη συντέλεση της αναδείξεως των οργάνων της "ηολιτείοτ;" με ψηφοφορία και όχι με κλήρωση: «διά τό πολλά έχειν όλιγαρχικά, οίον τό πάσας αιρετάς είναι και μηδεμιαν κληρωτήν» 9 8, ~αθώς επίσης στη δικαιοδοσία ορισμένων κρατικών αξιωματούχων (όπως τηο Γερουσί α ς99) σι οποίοι αποφαίνονταν κυριαρχικά για την ποινή του θανάτου ή της εξορίας: «καί όλίγους έίναι κυρίους θανάτου καί φυ γ ή ς» Η κριτική αντιμετώπιση των πολιτειολογικών στοιχείων της "Πολιτείας Κρητών" Η "Πολιτεία Κρητών" ή "Κρητική Πολιτεία" αντιμετωπίζεται κι αυτή με κριτική διάθεση από τον Αριστοτέλη, ο οποίοτ, εκτός των άλλων επικριτικών παρατηρήσεων 101, ιδιαίτερα αξιολογεί το εννοιολογικό περιεχόμενο της γενικότερης "Κρητικήτ; τάξεως,,102, με τη σημασία που προσδόθηκε ατην αρχή της μελέτηο, δηλαδή τ ο υ εvvόμοu οργανωμένου συνόλου δικαιικών κανόνων103 ι που επηρέασαν όπως υποστηρίζεται από τον ίδιο τουο θεσμούς τ η ς "πολιτείας των Λακώνων": «καί γάρ εοlκε καί λέγεταί γε τά πλείστα μεμιμήσθαι τήν Κρητικήν πολιτείαν ή τώυ Λακώνων» I04, με συνέπεια οι ομοιότητες αυ τέο τ ων δυο "πολιτειών" να επηρεάζουν άμεσα και την ειδικότερη συνκρό τηση των "πολιτειών" Λακώνων και Κρητ ών: έτσι διαπιστώνεται ότι : τα "ανάλογον της κρητικήο τάξεως προς την Λακωνικήν" 105, σαν γενικότερης δικαιικής έwοιας, επεκτείνεται και στην "της πολιτείας την τάξιν" 106, της ειδικότερηςδηλαδή πολιτειακής οργανώαεως της "Κρητικήτ; πολιτείας", με την έννοια του πολιτεύματος, 8α. Οι ε ιδικότερες ρυθμίαεις της "Πολιτείοσ Κρητών" οτη βάαη τηο θεωρούμενης ως ανωτέρας πηγής τους Στα πλαίσια αυτά παραθέ τονται από τον Αριστοτέλη - σε περιληπτική ανο φορά - ορισμένες, χαρακτηριστικά πυκνοδομημένες, διατά.ξεις των βασικών πο λιτεια κών οργάνων τη ς "Κρ ητικήτ; Πολιτείας", αναφερόμενες: α) στο θεσμό των "κόσμων,,107, π ου αποτελούσαν ουσιαστική έκφραση της ανώτα της πολιτικής εξουσίας, με κυρίαρχη θέση στη γενικότερη λειτουρ γ ία του πο λιτεύματος της Κρήτης, ιδιαίτερα μεταξύ των άλλων πολιτειακών οργάνων, δηλαδή τω ν Ι'γερόντω ν'ι κα ι της -εκκληοίατ; - του δήμου' η "δύνσ -

165 165 μις" των "κόσμων" προσομοιάζεται από τον Αριστοτέλη με την αντίστοιχη Ε ξουσίσ της σρχής των "εφόρων" της Σπάρτης: (ωί μέν Υάρ έφοροι τήν αύτήν ~xoυσl δύναμιν τοίς έν το ΚρήΤΥ καλουμέυolς κόσμοις» IOS, προσομοίωση, ό μωτ, η οποία δεν οδηγεί βέβαια στην απόλυτη ή σχετική ταύτιση των δυο ουτών πολιτειακών οργάνων, αλλά, αντίθετο, τεκμηριώνει μια "αναλογική" συσχέτιση της γενικότερης φύσεως της δικαιοδοσίας των οργάνων αυτών, εϊειδικευόμενης ατην αξιολόγηση της ουσιαστικής (πραγματικής) πολιτικής τους εξουσίας, η οποία βασιζόταν στην ουσιαστική εννοιολογική διερεύνηση των τριών χαρακτηριστικών διαφορών τοuς, που αναφέρονταν ενδεικτικά: στον αριθμό των "εφόρων" και των "κόσμων", αντίστοιχα πέντε και δέκα 109, στις δικαιοδοσίες τους 110, και στον τρόπο εκλονήε των κρητικών "κόσμων", τις ρυθμιστικές διατάξεις των οποίων θεωρεί.σέτι χείρον τών έφόρων.'ο μέν γάρ έχει κακόν τό τών εφόρων άρχείον. ύπάρχει καί τούτοις (Υίνονται Υάρ οί τυχόντες)>>, ενώ, στη συνέχεια, αιτιολογώντας την επίκρισή του αυτή, υποστηρίζει: «6 δ' εκεί (εν Λακεδαίμονι) συμφερει πρός τήν Πολιτείαν. ενταϋθ' (εν Κρήτπ). ουκ έστιν»lι 1, θέτονται; έτσι με το γενικότερο αφορισμό του: "εκείνο που συμφέρει στο πολίτευμα εκεί [στη Σπάρτη] δεν υπάρχει εδώ [στην Κρήτη}", μια άλλη διάσταση στο ουσιαστικό "συμφέρον" του πολιτεύμα τοο 112. β) στην αρχή των "γερόντων" ή "βουλή", όπως ορολογικά αποδιδόταν στην Κρήτη, στην αποία συμμετείχαν, με αριθμό μελών ισάριθμο των "νερόντων«της Σπάρ τ η ς 1 1 3, μόνο όσοι διατέλεσαν "κόσμοι": «καί τούς γέροντας (αίροϋνται) έκ τών κεκοσμηκότων»i1\ ενώ, αντίθετα, στη Σπάρτη εκλέγονταν μεταξύ: των «καλών κιιγαθών διό τήν Υερουσίαν άθλον Υάρ ή άρχή αύτη τής άρετής έστιν»i~to ανεύθυνο και η ισοβιότης των οποίων αντιμετωπιζόταν με οξεία κριτική διάθεση από τον Αριστοτέλη: «τό γάρ άνυπεύθυνονκαί τό διά βίου μείζόν εστι Υέρας τής άξίας αύτοίς»,16- γ) στην "εκκλησία" του δήμου, όπου: "μετέχουσι πάντες", της οηοίοι; η αρμοδιότητα περιοριζόταν, σύμφωνα με τη διατύπωση του Αριστοτέλη, στη "συνεηιψήφιση" των σχετικών προτάσεων (νόμων κ.ά.) των "γερόντων" και των "κόσμων": «εκκλησίας δέ μετέχουσι πάντες. κυρία δ' ούδενός εστιν ΙΙλλ ' ι; συνεπιψηφίσαιτά δόξαντα τοίς Υέρουσι καί τοίς Kόσμoις»'~' αρμοδιότητα η οποία, από την άποψη της ερμηνευτική;της αξιολογήσεως, είναι απαραίτητο. να διερευνηθείπεραιτέρω, εξαιτίας τητ; περιληπτικήςτης αναφοράς σε μια τόσο σημαντική διαδικασία, όπως ήταν η λήψη οποιασδήποτε αποφάσεως επί προτάσεως (ιδιαίτερα νόμου) που θα εισαγόταν στην "εκκλησία" του δήμου νομότυπα από τους "νέροντετ;" και τοικ "κ όσμουτ;" κι αυτό γιατί η "εκκλησία" του δήμου δεν είχε το δικαίωμα (δηλαδή το τυπικό δικαίωμα συγκλήσεως) να συνέλθει μόνη της, χωρίς δηλαδή να συγκληθεί από τους αρμόδιους άρχοντες, οι οποίοι, με την παρουσία τους και μόνο, τφοοέδινον το νόμιμο κύρος στη συνέλευση αυτή των πολιτών, στην οποία συμμετείχαν όλοι οι πολίτετ: 'πάντες", και η οποία, στη συνέχεια, μετά τις ιιροτάσεκ που θα εισάνον-

166 166 ταν αόυτή, θα "αυνεπιψήφιζε" μόνα: «κυρία δ' ούδενός εστιν άλλ' ή συνεπιψηφίσαι»118. έτσι, ενώ η έλλειψη ετισρκούο σαφήνειας της όλης αυτής διατυπώσεως δημιουργούσε ορισμένα; ερμηνευτικές δυσχέρειες, η ουσιαστικότερη διερεύνησή της δεν αποδίδει τα ενδεχομένως αυναγόμενο αυμπέρααμα ότι η όλη πιο πάνω διαδικασία στόχευε στη λήψη μιας τυπικής εγκρίσεως ως ερμηνευτικής Εκφράσεως του δικαιώματος "συνεπιψηφίσεως" -, ή ότι η "Εκκλησία" στερούνταν του δικαιώματος απορρίψεως μιας προτάσεως, αλλά, αντίθετα, τεκμηριώνει ένα θετικότερο συμπέρασμα στην όλη αυτή διατύπωση, συμπέρασμα το οποίο προσδίδει στο περιεχόμενο της διατυπώσεως αυτής μια ευρύτερη έκφρσση του δικαιώματος (της) "αυνεπιψηφίαεως" της "εκ κλησίας", - που λειτουργούσε μόνο μέσα στα όρια της "συνεπιψηφίσεως,,119, δηλαδή της θετικής ή αρνητικής "αuναποφάαεως" (επί) των εισαγόμενων στην "εκκλησία" του δήμου προτάσεων -. με τη συλλονιστική αυτή η περιο ρισμένη, από την άποψη της δυνσμικότητατ; αυγκλήαεως της "εκκληαίας", αυτοδίκαια ή αυτόνομα, μορφή του δικαιώματος "συνεπιψηφίσεως" οφορούσε μόνο τη λειτουργική του έκταση, η οποία εξειδικευόμενη ανοφερότον στο διευρυμένο περιεχόμενο του δικαιώματος της θεnκής ή αρνητικής "συνεηιψηφίσεως" (δηλαδή "συναποφάσεωτ"] των προτάσεων των "γερόντων" και των "κόσμων': η οποία - ως ενέργεια με δικαιικό περιεχόμενο - θα λειτουρ γούσε μόνο μέσα στα όρια της "συνεπιψηφίσεως", που σημαίνει ότι ο λειτουργικός περιορισμός της θα αφορούσε μόνο τις εισαγόμενες για "συνεηιψήφιση" προτάαεις νόμων ή άλλων θεμάτων. Τα πολιτειολογικά αυτά στοιχεία της "Κρητική; Πολιτείας" δεν παρουσιάζουν εννοιολογική πληρότητα στις σναφορέο του Αριστοτέλη) ίσως γιατί το πολίτευμα αυτό θεωρούνταν ότι είχε πολλές ομοιότητες με το πολίτευμα των Λακεδαιμονίων: «'Η δέ Κρητική πολιτεία πάρεγγυς μέν εστι ταύτης, έχει δέ μικρά μέν ου χείρον, τό δέ πλείον ήττον γλaφυρώς»120, ενώ ως ιδιαίτερο ατοιχείο, που χαρακτηρίζει τη γενικότερη αξιολόγηαη της "Κρητική; Πολι τείας" από τον Αριστοτέλη, θα μπορούσε να θεωρηθεί η έλλειψη οποιασδήποτε αναφοράς ή μνείας στις διάφορες κρητικέο "ιτολιτείετ;", έλλειψη που ο πωαδήποτε προβληματίζει το μελετητή της"πολιτείας" αυτής για την αιτία της "άγνοια;" αυτής του Αριστοτέλη Οι λειτουργικές διαφοροποιήαεις της "Πολιτείας Καρχηδονίων", αυμπλη ρωματικέσ του περιεχομένου των "πολιτειών" "Λακεδαιμονίων και Κρητ ών" Τέλοτ; κατά την αξιολόγηαη της "Πολιτείας Κορχηδονίων" ο Αριατοτέλης, μολονότι διαπιστώνει την ύπαρξη στοιχείων που προσομοίαζαν με τη "Λακωνική Πολιτεία", εμφανίζεται θετικότερος στις κρίσεις του για το πολίτευμα αυτό, τη γενικότερη λειτουργία του οποίο υ εξαίρει: «Καί πολλά τών τεταγμένων έχει παρ' αύτοίς (τοίς Καρχηδονίοις) καλώς' σημείον δέ πολιτείας συντε-

167 167 ταγμένης τό τόν δήμον (έκουσιον) διαμένειν έ ν τα τάξει τής πολιτείας, καί μή τε στάσιν. δ τι καί άξιον είπειν. γεγενήσθαι μήτε τύραννον,»!22 αν και διαηιστώνονται, όπως από τη συνέχεια της ειδικότερης διερευνήσεωτ; της "Πολιτείας Καρχηδονίων" προκύπτει, ορισμένες αποκλίσεις από το αριστοκρατικό πολίτευμα, είτε προς τη δημοκρατία ε ίτε προς τ ην ολιγαρχία, τκ οιιοία; ο Α ριστοτέλης επισημαίνει με χαρακτηριστικά παραδείγματα των σχετικών ηολ ι τειακών θεσμών, θεωρώντας, όμως, παράλληλα, ως αιτία των αποκλίσεων συ τών το νομοθέτη των Καρχηδονίων: «Δεί δέ νομίζειν άμάρτημα νομοθέτου τήν παρέκβασιν είναι της dριστοκρατίας ταύτην» Ιδιαίτερα χαρακτηριστική διαπίστωση του Αρισ τοτέλη αποτελεί η διαστο λή που επιχειρεί στην άποψη που έτεινε να επικρατήσει μεταξύ των Καρχηδο νίων: «κατά τινα διάνοιαν ή συνδοκεϊτοίς πολλοϊς»! 14. σχετικά με το κριτή ριο εκλογής των αρχόντων, και μάλιστα των ανωτάτων, σύμφωνα με την ο ποίο: <ωύ γάρ μόνον άριστίνδην άλλά καί πλουτίνδην οίονται δείν αίρείσθαι τούς αρχοντας» 125. η οποία, ως θεμελιακή θέση, οδηγούσε σε αηόκ λιση του αριστοκρατικού πολιτεύματος προς την ολιγαρχίο: «Παρεκβαίνει δέ τής αρι στοκρατίας fι τάξις τών Καρχηδονίων μάλιστα πρός τήν όλιγαρχίαν» " " με τη συνύπαρξη αυτή - στο πρόσωπ.ο τω ν αρχόντων - τητ "αρε τής,,127 και του πλούτου διαστέλλονται κσι οι ειδικότεροι εννοιολογικο ί προσδιορισμ οί που χαρακτήριζαν τη φύση των αρχόντων, ανα λογα με το κριτήριο που ετιι κρατούσε για την εκλογή τουο : σαν ολιναρχικότ; θεσμός, αν εκλεγόταν μόνο με την ιδιότητα του πλουσίου, σαν αρισ τοκρατικός θεσμός, αν εκλεγόταν με βαση την αρετή τοικ: «Είπερ ούν τό μέν αίρείσθαι πλουτίνδην όλιγαρχικόν, τό δέ κατ' άρετήν άριστοκρατικόν»12 8. αμεση συνέπεια της διαστο λή; αυτής ήταν η διαμόρφωάη τρίτου συμπλεγμένου κριτηρίου, γ ια την εκλογή τ ων Καρχηδονίων αρχόντων (πλούσιων κα ι διακρινό μενων για την αρετή τουο). που συνδύαζε κα ι τιτ; δύο αυτές ιδιότητετ στο πρόσωπο των αρχόντων, σύμ πλεξη, όμως, που δεν απέδιδε ορισμένο και σαφ ή χαρακτηρισμό.ωλινσρχικό ή αριστοκρατικό, στους εκλεγόμενους με τις ιδ ιότητες ή τ«; προϋποθέσεις αυ τέτ; σρχοντετ, γιοτί: <<αϋτη τις (ού γάρ μόνον αριστίνδην άλλά καί πλουτίνδην οίονται δείν αίρείσθαι τους (Καρχηδονίους άρχοντας) άν ε'7 τάξις τρίτη, καθ' ήνπερ.συντέ,τακται (καί) τοiς Καρχηδονίοις τά περί τήν πολιτειαν» 12 9 ' η τελευταία αυτή διατύπωση είχ ε ως ερμηνευτικό ααοτέλεσμα τη δια μορφωση "τρίτητ [πο λιτικής] τ υ ξ εω ς ", ωσ διομορφωτικής βασεωο τη ς μορφήτ υκ "Πολιτεία; Καρχηδονίων,,130, στην οποία είχε επικρατ ήσει η τυση τ ητ συνυ πάρξεως και των δυο αυτών ιδιοτήτων (:ΠΛούσιων δηλαδ ή και διακρινόμενω ν για τ η ν αρετή τουο). ιδιαίτερα στις περιπτώσ εις εκλογής <aών μεγίστων (άρχών), τους τε βασιλείς καί τους στρατηγους» ' ''. Εξίαου όμωε χορακτηριστική ρύθμιση τητ; "Πολιτ είοτ; Κα ρχ ηδονίων" ήταν η αναφερόμενη στην κυριαρχικη δικαιοδοσία τ ης "εκ κ λησίστ; " του " δ ή μ ου", η οποία, διαφοροποιημένα από τ«; σχετικέτ; αρμοδιότητετ; τ ης "εκκλησίαοτων άλλων δυο " πο λιτ ε ι ών " των Λακεδαιμονίων και τω ν Κρητών, αξιολογη -

168 168 μ ένω ν κ ι αυτών α π ό τ ον Αρ ισ το τ έ λη 132, ε μ φ αν ιζό τ α ν μ ε ου σ ια στ ι κ ά ευρύτα το περιεχό μ ενο -, ενεργοποιούμενη ειδικότερα στην πε ρίπτωση διαφων ίας τω ν Βασιλέων και των Γε ρ ό ν των, οπότε ο "δ ήμ οο", δηλαδή η " εκκλησία" τ ου " δήμου", θα αηοφαινόταν, μ ε α ποκλε ισ τική κ υριαρχ ική δικαιοδο σ ία, επί τ ων θεμάτων που θα "ειοφέρονταν " ("ειαάγονταν γ ια ψήφιση ") αόυ τή για τ ε λική κρ ίαη :<<'Ά δ ' άν είσφέρωσι ν ο ύ τοι (ο ί βασιλείς μετά τών γεράντων),,ο υ δια κούσαι μάνο ν άπο διδόασ ι τφ δήμψ τά δάξαντα τοίς άρχσ υσιν, άλλά κ ύριοι κρί. νε ιν εισί» lj3μ ε αυτονόη το ερμ ηνε υ τι κό συμ πέρασμα τ η θ ετική ή αρν ητι κή κρίση του " δ ή μο υ'" κ ρίση βέβα ια η οποία δεν περιοριζό ταν, όπως στις "πολ ιτείες" Λaκ εδα ιμονίω ν κα ι Κρητών. στα ό ριο τ η ς λειτουργι κ ής ε κτάσεως το υ δι καιώμα το ς "συνεη ιψηφίσεωο", που ήδη πιο πάνω ανα λ ύθηκε 134, - ε πί τω ν εισο γό μενων πρ οτ άσεων νό μ ων ή άλλων θ ε μάτων -, α λλα, και, επιπλέον τη ς κ υ ριαρχικής δικαιοδοσίας που ε ίχαν τα μέλη της "εκ κλησίοτ;" το υ "δήμου" να αηοφασίζουν: ως «κ ύρ ιο ι κρ Ινε ' ι ν ε ΙσΕ». επεκτε ι ν ό τα ν και στο α ποφ α σι σ τι κό δ ι καίωμα της αντικρούσεωο των "ε ι σφ ε ρό μενων" πρ οτάσεων τ ων αρχόντων σ~ οποιοδήποτε πο λίτη διατύπωνε την επιθ υ μ ία το υ «άν τε ι πείν»: «κα Ι τφ βουλο μένψ τοίς είσφερομένοις άντειπείν tξεστι ν, όπερ έν ταίς έ τέραις πολιτείαις (τών Λακεδα ιμονίων και τώ ν Κρητών) ούκ έ σ τιν» I Η. η τελευτα ία α υτή διεύρυνση των κ υ ριαρχ ι κ ών δικαιωμάτων το υ "δ ή μου Καρχ η δο ν ίων " δε θα ήταν ε κ τ ότ; το υ γ ρά μμα τος κα ι το υ πνεύ ματος της όλ η ς δια τ υπώσεω ς το υ Αρ ιστο τ έλ η, αν ερμηνε υ όταν ως ε ισα γω γι κή ενός πλή ρους δ ικα ι ώματος,. ό χι μόνο αντι κρο ύσε ως ( μ ε τη στενή του ό ρο υ έννοι α του «α ν Τ8 ι πείν») «το ίς είσφερομέ νοις» αλλά κα ι αντιπροτάσεως επ ί των «εισφερομέ νω ν >? α πο ψ η η οποία β ρίσκε ται σε άμεση λογική κα ι ουσιαστικ ή ακολουθία με τ η βασική δ ι καιοδοσία του "δ ή μ ο υ" πο υ προαναφέρθηκε, η οποία περικλειόταν στο π ε ριεχ ό μ ενο τη ς δ ια τυπ ώσ ε ως : " κ ύρ ι ο ι κρίνειν ε ι σ ί": α λ λι ώς θα μ πορούσε να θεωρ η θ ε ί ως κ ε ν ή περ ιε χομένου η ε πόμενη διατύπωση τ ης καθιερώσεως του δ ικα ιώμα τος : «τφ βο υλομέ νψ.. _ά ντειπ είν tξεστι ν, όπ ερ έν ταίς έτέραις πολ ι τεία ις (τών Λ α κεδα ιμονίων κ α; τώ ν Κρη τών) ουκ fστιv» 116, οφ ο ύ κα ι στ ι ς "εκκλ η σίε τ;" συ τ έ ς των " πολιτε ι ών Λακεδα ιμο νίων και Κ ρ η τ ών " υπ ήρχε διαμορφωμένο το ο υ σιοστικό δ.καίωμο τ ης "συ νεπιψηφ ίσεως " των ε ισαγόμ ενων σα υ τέ ο προ τά σεω ν νό μ ων ή άλλω ν θε μά των, θ ετι κά ή αρνητικά. 10. Π ρ ο σπά θ ε ια οριοθ ετ ησε ω ο τ η ς ουσιαστικής βάσεως της αριστοτελ ικής πο λιτ εια κής θ εωρ ίας Τα πολιτειολογικα αυ τά στο ιχ εία πο υ ηρο τισρα τ έθηκον, α ξιολογούμενα α πό τον Αρ ιστο τ έλη συγκρ ιτικά, δίνουν τ ο μ έτ ρο της κρ ιτικ ής συλλογιστική ς του Στα γιρ ίτη στη γεν ι κότερη πο λιτ ειολογική διαπρα γ μάτ ε υση, η οποία δ εν εκκινεί από θεωρ ητικό αποκλε ιστικά πλαίσ ιο, α λλ ά, βασι ζόμ ενη σε ουσ ιαστικά - πραγματικα σ το ιχ ε ία και θεσ μο ύ ς, πο υ λε ιτ ο υρ γο ύσαν (ήδη τότ ε) στι ς

169 169 διάφορες " Ελληνίδες" "πόλε ις" της κ λοοικής ορχοιότητα ς, δ ια μορφώνει την αριατοτελ ική πολιτειακή θεωρία, ω ς ένα βαα ικό υπόδειγμα α ξ ιολογ ήαεως των μ ο ρφ ών των " Πολιτ ε ιών ", στις οποίε ς δίνετα ι η α παραίτη τη θεωρ ητική το υ ς δ ιάστασ η, χωρίς όμω ς να αλλο ιώνε τ αι τα ο υσιαστ ι κό τ ο υ ς π εριεχ όμ ενο, ως πο λι τ ειακών συστ ημάτων σε πραγμα τική λειτουργ ία. Με τον τρόπο ουτ ό η ιδιαίτερ η γνώση και η βα θια πο λιτ ε ιολο γι κ ή κρ ιτική ακέψη τ ο υ Αρ ισ το τ έλη, α ναφε ρό μ ενη στο πνεύμ α, τ η φύαη και την όλ η λε ι το υ ργ ικ ή δ ια δικασία των διάφορων πο λιτεια κών μο ρφών, κατηνοριών, "σχημά τ ων " "ηολ ιτε ιών", π ολιτ εια κών κ α ταστασεων κ.ά., της κλασικής α ρχαιότη τα ς, έχ ε ι συμβά λει α ποφασιστικά στ ην αξ ιο λόγηση τ ου όλου δ ι κ αιικού πλα ι σίου ιδια ίτερα των " Ελλ ηνίδ ων" " Π ολ ι τε ι ών", σι ο πο ί ε ς, ταυτιζόμ ενες εννο ιο λογ ικά μ ε τα "ηολιτεύματσ ", αποτελούσα ν, ταυ τόχρονα, κα ι τ η ν ειδικ ότ ερη έκφρα ση της πολ ιτ ε ια κή ς ο ρ γ αν ώσεω ς των δ ι άφο ρων ελληνικών " πό λεων" 137. Στις " Πολ ιτε ίε ς ", μ ε τ η ν ε ννο ιο λο γική αυ τή ο ρ ιο θ έτ η σ η, ο Αρ ιατ οτέ λη ς εί χε αφ ιερώσε ι ίνα ση μαντ ικό τ μή μα τη ς όλη ς του επιστη μο νική ς δρα στ η ρ ιότη τας, γε γ ονός πο υ συνά γ εται όχι μ όνο από τηγ ενδε ι κ τ ικ ή αναφ ορά το υ ίδιο υ στα " Ηθ ι κά Νικομ άχειά" του, γ ια τι ς "σuνηγμένες πολιτ είες" 138, αλλά κ αι από τη ν ει δική μ νε ία έμ μεσω ν φιλολο γ ι κι..ίν π ηγών ανα φερόμενων σε "συνσ γωγές πολιτειών" σαν έ ργων τ ου Αρ ιστο τέλη, που δε δ ια σώθηκαν, εκτ ό ς α πό τ ην "Αθ η να ίω ν Πολ ιτ εία " του κα ι ορ ισ μ ένα αποσπάσματα 139 από το α πο διδ όμεν ο στο ν ί δ ιο έργ ο: «Πολ ιτε ία ι π6λεων δυοίν δεο ύσαιν ρξ Ι ' κατ' είδη ' δημοκρατι κ αί, όλι γαρχικ α ί, τυραννικαί, άρισ το κρ α τικα ί» ' '', μ ε πολλές άμφι σβη τήσει ς γιά τήν πατρό τη τα το υ τελ ε υ τα ίου lρ γου" ', άλλ ' όπωσδήπο τε ά ριστοτελ ικης ίδέα ς καί κατευθύνσεως άμεσης ij lμμεσης". Π ληθώρα επίσης πολ ιτειο λο γι κών στ ο ιχ είων πα ρα θ έτο ν τα ι α πό το ν Αρ ι στοτ έλη στα " Πολιτ ικά" το υ 14 3, όπο υ γ ίν ε τα ι ευρύτυτη χ ρ ή ση των νενικ ό τε ρ ω ν και ε ιδ ι κ ό τ ερων πολ ιτειακ ών στοιχε ίων, χρ ήση πο υ δε δ ικα ιολογ είται αν δ εν υ πήρχαν ο ι σχ ετικές πηγές γ ια τ η ν όντληση τ ων χ ρη σιμοπο ιούμενων σ το ι χε ίων, τα οποία, παρ ' όλ ες τκ; α μφ ισβητ ήσ εις τ ης πατρότητάς το υ ς, ιδ ια ίτερα θ εμε λιών ου ν την αξιο λόγηση της πο λ ιτ ε ια κ ή ς υ π οστ άσεω ς τ ων διάφορω ν " Ελλην ίδ ων" "πόλεων ", κυρίως τ η τ; κλααικής ελληνικής αρ χαιότ ητας. Δ ικαίως λοιπόν μπορεί να θεωρ ηθεί, χωρίς κα μ ιά υπερβολή, η σριστοτ ελικ ή σκέψ η ότι ατοτελ ε ί όχ ι μ ό νο βασ ικ ή π η γή της φ ιλοαο φίας κ α ι μ άλιατο τη ς φιλοσοφ ίας το υ Δ ικ αίου, αλλά κ αι ουσιαστική π η γή της ιστορίας των πο λιτειακών θεσμ ών κα ι τ η ς ισ τορ ίας το υ συ γκριτικού Δ ι καίου της κλασικ ής ελ λη νική ς αρχα ιότητας.

170 Σ ΗΜ Ε ΙΩ ΣΕ ΙΣ 1. Αν τί άλ λων βλ. Αύ.-Κ. Μπα γιόνα, " Η εξέ λ ιξη των πο λιτ ευμάτων στα Πο λιτι κ ά τ ου Αριστ οτ έλ η ", Α ρ ιστο τε λικά { σ υλλ ο γ ι κός τό μ οτ.αρ ιστο τέλ ε ι ο Παν επιστήμιο Θεσσσ λσ νίκ η ς ]. Θεσσα λο νίκη 1980, σ. 93 κε κ ε. 2. Αύ. - Κ. Μπα γι όνα, ό. π., β λ. επίσης ε ιδ ι κ ό τερα Κ. Ι. Δ ε σπο τόπου λο υ, 'Ή έννο ια τ η ς πο λι τι κή ς κατ' Αρ ιστοτέλη ", Αφ ιέρωμα στ ον Κων /νο Τσά τσο, Α θ ή να ι 1980, σ κε.. κο ι γεν ικό τερο Γ.Κ. 8 λάχο υ, Π ο λιτική, τ. Α ', Α8ήνα ι 1977, σ κε.: Ν.Σα ρ ρ ή, Φ ιλοσοφία τη ς κοινωνίας ΚΟΙ της π ολ ιτ ε ία ς, τ. 1/0", [Αθ ήνα ι } 1985, α κε. 3. A pισr oτ έλ η, Π ολ ιτι κ ά (ηεραιττρω : Πο λ. Ι [ στην έκδο ση : W.D. Ross, Script. Classic. Biblioth. Oxoniensis, 1957' ανστ. 1967], Ι 274b, 32 κε. βλ επ ίσης το αντ ί στοιχο χωρίομε κριτικές τσρα τηρή σεκ; στου \V.L Newman, The Po Iitics of Aristo I l ο, τ. ΠΙ, Oxford [ανατ.αιπο Press, New York 1973]. σ. 129 κε. Ε ιδ ι κό τε ρη α ξιολόγηση τ ης "ηολ ιτε ίσ τ " στ ην α ρχαία ελλη νική γ ρα μ ματ ε ία μέχ ρι τον Αρι στοτέ λη βλ. στης J. Bordes, ΡοΙ i t e ί a dans 1a ρετιεέε grecquc μιεομ ' aaristute,paris Ι 982 μ ε ε π ικ έντρωση ατο τέ λος τ ης ό λ η ς α να λύσεως την ε ξε ιδ ί κ ε υ σ η. του ό ρ ο υ ιδ ια ίτ ε ρα στα Π ολ ιτι κά τ ο υ Αρ ιστοτ έ λη, σ κ ε.,όπο u π η γ έ ς κα ι β ιβ λιογραφία. 4. Α ρ ιστ.. Π ο λ., 1274 b, Ό. τι, 1295', b 'Ο.π b Ό. π., 1274 b, 41 ' 1328b, 16. a Ό.π., 1279b, ' βλ σ χετικά Α ύ. 'Κ. Μ πα γ ιόνσ, ό. π., σ. 96 κε. 9. Αριστ., Πολ, 1252., ' 6 κε. 10. Ό.π., 1252b, Ό. π., 1252b, 27' βλ κσ ι 1326b, 7 9. Γ ια τη γ ενι κά τ ερ η α ρ ισ τοτ ελική ο ντ ίλη. ψ η π ερ ί "φ ύοεωτ ' ' και το υ " κατά φύσι ν " νόμου, η οπ οία σχ ετίζετα ι μ ε τις π ερ ί "α ρίστης πο λ ι τείας " σξιολογήσε ις το υ, εκτιθέμενες ε ιδ ικ ότερα στα Π ο λ ιτι κ ά το υ, β λ. τη ν ανάλ υση του Εμμ. Μ. Μ ιχελάκη, "0 κα τά φύσιν νόμος ποράριστοτέλει", Γ ό μος προς τιμή ν Κων /νο υ Τρια ντσ φ υ λλοπούλο υ, Α8 ήναι α κ τ., 375 κε. 12. Αριστ., Π ο λ., 1253., 18 κ ε. 13. Ό. Π., 1253a, 2 κ ε.:«δ ι6 τ ι δέ πολ ιτικ6ν ό άνθρω πος ζψ ο ν..καί πα ντ6ς d yt λ α ίο υ ζφου μάλ λο ν, δήλ ο ν» ' 1278b, 19' χα ρακ τ ηρ ισ μό ς πο υ είχ ε δ ια τ υπω θ εί στα Η θ ι κά Ν ι κομάχειά το υ [ στην έ κδοση: Ι. Bywater, Script. CΙ a ssi c. Biblioth. Οκ ο η ίε η sis. 1894' ανατ. 1962]. 1169b, 18 : «πολ ι τικό ν γάρ δ ά νθρωπος κ αι σ υζή ν πεφυκός», πρβ λ , 17 κε. : 1097b, 11: «έπε ιδή φύσει πο λιτικόν δ άνθρω πο ς"επ ίσ ης βλ το υ ίδ ι ου, Η θι κά Ε υ δ ήμια (στη ν έ κδοσ η: Η. Rackham, The Loeb ClassicaJ Library, 1935/1952' ανατ ], 124 2ε, 26 : «ά λ λ ά και κο ινων ι κόν άνθρωπος ζψ ο ν». Π ρ β λ.

171 171 σχετικά, J. Triantaphyl1opoulos, Das Rechtsdenken der Griechen, Mίinchen 1985, σ Αξιολόγηση της πολιτικής αυτής φύσεως του ανθρώπου ως "πολιτικού ζώου" βλ. στου Β.Α. Κύρκου, Αρχαίας ελληνικός διαφωτισμός και σοφιστική, Ιωάwινα σ κε με αναγωγή της βασικήτ; αυτής χαράκτη ριστικής αρχής της πολιτική ς φιλοσοφ ίας τ ο υ Αριστοτέλη στις βασικές αντιλήψεις του σοφιστή Πρωταγόρα, σ. 1σο, την οποία τεκ μηριώνει, σ. 154 κε. ενώ τη νενικό τερ η επίδραση της σοφιστ ικήτ; διδασκαλίας στο σύνολό της πάνω στον Αριστοτέλη βλ. στου Ν. Ι. Πσνταζόποuλου, "Ο Αριστοτέλης και οι σοφιστές2", Αριστοτελικά [συλλογικός τόμος, Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης], Θεσσαλονί κη 1980, σ. 58 κε. Παρά λληλα, ερμηνευτική τοποθέτηση της συμπερασματικής αυ τής παρατηρήσεως του Αριστοτέλη για τον "άνθρωπο" ως «φύσει πολιτικο ύ ζφ o ω~, στα πλαίσια της κοινωνιολογικής το υ αξιολογήσεως, βλ στου Α. Menzel, Ελληνική Κοινωνιολογία (ελλην. μετφρ. Δ.Σ. Kωνσταvτόπoυλoυ), Θεσσαλονίκ η 1974, σ. 32 κε κε., όπου και η περαιτέρω επίδρασή της στην επιστήμη, σ κε, 14. Αριστ., Πολ. 1260b. 40 κε. 15. Ό.π. 1278b, 'ο.υ b. 40 κε. 17. Ό.π a. 1 κε. 18. "Όιη., 1253 a. 37 κε. 19. Ό.π a Ό.π b. 11' 1279a. 25 κε.: «πολιτεια μέν και πολίτευμα σημαίνει ταυτόν»' βλ σχετικά στης J. Bordes, ό.η., σ κε. Ειδικότερα βλ. επίσης στην πα λ α ιά αλλά χρήσιμη μελέτη του W. Ruppel, "Po1iteuma, Bedeutungsgeschichte eines staatsrecl1tlichen Terminus", Phί1 01ogus, τ. 82/1927, σ. 268 κε., 433 κε. 21. Αριστ., Γbλ b 'Ο.π b, 8 κε. 23. 'Οπι., 1278b. 12 κε. 24. 'Ο.π b, 40' 1289b, 27, 40' 1290b, 21 κε.. 38 κε. 25. Ό.π. 1274b, 41' γισ την ιδ ιάτητα αυτή του πολίτη β λ. 1275a.1 κε., και ειδικότερα με την έwοια της οργανικής του συνδέσεως με την "πολιτεία":«πολίτης δ' άπλώς ουδενί τών άλλων όρίζεται μάλλον ή τψ μετέχειν κρίσεως καί άρχής}),ό.π., 1275a, 22 κε: βλ σχετικά Κ. Τσάτσου, Η κοινωνική φιλοσοφία των αρχαίων Ελλήνων [Αθήνα]. σ. 248' Ι.Σ. Τουλουμάκου, Η θεωρητική θεμελίωση της Δημοκρατίας στην κλασσική Ελλάδα, Αθήνα σ. 55 σημ σημ, Αριστ., Πολ., 1275a. 2 κε. 27. «Νόμοι δ' ΟΙ κεχωρισμένοι τών δηλούντων τήν πολιτείαν, καθ' οϋς δεί τούς άρχοντας άρχειν καί φυλάττειν τούς παραβαίνοντας αυτούς», ό.τι., 1289a, 15 κε.: σχετικά με το «κύριον τής πόλεως» βλ. Α. Menzel, ό.π., σ κε.: Αύ.-Κ. Μ πα γιάνα. ά.π. σ Αριστ.. Πολ., 1289a Ό.π a Ω. 'Ο.π., 1289a.12κε. 31. Ό.π. 1289a. 10' πρβλ. παρακά τω σημ 47.

172 "Ο.π., 1289a, κε. 33. Ό.π., 1292a, Ό.Π., 1292a, 32 κε. 35. Ό.π., 1282b, 1-10 κε. 36. Για τη διαίρεση των οποίων βλ. ό.η., 1299a, 3 κε. 37. Ό.π., 1290a, 10 κε. 38. Ό.π., 1315a, 'Ο.η., 1295b, 1 κε. 40. Ό.π., 1296a, 7 κε. ' 1295b, 34 κε. 1296a, 27 κε b, 34 KE:1297b, 26 κ ε. ενώ για τη " μ εσότ η τ α" και τκ; " στ ό σε «;" β λ. Αύ.-Κ. Μπα γ ιό να, ό.η.. σ. 103 κε., κε. αντίστοιχα. Βασικά στοιχε ία για τη θεωρία τη ς " μ εσ ό τ η τα ς" παραθ έ τονται σε γ ενικό τερη αξιολόγηση στου Γ.Π. Κο uσοuλάκοu, "Μ εσότη τ; και μ έτ ρον εν τη ελλ ην ι κ ή διανοήσει (μετεϊοφέσεοκ τη ς περί ρεοότη τοα διδασκα λίυι::: το υ Αριοτοτέλοικ!", ΞΕΝΙΟΝ Festschrift f. Ρ.]. Zepos, τ. Ι, At hen-fr eiburg(br.-koln [Αθήνα ι] 1973, σ. 203 κε., Αριστ., Πολ., 1290b, Ό.π., 1290b, 37 κε. 43. Ό.π., 1289b, 27 κε. 44. Βλ. α ντ ί άλλων Αρ.l. Μσνεοη, Το Σ uντα γμα τικό ν Δ ί καιο ν ω ς τε χ νι κ ή τ ικ υ ο λιτικής ελ ε υ θ ερ ία ς, ανότ. από τ ο ν Αρμ., τ. Ι ΣΓ / 1962, σ. 535, ι δια ίτερα σ. ( σ νοτ. ) 18 κε. σημ Αριστ., Πολ. 1297b, 37 κε. Β λ. σχετικά Π. Κ. Σαχίνη, Π ερί τ η; δ ιο κρ ίο ε ωι; των ε ξουσιών, εν Αθήναις χ.χ.έ., σ. 19 κε.: Α. Menzel, ό. π., σ κε. 46. Αρ. J. Μάνεοη, ό.τι., σ. (σ νσ τ. ) Αριστ., ΠΟ λ., 1275a, 38' 1289b, 13' 1290a, 5 κε. 48. Αριστ., Πο λ., 1289b, 27' 1290a, 3 κε. 1297b, 3Β. 49. Ό.π., 1279a, 18 κ ε. : το υ ίδ ιο υ, Ηθ. Νικ., 1160a, 31 κ ε. : β λ. σχετικά Ι.Σ. Τουλουμάκου, ό. η., σ. 105 σημ, 24, , Αριστ., Π ολ., 1279a, 35 κ ε., κε. 12B9a, 27 κε. 51. Βλ. Κ. Τσάτσο υ, ό. η., σ. 248 κε.' βλ. ε πίσ ης γ ια τις πολιτε ια κ ές α υτ ές διακ ρ ί σ εκ; Ι. Bordes, ό.η.. σ. 437 κε., 449 ΚΕ: Γ.Π. Ν άκου, "Το πο λ ιτ ειaκόν καθεστ ώς τ η ς Ελλάδος επί Όθωνο ς μέχρι του Συ ντάγματος του 1844", Παρά ρτ ημα αρ. 1 ΕΕΣχΝΟΕΠΘεσ., τ. ΙΖΌ Θεσσαλονίκη 1974, σ. 1 σ ημ. 2' το υ ίδιου, Ιστορ ία Ελληνι κού Δικαίου, τχ. α'. Μορφ ές αρχ αίω ν ελλ η ν ι κών νο μ οθ εσ ιών, Θεσσαλο ν ίκ η 1986, σ. 102' πρβλ. για τις κοινωνιο λο γικέ ς βάσει ς τω ν πο λιτε ια κών αυτών διακρ ίσ ε ω ν στου Α. Menz el, ό. η., σ. 146 κε.: Ν. Σαρ ρή, ό.η., σ κε. 52. "Αλλως με την έννοια τ η ς -ηαροφθορόο " κατά το ν Αρ. Ι. Μ άν εσ η, Σ uντ α γ ματικόν Δίκα ιον (πανεπ. παραδόσ ει ς ), τ.α', Θεσσαλονίκη 1967, σ Αριστ., ΠΟ λ., 1279b, 16' β λ. σχετικά Ι. Τριονταφυλλόπουλο υ, [Αρχαία] Ελ ληνικά Δίκαια, 1, Αθήναι 1968 [σνστ ], σ. 49 κ ε. 54. Αριστ., Πο λ., 1289b, 2' πρβ λ. 131Ob, 3 κ ε : 1311 a, Ό.Π., 1279a,4 κε : 1289a,28 κ ε: πρ βλ. στου ίδ ιο υ, Η θ. Νικ a,31 κ ε, Βλ. ε πίσ η ς Κ. Τσάτσου, ό. π., σ Αριστ., Πολ., 1279b, Ό.π., 1265a, 34 κ ε.

173 58. 'Οιη., 1294ο, 35 κε. 59. Ο. Π. 60. 'Οοι., 1294b, 15 κε. 61. Ο. π., 1294b, 34 κε. 62. Ό.π., 1297ο, 6 κε. 63. Ό.π., 1307 ο, 7 κ ε Ειδικό τερα στου Γ. n. Νάκ ου, Μορφές αρχαίων ελλη νικών νομοθεσιών, ό. Π., σ. 102 κε. 65. Πλάτωνα, Νόμοι [Π λάτωνa, Ορ οιε, στ η ν έ κ δ. Ι. Burnet, Script. Classic. Βίbliotl1. Oxoniensis, 1907' ανατ. 1962], 666e, 1, ενώ για την ειδικότ ερη φύση τητ "πολιτεία ς" αυτής βλ.γ.π. Νάκου, ό. α., σ. 81 κε κε. 66. Αριστ., Πο λ., 1334a,40 κε b,1 κ ε.' αϊιολόνηση βλ. στου Γ.Π. Νά κο υ, ό.η., σ. 81, Αρισ τ.. Πολ., 1271 b, Ό.π., 127lb2' 13 24b,5-8 κε. β λ. ε π ίση ς για την "αρετή " α υτή στου Γ.Π. Νάκου, ό.π. 69. Αρισ τ., Πολ., 1271b, 2 κ ε. 70. Πρβ λ. ό.η., 1333b, κε.: 13340, 1-3 κε. 71. Ό.π., 1271b, 3 κε. 72. Ό.π., 1333 b, 12 κ ε. : «έπω νοϋν τες γάρ τήν Λακεδαιμ ονίω ν πο λ ιτε ία ν α γα νται τού νομ οθέ το υ τόν σκοπό ν, δ η πάν τα 7lρ ός τό κρα τείν καί πρ ός π όλ εμον ένομοθέτησεν». 73. Ό.π., 1271 b, Ό.π., 1324b, 5-7 κ ε. 75. Ό.π., 1334 ο, 6 κ ε.: π ρβλ. 1271b, 4 κε. 76. Ό.π., 1333b, 40 κε a, 3-10 κ ε. 77. Ό.π., 1334ο, 40 κ ε. 78. Στην έκδοσ η : F. G. Ken yon, Οκ ο ω! [S cr ip t.cι a ss i c.b i bii oth. Oxoni en sis, 1920 ' ανα τ. 1951} και στ ιο ιδια ίτερα π εριε κτικ ές ιιαρα τηρήσε«; ταυ P.J. Rhodcs, Α comrnentary ωι the AristoteIian ''A thenaion Polit eiea", Oxford rclarendon Press] Βλ. πιο πά νω σημ Β λ. Αριστοτέλ η, Περί φ ιλοσοφίας, αηόσα. 8, στ ην έκδοση: W.D. Ross, Ατ ί- stotelis, Fragrnenta Selecta rscript. Classic. Bi biίo th. Oxoniensis, 1955' ανατ. 1964}: «πάλι ν ά71έβλεψαν περί τά πολιτικά πράγμα τα καί έςε ϋρον νόμου ς κα Ι πάντα τ ά σ υνιστών τα τάς πό λ ε ις ' καί τα ύτη ν πά λ ι ν τήν έ π ίν οια ν σοφ ίαν έ κ ά λ ε σα ν»' σχ ετικ ά βλ. επ ίσ ης Αύ.-Κ. Μπαγι6να, ό. π.. σ Αρ ιστ., Πολ b, 29 κε b, 26' γιο τ «; " π ολιτ ε ίες " ο ψ ττ ο β λ. ε ιδ ι κό τ ερα Γ.Π. Νάκου, ό. π., σ. 81 κε., 101 κε., κ ε., Σχ ετικά β λ. Β. Λαού ρδα, "Η "Κρητικ ή Πο λιτ ε ία" του Αρισ τοτέ λο υ ς", Κρη τικά Χρο ν ικ ό, Β -, τ χ , σ ' Γ.Π. Νάκ ο υ, ό.ττ.. σ. 106 κ ε. 83. Β λ. Γ. Π. Νάκο υ, ό. π., Ο κ ε., όπου κ α ι ειδι κότερη α ξ ιο λόγη ση τ ων ρ υθ μ ίσεω ν τη ς Μεγ άλη ς Επ ιγρ α φ ή ς τη τ; Γόρτ υ να τ.

174 Βλ. πιο πάνω σημ, 57, 64' βλ. επίσης Αριστ., Πολ., 1265b, 33 κε. 85. Βλ. σχετικά Γ.Π. Νάκου, ό.η.. σ. 107, Αριστ., Πολ., 1272b, 26 κε. 87. Όπως θα μπορούσε να θεωρηθεί η ιδεατή "Πολιτεία" του Πλάτωνa, η ο ποία ερμηνευόμενη από τον Κ. Τσάτσο, ό.τι., σ κε., αποδίδεται σαν "κάτι το μικτό. Αλλά και αν είναι κάτι που δεν είναι ιδέα, έγινε όμως κατά την ιδέα, κατά το δέον τη; ιδέας, και γι Όυτό προβάλλει το ίδιο αίτημα με την ιδέα, να ζήση η πραγματικότητα κατά το παράδειγμά τητ;", σ. 162, σε πρβλ. με τις σ. 128 κε. (ανάπτυξη τηα πλατωνικής "ηολιτείοτ;"}, 164 κε. (συσχέτιση της πλατωνικής "πολι τείας" με τους πλατωνικούς "Νόμουο"). 88. Στις ελληνικές "ηόλεκ;", έτσι ώστε να τις αξιολογήσει ορθότερα με βάση τα λειτουργικά τους στοιχείο, χωρίς "το δεοντολογικό στοιχείο να απομονώνεται από το πραγματικό", όπως υπορτηρίζεται στου Αύ.-Κ. Μπαγιόνα, ό.π., σ κε.. μολονότι ο Αριστοτέλησ στα "Πολιτικά" του, όπως αξιολογείταιστου Κ. Γσάτσοψ. ό.η., σ κ ε., είχε ως απώτατο στόχο "την οικοδόμηση τη; δικής του ιδεατής πολιτείας", σ. 259, που συνάγεται από τα τμήματα των "Πολιτικών" που διασώθηκσν (Πολ., 1323a, 14 κε. 1325b, 33 κε.). μόνο που "συνδέει" τους "όρους" της "αρίσιητ; πολιτείας" με "περισσότερο εφικτέτ; προϋηοθέοε«;". ό.π., σ. 259, 265 κε. Ειδικότερη σύνδεση των περί "αρίστηι; Πολιτείας" αριστοτελικώναντιλήψεων με βάση το "εμπειρικό" στοιχείο εκτίθεται στον Εμμ. Μ. Μιχελάκη, ό.π., σ. 372 κε., 374 κε, 89. Αριστ.. Πολ., 1273b Ό.π., 1265b, κε., με παράθεση στοιχείων από τις διάφορες πολιτειακές μορφέο. 91. Ν.1. Πανταζόπουλου, Ρωμαϊκόν Δίκαιον εν διαλεκτική συναρτήσει προς το Ελληνικόν, τχ. Α', Θεσσαλονίκη 1974, σ. 53' διαφορετική εκτίμηση στου Γ.Π. Νάκου, ό.π.. σ. 101, εξαιτίας του στρατιωτικού χαρακτήρα της "Πολιτείατ; Λακεδαιμονίων-. Ι. Τριανταφυλλόπουλος, ό.η., σ. 30, 64, ο οποίος απέδιδε χαρακτηριστικά την ακριβή μορφή της "πολιτείας " αψτήο ως "τιολιτείοτ; στρατοπέδου", βλ. πιο πάνω σημ Αριστ., Πολ., 1294b, κε. βλ. όμως διαφορετική εκτίμηση των στοι - χείωναυτών στου Ι.Σ. Τουλουμάκου, ό.π., σ. 128 σημ Αριστ., Πολ., 1337a, ο.π., 1294b, κε. βλ. Γ.Π. Νάκου, ό.π., σ. 103, Αριστ. Πολ., 1294b, 30 κε. 96. Ό.π., 1294b, Ό.π., 1294b, 31 κε. 98. Ό.Π: πρβλ. σχετικά 1300a, 23 κε b, 1 κε. 99. Ό. π., 1275b, 8-10 κε Ό.π., 1294b, 33 κε. : βλ. σχετικά Γ.Π. Νάκου, ό.π., σ. 90, Αριστ., Πολ., 1272b, 4 κε Ό.π., 1271b, κε Βλ. Γ.Π. Νάκ ου, ό.π., σ Αρισ τ., Πολ., 1271b, 22' Ι 272a, 3 κε.

175 ' Ο. «., 127 1b, Ο. π., 1272', Γ ιο του ς οποίου ς βλ. Γ.Π. Νά κου, ό. π., σ. 107 κε Αριστ., Π ο λ., 1272',4 κ ε Ο. π., 1272., Ό. π., 1272., 10 κε., σε συσχέτιση μ ε 1271., Ό. π., 1272., Ε ιδ ι κ ό τ ερο βλ. στο υ Γ. Π. Νόκο υ, ό. η., σ Α ρ ιστ., Π ολ., 1272., 7 κ ε Ό. π., 1272., Ό. π., 1270b, 24 κε : 1294b, 30' β λ. εη ίοητ; Γ. Π. Ν ό κο υ, ό. π., σ. 88 κ ε Αρ ι στ., Π ο λ., 12720,36 38 κε Ό. π., 1272., 10 κε Ό. Π Ε ιδ ι κό τ ερ α βλ. Γ.Π. Ν ά κου, ό. η., σ. 111 κ ε Α ριστ., Π ο λ., 1271b, 20 κ ε., 40 κ ε Β λ. π ιο πόνω ση μ Αρ ιστ., Π ο λ., 1272 b, κ ε Ό.π., 1273., 31, 4 κε Ό.π., 1273',22 κε Ό. π., 1273., 23 κε.. σε ά με σ η π ρ β λ. π ρ ος 1293 b, 10 κ ε Ό.π., 1273., 21 κε Ό.π., 1294', 9 κε., 20 κε. 1295,, 36 κ ε : 1293b, 15 κε Ό.π., 1273., 25 κε Ό.π., 1273', 27 κε Γ ι σ τ η ν ο ποίσ β λ. γεν ικότερ ο ό.η., 1293b, 15 κ ε Ό.π., 1273., 29 κε Ε ι δ ι κ ό τ ε ρα βλ. για τη φύσ η των αρμ ο διοτήτων αυ τ ών στο υ Γ.Π. Νάκου. ό. π., σ. 84, 93, Αρι στ., Π ο λ., 1273.,6 9 κ ε λ. πιο πά νω σημ Αριστ., Πο λ., 1273., 11 κ ε Ό.Π Τα στ ο ι χ ε ία των ο πο ίων α ποτ ε λ ο ύσα ν τ κ ε ι δ ικ ό τ ερ α; εκ φάνσε ις τ ο υ α ρ χα ίο υ Ελλ η νι κο ύ Δικαίου, για το οπο ίο β λ. Γ. Π. Νάκο υ, ό. π., σ. 5 1 κε., 23 κε Α ρ ιστ., Η θ. Ν ι κ., 118 1b, κ ε. : ( π αρ α λ ι π 6 ν τω ν ο ύ ν τώ ν πρ ο τέρω ν όνε. ρε ύνητο ν τό περ( τής νομο θε σ ίa ς. α ύτο ύς έπ ι σκέψα σ θα ι μ dλ λοv βέλ τιο ν ίσως, κ α ί όλω ς δή π ερί π ολ ιτε{α ς, ό π ως ε ίς δύναμιν ή περί ιό d vθρώπ εια φ ιλ ο σοφ ία τε λ ειαr Bfj. Πρώ το ν μέ ν... είτα έκ τώ ν σ υ νη Υμ έ νω ν πολ ι τειών Βεωρήσαι τά ποία σφ ζει κα ί φθε ίρει τιiς πό λ ε ις κα Ι τά ποία έκάστας τώ ν πo λ ιτε ιώ ν~kαί διά τίνας α ί τίας α ί μέ ν καλώ ς αί δέ το ύν αντίον πολ ιτε ύονται»,έ τσι ώστε «θεωρη θέν τω ν Υάρ το ύτω ν τάχ ' α ν μάλ λο ν συνίδοιμε ν κ αί π ο ία π ο λ ι τε ία dρ ίσ τη...», α π ό τ η ν ο ποία α νά πτ υ ξ η συ νάγε ται η ο υσ ιαστι κ ή χρ η σιμο ποί ηση του " ε μ πε ιρ ικο ύ" στο ιχ είου από το ν Αρ ι στ οτ έλη για τ η ν επ ίτ ε υ ξη το υ σ κοπο ύ μ ενο υ σ τό χο υ τ ο υ, που έτεινε (ιδιαίτ ερα στα

176 176 Π ο λιτι κά του) στ η διαμόρφωση τ η ς Γ'κο τό φύσ ιν" ] "σ ρ ίστ ητ; Πολ ιτ εία ς '" β λ. σχε τικά στου Ε μ μ. Μ. Μιχελάκη, ό. τι., σ κε., Βλ. σχετικά P.J. Rhod es, Α cojnmenta ry ση the Aristotelian "Ath enaion Ροliteia", ό. π., ε ισαγωγ ή, σ. 1 κε., με ε ιδικότερε ς α ναφορ ές στο πρόβλημα των "σ υ ν ηγ μένων πο λ ιτε ιών" τ ο υ Αριστ οτ έ λη Από τ ο ν κατάλογο τω ν "ηάμηλ ειστων β ιβλίων" τ ο υ Αριστοτέλη που διέσωσε ο Διο γ έν η ς Λα έ ρτιο ς [Diogenis Laertii, Vitae Ρίυίο εο ρίιοωω, στη ν έκδοσ η : H.S. Long, Script. Classic. Bibliot h. Oxon iensis, τ. Α, 1964] V , όπου ο αριθμός των αναφερόμενω ν ό.η " Π ολ ιτ ε ιών " ("δuοίν δεούσαιν ρξ''') τείνει να θεωρείται ω ς επικρατέστερος (μολονότι στις διάφορες έμμ εσες πηγές δεν κρατεί ο μοφ ω ν ία γ ια το ν ακριβή αριθμό τ ους, σύμφωνα με την παρακ άτω βιβλιογραφία) = Αριστο τέλη, Fragn1enta, στην έκδοση Va1. Rose [ανατ. B.G. Teubner, Stuttgart 1967' α ' έ κδοση : 1886], ε ισαγωγ ή, σ Για το πρόβλημα τ ων " πο λιτειών" του Α ρ ιστ οτέλη βλ. από τ ην παλα ιότερη β ιβλιογρα φ ία Val. Rose, Aristoteles Pseud epigrnphus, Lipsiase [B.G. Teubneri] MDCCCLX111 [ 1863] (ανα τ. G. OIms/Hildesheim 197 1). σ κ ε: C. Muller Fragrnenta His t or i co nιm Graecorurn, τ. Π, Parisiis 1878 [Aristotelis Fragmenta, Ι, Π ο λιτ ε ία ι ], σ κε., κα ι από τ η ν εό τερη ι δια ίτερα στου Ρ. Moraux, Les listes anciennes des ouvrages dάrίstοte, Lou vain 1951J σ. 116 κ ε., 131 κε. βλ. επ ίσης κα ι Ρ.]. Rhodes, Α come ntary. ό. π., εισαγ ωγή, σ. 1 κε.. όπο υ και ε ιδ ικό τερ ε ς οναφο ρέ ο τ ων σ χετι κών πη γ ιin γ ια το ν α κριβή ή όχ ι α ριθμ ό των "πολ ιτ ε ιών" το υ Αριστ οτ έλ η Αντί ό λλω ν β λ. τελε υταία στ ης Δ.Μ. Τσιτσικ λή, " ο Δ ι καίαρχος στις Ε πι στολές του Κ ι κέρωνα ", Ελ ληνικά, τ. 35 /1984, σ κ ε.. η ο πο ία, μολο νότι ε κφ ρό ζε ι ουσιαστι κ ές αμφιβολίες για τ η ν πατρότητα τ ου Αριστοτέλη στα έργα [τηαλιτεί α; "] π ου το υ αποδίδονται, σ. 257 κε., [εκτός από την " Αθ η να ίων πολι τείσν-, για την ό πο ία δεν πρέπει να απομένουναμφιβολίες, σ. 259, 257], ακόμη και για τα αποσπάσμα τα που έχου ν δ ια σω θεί, - με βάση τη τ σ υ λ λ ογιστικής της ορ ι σμένε ς α ναφ ορέ ς του Κικέρω να, στ ιο Επιστολές το υ προ ς τον Τίτ ο Πομπώνι ο Ατ τι κό, για ορισμ ένα π ο λιτειο λο γικ ά έργα τ ο υ Δ ικα ίαρ χου [ όπως τ η ν " Σπ α ρ τια τ ών πολ ιτ ε ία ν", σ. 253 κ ε κ ε.], μα θητή το υ Αριστοτ έ λ η, σ. 242 κ ε. -, κατα λ ήγ ει στ ην αποδοχ ή τ η ς υπάρξεως κε ιμένων τω ν δ ιάφορων α υτ ών "πολ ιτε ιών" "οηό τον δάσκαλο [Αρ ιστ οτέλ η] και τ ο υς ρσθη τέτ του " πο υ είχαν συ μ περιληφτ ε ί στο σχ ετικό corp us τ ο υ Λυκε ί ο υ, σ. 259' ενώ στο υ Δ.Δ. Λυπο υ ρλή, "Αρ ιστ οτ έλ η ς : Β ίο ς κα ι έ ρ γο ", Α ρ ι στ οτ ε λ ι κ ά [συλλογικ ός τ όμ ο ς, Αρ ιστ οτέ λ ε ιο Π α νεπ ιστ ή μ ιο Θε σ σα λο ν ί κ ης], Θεσσα λο ν ίκη 1980, σ. 17, υποστη ρ ίζετα ι ό τι η συγκέντρ ωση των 158 "πο λ ι τε ιών" του Αρισ το τ έλη ( ως "συνταγμάτων" χαρα κ τ η ρ ιζ ό μ ενων, ό.π., ίσως ό μως ( ως ) "πολ ιτευ μά των " θα μ πορούσαν να θ εωρηθοίν ο ρθότερα ] πραγματοποι ήθηκ ε " κα τ ά τ η ν περ ίο δο τ ων τ αξιδ ι ών τ ο υ ", η οποία ώς άποψη αξιο λο γ ε ί τα ι στ ης Δ.Μ. Τσιτσικλή, ό. π., σ. 258, με την έννο ια τ τκ "συγκέντ ρωσ ης τ ο υ υλικού κα ι όχ ι τ ο γράψιμ ό τ ους, ή τ η ν κατάρτιση τ η τ; συλλο γ ής" των "πο λιτει ών" α υ τ ών Ενδ εχ ομένως στα πλαίσια γ ενικότερων ερευνητικών ενδιαφερόντων του ί διου του Αριστο τ έλη ή των μαθη τ ών το υ, οι οποίοι συγκ έντρωναν τα σχετικά πολι τ ειολο γικά στο ιχ είσ απ ό τις διάφ ο ρ ες "πο λ ι τ ε ί ε ς ", μ ε σκ οπ ό τ η δυ νατότητα χ ρ ησιμοπο ι ή σεώς τ ου ς ως υλι κού υ πο δ ομ ή ς στ ο ο πο ίο θα β ά σ ιζ αν τα σ υμπερ ά σμ ατ ά

177 τοψο - έτσ ι δ εν α πο κ λ ε ίετα ι πο λλά α π ό τ α κ είμενα αυτά να σ υγκεν τρώθηκαν από μα θ ητ ές του Αριστοτ έλ η, ίσω ς και μ ετά τ ο θά να τό του, β λ. Ρ. Moraux, ό.π., σ ' Δ. Μ. Τσιτ σικ λ ή, ό. π., σ. 258' ενώ στην π ρο βληματι κ ή α υτή θ α μπο ρο ύσε να σ υνεξε ταστεί και η απουσ ία ή η έλλε ι ψ η οπο ια σδ ήπ οτε αναφορά ς ή έστω κα ι Ω πλή ς μνεία ς το υ Α ριστ οτ έ λη στ κ δι άφορ ες κρητικές "πολ ιτείε ς " κα ι ιδ ια ίτ ε ρ α στ η 177 Δωδε κάδ ε λτ η Επ ιγ ρα φ ή της Γόρ τ υ να ς, β λ. π ιο πάνω σημ. 82, 121 ' πάν τως ένα κά π οιο corp us (με α όριστ ο αριθμό) "ουνηγ μένων στοιχείω ν ", Αρ ιστ., Ηθ.Ν ικ., 1181 b. 17 (πρβλ. π ιο πάνω σημ. 138), υπήρ χε ήδη την εποχή περσ τώσεω ς την " Ηθικών Νικο μ αχείων", εξα ιτίας της ρητή ς αναφοράς σόυτά των "συνηγμένων πο λιτ ει ών ", πρβλ. Εμ μ. Μ. Μ ιχ ελ ά κ η, ό.η., σ. 372 κε.. ενώ τ ο μόνο πο υ ε ξακολο υ θε ί να είναι α δι ευκρίνιατο εξε ι δ ι κε ύετα ι ιδιαίτ ερα στο ν ακριβή αριθ μό τω ν "συν ηγμένων πολιτειών" και β έ βαια στου ς συντάκ τ ες τ ων σχ ετικών μόυτ ές κε ιμένω ν, πρβ λ. Δ.Μ. Το ιτ σ ι κλ ή, ό. π., σ Όπως στ η ν π α ρα πά νω α νά πτ υξ η ε π ισ η μ ά ν θηκαν κα ι α ξ ιο λο γ ήθ ηκαν.

178

179 Δ Η Μ Η Τ Ρ Η Π. Δ Η Μ Η Τ Ρ Α Κ Ο Υ ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΙΣΜΟΣ ΚΑΙ ΑΝΤΙ - ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΙΣΜΟΣ ΣΤΗ ΣΚΕΨΗ ΤΟΥ ΚΑΡΛ ΠΟΠΠΕΡ 1. Η ποππεριανή κριτική στην ουσιοκρατία του Πλάτωνα και του Αριστοτέλη Ο Karl Popper είναι ίσωτ; ο μεγαλύτερος ζων φιλόσοφος σήμερα. Στο ευρύ κοινό έγινε γνωστός με το βιβλίο του Η ανοιχτή κοινωνία και οι εχθροί τηι;'. Στο έργο του αυτό, ο βιεwέζος φιλόσοφος αναζητεί τη φιλοσοφική καταγωγή του ολοκληρωτισμού: όχι ποιες ιδέες ευθύνονται γιόυτόν, αλλά με ποια ιδεολογικά υλικά έχει οικοδομηθεί και πώς χρησιμοποιήθηκαν πολιτικά από συγκεκριμένους συγγραφείς ορισμένες ουδέτερες έννοιεο, όπως είναι η ουσία στον Πλάτωνα και στον Αριστοτέλη, για να στηριχθεί ο ιστορικισμόο [κυρίωτ του HegeI και του Marx). Με τον όρο ιστορικισμός, ο KarI Popper εν/αεί μια φιλοσοφία της ιστορίας όπου συνυφαίνεται ο λόγος με το ιστορικό γίγνεσθαι, με αποτέλεσμα να θεωρείται ότι υπάρχουν "ιστορικοί νόμοι" οι οποίοι υπηρετούν κάποια "ιστορική αναγκαιότη τα", με τη δική τητ λογική και τους δικούς της κανόνες, και η ο ποία γίνεται κατανοητή αν συλλάβει κανείς την "ουσία" τηα. δηλαδή την πηγή των νόμων ιστορική; αλλαγής: η ουσιοκρατία συνδέεται έτσι άμεσα με τον ι στορικισμσ', στον οποίο ο Popper ασκεί δριμύτατη κριτική, τόσο στην Ανοι χτή κοινωνία, όσο και σε μεταγενέστερα έργα του, όπως το Poverty of Historicism (1957), καθώς και στα Conjectures and Refutations (1963), εφόσον νι αυτόν ο ιστορικισμός είναι η κοινή θεωρητική μήτρα των "εχθρών της σνοιχτής κοινωνίας". Αυτά ωτ προς τ«; ρίζες τητ; κριτική; του Popper στον Αριστοτέλη, κυρίως της θεωρίας της ουσίας στο έργο του τελευταίου. Ωστόσο το κύριο έργο του Karl Popper δεν είναι η ανοιχτή κοινωνία και οι εχθροί τηο, αλλά η Λογική τηο επιστημονικής ανακάλυψης (1934) και οι ι δέες που ανέπτυξε σ αυτό του το βιβλίο χρησίμευσαν για τη συγγραφή τητ; Ανοιχτής κοινωνίας δέκα χρόνια αρνότερα". Το κύριο μήνυμα τηα Λογικής τητ; ετιιστημονικήο ονακόλυψης μπορεί να αποδοθεί συνοπτικά σε μερικές προτάσεις: α) Η επιστήμη δεν αρχίζει από την αναζήτηση ουσιών - "τι είναι κεραυνός;", "τι είναι θηλαστικό;", "ποια είναι η ανθρώπινη ουσία;" κλπ. -, αλλά από προβλήματα που αφορούν το φυσικό, βιολογικό και κοινωνικό μας περι -

180 180 βάλλον. β] Προσποθώντας νο λύσουμε ουτά το προβλήμοτο σχημοτίζουμε διάφορες υποθέσεις οι οποίες λειτουργούν ως δοκιμαστικές θεωρίες (tentative solutίons), που μπορούν να είναι πολλές και αντικρουόμένες μεταξύ τους. γ) Στη συνέχειο διορθώνουμε τη θεωρία οπολείφοντος το λάθη της, οφού ελέγξουμε, άσο μπορούμε πιο ουστηρά, όλες τις προσφερόμενες δοκιμοστικές θεωρίες και επιλέγοντας εκείνη που αντιστέκεται καλύτερα στη δοκιμασία του ελέγχου. Αυτό γίνεται υποβάλλοντάς την σε κριτική εξέταση, δηλαδή μέσα από την αντιπαράθεση με την εμπειρία. δ) Η θεωρία υπό εξέταση είτε αναιρείται είτε υιοθετείται σε κάποια τροποποιημένη της έκδοση μετά την οπολοιφή των ενδεχομένων λοθών της. Στη δεύτερη ουτή περίπτωση, η επίλυση του ορχικού προβλήμοτος θο οδηγήσει οργά ή γρήγορο στην ονοκάλυψη ενός νέου προβλήμοτος κοι θο πρέ πει να επαναληφθεί η ίδια διαδικασία. Έτσι αναπτύσσεται η επιστημονική γνώση. ΣΌυτό το σχήμα. η τρίτη είναι η κρίσιμη φάση, της οπολοιφής των λοθών. Εκεί βρίσκεται η καρδιά τηο επιστημολογίας του Popper: στο καθήκον να u ποβάλλουμε σε κριτικό έλεγχο τις θεωρίετ; μας και να τις αναιρούμε χωρίς δι σταγμό ή γογγυσμό, αν δεν περνάνε τη διαδικασία του κριτικού ελέγχου. Αντίθετα από εκείνο που ισχύει στην προποttπεριονή (θετικιστική) επιστημολο γία, δεν ξεκινάει η γνωστική διαδικασία με παρατηρήσεις που χρησιμεύουν στο σχηματισμό θεωριών οι οποίες επαληθεύονται από νέες παρατηρήσεις. Στην επιστημολογία του Ρορρετ, η γνωστική διαδικασία αρχίζει από προβλήματα που γεwώνται από ένα προϋπάρχον γνωστικό υπόβαθρο, για την επίλυση των οποίων προτείνουμε διόφορετ θεωρίες. Οι ηαρατηρήσεισ που θα κάνουμε, σύμφωνα με τον Popper, δεν επαληθεύουν τις θεωρίες αυτές, αλλά μπορούν να μας δείξουν αν οι συνέπειες αυτών των θεωριών διαψεύδονται ή όχι. Το κριτήριο επιστημονικότητας μιας θεωρίας, επομένως, δεν είναι η εηαληθευσιμότητά της, όπως πρέσβευον οι λογικοί θετικιστές, ολλά η διοψευσιμότητά της: οι πραγματικά επιστημονικές θεωρίες είναι διατυπωμένες με τρόπο που να μπορούν, κατόρχήν, να διαψευσθούν. Και αυτό το κριτήριο είναι γνωστό στην ποππεριανή επιστημολογία ως το κριτήριο οροθέτησης της επιστημονικής γνώσης σε σχέση με τη μη επιστημονική γνώση 4. Αυτό όμως το κριτήριο αποτελεί για τον Popper μια συμβατιστική πρόταση. Δεν ισχυρίζεται, μ' άλλα λόγια, ότι έτσι λειτουργεί η επιστήμη, αλλά ότι έτσι θα έπρεπε να λειτουργεί. Η ποππεριανή επισ τημολογία δεν είναι βασισμένη ούτε στην κοινωνιολογία, ούτε στην ιστορία της επιστήμης, ακόμη δε λιγότερο στην ψυχολογίο της επιστημονικής ονοκάλυψης, ολλά στη λογική της τελευτοίος. Το κριτήριο οροθέτησης έχει, επομένως, θέση συμβατικού κανόνα 5. Μέσα σσυτή την προοπτική πρέπει να δούμε την ποππεριανή κριτική της ουσιοκρατίας. Για τον Popper, η ουσιοκρατική θέση έχει δύο τρωτά: α) ανα ζητεί πλήρεις κοι ορισμένες εξ ηγήσεις κοι β) πιστεύει στην ουσιολογική ιδιό-

181 181 τη τα των ο ρ ισμών, Ο Popper αντιτ ίθετ αι στην ουσιο κρ ατι κή αυτ ή α ν τίληψη τητ επ ιστήμ ης ω ς εγκ υ κλοπα ίδ ε ια ς ορισμών των "ο υσ ιών" ίων π ρα γμάτων. Αντιπα ραθέτ ε ι τ η νομιναλιστική στην ουσιοκρστική αντ ίλ η ψ η του ορισμού και του ρόλου τ ο υ στην επιστήμη, πράγμα που τον φ έ ρνει αντιμ έτωπο με τον Αριστο τέλη, γ ια τ ο ν οπ οίο, σύμφ ωνα μ ε τον Pop per, "οι ο υσ ιο κρ σ τ ι κο ί ορισ μο ί αποτελούν αρχές από τκ; οπο ίες πα ρόγ εται όλη η γνώσ η " ~ Στη ν κριτι κ ή του Ο Po pper υποστ ηρίζ ει από τ η μ ια με ριά, ότι δεν μπορούν νσ υπόρξου ν πλή ρεις και ο ριστ ι κ έο εξηγή σεις α πό τη στιγμή που η επιστήμη δεν έχε ι βέβα ια θεμέλ ια, κα ι από την άλλη, ότι εκείνο που απασχολε ί τ ον επιστ ήμονα δ εν ε ίνα ι ορισ μοί (η είναι ενέργε ισ, η ε ίνα ι ύλη κλπ. Ι,αλλό τι ρο βλή μ α τα. 2. Η κριτική στο ν ινσφου μεντα λισμό και η αναζ ήτ η σ η βόθου ς στ«; επ ιστ η μο ν ι κές θ εωρ ίε ς Ω στόσο, ο Po pper κάνει κριτική και στον ινστροφμενταλια μό, ο ο ποίος βρ ί σκετ αι στο ικ αντίπ ο δ ες τη ς ουσ ιοκρ ατ ίας. Κύριος σ τ όχο ς της κριτικής του ε ί να ι η ινστρου μ ενταλ ιστ ική απρο θ υμ ία αναζήτησης θεωριών πο υ να έχουν βα θ ύτητα (dep th) ; δη λα δ ή, που να ε ξ ηγο ύν όσο γίνεται ης βσθύτερες σιτί ε τ; των φαινομ ένων. Η θέσ η του ινστρο υ μ εντα λισμο ύ είνα ι η α ντί θετη, δ ηλαδ ή ό τι η θεω ρία ε ίνα ι ένα απλό ερ γαλε ίο πο υ σκοπό έχ ει μ ό νο να σώζ ει τα φαινόμ ενα : η γ λωσσική περιγραφή των φαινομ ένων δεν έχε ι ανάγκη αναφορά ς σε ο υσία ή βαθύτ ερη αιτ ία τ:ιίσω α πό τα φ α ινόμ ενα 7. Στη ν κ ρ ιτική πο υ κ άν ει ο Popper σ τ ο ν ινοτ ρου μ ε ν τα λ ισμ ό υ ιο θ ετ εί μ ια σχε δό ν ου σιοκρατική ιδέα, το ν ίζοντας τ ην ανάγ κ η εξεύρε σης βαθυ τ έρων αιτιών. Η έννοια της α ιτίας, που α πορ ρ ίπ τ ε ται από του ς σύγχρονους ινστρουμεντα λ ιστ έ ς στη φυσική κατέχει σημ α ντική θέση στην ποππεριαν ή αναζήτη ση θ εω ρ ιών μ ε βάθος κ αι έχει ά μεσ η σχέση με τ ην ιδέα τ ης α ναγ κα ιό τη τα ς στην τ ε λεολογ ία του Αρ ιστ οτέ λη, έ τσ ι όπως ε ρ μ ηνεύεται από τον Vi e laηd 8. Η ιδ ι ό τη τα του βάθ ους, π ου πρ έπ ε ι κ α τά τον Popper να έχε ι μια επιστ ημο νικ ή θ εωρία, είναι απο λύτως σ υ γκρ ίσ ιμ η μ ε τ ο αριστ οτελ ικ ό τέλος ( στα Φυ σικ ά, κατά κ ύ ριο λ όγο), το οποίο δεν είναι παράγωγο μιας σκο πο θ ετι κ ά πρ ο σανατολισ μ έ νης δια δ ικασία ς, α λλά ένα α ίτιο : η ανακάλυψ η αυτο ύ του α ιτίο υ δίνε ι βάθ ο τ; ή ου σία στ η ν ε ξ ήγ ησ ή μ ας. Επιπ λέον, όσο κι αν ο ε πιστ ήμ ονα ς αρχίζει α πό προβλήματ α, τα προβλή μ α τα αυτά δεν γ εννών τ οι χωρίς προϋπάρχουσες γνώσ εις κατά τον Ρορ ρσ ". Σ ' αυτό πάλι συναντά ται η σκέψη το υ τ ελευταίου με τ ον Αρ ισ το τ έλ η, ο ο ποίος υποστηρ ίζε ι μια παρόμ οιο ιδ έα στ ην α ρχ ή των Φυσικών. όπο υ λ έει ό τι πρ έπ ει να ξεκ ινά με από εκείνα που γ ια μας είνα ι π ιο εύκο λο να γ νωρ ίσου με 10. δ ιότι α υ τ ά είν αι πο υ στη φύσ η δεν μ πο ρο ύμ ε να τα γνωρ ίσο υ με αν ε μπόδ ισ τα κ αι

182 182 απλά!". Ξεκινούμε, λ ο ι π όν, απ ό αυτό που είναι λιγότ ερο σαφές στη φύση αλ λά σε μας σαφέστερο και προχωρούμε προς εκείνο που είναι πιο σαφές και πιο προσιτό (γ νώριμο ν) στη φύση. Στο ν Αριστ οτέ λησυτό αφορά τκ αρ χές τ ητ γ ν ώσ ης: αρχίζουμε μ Όυτό που ε ίνο ι ήδη γνωστό, αλλά που θ έλουμ ε η γνώση μας πάνω σ ' α υ τό να πα ραχθεί μ ε βάση ορ ισμ έν ε ς α ρχ ές πο υ μ ας είναι α ρχ ι κά ά γνωστ ες - "γνωστές στ η φ ύσ η " - και πο υ ελπίζο υ μ ε ό τι τ ελικά θ α τ«; α να καλ ύψ ο υμ ε.. Ε χοuμε πάντα, επο μ ένω ς, ένα γ νωστι κ ό υπόβαθρο από τ ο οπο ίο ξ ε κ ιν ά με 12. Με αυτό τον τρόπο ανοκαλύστοψμε τις αρχές των πρα γ μάτων στο τέλοτ; τη ο γνωστικής δ ιαδρομήτ. Ο ι α ρχ έ ς είναι, μ 'άλλα λόγια, terminu s ad qu ern και όχ ι term ίnu s a qu o, γ ια να χρησιμοποιήσουμε την ορολο γ ία των μ εσαιωνι κών σχολαστι κών. '000 κ ι αν α υτ ή η προσέγ γιση το υ Αριστο τ έ λη είναι ο υσιο κ ρατ ι κ ή, με τα κ ρ ιτ ήρια του Popper, η δ ι κ ή το υ έχ ει ορ ισμ ένα κο ινό μα ζί τ ης εφ όσο ν, αντ ίθ ε τα από τ ου ς ινστρουμ εντα λιστ ές, αναζητε ί α λ ήθ ειες και μάλιστα σύνθετ ε ς κα ι ενδ ια φ έ ρο υ σ ε ς α λήθειες, που εισχωρούν στο βάθος των προ γμάτων 13. Ο Popper οδηγείται από αυτή του τη σκέψη στο να πάει οκόμη πιο πέρα: όχι μόνον ο επιστήμ ονας πρ έπει να αναζητεί βαθειές και γόνιμες αλήθειες, που νο έχο υν μ εγάλο π εριεχό μενο πληροφόρησης κα ι επο μένως να υπό κ ειν το ι σε μ εγαλ ύτερο κίνδ υνο διάψ ευσή ς του ς (να π εριέχουν πο λλού ς δ υνητικοικ; διαψευσ τές, κατά την έκφρασή το υ), αλλά πρ έπ ε ι να διευ ρύνει τ ον κό σμο τ ων ''α ντ ικε ιμεν ικ ών ( μ η υ πο κ ε ιμ εν ικών) γνώσεων" ή "κόσμο 3", ο ο ποίο ς ε ίν αι προϊόν ε ξέλ ιξη ς κα ι συγκρίσιμ ος μ ε τον οντ ικειμενικό κόσμο των μη πρ οορισμένων (χωρίς π ρόθ εση) αποτελεσμάτων των πρά ξε ών μαο, καθώο και των πράξεων όλων των βιολογικών οργα ν ισμών Η ε ξελικτική επιστημολογία το υ Po pper κοι η ορ ιστ οτελικ ή φ υ σ ιο κρα τία Α υτ ό συν δ έεται μ ε την ύστ ερ η φιλοσοφ ία τη τ επ ισ τή μ ης το υ Popper, δ ηλα δ ή την εξ ε.λ ι κ τι κ ή επιστημολογ ία πο υ ανέπτυξε από το 1972 κ ι έπειτα. Στο σ ημείο α υτό αναφαίνεται μια μ η συνειδητή σ υγγένεια με τον Αριστοτέλη, αν δεχθούμε τ ην ερμηνεία για τον τελευταίο, σύμφωνα με την ο πο ία ο Σταγεψίτης ήταν πρ ιν απόλσ φ υ σιοκρά τ η ς, φο ν ξιονα λιστής κα ι βιολό γοτ. " Ε νας από του ς γνωστό τε ρους φ ιλοσόφους της σύγχρονη ς εποχή ς, ο Π De,vey, υποστήρ ιξε τ η θέση αυτή. Σύμ φωνα μ ε τον Dewey, "σ Αριστοτ έλ η ς ή τα ν πά νω από ό λα ένας φυσιοκράτ ης (naturajist). Το καθόλο υ, σ ύ μφωνα μ' αυτόν, εν ών ετα ι μ ε τ ο ε ίδο ς ( ερεσίεε)... Το ε ίδο ς είναι το α ληθινό σύνολο του οποίου τ α μέρη αποτ ελούνται από τα ιδιαίτερα άτομα, ενώ η όυσ ία είναι η χαρακτη ριστική του ς μορφή". Μέσα σόυτή την πρ οοπτικ ή πρ έπ ει να δει καν είς κα ι να ε ν τάξει τη σκέ ψη κα τ ά τη ν ερ μη νεία το υ αμ ερικανού φιλοσόφου, η ο πο ία ε ίνα ι " αλλη λο υ χία (the correlate ) αυ τ ών τ ων σχ έσεω ν στη φύση. Όπως τα είδ η ξεχωρίζουν κα ι εν ώνοντ αι στ η φύση, έτ σι κ αι στη σκέ ψ η, μέσω τη ς

183 183 κρίση; μοτ; γίνοντσι διακρίσε«; και συνενώσεις. Η απόδειξη παίρνει τη μορφή συλλογισμού διότι ο τελευταίος εκφράζει το σύστημα μέσα από το οποίο τα άτομα εντάσσονται σε ένα είδος, με τη διαμεσολάβηση μιας ουσίας" 15. Γιο τον Αριστοτέλη, η νόηση είναι μια βιολογική διαδικασία, μια φυσική δραστηριότητα. Υπάρχει, επομένως, μια φυσική σχέση ανάμεσα στα ηράνματα και τη σκέψη μαο, εφόσον υπάρχει φυσικός τρόπος με τον οποίο ο νους φτάνει σε αρχές όταν αντιμετωπίζει τα γεγονότα άμεσα. Η δομή του κόσμου είναι φυσιολογικά κατανοητή και η φυσική σύνδεση ανάμεσα στα πράγματα είναι προσιτή στο νου, Ο οποίος την "αφομοιώνει" στην κυριολεξία 1 6. Ο επιστήμονας οφείλει, σύμφωνα με τον Αριστοτέλη, να έχει μια άμεση ε ποπτεία των γεγονότων τα οποία καλείται να εξηγήσει και όχι να είναι κατασκευαστής θεωρητικών εκ των προτέρων σχημάτων και γενικής ισχύος μεθοδολογικών εργαλείων. Στο σημείο αυτό, διαφέρει, βέβαια, ο Αριστοτέληο. όχι μόνο από τον Poppeτ, αλλά και από όλη τη σύγχρονη ρασιοναλιστικήπαράδοση που υποστηρίζει το οντίστροφο. Ωστόσο, και στο σημείο αυτό, η μεθοδολία του Αριστοτέλη συνδέεται άμεσα με τη βιολογική ροπή του. Η επιστημονική γνώση είναι προϊόν του ορώμεν, της αμεσητ; εποπτείας των φαινομένων και τητ; γνώσης τητ; βασικήο τοι«; δομής μέσα από την άμεση αυτή αντίληψη17. Αυτή η βιολογική ροπή στον Αριστοτέλη και η φυσιοκρατία με την οποία συνδέεται έχει πίσω τητ; την εξής κεντρική ιδέα: ότι η φύση έχει ως κύριο ά ξονα τη μεταβολή και η βιολογία καλείται να εξηγήσει την πιο περίπλοκη κ ί νηση των εμβίων όντων που έχουν νου και όπου το νοείν και η γνώση είναι οι πιο ανεπτυγμένες μορφές της κίνησης και της μεταβολήο. Είναι, επομένως, υ ποχρεωμένος ο Αριστοτέλης να συλλάβει με τέτοιο τρόπο την έννοια της μεταβολής, ώστε να κατανοήσει το φαινόμενο της ζωής και της γνώσης. Μια επιστήμη τητ; αλλαγής δεν μπορεί να περιορισθείσε απλά προβλήματα.επί τόπου κίνησητ; (φορότ). αλλό να εξηγήσει το πρόβλημα τητ γένεσης και τητ; αναπαραγωγήςτητ; ζωήο. Αν αυτή η ερμηνεία είναι σωστή, μπορεί να διατυπωθεί η εξής υπόθεση: ότι πρυτανεύει η σκέψη του Αριστοτέλη η ιδέα ότι επειδή η βιολογία μελετάει τουο πιο περίπλοκους τρόηοικ μεταβσλήτ. καμία γενική θεωρία μεταβολής, καμία φυσική θεωρία δεν μπορεί να σχηματισθεί από αρχές που δεν είναι βα -ο σισμένετ; σ'αυτήν. Αυτή η πρωτοκαθεδρία που αποδίδεται στη βιολογία και στη φυσιοκρστική αντίληψη τητ νόηαης, και εηομένωο τητ γνώσης, συμβαδίζει με τη σύγχρονη εξελικτική επιστημολογία 1 8 και που σχετίζεται με την ύστερη φιλοσοφία της επιστήμης του Karl Popper. Η κύρια διαφορά ανάμεσα στην αρχική και στην ύστερη επιστημολογία του τελευταίου συνίσταται στο ότι η συμβατιστική/δεοντολονική πρόταση, όσον αφορά το κριτήριο οροθέτ ησης που αποτελεί τη βάση τηο Λογικής της επιστημονικής ανακάλυψηο, αποκτά με την εξελικτική επιστημολογία του Popper μετά το 1972 μια φυσιοκρατικήεπίρρωση.

184 184 Επιπλέον, ο Popper θεωρεί από εδώ κι έπειτα τ η μελέτη της βιολογίας ως βα σική ηροϋηόθεση για την απόκτηση του κατάλληλου γνωστικού υπόβαθρου για μια ρεαλιστική ευιστημολονία'?, Η εξελικτική επιατημολογία του Popper έχει ένα παράλληλο προβληματισμό με την υπερβατολογική φιλοσοφία του καντ. όπως θα φανεί πιο κάτω, παρά το γεγονός ότι ο καντιανός μπορεί να προβάλλει μια σημαντική ένσταση στ.ον εξελικτικό επιστημολόγο; Πώς μπορεί να ξέρει ο τ ε λε υ τα ί ο ς ποια είναι η φύση του κόσμου και επομένως αν πράγματι κατέχουμε μηχανισμούς μέσω των οποίων γνωρίζουμε Ό,ΤΙ γνωρίζουμε για το περιβάλλον μας; Το μόνο που μπορούμε, ίσως, να ξέρουμε είναι πώς ο κόσμος παρουσιάζεται στο νου ματ, ποια μορφή και ποια θέση κατέχει μέσα στο γνωστικό μας σύστημα. Εμείς οικοδομούμε, ως ένα βαθμό, τα αντικείμενα, σύμφωνα με το ν κατηγοριακό εξo~ πλισμό που διαθέτουμε. Δεν μπορούμε, επομένως, να ξεχωρίσουμε τον πραγματικό κόσμο από τον τρόπο με τον οποίο τον αντιλαμβανόμαστε. Κατά συνέπεια, δεν μπορούμε να μιλάμε για ισομορφίες ανάμεσα στον κόσμο και τ η γνώση. Η εξελικτική επιστημολογία δέχεται την ύπαρξη υποκειμενικών γνωστικών δομών. Προηγούνται κάθε εμπειρίας την οποία και συγκροτούν σε μεγάλο βσ θμό, Με τη διαφορά ότι αυτές είναι εφαρμόσιμεε ατη γνώση των καθημερινών πραγμότων, καθώς και την αντίληψη (p erception)' όχι όμως θεωρητική γνώαrj'ο. Η διάκριση αυτή είναι αναγκαία. Οι μορφές ενόρασής μας (intuition) και οι κατηνορίετ; της εμπειρίας μας, τα βααικά ατοιχεία τ η ς λογικής αυναγωγής, τηα αφαίρεσητ του σχηματισμού κατηγορ ιών, είναι έ μ φ υ τα και οντογενικά a ρτίοτί και συγκροτούν τη "μεσοκοσμική" γνώση μας, όχι όμωτ; τις επιστημονικές θεωρίεο, αύμφωνα με την εξελικτική επιστημολογία. Η αντίληψη δεν μπο ρεί να υπερβεί την αντίληψη, όπως τονίζει ο VoIlmer - "Ρετοερίί οη cannot transcend perception,,21. Αλλά η θεωρητική γνώση μπορεί. Η γνώση των καθημερινών πραγμάτων δ εν μπορεί να διορθώαει τον εαυτό τηο, αλλά η θεωρη τική γνώση μπορεί. 4. Ανάπτ υξη τ η ς γνώαης και βιολογική εξέλιξη Γεννάται το εύλογο ερώτ η μα, τι είναι εκείνο που οδήγησε τον Popper στην υ ιο θ έ τ η ση της εξελικτικής επιατημολογίας; Η αηάντηοη βρίακεται ενμέρει στη φύση τ η ς τελευταίας και ενμέρει στην αφ ετηρία της ποππεριανής επιστημο λογίας που εν τοπίζε ται στη γένεση κάποιου προβλήματος. Ας αρχίσουμε από τ ην ίδ ια την εξελ ικτική επιστημολογία. Ο αυστριακό ς βιολόγο ς και επιατ ημολόγος Franz Wuketits έδειξε ( στο Wuketits 1982) ότι η εξελικτική θεω ρ ία τητ ανάπτυξης της γ ν ώσ η ς είναι σ υνέπεια, και μάλιστα αναγκαία συνέπεια, της εξελικτικής κοσμοθεωρίας που γεννήθηκε πριν από 150 περίπου χρόνια :

185 185 αν δεχθαύμε τ η θεωρία της εξέλιξης, δηλαδή τη θεωρία αύμφωνα με την ο ποία όλα ία έμβια όντα είναι μεταβαλλόμενα, είμαστε υποχρεωμένοι να υιοθετήσουμε μια εξελικτική άποψη για την επιστημολογία και να προσαρμόσουμε τις επιστημονικές δραατηριότητες στο νοητικό πλαίσιο της εξελικτικής θεωρίαο, Από την άλλη μεριά, ο Papper βασίζει, όπως είδαμε, την επιστημολογία του στην αρχή σύμφωνα με την οποία η επ ιστ ή μ η ξεκινάει από προβλήματα. Αυτό όμως είναι χαρακτηριστικό της ίδιας της ζωής: όλα τα έμβια όντα χσρακτηρίζονται από την κοινή δραστηριότητα επίλυσης προβλημάτω ν (problem solving activity). ΣΌυτό διαφέρουν από τ«; μηχανές και τουο ηλεκτρονικούς υπολογιστές, που μπορεί να είναι εργαλεία που επιλύουν προβλήματα, αλλά δεν τ α επιλύουν για τον εαυτό τους : η απαρχή της ζωήτ και η απαρχή προβλημάτων συμπίπτσυν (Popper 1976 σ. 178). Γιαυτό και διαφωνεί με τσν Schrodinger που πιστεύει ότι μπορ εί να αναχθεί η βιολογία σε χημεία: το πρόβλημα του αναγωγισμού (reductionism) (για την ακρίβεια, της αναγωγής της βιολογίας σε φυσική και χημεία) ο Popper το λύνεί προκηρύσσοντας την αδυνατότητά του, εφόσον μόνον έμβια όντα συναντούν - κα τασκευάζουν προβλήματα και όχι τα φuοικο -χημικά φαινόμενα. Ο Popper υποστηρίζει ότι οι βιολογικοί οργανισμοί έχουν δύο τρόπους να επιλύουν τα προβλήματα που τους παρουσιάζονται: ένα γενετικό και παθητικό και ένα επίκτητο και ενεργητικό. Χωρίς να μπούμε στις λεπτομέρειες, μπο ρούμε να πούμε ότι ο δεύτερος εν δ ι αφ έ ρ ε ι τον Pop per περισσότερο και είναι συνυφασμένος με την προσαρμογή και την ε κμά θ η σ η μέσα από τ η ν πείρα, η ο ποία είναι δυνατή σύμφωνα με τον Popp er μόνον αν έχουμ ε να κάνουμε με δραστήριους βιολογικούς μηχανισμούς, που έχουν σκοηούο και προτιμήσεις, οπότε η επίλυση των προβλημάτων τους ακολουθεί το βασικό σχήμα που αν τιστοιχεί στην ανάπτυξη τητ; επιστημονικής γ νώσης που παραθέσαμε αρχικά: Πρόβλημα - δοκιμαστική υπόθεση (θεωρία, προσδοκίσ) - απαλοιφή λ α θών -+ νέσ πρόβ λημα, Η εξελικτική επιστημολογία επ ιτρέπει στον Popper να δει την ίδια τη φι λοσοφία της επιστήμης του - η οποία είναι συνυφασμένη με την ανάπτυξη τ η ς γνώσης - σε ένα ευρύτερο βιολογικό -εξελ ικτικό πλαίσιο, ως ειδική περίπτωση "λογικής της καταστάσεως" (situational Iogic): η διαδικασία φυσικής επιλογής στη βιολογική εξέ λιξη αποτελεί μια λο γική τη; κατάστασης και η κατανόηση της λογικής αυτής σημα ίνει ό τι έχει κατανοήσει κ ανείς τι ς συνθή κες' ζωής μέσα στις οποίες γεννήθηκε αυτή η κατάσταση. Η ενέργεια του έμ βιου είναι λογική, εφόσον δρα σύμφωνα μ ε τ«; δυνατ ότητες κα τανόηση ς τ ης κατάστασης στην οπ οία βρίσκε ται, Επομένως, αυτό που ισχύει στη λογική, ό πως λέει σ Ρορρ οτ, ισχύει και στην ψ υχ ολογία (τ ο υ ε μβίου όν τ οο) ( Poppcr 1972 σ, 6), Και ενώ στην αρχική φόση των επιστημολογ ικών τ συ προβλημα τισμών θεωρεί την επαγωγή λογικά αδύνατη, αλλά ψυχο Λογικά αναγνω ρίζ ει τ η δυνατότητα σχηματισμού επαγωγικής ακέψης, με τη γένεσ η τη ς εξελ ικτι κής

186 186 επιστημολογίας κηρύσσει την αδuνατότητα και των δύο: εκείνο που δεν ισχύει στη λογική.δεν ισχύει και στην ψυχολογία(ρορρer 1976 σ. 169)22. Αυτή η φυσιοκρατική επισ τημολογία υπηρετεί μια δεοντολογία στον Ρορper: δεν συναντάται το ον και το δέον σε μια ενότητα. Οι αριστοτελικές ρίζες αυτής της σύνθεσης που ο Popper πέτυχε, με επίκεντρο τις βιολογικές καταβολές τ η ς γνώσης και της μάθησης είνοι φανερέσ. Το επίτευγμσ είναι μεγάλο και κοινό στους δύο φιλοσόφους. Αλλά είναι γεγονός ότι ο συγγραφέας της Logik der Forschung δεν αναγνώρισε μέχρι στιγμήι; τη συγγένεια που έχει με τον Αριστοτέλη η ύστερη επιστημολογία του και ακόμα λιγότερο άλλα κοινά του σημεία με τον Σταγειρίτη. Εδώ αξίζει να σημειωθεί ένα τ ελευταίο σημείο, στο οποίο συναντάται η σκέψη του Αριστοτέλη με αυτήν του Ρορρετ και αυτό είναι η κοινή τους ιδιότητα ως ανήκοντες στη μεγάλη φιλοσοφική παράδοση των κατεξοχήν φιλοσόφων, όπου η.φιλοσοφία είναι μια μορφή γνώσης που αναπτύσσεται παράλληλα με την επιστήμη και όχι απλή προέκταση της φιλολογίας και τηα γραμματικήο, Το πνεύμα του Popper και τ ο υ Αριστοτέλη παραμένει αυτό που εκφράζει ο ιταλός φιλόσοφος Pico della Mirandola ( ) σε ένα του γράμμα προς το φίλο του Ermolao Barbaro, που πρέσβευε αντιθέτως την τιρωτοκσθεδρία της "νραμματικήο", δηλαδή της φιλολογίαο, ' σε αντίθεση με τη φιλοσοφία και την επιστήμη : "'Εχουμε γίνει διάσημοι, ω Ερμόλαε... όχι στις σχολές των γραμματικών και των φιλολόγων, αλλά μέσα στη φιλοσοφική σναζήτηση, τη συνανα στροφή με το υ ς επιστήμονες, όπου δεν συζητούνται θέματα όπως η μητέρα της Ανδρομάχης και τα παιδιά τηο Νιάβη ς... αλλcι τη λογική των θείων και ανθρωπίνων πραγμάτων" 23. Ο Pico υποστηρίζει ότι εκείνο, που προέχει είναι να ανοιχτεί διάπλατα η θύ ρα της αλήθειας και αυτή είναι η επαγγελία των πραγματικών φιλοσόφων. Αυτή όμως η επαγγελία προαπαιτεί ένα ορισμένο γνωστικό ήθος-που δίνει την προτεραιότητα στην ετυμηγορία της εμπειρίας. Τόσο ο Popper, όσο και ο Αριστοτέλης, σε αντίθεση με πο λλούς άλλους φιλασόφους, συγχρόνους τ ο υ ς και μη, συμμερίζονται αυτό το ήθος : ένα ήθος χωρίς το οποίο δεν μπορεί να υπάρξει επιστήμη, α λλά ούτε και σοβαρή φιλοσοφία.

187 Σ ΗΜ Ε ΙΩΣ ΕΙΣ 1. Τ ο β ιβλ ίο α υτό δη μο σιεύθ η κε στα αγγ λι κ ά (The Open Societ y a ηd its Ξ ο ε mies) το Γράφτ η κε κατά την περίοδο , σε εποχή πο υ ο Karl Popper βρ ισκότα ν στη Νέα Ζη λανδία, απομακρ υσ μένος από το θέα τρο του πο λέμου κα ι ζητούσε να συμβάλλει μ ε τον τρόπο του στον πόλεμο κατ ά το υ ολοκληρωτισμού που απειλούσε τη ν ανθρωπ ότ ητα υπό τ η μ ο ρ φή το υ χ ιτλερισμ ού. Το ογ κ ώδες αυ τό κείμενο ν ρ όφ τ η κτ υπό μεγάλη πίεση χρόνου και χωρίς τ η βοήθεια ορ ισμένω ν ανα γκα ίων πη γών, πράγ μα πο υ ε ξη γ ε ί πολλές από τις παραλ ε ίψ ε ις σ ι οποίες συμ πλη ρ ώνο ντα ι - ενμέ ρει - στις κοπιώδεις υπο ση μ ε ι ώσ ε ις στο τ έλο ς το υ βιβλίο υ. Στα ελληνικά υπάρχε ι οπό τ ο 1982 μια πολύ καλ ή ελλ ηνι κή μετάφροσ η της Ε ι ρ ή ν ης Πα παδά κ η στ«; εκδόσε ις Δωδώνη σε δύο τ ό μο υ ς. 2. Β λ. Karl R. Ρορρ οι: The Ορ ετι Society and its Enemies (1946) τ. Ι, ο. 2Β κ.ε. κοι The Ρον ΟΓΙ Υ of Historicism (19 57) ο Το βιβλίο α υτό δημοσιεύθηκε για π ρ ώτ η φορά στ η Β ιένν η το 1934 μ ε τίτλο Logik der Vorschung: Ζυτ Erkennitnistheori e der rnod ern en Natu rwissenschaft, Sp rί nger Velrag. Το 1959 το ίδιο β ιβλίο κ υ κλοφό ρ ησε σε α γγλ ι κή μετάφροοη α π ό τ ον ίδιο τ ον σ υ γ γραφ έα, μ ε πολλές πρ οσθ ήκες και δ ιορθ ώσ εις υ πό τ ον τ ίτ λο The Logic of S c i en t i fί c Discover y. που θεω ρ ε ίτα ι ό τι ε ίναι κα ι η τ ελική μο ρ φ ή τ ο υ έργου α υτού. Το Postscript σ'σψτό του τ ο έργο κυκλοφόρησ ε σε τρεις τόμους το , σ υ μπ ληρώνο ντα ς το έρ γο αυτ ό πο υ αριθμε ί συν ο λ ικά περί τις 1300 σε λί δε ς. 4. Όπω ς ε ίνα ι γνωστό, σύ μφωνα με τους λογι κούς θ ετικιστές (Carnap, Schlick, Neurat h κ. ό. ) το κρι τήριο επ ιστη μονικότητας ε στ ιά ζε τα ι σrη ν επαληθευσιμότητα των επ ιστ ημ ον ικ ών προ τάσ εων - σε αντίθ εση μ ε τκ; " μετ αφυ σ ι κ ές" προ τάσ εις, π ο υ δεν είναι επαλ ηθεύσιμες κ αι στ ερο ύντ αι "νοήμστοι;". Ο Popper σ ντ ιστ ρ έφ ει το κρ ι τ ή ρ ιο α υ τό τη ς επαλ η θ ε υ σ ιμότη τα ς, πρ ο τάσσοντας ε κείνο τη ς δ ιαψευ σ ιμότητας τ ων επιστημ ονικών προ τάσε ων. Ο λόγο ς γ ι 'αυτ ό βρ ίσκ εται στη ν ανάγ κη ελέγ χου των επιστημονικών υποθέσεω ν. Και η ελεγξιμότητά τους - στην α νάγκη της ο ποίας συμφωνο ύν ο ι λογι κοί θετικιστές με τον Popper - ε ίνα ι σ υ ν υ φα σ μ έν η με τη διαψευσιμ ότητα και όχ ι με την επα ληθε υσιμ ότητα. Η επαλήθευση μια ς επιστημονική ς π ρ ό τ α σ η ς χ ρ ε ιά ζ ε τ α ι άπειρ ες πσρστηρήοε ι τ (εκ τός και α ν ν ο μ ιμο π ο ι η θ ε ί η ε ηογωγ ι κ ή μ έθοδο ς, πράγ μα πο υ α πο ρ ρίπ τεται από τον Ρο ρρε η.ενώ η διάψ ευσ η μόνο μια παρα τ ή ρ η σ η πο υ να ανα ιρ ε ί τ η ν υπ όθεση. Τ ο κρ ιτήρ ιο ο ροθέτη οητ; τ η ς επισ τη μο νι κ ή ς γνώσης κα τά τον Popper είνα ι, επο μ ένως, η διαψ ευσιμ ό τ ητα τω ν επιστη μονικών προτάσεων. Η ασ υ μμ ετρ ία μ εταξύ επαλήθευσ η ς κα ι δ ιά ψ ευση ς, φα ίνεται από τ η λ ειτ ο υ ργ ία ενός ο ρ ισ μ ένο υ τρόπου λογ ικής παραγωγής(dedu ctίοn)γνωστο ύ ως modustoiiens,a v από μ ια πρόταση Α μπο ρ ε ί κανε ίσνα συναγάγε ι τη Β και η Βείνα ι λα ν θασ μέ ν η, τ ό τ ε μπορούμε να συμπεράνουμ ε ό τι και η Α θα είναι λανθασ μ ένη. Αντίθε τα, αν η Β είνα ι ορθ ή, τ ότ ε δ ε ν μπορούμ ε να συνα γάγουμ ε τ ίποτα πά νω στο s ιa ιus τη ς Α. Α υ τ ή η α σ υ μμετ ρία έχ ε ι ι διαίτερη σ η μ α σία στη ν πειραματι κ ή μ έθ οδο,

188 188 μέσω τ ης οπο ίας δ εν επαληθε ύοντα ι θεωρ ίες, αλλά (στην καλύτερη περίπτωσ η) μπορεί να α ναιρ εθεί μ ια θεωρία ή να παρασχεθε ί μαρτ υρία για την απόρριψη μια ς μεταξύ δ ύο α ντα γω ν ιζ ο μ ένων μεταξύ τ ο υς θεωρ ιών. 5. Popper (19 59 ) σ. 37. Ο Popper δεν ισχυρίζεται ότι έτσ ι λειτουργεί ο ψ μχο λογ ι κός μηχανισ μός του επιστήμονα ή αυτο ί οι κοινωνικοί κανόνες ισχ ύουν στ ην κο ινότ ητα τω ν επ ιστ η μόνω ν ή, ακό μα, αυτά δε ίχνε ι η ιστορ ία τη ς επ ιστη μον ική ς ανακάλυ ψης, αλλά ότι η λογ ικ ή τ η ς επ ιστ η μο ν ι κ ή ς μεθόδου ε ίνα ι α υτή κα ι εηομένως προ τείνει έναν σ υ μβα τι κό κανόνα που δ ιεu κολίνε ι κ αι νο μ ιμοπο ιε ί την ισχ ύ ο υ τής της δια δι κ ασία ς. 6. Pop per (1945 ) τόμο 2 σ. 14. Π ερι έργως ο Po pper δ εν ασκ εί κριτική στον Αριστ οτ έ λ η γ ια ίον ε παγωγ ισ μό του. 7. Popper (1963) σ _ 8. W. Wieland: "Aristo tle's Physics and th e Problem of I nq u ίry into Principles", Ι». Richard Sorapji, Jonathan Barnes ε ι alii {αί. ), 1975, τ όμ ο 1, σ Β λ _ Popper (1963) σ. 112, Β (1972). σ. 34, Αρ. Φυ σι κά 184a Κ.ε. " Ε κ των γνωριμωτέρων ημίν η οδός κα ι σαφεστέρων επί τ α οαφέστε ρο τη φύσει κα ι ννωρψώττρα". 11. Σ το ίδια : ''Ου γαρ ταύτα ημίν γνώρ ιμα και απλώς ". 12. Η ίδια ιδέα εμφανίζεται κα ι στα Ανα λ υ τι κά Ύστερα 71a Papper (1972) σ. 55 κ. ε. 14. Popper (1972) σ , Β, _ 15. Dewey (1935 ) Τ. 9, σ Β λ. κα ι RandaU (1 960 ) σ. 51. Τη γνώμ η α υτή το υ Dewey συμ μερίζονται οι Randall κα ι Wieland. 16_ R aη d all,σ Η σ ύνδεσ η α υ τ ή της όρασ η ς μ ε τ η γνώση και τ ην κα τα νό η σ η υπάρχ ει σε πολλά σημ εία του αριστοτελικού έργου. Β λ. ιδιαίτερα Περ ί Ψυ χή ς 412b 19 24, αλ λά και σε άλλο ' χω ρ ία, ό ιιωτ; Τοπ ι κά 114a 19, Περ ί γενέσεως και φθο ράς 329b 14, Π ο λιτικ ό 1340a 31, Π ρ οτρ εατ ι κό τ; 872, Β73. 1Β. Β λ. κυρίως Bunge (1976), Camp beii (1 974 ), Mayr (1 976), Μυ ηε ( Ι 985), Wuk e Ι ί l s (1983 ). 19. Ο W.W. Bartley Π Ι διηγείτα ι ότι σε μια συνάντηση πριν από λίγα χρόν ια στο SchJoss Κω η ο εη; έξω από τη Φραγκφούρ τη, ανάμεσα σε ορισμ ένους κορυφαίους φ ιλοσόφους κα ι επιστήμονες. μ εταξύ των οποίω ν ήσαν, πλην του Popper, κα ι οι ν ο μπελίσ τε ς Peter Medawar (βιολογία ) και John Wheeler ίφ υσική), ο τελε υτα ίος έ κανε μια εντυπωσιακή ε ισήγησ η που π α ρ ο υ σ ία ζ ε τ η δ ική τ ο υ άποψ η γ ια τ ην κβαν τομηχαν ική. Ο Popp er το υ απήντησε μ ε μια φράση : " Η άποψή σας δια ψεύδεται από τ η β ιολο γία". Στ η δρσμα τική ε κ ε ίν η στ ιγ μ ή επακο λο ύθησε σιωπή και στη συ ν έχ ε ια το μ ο να δι κό χειρο κρό τ ημα του Meda war πο υ προέδρευε, τον οπο ίο σκολού θησαν έπειτα κ αι οι υπόλο ιπο ι. Το νόη μ α αυ τ ής τ η ς παρέμβασης δ εν ήτα ν ότι τα γεγονότα που παρ έ θ ε τ ε ο μεγάλ ο ς αμε ρ ικανός φ υσικ ό ο αντέφασκαν με τη βιο λ ο γική θ ε ωρ ί α, αλλά ό τι η ε ξ ήγ η σ ή τ ο υ ς α πέλ η γ ε σε μια γ ενικ ότερη θεωρία τη ς δο μ ής το υ κ όσμ ο υ - κα ι τ η ; γνώση ς το υ - π ου ήταν α σ υ μβ ί β αστη με τη σύγ χ ρ ον η β ιολογία. Τ ο επ εισόδιο δε ί χ νει, αν μ η τι άλλο, τ ην αντ ιστροφή στις ιι ρ οτε ρσι ότητες μ ετα ξ ύ φυσικ ής κα ι βιολογίας που δίνει ο Po pp er στην ύστερ η επιστημολογία

189 189 του. Βλ. Bartley (19Β21, σ Vol1mer (1982) σ Στο ίδιο σ Έτσι στο πρώτο του δημοσιευμένο έργο, πριν από το Logik der Forschung, που είναι το Die Beiden Grundprobleme der Erkenntnistheorie ( ) σ. 19, δια χωρίζει την ψυχολογική δυνατότητα από τη λογική αδuνατότητα της επαγωγής. Αντίθετα, στο Popper (1972) σ. 6, καταλήγει σrη γενναιότερη υπόθεση ότι εκείνο που είναι λογικά ανίσχυρο είναι και ψυχολογικά αδύνατο, εννοώντας βέβαιο, ότι μέσα σε μια λογική της κατάστασης το υποκείμενο δρα λογικά στο βαθμό που είναι σε θ έση να σταθμίσει την κατάσταση στην οποία βρίσκεται. Το σημείο αυτό αναπτύσσεται και επεκτείνεται στη σημαντική μελέτη της ποππεριaνής εηιστημολο γίας τη; πρώτης π εριόδο υ που έκανε προσφάτως ο Arne Friernuth Pet ersen (1984, σ ). 23. Γράμμα της 30ής Σεπτεμβρίου Αναφέρεται από τον Guido de Ruggiero (1930) σ. 12.

190 ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ 1. Αριστοτέλης: 'Εργσ, Bibliotheca OxonIensIs, W.D.Ross (εηιμ.) ΑριστοτέληφΕρνα, Loeb Classical Library 1933, Λονδίνο, Heinemann. 3. Αριστοτέλης: J. Barnes (εηιμ.) The Complet e Works of Aristotle. Th e Revised Oxford Transiation, Prίnceton University Press, Princeton, 1984, 2 τό μοι. 4. William Bartley ΠΙ (1982): "The Challenge of Evolutionary Epistemology". Proceedίngs of the Eleventh International Conference ση the υηίιυ of the Sciences, November 1982, Philadelphia, Pennsylvania, σ Marlo Bunge (1976): "Πιε Mind-Body PΤoblem in an EvolutIonary Perspective". Ciba Foundation Series, σ Donald Τ. Campbell (1974): "Ενοίιιτίοη EpIstemology", στο Ρ.Α. Schillp (εηιμ] The Philosophy of Kar! Popper (1974) σ John Dewey (1935): "LogIc''. Αρθρο στην Encyclopedia of the Soclal Sciences, 1935, ΙΧ. σ Τμήμα του αναδημοσιεύεται στο John Η. Randall (1960), σ Ernest Mayr (Ι 976): Ενοίιιτίοτι and the Diversity of Life. Cambridge, Harvard University Press. 9. Peter Munz (1985): "DNA, FaIsification, and Dogmatism: Continuities and Dlscontlnultles in Popper's Evolutionism". Ιη ETC., 42, σ Arne F. Petersen (1984): "Πιε Role of Problems and PΤoblem Solving in Popper's Early Work οη Psychology". Philosphy of Social Sciences 14, σ Karl Popper (1934): Logik der Forschung: Zur Erkenntnistheorie der πιοdernen Naturwissenschaft, Springer Ver]ag. 12. Karl Popper (1945): The Open Society and its Enemies, 2 τόμοι, Λονδίνο, Routledge and Kegan Paul, 5η αναθεωρημένη έκδοση 1966, Princeton Karl Popper (1957): Πιο Poverty of Historicisrn, Λονδίνο, Routledge and Kegan Paul Karl Popper (1959): The Logic of Scientific Discovery. Μετάφραση από τον συγγραφέα του (1934) με προσθήκες και διορθώσεις. Λονδίνο, Ηιιτchinson. 15. Karl Popper (1963): Conjectures and Refutations, Λονδίνο, Routledge and Kegan Paul. 16. Karl Popper (1972): Objectiv e Knowledge: Απ Evolutionary Approach, Οξφόρδη, Clarendon Press. 17. Karl Popper (19 74): Ρ.Α. Schilpp (επιμ.1 Πι ο philosophy of Karl Ρφρρσ,

191 191 Οροπ Courl, La Salle, lllinois, K.R.Popper: "Replies 10 rny Crilics" σ Karl Popper (1976): Unended Quest - Απ Inlellectual Biography, Λονδίνο, Fonlana-Collins. 19. Karl Popper (1980/82): Η σνοιχτή κοινωνία και οι εχθροί της. Ελληνική μετάφραση του (1945) ααό την Ειρήνη Πσπαδάκη, Αθήνα-Ιωόννινα, Δωδώνη, Τόμο 1, 1980, τάμ. 2, Karl Ρορρω- (1982/83): Ροειεοτίρι 10 Ihe Logic of Scienlific Discovery (W. W. Bartley ΠΙ επιμ.). Hutchinson, Λονδίνο και Rowman and LittIefί eld, Τοtowa, New Jersey, τόμο 1, Realism and the Aim of Science, τόμ. 2, The ο pen Universe, τόμ ο 3, Quantum Theory and th e Schism ίn Ρίι γείο ε. 21. J.H. Randall (1960): ArislotIe, Νεσ Υόρκη, Colurnbίa. 22. Guido de Ruggiero (l930):rinascimento.riforma econtroriforma, Bar, Laterza. 23. R. Sorapji, J. Barnes el alli (eds.) (19 75): Arlicles οπ Aristolle, Λονδίνο, Duckworth, 4 τόμοι. 24. Gerhard Vollrner (1982): "Οη Supposed Cίrcularilies Ιη an Ernpίrically Ο. riented Episternology", Ιn Proceedings of the Eleventh InternationaI Conference ση the Unity of the Sciences, Novernber 1982, PhiHldeIphia, Ρεηnsylvania, σ Franz Μ. Wuketits (1982): "EpistemoIogy, Objectiv e KnowIedge and Rationality: The EvoIutionary Approach.ίn Man's Search for Himself", 10 Proceed.ίngs of the Eleventh lnternationa1 Conference ΟΠ the Unity of the Sciences, November 1982, Philadelphia, Pennsylvania, σ Franz Μ. Wuket its (1983): Concepts and Approaches ίη Evolutionary Epistemo1ogy. Towards an EvoIutionarey Theory of Knowledge. D. ReideI, Dordrecht- Boston.

192

193 ΓΕ Ω ΡΓΙ Ο Υ Κ Α Ρ Α Γ Ι Α Ν Ν Η Η ΕΝΝΟΙΑ ΤΗΣ "Α ΝΑ Γ Κ Η Σ" ΣΤΗ Φ ΙΛΟ ΣΟ Φ Ι Α ΤΟ Υ Α Ρ Ι ΣΤΟΤ ΕΛΟ Υ Σ Η Ανάγ κ η "ή το αναγκα ίον " στη ν Αριστοτ ελ ικ ή φιλοσοφ ία ε ίνα ι έwοια ηρωταρχ ικήο σημα σ ίας γ ια την κα τανόηση τη ς φ ύσε ως του όν το ς. Το "ανσν καίον? ' προσδ ιορ ίζ ετ αι ως τ ο στοιχ εία εκ ε ίνο χωρ ί ς τ ο οπο ίο είνα ι αδύνατη η ύπαρξη κα ι η ζω ή ' Π. χ., ένα ζώα για να ζήσ η χρ ε ιά ζετα ι τ ην α ναπνοή κα ι την τροφ ή και χωρ ίς αυ τέ ς τις δύο προϋπο θέσ εις δεν ζη. Ε άν ήτο δυνα τάν ή ενδεχάμενο ν το αντ ίθετον, δη λ. η ζωή χωρί ς α ναπνοή ή τρο φ ή, τότε δ εν θ α υπ ήρ χ ε η "ανάγκη " ή το "ανσνκα ίον". Αλλά κάθε αλλο παρά συμβαίνει κάτι τέτο ιο. Η "α νάγ κη" υ φ ίστα τ αι κα ι είνο ι τ όσ ο αδύνατον να αγνοήση κανείς τις απα ιτ ήσε ις της ή α κ όμ η να προσπαθήση να τις κα τανι κ ήσ η, Δ ιό τού το ο Αριστο τέλ ης τ η ν χα ρα κτ η ρ ί ζ ε ι "α μετ ό ηειστο ν ". «Κα ί δοκ εί ή άνά γκη άμετάπειστόν τι είναυ/. Δ η λ. η "ανάγκ η " δεν είναι δυνατόν να μετα πεισθή να συμ περιφερθ ή κατ ' άλλο ν τρ όπ ον. Μόνον ένας παν τοδύναμος Θεό ς θα μπ ο ρούσε να μετ απ είση την "ανάνκην " να μ εταβλ η θ ή από α πόλ υτη σνα ν... σιότη τσ σε ενδεχ ο μεν ικό τη τα. Αλλ Όυτ ός ο Θεάς δ εν υπάρχε ι στην Α ριστο τ ελ ι κ ή φιλοσοφ ία.«τό γάρ ά να γκαίον ούκ εν δεχόμενον» ) και ε νδ εχό μ ε νον είνα ι α υτ ό, το οπο ίο ν δύναται να υ πά ρχ ει ή να μην ' ψηόρχη- και ενδεχ ό μενα στοιχεία μέσα στην πλήρη έννο ια το υ όντος είναι τα λ εγά μ ενσ σπά τον Αριστο τέλη ''ουμβεβηκάτα''. «"Α παν γάρ ή ουτω ς ύ πάρχε ι ή κατά σ υμβεβηκ ό ς, τά δέ σ υμβεβη κ ό τα ο ύκ ά ν α γ κ α ίαι, '. Κα ι ''ου μβεβη κά ς '' δε λ έγ ετα ι, επ εξη γ ε ί π ερα ιτέρω ο Αρ ισ το τ έλ η σ, Ο. τι ύ πάρχει <φέν nvi»fj αλλά όχ ι ως στοιχε ίον τ ης α νάγκ ης αλλά πά ντα ω ς ενδεχό μενον, Το ενδ εχόμεν ον όμ ω ς δε ν μπορεί να απο τελ έση θ ε μέλιο ν γ ια τ η λο γικ ή έρευνα τ η ς πραγματικότ ητας, διότι α κριβώς πάνω στο ενδεχό μενο ν δ εν υπά ρ χε ι τίπο τ ε το σταθερό κα ι α σφσ λές γ ια την έναρξ η και τη ν οικοδ ό μ ησ η τη ς λο γ ι κ ή ς λ ε ιτο υργί ας. «το υ δέ εξ άνά γκης μή ύπάρχ ει ν ο ύκ έσ ται σ υλ λ ογισμό ς» ή αλλού «ωσ τε ούκ ον ε ίη τού ένδέχε σ θαι συλλογισμό ς». Σ υ νεπώ ς το α να γ κα ίον ή «ή άνάγκη» είνα ι η α ρχ ή κ αι η β ά ση τ ο υ συ λλ ον ι ζεσθ α ι, διά τ ο ύ το κα ι πάσα αποδ εικτι κή γνώσ η τελικώ ο σύγκειτ α ι ε ξ σ ναγ - : καίων α ρχ ών, Δ ιά τούτο κα ι η επιστήμη σ τηρίζεται στ η ν ύπαρξη τη; "σ νό ν κη ο " και τη ν κατανό η ση τ ης εννοίας τ η ς "ανό νκητ; ". «Τό δ ' έπ ισ τητό ν κa ί έπ ιστήμη διαφ έ -

194 194 ρουσι τού δοξαστο ύ καί δαξης, δη ή μέν έ π ιστήμη καθαλου καί δι ' αναγκαίων τα δ' αναγκαίον ο ύκ έ νδέχε τα ι Ιίλλως έχ ει ν,,6. Και τούτο ακ ριβ ώς είναι το θ εμ έλ ιο ν της επιστημονικής σ κέψεω ς, δ ηλ. «τό μή έ νδέχ εσθαι άλ λως έχε ι ν». Δ ι ότι η πιθ ανότητα, α υτ ό τα "α ναγ κ αίο ν " να μετα πεισθ ή κ αι να α ποβ ή ενδεχόμενον θα κατέστρεφε την σταθερότη τα το υ όντος, θ α μ ετέβαλ ε το παν σ ε χ ώρο πλήρο υς οπροσδ ιοριστ ίας, κα ι συνε π ώς θα εδυσχέραινε τη δ υνατότητα λογ ι κ ής ερμη νεία ς της πραγματικ ότητας. Δι ότι, μαζί μ ε την απουσία το υ "ανα γκαίου" θα έλ ειπε επίσης και το " καθ ό λου", δηλ. ο ι καθολ ικές έννοιες, δ ιότι το "καθόλου" είναι αυτό π ο υ μ ε άλλο όνομα αποκα λείται " αναγκα ίον" και όπω ς δεν υπάρχ ε ι συλλογισμός χω ρίς το "ανσ ν καίον" ή την "ανάγκ η ν ", παρ ομ οίω ς δ ε ν υπάρ χει συλλογισμό ς χω ρί ς την έννσ ισ το υ " κα θ όλο υ ". «Μή είνα ι σ υλλ ο γίζεσθαι μηδέ ν ά νε υ τού καθαλοω> ~. Επί τα υ "κ α θόλου" λ οιπόν κα ι τω ν ''ανα γ κ α ίων'' θε μελ ιών ε τ αι η ε π ιστήμ η, ως «ύπόλ ηψις τού όν τος dμετά πειστος ύπό λ6γοω).' Και το ύτο. όπακ παρατ η ρεί πάλιν σε άλλο σημείο ο Αριστοτ έλη ς, <<τα γάρ κα θαλ ο υ δε ίκ ν υ ται διά τού καθόλ ου»9. Π ερα ιτ έρω, τ ο «κα θό λ ο υ» και τ ο «ά ν αγκ α ίο ν» ε ίνα ι επίση ς ο, τι μέσ α στ η ν Αριστοτ ε λική φιλοσοφία λέγετα ι "ο υσ ία" ή "δευ τέρα ουσία " κα τ Ό ντιδ ιαστο λήν προς την πρώτην «ο υ σία ν ή τήν ύπ6 στα σιv». Η "δε υ τ έρα ου σία " είνα ι πόλιν ο υτό πο υ οπό τον Αριστοτ έλη απο κα λ είτα ι " το Η ην είν αι". Κοι συνεπώς τα ύτα πάντα τα ανωτέρω: "ανα νκα ίον ", " κ αθόλ ο υ ", "δευτ έρα ουσία ", «τό τί ήν ε Τνα ω στα πλαίσια τη ς σκέψ εως του Αριστοτέλους ε ίνα ι έννοιε ς τ α υ τό σ η μες από άποψη κα ι μ ορφή ς κα ι π εριε χομένο υ, κοι ε ίνα ι όλ ες συ τ ές ο ι έ ννο ιες τα θ ε μέλ ια τ ης λογ ι κής ερ μ η νε ίας το υ ό ντο ς. Αντιστρόφωο, εάν δεν υ π ή ρχ ε το "ανανκα ίον " ΚΟ Ι τα " κα θόλο υ" κ.λ.π., όπως ήδη είπαμ ε, δεν θ α λειτο υργ ούσε η λο γ ι κ ή κα ι δ εν θα ήταν δυνα τοί ο πο ιο ιδ ήπο τ ε σ υλλο γισ μο ί. «-Α νευ γάρ τού καθόλου ουκ έστα ι σ υλ λ ογισμό ς» 10. και ((φανερόν δ τι άμφ ο τέρων τών προτάσεω ν κατά τό έ νδέχεσθα ι τιθεμένων ούδ είς γίγ νεται σ υλ λο γισμαςι;". Πε ραιτ έρω η "ανά γ κη " κ αι το "σνσνκσίον" ανήκουν στ ην ύλη και δε ν ε υρίσ κονται ε κ τό ς τ η ς ύλ ης «Έν γάρ r1j ϋλ π τό ά να γκαίον» 12, και βέβ αια μ έσα στα πλα ίσ ιο τ η ς Αρισ τοτ ε λ ικ ή ς σκ έψεως αν ήκουν ε κ ε ί, δηλ. στη ν ύλ η, κ αι τα "καθ όλου" και " η δε υτέρα ουσία" και «τό τί ήν ε ίνα ι» κ αι ο. τι ο Πλάτων ωνόμασε " ιδ έα ν ", Δε ν βρίσκονται δηλ. σε κάποιο χώρο ε κ τ ό ς τ η ς ύλ ης. Ο ((Τόπ ος τώ ν ε ίδών»~ κατά τα ν Αρ ιστο τ έλη, ε ίνα ι εν τ ό ς τη ς ύλης. Εντό ς τ ης μ ορφοηοι η μένη ς ύ λης, τη ς κατά Π λωτίνο β- ύλ ης. Και η βάση των συσχετισμών πο υ υ πάρχου ν μεταξύ τω ν διαφόρων αυτών εννο ι ών και που οδηγούν τελικώ ς στην τα ύ τισή του ς είν αι η έννο ια τη ς ανάγ κ ης 13. Με τις παραπά νω έwοιε ς σχη ματ ίζ ε τ αι κα ι ο ορ ισ μός τ ω ν άλλων εwο ι ών, ο οποίος «όρ ισμ ός~ κατά τό ν Άρ ιστoτέ λ η~ έστί λόγος ό τό τί ήν είναι σημ αί-

195 195 να/ν» 14. Τοιουτοτρόπως λοιπόν η «άνάγκη» είναι η αρχι κή πηγή από την οποία ΚΟ θίστανται κατόπ ιν δυνατή και η έννοια τ ο υ καθόλου και ο ι λοιπές έwοιες. Ε ίνα ι συνεπώς η "ανάγκη", όπως περιγράφεται από τον Αριστοτέλη και ό ~ πως διαπιστώνεται από τον Παρμενίδη, το θεμέλιο της επ ιστήμης. Τ ο αντίθετο δεν θα επέτρεπε τη θεμελίωση της επιστημον ικής ερ μηνείατ του όν τος, όπως α κριβώς συνέβη εκεί όπου το θαύμα ως έκφραση της παντο δυναμίας του Θεού και ασφαλώς η ενδεχομενικότητα τ ο υ κόσμου, η Contigentia Mundi κυρ ιαρχούσαν, δηλ. στους έξω από την Ελ λάδα πνευματικούς χώρους του αρχαίου κόσμου. Αντιθέτωτ, εκεί όπου η "ανάγκη" ανεννωρίζετο ωτ; θεμελιώδης μεταφυσι κή δύνα μη, μέσα, δηλονότι, στην μυθολογία και την φ ιλοσοφία των Ελλήνων εκεί γεννήθηκε η επιστήμη. Αυτή την αλήθεια ερμηνε ύε ι ο Αριστοτέληο με τισ επισημάνσεις που πραγμα τοποιεί πά νω στην έννοια αυ τή, στην οπο ία στ ηρίζεται η αιτιοκρατική ερμη νεία της φύσεως. Η ανάγκη ως «άμετάπειστόν Τ1»~ παρέχει βεβσ ιότητετ; ως προς την συμπεριφορόν της, η ενδεχο μεν ικότητα αποκλείεται, αλλά ταυτό χρονα αποκλείετα ι και η ελπίδα και η ελευθερία υπό πάσαν έννoιaν εκεί όπου ισχύει η ανάγκη. Η ανάγκη που αποδιώχνε ι την ελπίδα, δ ιώχνει επίσης και την αγωνία, και ε ιδικώτερα την υπαρξια κή αγωνία, όπως την περιέγραψε ο Kierkegaard. Ο Στανιρίτηο φιλόαοφος με την διάκριση όμως, που χρησιμο ποιεί, θέλε ι να μετριάσει την ισχύ της ανάγκης, διό τούτο ηροφανώο λέγει «δοκεί άμετάπειστόν τι είναι». Το ρήμα δοκεί =: φαίνετσι Κ.λ.Π. σημαίνει κάποια έλλειψη βεβαιότητσο προς τ η ν απόλυτη ισχύ τηο ανάγκης. Η πρόταση διαφέρει β έ βα ια από την Π λ ατ ω ν ι κ ή άποψη στον διάλογο " Τίμαιος", όπου ο Πλάτων χαρακτηρίζει την "ανάγκην" πλανωμένην αιτίσν'". Και εδώ ο Αρι στοτέλης δεν συμφωνεί με τον Πλάτωνα' αντιθέτως, συμφωνεί περισσότερο με ων Π αρ μ εν ίδ η, ο οποίος χαρακτηρ ίζει την ανάγκην "κ ρσ τερόν", αλλά πσράλληλα (ο Αριστοτέλη τ) μειώνει με ήπια διατύπωση την άλλως μεγάλη ισχύ της "ανάγκης". Ε πιπλ έον, η "ισχύτ; τ η ς ανάνκ ητ;" δεν επεκτείνεται βέβαια στο χώρο τ ω ν συμβεβηκότων, κατά τον Αριστοτέλη, διό τι ταύτα χαρακτηρίζονται σαφώς από τ ην ενδεχομεν ικότητα. Στην περιοχή αυτή, περιοχή ενδοχομένων εκβά σεων είνα ι δυνατή η ελπίδα. Στην περίπτωση αυτή μπορεί να ισχύη η πίστη σ' ένα Θεό και η σωτηριολογική και λυτρωτική του επέμβαση. ηεριορισ μένηο ό μωτ; ισχ ύ ο ς, γ ιατί ο Θεός αυτός, ή μάλλον οι Θεο ί αυτοί έχουν αρμοδιότητα μόνο εντός τ ο υ χώρου των 'Όυμβεβηκότων" και τ έτ οιο ι είναι οι θεοί του Ε λ λην ικού πανθέου, από την πλευρά της Αρ ιστοτελικής φ ιλοσοφίας, αλλά και α πό μια άποψη της μυθολογίας, δ ιότι οι θεο ί αυτοί επίσης πείθοντα ι στην ανάγκη. ΓιΌυτούς ισχύει η ρήση «dvdyk(l καί θεοί πείθονται». Αντίθετα, ο Θεός της Παλαιάς και Καινής Διοθήκης. ο Θεός του Ι σ ρ α ή λ εί ναι παντοδύναμος στον υπέρτατο βαθμ ό, διότι πρω τίστως είναι και μοναδι-

196 196 κότ, Δεν υποκύπτει σε καμμιά ανάγκη και αντίστροφα συντρίβει με την παντοδυναμία του πάσαν ανάγκην. ΚατΌκολουθίαν και σχετικά με τα όσα είπαμε για την έwοια της ανάγκης, μια τέτοια έννοια ενός παντοδυνάμου Θεού δεν επιτρέπει μια λογική ερμηνεία του όντος και συνεπώς και μια λογική σποδεικτικη και εξηγητική έρευνα της φύσεως και του κόσμου. Εξωτερικά, δηλ. απά την άποψη του θεωρητικού οχήματος που χρησιμοποιούν για την περιγραφή και την ερμηνεία της πραγματικότητος, οι σχετικές θεωρίες προς τον παντοδύναμο Θεά του Ισραήλ είναι η φιλοσοφία του Hege! αφ 'ενόο Κ9Ι του Marx αφετέρου, Και τούτο παρά το γεγονός ότι απόυτούς τους φιλοσόφους γίνεται δεκτή η έννοια της ανάγκης και μάλιστα από τον Marx σε εντονώτερο βαθμό, αλλά δεν σχετίζεται (ή Αν) ταυτάχρονα με την ύ παρξη σταθερών μορφών ή καθολικών εννοιών. Η ανάγκη συνεπώς στα πλαίσια του στοχασμού των φιλοσόφων αυτών δεν είναι σταθερά τιροσδιορισμένη, αλλ' ουσιαστικά απροσδιόριστη, ή μάλλον προσκαίρως προσδιορισμένη. Πρόκειται στην ουσία για απροσδιόριστη ανάγκη. Η άποψη άτι σταθερές ουσίες δεν υπάρχουν έχει την καταγωγή της στη μεταφυσική του χριστιανισμού (διότι από αυτόν διαμορφώθηκε σε μεγάλο βα θμό το Ευρωτιαϊκό πνεύμα), καθότι η ύπαρξη σταθερών μορφών που θα μπορούσαν να αντισταθούν στην παντοδυναμία του Θεού, θα καταργούσε σκριβώς αυτή την παντοδυναμία. Η ανυπαρξία σταθερών μορφών οδηγεί στην α προσδιόριστη αναγκαιότητα, και αυτή η απροσδιόριστη αναγκαιότητα, είχε ει πεί και είχε, θα έλεγα, αποδείξει οίμ. Καντ (Κριτική του καθαρού λόγου), είναι η αληθινή άβυσσοτ; του ανθρωπίνου λόγου: Γιατί όταν δεν υπάρχουν σταθερές μορφέσ (που είναι βέβαια πρόβλημα να εύρωμε ποιες είναι ακριβώς) κανείς δεν μπορεί να γνωρίζη, με σαφή βεβαιότητα Πλέον, πότε τελειώνει μια παλαιά μορφή και πότε αρχίζει μια καινούργια. Έτσι το "ον" που κατά τουσ. Ελληνες είναι προ παντός "κόσμοτ;" και "αρμονία" μεταβάλλεται σε 'χάο ς και άβυσσον. Η δε άβυσσος προ παντός άλλου προκαλεί τον ίλιγγο στον άνθρωπο. Κοι ο Αριστοτέλης ωτ Έλλην φιλόσοφος βδελύττεται το χάος και την ά βυσσον, και στρέφεται προς την οικοδόμηση ενόο "κόσμου". ΓιΌυτό αντί της καθόιονδήποτε τρόπον απροσδιόριστης αναγκαιότητος που υπάρχει στον HegeJ και τον Marx 18, προτιμά μια προσδιορισμένη ανάγκη, οριοθετημένη και κρατερά. Γιατί μια τέτοια έννοια της ανάγκης σώζει περισσότερο με την "αλήθεια", της οποίας την ανεύρεση επιτρέπει, παρά με οτιδήποτε άλλο. Κσι εδώ, συν τοκ; άλλοις, θεμελιώνεται η μεγάλη προσφορά του φιλοσάφου αλλά και το χρέος των ανθρώπων των μεταγενεστέρωνεποχών προς τον Αριστοτέλη, αυτόν τον μέγα αρχιερέα, όπως είπε ο Leon Soe'Stow, της ορατής και αόρατης εκκλησίας των σκεπτομένων ανθρώπων.

197 ΣΗΜΕ ΙΩΣΕΙΣ 1. Αριστοτέλο υς, Μεταφυσικά Δ ' «άνα γκαιο ν λ έγ ε ται ο ύ ανευ ούκ ένδέχ ε ται ζη ν ώ ς άναιτίο υ, οίον τό άναπνείν κα{ ή τροφή τψ ζώψ άνα γκαίο ν. άδυνατον Υάρ άνευ τούτων ειναι». 2, Αριστοτέλους, Μεταφυσικά Δ' , 3. Αριστοτέλους, Αναλυτικά πρότερα Α' Αριστοτέλοuς, Αναλυτικά ύ στερα Α ' 74 β. 5, Αριστοτέλους, Ανα λυτικά ύστερα Α' 74 β. 6. Αριστο τέλους, Αναλυτικά ύστερα Α ' 88 β. 7. Αρ ιστοτέλο υς, Το πικά 164 α. 8, Αρ ιοτοτέλους, Τ ο π ι κά 130 β, 9. Αριστστέλοuς, Αναλ υτικά πρότερα 41 β. 10. Αριστο τέλοuς, Αναλυτικά πρό τ ε ρα 41 β. 11. Αριοτοτέλο ικ. Αναλυτικά πρότ ερα Α Αριστοτέλους, Φυσ ικής ακροάσεως Β 200 a. 13, Αριστοτέλους, Περί κατηγοριών 8 β 15, 14. Αριστοτέλο υς, Το πι κά 154 α Πλά τ ω νο ς, Τ ίμαιος 48 β. «με ικ τέον και τό τη ς πλανωμένης ειδος αιτίας, fl φέρει ν πέφόκεν...». 16, Hegel C,N" Μικρή λ ο γ ι κ ή (ελλ, με τ, Γρατσιάτοψ Π " Αθήνα 191 4, παρ, 147: " Η α νά γ κ η δεν διακρ ίνεται σαφώς από την ενδεχομεν ικότητο. η.χ. "ούτωτ; η ενδ ε χομεν ικότης ε ί να ι κατά τούτο η ανάγκη και Ο,ΤΙ είναι δυνατόν είναι κα ι ανονκοίον«. 17. l μ. κοντ, Κ ρ ιτική το υ κα θαρ ο ύ λόγου, Κεφ. 7: " Η αντινομία του καθαρού λόγο υ", 18. Ο Det ernlinism us, τον οποίο πολ λοί ΜαρξισΤές θεωρούν ω ς υ ψ η λ ή έκφραση επιστημονικότη τος, είναι στ ην ουσία άκυρος πέρα ααένο όριο, όταν η "ανάγ κη" είναι απροσδιόριστ η ή πρόσκαιρα πρ ο σδ ιορ ισμ ένη.

198

199 ΑΝΝΑΣ Κ ΕΛΕΣΙΔΟΥ ΕΠ ΙΚΑΙΡΕΣ ΘΕΣΕΙΣ ΤΗΣ ΑΡ ΙΣΤΟΤΕΛΙΚΗΣ ΘΕΩΡΙΑΣ ΓΙΑ ΤΟ ΠΑΙΔΙ ΣΤΟ ΟΙΚΟ ΓΕΝΕΙΑΚΟ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΕΙΑΚΟ Π Ε Ρ Ι Β ΑΛΛΟ Ν Είναι κοινός τόπος ότι για τ α μεγάλα θέματα της ζωής - ως βίου - 1 ο νό μος τ η ο εξέλιξης χάνε ι τον ποσο τικό ή ευθύγρομμο χαρακτήρα του 2. Έτσι για το παιδί, ως τύπο που εκφράζει ένα τ ρόπο ζωής όπου προέχουν η δη μιουργική ανανεωτική διάθεση", η ψυχική πολυδιοστασία, η ελπί δα του μελλοντικά καλύτερου 4 και ως το προζύμ ι της πολιτείας, θα μπορούσαμε να γυρίσουμε στον Αριστοτέλη και να αv.ασυστήσουμε εκείνες τις φιλοσοφικές θ έ σεις του που παραμένουν επίκαιρες. Η εξέταση αυτή θα γίνει σε δύο επίπεδα: στο επ ίπεδο τη ς οικογένειας και στο επίπεδο της πολιτείας ή - για να τα πούμε στη 'γλώσσα ταυ Αρ ιστοτέλη, που επιτάασει το «έν τοίς έλ αχίστolς πρώτον εκαστον ζη τη τέο ν» (Πολ ιτ a 5) - με αναφορά στην οικία, η οποία«πασαμέρο ς πόλεω ς, ταύτα δέ (άνηρ, γυνή, τέκνα) οίκίας» 5, και στην πολιτεία : «έκ δέ τών παίδων οί κοινωνοί γινονται τής πο λιτείας» 6. Η οικία είναι μέρος της πόλης ( <<πασα Υάρ πόλις έξ οικιών έυκειται»πολιτ. 1253a 2), αλλά για το φιλόσοφο του συγκεκριμένου και του αποτελεσματικού", είναι αναγκαιότερη από την πόλη : «πρό τερο ν καί άναγκαιότερον οίκία πόλεως» (Η. Ν. 1162a 18). Μέσα στην οικία το παιδί, όπως και τα άλλα ανθρώπινα όντα υπάρχουν συνδυαστικά μάλλον ησρά πολιτικά. Οι άνθρωποι δεν συνοικούν μόνο για χάρ η της τεκνοποιίοσ'. όπως γίνεται στα ζώό: «"Α νθρωπος Υάρ τίι φύσει συνδυασμό ν μαλλον iί πολιτικόν... καί τεκνοποιία κοινότερον τοίς ζώοις. το ίς μέν ο υν άλλοις έπί τοσούτον ή κοινω νία έστιν~ οί δ' άνθρωποι ού μόνον τής τεκνοποιίας χάριν συνoιkoύσιν~ άλλά καί τω ν ε ίς τόν βίον» (Η.Ν. 1162a ). Ο "βίοι;" σημαίνει πως το ζευγάρ ι του άντρα και της γυναίκας, πο υ έτσι συ νοικούν, έχουν φέρε ι στο σπίτι, πριν ακόμη εμφανισ τούν τα παιδιά, τα ηθικά θεμέλια της συμβίωσης, τη χρηστότητα, την ευχαρίστηση. μια συγκροτημένη αύζευξη, εγγύηση για την ο ικαδόμηση της συνθετότερης αικογένειας. Απ αρχής έχο υν αντικαταστήσει την ιδιοπραγία με τ η ν κοινότητα, το κ οινό συμφέρον με κοινή συγκατάθεση κ ι έχουν καταμερίσει την εργα σία «ε ύθύς» : «έ. παρκούσιν ουν άλλήλοις. είς τό κοινόν τιθέντες τά Ιδια>/. Επειδή γνωρίζουμε ότι ο Αριατοτέλης, εκτός από τη βιαλογική ομοιό τη τα νεννητόρων-εκνόνων, έχει αναφερθεί σroπερί Ζώων Γενέσεωςκαι στην ιδέα

200 200 τηο επίκτητης ομοίωσης του παιδιού με το γεννήτορα 10, καταλαβαίνουμε τη σημσσίσ συτής τητ; υποδειγματικής δισβίωσης για τη διάπλαση του χαρακτήρα των παιδιών. Κλασσική ελληνική ιδέα, η ιδέα του παραδείγματος - "ηαραννέλματοο"!", που θάπρεπε να ισχύει στους χειμαζόμενους καιρούς μας, Η συμφωνία ως συμβιωτική διάταξη ετεροειδών όντων με σεβασμό για την οvτική διαφορά τους επεκτείνεται ο' ένα άλλο επίπεδο κοινότητας-αρμονίας με την εμφάνιση των παιδιών.. Όπως η κοινότητα είναι τα ηθικό θεμέλιο του αριστοτελικού οίκου στην πρώτη φάση της οικογένειας με το ζευγάρι άντρο-γυναίκας, στη συνθετότερη μορφή του κοινωνικού βίου, όταν δηλαδή εμφανισθούν τα παιδιά, πάλι προέχει το ηθικό στοιχείο της συμβίωσης: τα παιδιά είναι «σύνδεσμος... διό θάττον οί ατεκνοι διαλύονται' τά γάρ τέκνα κοινόν άγαθόν άμφοϊν, συνέχει δέ τό κοινόν» ('Ηθικά Νικομάχεια Θ a 27). Τα παιδιά είναι το κοινό αγαθό που κάνει την κοινότητα του ζευγαριού δυναμική ενότητα. Εδώ είναι γνωστή η διαφωνία Πλάτωνος-Αριατοτέλη. Ο Αριστοτέλης εννοεί το σύνδεσμο με τα παιδιά όπως ο Πλάτων το φιλικό δεσμό, που είναι "φιλίας συναγωγός", αλλά δεν δέχεται την πλατωνική άποψη του «κοινωνείν καί τέkνων»~πισtός στη βασική του αρχή της διαφοροποίησης των όντων 12. Η διαφοροποίηση δεν αντιστρατεύεται την ενότητα αλλά την καταλυτική ο μοιομορφία: «ενδέχεται γάρ καί τέκνων καί γυναικών καί κτημάτων κοινωνεϊν τούς πολιτας άλλήλσις,ωσπερ έν τfί ΠολιτεΙμ τού Πλάτωνος'έκεϊγάρ ό Σωκράτης φησί δεϊν κοινά τά τέκνα και τάς γυναίκας ειναι και τάς κτήσεις» (Πολιτ. 1261a 3 κ.μ.}, Αν η ενότητα είναι κάτι το άριστο. δεν είναι για χάρη όυτής της ίδιας, οπότε και αυτοαναιρείται η πόλη. Παρόμοια η αποσύνδεση του παιδιού από την οικογένειά του κι η απορρόφησή του στο σύνολο είναι επιζήμια: γιατί οι άνθρωποι - κι εδώ ψυχολογική είναι η παρατήρηση του Α ριστοτέλη «τών ίδίων μ ά λ ι σ τ α φροντίζωσιν. τών δέ κοινών ήττον)")(πσ. λιτ_ 1261b 341_ Η ηθική ποιότητα τητ αριστοτελικής θεωρίας για το παιδί θα μπορούσε να φονεί και μέσα από μια σύντομη αντιπαράθεση με τη νιτσεϊκή θεώρηση του παιδιού όχι ως δεσμού αλλά σκοπού, όπου το παιδί απαξιώνει τοικ; γεννήτορες, τοικ καταλύει για να υπάρξει, για να είναι "το ένα που είναι περισσότερο αησυτούε που το δημιούργησαν" (Τάδε "Εφη Ζαρατοuστραςj. Ο σκοπός εδώ δεν έχει ηθικό τροπισμό, όπως συμβαίνει Π.χ. στον Πλάτωνα, όπου λέγεται ό τι η ένωση δύο ανθρώπων γίνεται για την παραγωγή του καλύτερου απουτούς που το δημιούργησαν (Νόμοι 783b-e). Όπως όμως το ομοιόμορφο, το πλέον δεν είναι κατηγορίες που στοιχούν στην ποιότητα της ζωήτ- είναι αφαιρέσεις ή θέσεις που με την εφαρμογή τους οδηγούν σε ιεραρχικές αναστροφέα. Ο Αριστοτέλη; θα έλεγε πάλι, τη φορό ουτή με πολιτικά κριτήρια, τιωτ κάτι ανάλογο γίνεται με την ολιγαρχία, που προέρχεται από την οντιστροφή τηο ορθής πολιτικής πρόξης, όχι την εξέλιξή τηο: «ετερον δ' ειδος όλιγαρχίας, δταν παίς άντί πατρός είσίυ>ι(πολιτ.δ 1292b 5).

201 201 Στο σημείο αυτό όμως θα επανέλθουμε με την αναφορά στο επίπεδο της πολιτείας.τώρα θα επιμείνουμε σε θέσεις που αφορούν το οικογενειακό περιβάλλον και φωτίζου ν προηγούμενες διαπιστώσεις : η σχέση γονιού-παιδιού ο ρίζεται με την αρχή της πρατεραιό τητας της ενέργειας: ο γονιός-δημιαυρ γός αγα πά το έργο το υ, αναγνωρίζοντάς το ως δη μιούργημά του ' και, όπως στη φιλία 13, ως ίον εαυτό '(ou' και καθώς το γνωρίζει καλύτερα, απο.τ ι εκείνο το δημιουργό του, το α γαπά αμέσως : «οί γονείςμέν γάρ στέργου σι τά τέκνα ώς έαυτών τι όντα, τά δέ τέκνα τούς γονείς ώς άπ' έκείνων τι όντα, μάλλον δ ' ίσασιν ο ί γονείς τά έξ αύτών ή τά γεννηθέντα ότι έκ τούτων, καί μάλλ ο ν συνιρκείωται τ6 άψ' ού τφ γε ννηθ έ ν τι ' ή τ6 γενόμε νον Τψ ΠOlήσαVΤ1>~4. Π άλ ι η ψυ χολογικά σωστή παρα τ ήρ η ση ενισχ ύετα ι από τη συγκεκριμένη πραγ ματικότη τα της ζωής : τ ο πα ιδί ανατιά τα γεννήτορα κοθώ; αναγνωρίζει την υπεραχή του και την ευεργεσία που δέχεται απόυτόv : ο ε υ ερ γ έτ η ς αγαπά περισσότερο τον ευεργετού μενο, ο γεννήτορας τα τέκνα. Πά ντα η αρχή του έργου,η πρό κριση της ενέργειας κατευθύνει τη ακέψη του Αριστοτέλη. Π ό σο ι α λ η θ ι ν ά γ ο ν ε ί ς δεν επαληθεύουν αυτή τη διαπίστωση ξαναλ έγ οντας αδιά λει πτα στον εαυτ ό τους : " ό τα ν δίνεις παίρνεις κιόλας". Κι ιδιαίτερα σι μάνες, γ ια τις οποίες ο Αριστοτέλης ορθότατα τόν ισε ότι στέργο υν περισσότερο κι από τον πατέρα τα τέκνα τους: «Καί φιλο ϋσι δή μάλλον οί πατέρες τά τέκνα ή φ ι λοϋνται" καί ο ύτοι πά λ ιν τά αύτών ή το ύς yεννήσαντας~ διά τό τήν ένέργε ιαν ειναι ίό άριστον. καί αί μητέρε ς τών πατέpων~ δτι μάλλον οίονται αύτών είναι έργον τά τέκνα. τ6 γάρ έρ γον τφ χαλεπφ διορίζο υσιν, π λ ε ί ω δ έ λ υ - π ε ί τ α ι π ε Ρ ί τ ή ν γ έ ν ν ε σ ι ν μ ή τ η ρ" (Ήθικά Εύδήμεια Η b 5). Στις μέρες μας θεα μοθετημένες λύσεις για τ ην ισότ ητα κ ι έρευνε ς - κυ ρίως στην Αγγλία' και τ ην Αμερ ική _ 15 σχετ ικά με το λειτούργημα του πατ έ ρα τον θέλουν συνενεργό στην ανατροφή του παιδιού του ακό μη από τη γέννηση. Όλα αυτά είναι αναγκαία εξέλιξη της κοινωνίας, στο υπαρξιακό όμως επίπεδο δεν μπορεί κανείς - εκτός κι αν η επιστήμη αλ λάξει άρδην τη διαδι καοία της έ λευαης της ζωής - ν α αμφιαβητήσει τον Αριατ οτ έ λη : «Πλε ίω δέ λυπείται περl τήν Υένεσι ν μήτηρ». Στην αδελφ ική αχέαη α Α ρ ιστα τ έ λη ς διαπ ιστών ε ι δυ ο α ρχές : τ ην τα υτ ό τ η τα και τη συντροφικότητα : «γο νε ίς μέν ο ύν τέκνα φ ιλ ουσιν ώς έα υτούς... τέκνα δέ γονείς ώ ς ά π ' έκείνων πεφυκ6τα, άδελφοί δ ' ά λ λήλο υς τφ έκ τών α υ τών πεφυκ έναι" ή Υάρ πρός έκεϊνα τα υτότη ς d λ λή λοι ς τα ύτο ποιεϊ όθεν φα σ ίν ταύτ6ν αίμα καί ρίςαν καί τά τοιαυτα... μέγα δέ πρός φ/λίαν καί τ6 σύντροφο ν κα ί τ6 καθ' ήλικίαν»( Η. Ν. Θ b 27-34). Κ ι όπως το φυσ ικό και τ ο επίκ τητ ο συνθεωρούνται στη σχέση γεννητόρων π αιδ ιών, στη σχ έση μ ετ αξύ αδελφών η φυσ ι κή συ γγενική εγγύτη τα σ υ νδ υ ά ζεται μ ε τc:ι στοιχεία πο υ προσεγγίζουν την αδελφική στην ε τ α ιρ ι κ ή φ ιλία: τη χρονική δοκιμασία, την ομοήθεια κ αι την όμο ια αγωγή. Η επίκτητη επίδραση του εξωτερι κού παιδευτικού περιβάλλο ντο ς, η αγωγή

202 202 θα μας απααχολήσει μόνο ως προς δύο σημ εία, τον αυνδυαστικό χαρα κτήρ α της - όπου ανευρίσκεται η ελληνική αρ χή της ιαορροπίσς σώματος και ψυχ ή ς - κα ι ως προς το ουσιαστικά "πρ οοδοπο ι η τικ ό" β ελ ηνε κές της : τα α ριστο τ ελ ι κό π α ιδ ί, χωρ ίς να χ ά σε ι την παιδικότητά τ ου αναπτύσσεται σωματι κά κα ι πν ε υμα τικά, προετοιμάζε ται «πρός τάς υστερον δια τρ ιβάς» γιο να γίν ει ο μ ελ λοντι κ ό ς όνθρωηοκ, «Δ εϊ δέ τάς παιδ ιάς ε Ιναι μ ή τε άνελευθέpouς μήτε Α πιπό νους μήτε ιι νειμέ νας. κα ί περί λόγων δέ κα ί μύθω ν, ποίο υς τι νάς ιικο ύε ιν δε ϊ το ύς τηλικο ύ το υς, Απιμελές Ιστω τοϊς άρχουσιν ο ύς καλ ο ύσιν παιδονόμους. π άντα γάρ δεϊ τά τοιαύτα π Ρ ο σ δ ο π ο ι ε ϊ ν πρό ς τάς ύστερον δια τρ ιβάς. δ ιό τάς πα ιδ ιάς ε [ναι δεϊ τάς πολλ ά ς μιμήσεις τώ ν ύστερω ν σπουδαζομένων>/ 6. Η έwοια της μίμη σης δεν έχει στ ον Α ριστ ο τ έλ η - αντ ίθετ α ατι ' ο, τι στον Π λό τωνα - εφαρμογ ή στο οντολογ ικό - κοσμολογ ικό επ ίπεδο, αλλά σ υλλα μ βάνετα ι από παιδα γωγ ι κή και ψ υ χ ολο γική άποψη. Ο Αριοτοτ έλη ς επ ισ η μ αίνε ι τόσ ο τ η θετι κ ή ό σο κ α ιτ ην α ρνητι κή π λευρά της. Το τελ ευτα ίο έχ ε ι μισν εντ ε λ ώς επίκαιρη πρ ο έκταση: όπως ήδη στον Π λάτωνα, έτ σι και στον Αριστο τ έλη το παιδ ί π ροστατ ε ύ εται και νομοθετικά από τη ν α νηθικότητα. Ο Στα γιρίτης εξο ρίζει α πό την πόλ η του ς σ ισχρολονούνταο μ ε μια ιδιαίτ ερα σημ αντική παρατήρη αη: «Εύλ ογ ο ν ούν ιιπ ελα ύνει ν ιιπό τών ιι κουσμά των κ αί τών δρ αμ ά των ιινελευθερ ίας καί τηλικούτους όντας. όλως μέ ν ούν α Ισχρολ ο γία ν Ακ τής πόλεως ώ σπερ άλλο τι, δε ϊ τόν νομοθέτην ΑξορίζεινΊκ τού γάρ εύχερώς λέγε ιν δ~ τιο υ ν ιών αίσχρών γ ίνετα ι κα ί τ~ πο ιε ϊν σύνεγγυς. μάλιστα μέ ν ούν έκ τώ ν νέων, ό πως μήτ,ε λέγωσι μή τε άκο ύωσι μηδέν το ιο ύτο ν» (Πολιτ. Η b 2-8). Η ιατρική σκ έψη είναι κι εδ ώ καθοδηγητική : η ιτρόληψη του κακού της ψ υχ ή ς - π ρ ιν η π αιδ ε ία εξq σφ αλ ίσει τ η ν ηθική οχύρ ωσ η το,:, πα ιδιο ύ - επιβάλλ ει τη ν οπαγ ό ρ ευο η γ ια τα παι διά ο ρ ισ μένω ν θεομά των ( ό.π. 20 ), Η εποχή μα ς, εποχ ή ενός ο πα τ η λο ύ αισθήμα τος ελευ θερ ία ς, πο υ ως α θυροστομία τε ίνε ι να υ ποκαταστή σει τη γλώσσα τ ης επικοινω νίας, οφείλει να ενωτισθεί - όσο είναι καιρ ός - τις πρ οτ άσει ς τ ου Α ρ ιστ οτ έ λ η γ ια μια αγω γή προ οδοποιητική που προετ οιμ ά ζ ει γ ια μ ελλο ντι κ έ ς απασχολήσε ις κα τευθ ύ νοντα ς το δ υ να μ ισ μό των νέων α νθρώπω ν (Πολιτ a 28 30). Πρ ιν τη ν ανάπτ υξη των δυ νατοτήτων το υ μ ε τ ην π αιδ εία, το α ρ ισ το τελι κό π αιδί "έχει μ εν ο λλ Ό τ ελές " (τ ο βουλευ τικόν ) 17, είναι<, dνδρεϊον» «δ ι' ιιπε ι ρίαν»~ ικανό γ ια φιλία δίχως νάχ ει κα ι στόχ α ση γι 'α υ τό, ζε ι «κα τ ' έπιθυμ{αν» ( Η.Ν. Γ 1119 b 3), ενώ «ώσπερ δεϊ κατά τό πρόσταγμα τού παιδαγωγού ζήν, ούτω κaί τό έπ ιθυμητικόν κατά τόν λόγον» κι είναι γ ια τούτο «d τελές». κάπως μ ό νο πο λίτ η ς : «ειναι μ έ ν πως πολ ίτας»1 8. Στο σ η με ίο αυ τό θα περιοριστ ούμ ε ο" ο.τ ι ενδια φ έρει ά μεσα το σημερινό τρ όπο ζω ή ς. Ως γνωστό στην αριστ ο τελ ικ ή διαίρ εση των εξουσιών παιδιά και γυναίκες συνδέοντα ι μ ε την έντα ξ ή το υς στην πατρ ική ε ξουσία, α λλά δ ια φέρουν ως προ ς τ ο ν «τρό πο ν τής ιιρχής» (Πο λιτ. Α a 37 κ.μ.}, που είναι πολιτική για τις γυναίκες, για τα παιδ ιά ό μως καθορίζεται από τ ην κατά

203 203 πρεσβε ίαν υπ ερ οχή κα ι τ ελ ειότητα του γεννήτορα. «Τ6 πρεσβ ύ τερο ν κα ί Tt λε ιο ν». λέ ε ι ο Αριστοτ έλη ς, είνα ι φύσει «ήγεμονlκώτερον» τσυ «νεωτέρου καί ά τελ ο ϋ ς» (1259 b 3). Α υ τ ή η τάξη, η οποία είν αι επ ίσ η ς συστατικό τ η ς ζωής ω ς βίο υ, μ πορ εί κά πο τε ν Όνατραπ ει Τον οίκο, όπου την εξουσία έχουν τα πα ιδ ιά, κα κ ίζ ε ι, όπως είδαμε ο Αριστοτέλης, όπως ο Π λάτ ων, στην Πο λιτεία (563.) είχε κιόλας δ εί ξ ε ι τις συν έπει ε ς από τ ην ανατροπή τ ης ιεραρχίας της γ ν ώσης στην ο ι κογε νειακή Κ ΟΙ στ ην πολιτ ειακή ζωή. Ο Αριστοτέλη ς κα ι στο πολιτικό ετιίητδ ο είναι ο σταχαστής της πρόληψης το υ κακο ύ κα ι τ η ς συνείδησης πσ υ αγρ υπνά για τ η δ ια τ ήρηση το υ αγαθού 19. Όλο τα παιδ ευτικό το υ π ρόγ ρα μμα είνα ι προπαρασκευαστ ι κό της πολιτε ιακής ζωή ς: «ά νa γκa ϊο ν πρός τήν πολ ιτε ία ν βλ έποντας παίδε ύε ιν καί το ύς π α ί δας»'1ο. Ο Σ τα γ ιρ ίτ η ς, όπω ς κ ι ο δάσκαλός του Πλά των, πιστεύει γενικά στην ιδέα της προτε ρα ιότητας σύμφωνα μ ε την αξ ία, σόuτό το ' «πρό τερο ν - ϋστερον» 2 Ι στην ι ερα ρ χι κ ή το υ σ ημασ ία. Η προτερα ιότητα των γον ι ών - ή των δσσκά λων - στο σημείο πο υ μα ς ενδιαφέρε ι, είναι προτεραιότητα η θ ι κή. Η κατά "π ρ εσ β ε ία ν " υπ ε ρ ο χή και τελειότ ητα τ ου γεw ή το ρ α, μ ε τις η θ ι κ έ ς προίίσοθ έ σει ς το υ ο ικογενειακού βίου not,l αναφέραμε, δεν συνεπάγετο ι σχέση εξου σιαστική : «το γάρ γεννήσαν κ αί κατά φιλίαν tj.pxov καί κατά πρε σβεία ν έστίν» (Πολιτ. Α b 11).. Ο ηο ψ το παιδ ιά, "Πο υ ε ίνα ι "σύνδεσμοτ", κα ταργούν τις δια κρ ίσε ι ς, τη ν α ν αγνώρι ση τ η ς π είρας και τη ο σύνεσ ης των μ ε γ ά λων, η οικο γενε ια κ ή ζω ή πα ύε ι νσ είνα ι β ίος. Εδώ χω ρά ο παραλλη λισμ ό ς μ ε την πο λιτειακή ζωή, όπου η α ναγνώρισ η τ η σ κατά την αξία και τ ην ωρ ιμότ ητα δ ιαφοράς των πο λιτών δ εν παραβλάπτει τ η σπο υδαιότ ητα όλων ούτε την ποιό τητα τ η ς ζω ής. Ο λινα ρ χία ε ίνα ι αντιστροφ ή τ ης αξι,? κ ρα τ ία ς. Αλλά δεσπο τισμός μπο ρ ε ί να είναι και η τ υ ρα w ία τ ων πολλ ών. Αν ο δεσπότης πατέρας είναι ανάξιος σεβασμού, το ίδιο ανάξ ιο σεβασ μού ε ίν αι και το πα ιδί που «ά ν τί πατρός» ανεβαίνει στην ε ξο υ σ ία μ έσα στην ο ικογένεια. Σ ή μ ερα ε ιδ ικά το τελευ ταίο συ μβαίνε ι λ ιγό τερο εξαιτ ίας του δυνα μισμού τ ω ν παιδ ι ών κα ι π ερισσό τ ερ ο επε ιδή γεν ικά η ζωή έγ ινε μισόσοφη κι άνσρχη.

204 ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ 1. Για την ηθική φόρτιση του όρου στον Πλάτωνα και στ ον Αριστοτέλη β λ. Α. Κελεοίδου, "Ουσία και ύπαρξη του σνθρώηου", στο Αγωνίσματα ζωής, Αθήνα 1979, 8. Βλ. και παρακάτω τα λεγόμενα του Αριστοτέλη γ ια το υ ς λόγους της συνοίκησης των ανθρώπων. 2. Βλ. Άννας Κελεσίδου, "Το παιδί και η οικογένεια, Φιλοσοφικές σφορμέο-, στο Πρόσωπα Φιλοσοφικής Οικογένειας, Αθήνα 1980, Πβ, Πλότων Τίμαιο ς 22b: (Έλληνες) άεί παίδες. 4. Πβ. Πλάτων Ν6μOl 783d, 5. Πολιτ, b 13, 6. Πολιτ b Πβ. Α. Κ έίεεείοου, "Intersubjectivite et ontologi e. Aristote et G. MarceI", Πλάτων ΛΒ /64 (1980), 375. (Η.Ν. Ζ Β 1141 b 14-16, Α a 25, 1098 a 21, Ε Ι 1129a 10-11). Β. Ο όρος είναι αριστοτε λικός (στον Πλάτωνα απαντούν όροι όπως ηαώοηοιίσ. παιδο γονία, παιδοποίησις κλη.]. 9. ΉθικάΝικομάχειαΘ a Περί Ζώων Γενέσεως Α b 29: <<ού γάρ μ6νον τά συμφυτα προσεοlκό τες γίυονται τοίς γονεϋσιν οί παίδες, άλλά καί τά έπίκτητω>. 11. Βλ. Π.χ. Δημόκριτος Β 208: «πατρ6ς σωφροσυνη μέγιστον τέκνοις παρά γ γελμα». 12. «Ού μ6νον έκ πλει6νων έσην ή π6λις, άλλά καί ές είδει διαφερόντων ού γάρ γίνεται π6λις έξ δμοίων», Πολιτικών Β 1281 a Ο φίλος είναι«dλλος αύτ6ς», Η.Ν a Η.Ν b 18b Κ.μ. 15. Βλ. Π.χ. Ross Parke, Ο πατέρας, Πρόλογος, μτφ ρ. Α. Κελεσίδοu, Κουτοοομ - ηόο-ροητεηε, Αθήνα Πολιτ. Η a 28 κ.μ 17. Πολιτ a Το ίδιο είναι και τα γερασμένα άτομα (Π ολιτ. Γ 1275 a 14-18). 19. Πβ. π.χ. Πολιτ a 3 : «ούκ Ιλαττον Ιρ γον τό έπανορθώσαι Πολι τείαν ή κατασκευά ζειν έξ άρχής», 20. Πολιτ b Πβ. Α. Κελεσίδοu, Η έννοια της σωτ ηρ ίας στ ην πλατωνική πο λιτική φ ιλ οσο φίο Πρόλογος Ακαδημαϊκο ύ Γ. Μιχαηλίδοu -Νοuάροu, έ κδ. Ακαδ ημία ς Αθηνών, Αθή νοι 1982,51.

205 ΓΕΩΡΓΙΟΥ Α. ΝΤΕΛΟΠΟΥΛΟΥ ΟΝΟΜΑΤΑ ΚΑΙ ΠΡΑΓΜΑΤΑ ΣΤΗ ΣΚΕΨΗ ΤΟΥ ΑΡ ΙΣΤΟΤΕΛΗ Η παρούσα εργασία θα μπορού σε να ενταχθεί σε μια ευρύτερη μελέτη με τ ί τ λο "ο Αριοτοτέλης σαν σύγχρονος γλωσσολόγος" και με επεξηγηματικό υπότιτλο : "Αριστοτέλητ; και σύγχρονη λεξικογραφία". Κι αυτό γιατί κάθε γλωσσολόγος σήμερα και ιδιαίτερα ο ασχολούμενος με τ η ν ελληνική γλώσσσ σε τομείς όπως σημασιολογίρ, ορολογία σε λεξικά επιστημονικών όρων και νεολογισμών, αλλά και σε τομείς όπως γλωσσολογία και ηλεκτρονικοί υηολογιστές (Computer Linguistics και Computer lexicography) πρέπει να οδηγεί ται από την αριστοτελική σκέψη ως π ρ ο ς ταν λόγο με την αρχαία του σηρα σία, δηλαδή τη νλώσσα. Η σκέψη το υ μεγάλου φιλοσάφου από τα Στάγειρα χρησιμεύει και στην τεχvοκρατούμενη εποχή μας όχι μόνο για τ η θεωρητικ ή εξέταση της γλώσσας, αυτού του διακρ ιτι κού γνωρίσματος του ανθρώπου ως προς την επ ικο ινωνία, σλλά και για τη λύση σύγχρονων γλωσσικών προβλημάτων στον το μ έα της εφαρμοσμένης γλωσσολογίος. Σύμφωνα με ταν αριστοτελικό ορισμό της α Ρ ε τ ή ς : "η μεσότ ητα μεταξύ ελλείψεως και υηερβολής" θα ήταν "έλλε ιψη" εκ μέρους μας το να μην υπογρομμίζουμε τ η ν προσφορά του Αριστο τέλη στο καθημερινό έργο ενός λεξικογράφου - και υ περβολή το να μην ανα τρέχουμε καθόλου στα έργα του, ως "μοντέρνοι" ίσως γλωσσολόγοι, που αγνοούν ότι πολλές από τκ σύγχρονες θεωρίες (και τις γλωσσολογικές) είναι στην πραγματικότητα πολύ αρχαίες (τουλάχιστον τη; ελληνιστικής εποχής). Το αριστοτελικό έργο είναι πηγή έμπνευσης, αλλά κα ι παράδε ιγμα για ό ποιον ασχολείται με τη γλώσσα και τα προβλήματά της ως προς τ η δ ιαρκή πάλη μεταξύ του μεταφυσ ικού και το υ εμπειρικού πνεύ ματος πο υ περικλείε ι. Μεταξύ των αισθητών και τω ν νοουμένων, δηλαδή μεταξύ των αισθητών, πο υ για τον γλωσσολόγο είναι η αντιληπτή μορφή τησ γλώσσας, το σημείο, η ει κόνα, η λέξη και των νοουμένων, δηλαδή τ ω ν εννοιών, των σκέψεων κα ι των συναισθημάτων. Κάθε κλάδ ος της γλωσσολογίσς και ειδικότερσ η λεξικογραφία, όχι μ ό νο της ελληνικής γλώσσας, αλλά και των άλλων γλωσσών φορέων γνώσεων του σύχρονου πολιτισμού για τις επιστήμε ς, τις τέχνες και τα γράμματα αντλεί απαραίτ ητα υ λι κό από τη ν αριστοτελική σκέψ η για τη μέθοδο εξέτασης του αντικειμένου τ η ς.

206 206 Για τη φιλοσοφία τητ γλώσσας και για τομείς που σχετίζονται άμεσα με κλάδους επιστημών (θεωρητικών και θετικών) και τ εχν ών υ πά ρχ ε ι σριστοτελικό υ λικό, που μπορεί και σήμερα να αξιοποιηθεί όπωα: 1. Στα ακροαματικά ή εσωτερικά του έργα η λογο τεχνία και οι γλωσσικές μέθοδοι που χρησιμοποιεί ο Αριστοτέλη; μαζί με τους τρόπους "διδακηκότητα ς " για το πλατύ κοινό. 2. Στα έργα που έχουν καταταχθεί κάτω από το γενικό τίτλο "Όργανο" υ πάρχουν οι λονικέτ; αρχέτ; για εφαρμογές τουτ; στη σύν τα ξ η, τ η σημασιολο γία, την εφαρμοσμένη γλωσσολογία σε όλες τιτ; βαθμίδες τηο εκπαίδευσης, έστω και με τιτ με ταφράσεις των έργων του στη νέα ελληνική. 3. Στα μεταφυσικά, φυσικά και ηθικοπολιτικά έργα του Αριστοτέλη ανευρίσκεται η απηκριβωμένη και για τ«; σημερινέα σνανκετ; επιστημονική ορολο γία. Τέλος, στα έρνα του που αναφέρονται στην ιστορία και στη θεωρία τητ Τέχνης η σημερινή επιστήμη μπορεί να αξιοποιήσει όρους και ονόματα ωο προς τη σημασία τους. Αυτά δηλαδή που χρησιμοποιούνται στα αντίστοιχα λήμματα σε ειδικά και γενικό λεξικό για την τέχνη και τη φιλοσοφική της θεώρηση. Ειδικότερα στο έργο του Αριστοτέλη "Περί ερμηνείας" και στη λέξη "κατη γορία" συνδυάζεται ο.τι θεωρούμε ωτ ξεχωριστές σημασίετ για τη λέξη αυτή, φαίνεται η σκέψη του Αριστοτέλη ως προς τον χ ειρισμό των προτάσεων. Ο σκοπός δε του έργου αυτού αποκαλύπτεται όταν ο Αριστοτέλητ; ασχολείται με συνδυασμούς των όρων έτσι ώστε να σχηματίσει πλήρεις τιροτάσε«; ή αναφορέο. Παρουσιάζει τις λέξεις ότι είναι σύμβολα κατά συνθήκη για τις σκέψεις και σημειώνει ότι: μια λέξη μόν~ τητ δεν είναι ο ύτε αληθινή, ούτε μη αληθινή και μόνο όταν οι λέξεις συνδυάζονται σε προ τάσεις προκύπτει η αλήθεια ή το λά θοε. Για να τοποθε τήσουμε όμως ιστορικά τη γλωσσική θεωρία του Αριστοτέλη πρέπει να αναφέρουμε τι έχει προηγηθεί σχετικά ως προς αυτήν. Καταρχάς προηγούνται οι αντιτιθέμενες θεωρίες των σοφιστών για τη γλώσσα, ως προς το αν αντανακλά τη φύση και εάν είναι συμβατική, "κατά σύμβαση". Προηγείται και η συζήτηση του Πλάτωνα σ τον Κρατύλο για: (α) τη δημιουργία της γλώσσας, (β) τη μουσική ετυμολογία τω ν λέξεων και (γ) τη συζήτηση αν η δομή όπως και οι λέξεις αντανακλούν τη δομή τητ πραγματι κό τητσο, Στα ερωτήματα συτά ο Αριστοτέλης χρηmμοποιεί τ «; αντιλήψεις τηο λονικής, με τις οποίες εξετάζει τους συνδυασμούς που περιέχουν το ρήμα ε Ι ν α ι μ ε ένα υποκείμενο και με κατηγορούμενο ή χωρίς αυτό. Και καταλήγει στο ότι: είναι οι σκέψεις, σ τκ; οποίες οι λέξεις που έτσι συνδυάζονται σε προ τόσεις, που είναι αληθείς ή αναληθείς μάλλον παρά οι ίδιες οι συνδυασμένετ; λέ ξεις. Και οι σκέψειο που ε ίναι αληθείτ; είναι αληθείς, γιατί είναι μιμήσεκ-αιτει-

207 207 κονίσεις πραγμάτων. Με το αρ ιστοτελικό αυτό σκεπτικό μπορο ύμε σήμε ρα ω ς γλωσσολόγοι-λε ξικογράφο ι να ερμηνεύσουμε το πλα τωνικό : "όπο ιο ς θα γνωρ ίσει τα ονόματα, θα γνωρ ίαει κα ι τα πρά γματα " ( Κ ρα τ ύλα ς ), αφαύ α πό τις λ έξεις αύμβαλα εν νοιών στ ο ν γρα πτό λόγ ο θα φθάσουμ ε στα πράγματα κα ι στην α λήθ ε ια των σ κ έψεων, ανάλογα μ ε το "αν σι σκέψεις μιμ ο ύν ται ή α πεικονίζουν π ράγμα τα ". Πριν από τ ην αναφορά στ η σκέψη του Αριστοτ έλ η, που δ ιέπ ει την ιστο ρ ία τ ω ν επιστημ ών, ω ς προς τη χρη σιμοπ οιούμ ενη σόυ τ έ ς ο ρολογί α, που βρίσ κ ε τα ι σήμερα σε γεν ι κ ά και ειδικά λ ε ξ ι κά τη ς ελληνικής γ λώααα ς και των ξένω ν γλωσσών, ας θ υ μ ηθα ύ με τα λόγια τα υ Κ ο ρα ή: "όπο ιο ς νομ ίζε ι ό τι χωρ ίς τη γνώσ η της αρχα ίας ελλην ικ ή ς μπορ ε ί να ερμ η νεύσε ι τη νέα ελληνι κ ή γλώσσα κα ι χωρ ίς τ η γνώση της νέας την α ρχα ία ή α πατάτα ι ή απατά". Κ ι α κόμ α τ ο ότι: "το πρώτο βιβ λίο κάθε έθνους είνα ι της γλώσσας ταυ τα Λε ξι κό ". Αυτοί ο ι λόγο ι το υ Κοροή χορσκτηρ ίζουν το έργσ των Ελλ ήνω ν κα ι ξένων λ ε ξ ι κ ο, γράφων, ως γ λωσσολόγων που ασ χο λούνται με την ιστορ ία τ ης ελληνικής γλώσσας. Ε δώ μπ ορούμε να προ σθέσουμ ε κι ά λλη μισ σχετικ ή ρήση ότι: ένα μόνο λεξικό της αρχαίας ελληνικ ής είναι αρκετό (μ ε τη γλωσσικ ή ανάλυση που κάνει ο Π λ ά τωνο ς κα ι ειδ ικά ο Α ρ ιστ ο τ έ λ η ς ) γ ια να μπ ορέσο υμε, μ έ σα από το ονόματα-πράγ ματα- σκέψεις που αντιπροσωπεύουν οι λ έ ξ ε ι ς, να σχ η ματίσου με τη ν πιο καθαρή ε ικόνα των επιτευγ μ άτων του αντίστο ιχου αρχα ίου ελλην ικού πολ ιτισμού. Σ τ η σ υνέχεια μπορο ύμ ε να φθάσου μ ε στην αξιολόγηση τ ο υ πολ ιτισ μού της επο χ ής μα ς μ έσα ο πό τις επ ιβ ιώσε ι ς, αλλαγές, πρ οσθ ή κ ες στα σύγχρονα λεξι κά στου ς ό ρου ς -λ ή μ μ ατα α υ τ ο ύ του ι δ ανι κ ού αρχαίο υ ελλη ν ι κού λεξικ ού κ ά νοντα ς έτσ ι μια σύγ κρ ιση βα σισ μ έν η στα " ονό μστα" και " πράγματα" πο υ π ε ρ ιέχον τα ι σε δύ ο λεξικά με 2400 περίπ ου χρόνια απόσταση στη σύντ αξή τ ους. Κ ι ακόμα μ πο ρ ο ύ μ ε να αξιολογήσου με κα ι τους σημερινοικ ηλεκτρονικού ς υ πολογ ιστές, πά λ ι μ ε την αριστοτ ελική γλωσσ ι κ ή σκέψη, που ανσφέραμ ε πιο πάνω περ ιληπτικά, κρίνοντος την απόδ οσ ή τους στη λ εξ ικο γράφ η ση "ονο μά των " κ αι "πραγ μ ά των " το υ σ ύγχρονο υ πο λιτισμού. Η γλω σσι κ ή και ιδ ιαίτερα η "λε ξ ι κογραφικ ή" σ κέ ψ η τ ο υ Αριστοτέλ η ανα δει κνύετα ι κάθ ε φ ορά που αναζητο ύμε τη σημασία μια ς λ έ ξ ης μ έσα σ ε φράσ η σ ε τρ ία βασικά λ ε ξ ικά τ ης αρ χαία ς ελλην ικ ής: α) στο υ Μπ όνιτ ς ε ιδ ικά γ ια τον Αριστοτέλη, β) στο Liddel-Sco t t κ αι γ Ι στη δ ισκ έ ττο του Th esauru s Linguae Grecae, όπου έχουν αποθησαυρισθεί οι λέξ ε ι ς συ γγραφέων ίκσ ι το υ Αρ ιστ ο τέλη) μ ε παραπομπές σε έργα, α πό όπου έχουν λ η φθε ί ο ι πα ρα τιθ έ μ εν ε ς φ ρ ά σει ς, πο υ π ερ ι έχ ο υ ν τις λέξε ις-λήμμα τα, τ ω ν οποίων ζ ητά κάποιος τη σημασ ία. Συγκ ρ ίνο ν τ α ς στα τρ ια α υ τ ά λε ξικά τη σημα σ ία που φ α ίνετα ι να έχει μια λ έ ξ η σε μια φράση το υ Αριστ οτ έλ η μ ε τ η σ ημασ ία πο υ έχε ι σ ε φρά σ ε ι ς άλλων συγγρ αφέων μ έχ ρ ι κσ ι τον 60 αιώνα μ.χ, θσυ μάζουμε τ η ν σκριβολογία τα υ Αρ ιστοτέλη ως προς τις σύγχρ ο ν ες ε πιστημονικές α πα ι τ ήσε ις και ανανκεο, α ) Η λέ ξ η " μ ε θ υ στ ι κό ς", γ ια π α ρ ά δ ει γ μ α, σ το ν Π λ ά τ ω να ε ρ μ η νε ύ ετα ι ως ο

208 208 "ρέπων προς την μέθυ, ο μέθυσοι;", Στον Αριστοτέλη ερμηνεύεται ως "ο ονσ φερόμενοο, ο έχων σχέσιν με την μέθυ". Η διοφορά αυτή δεν εξηγείται μόνο με το να παρατηρήσουμε ότι στον Αριστοτέλη είναι ορθότερη η ερμηνεία από την αντίστοιχη στον Πλάτωνα, ακόμα και γραμματικά λόγω της ορθής αηόδοσης της κατάληξης -ικόσ που δείχνει τον αναφερόμενο σε κάτι. Πρέπει και εδώ να λάβουμε υπόψει και όσα γνωρίζουμε από την ιδέα της έννοιας στον Πλάτωνα και όσα αναφέραμε για την αλήθεια ή μη τηο σκέψης που εκφράζεται με τη λέξη μέσα στη φράση του Πλάτωνα και του Αριστοτέλη. β) Η ερμηνεία τικ λέξης "κάθαρση" στον Αριατοτέλη δεν μπορεί να γίνει χωρίς τη γενικότερη θεώρηση της σκέψης του Αριστοτέλη όχι μόνο στην "Ποιητική" ως προς την τραγωδία, αλλά και σε άλλα του έργα. Αποτέλεσμα τηε μη εφσρμονήο τηο ορχής αυτήτ του ίδιαυ του Αριστοτέλη ήταν η διαμάχη για την ερμηνεία της, που προκλήθηκε από την άγνοια ή όχι των σχετικών με την έννοια αυτή φιλοσοφικών αντιλήψεων του Αριστοτέλη που ευρίσκονται σε άλλα του έργα. γ) Η λέξη "γλώσσα" στα έργα του Αριστοτέλη καλύπτει με τα παραδείγμα τα χρήσης τητ; τους ορισμοικ όλων σχεδόν των κλάδων τηο σύγχρονης γλωσσολογίας. Κάι επί πλέον ωτ; λέξη η "γλώσσα" έχει ηεριοσότερετ; χρήσεα; (πά νω από 401 (κυρίωτ; με παραδείγματα φράσεων από τκ θετικές εηιστήμετ: ανατομία, ζωολογία, παθολογία κλπ.), από τ«; χρήσεις της που διασώζει το ι στορικό Λεξικό τηα Νέας Ελληνικής και των ιδιωμάτων τη; σε φρσσεκ τητ καθημερινής ζωής κσι του λσϊκού βίου (άσματα, παραδόσεις, ηαροιμίετ). Αλλά οι σημασίες για τη λέξη "γλώσσα" στον Αριστοτέλη ταυτίζονται με εκείνες τητ; ιδιωματικής-διαλεκτικής ελληνικής, που έχουν συλλεγεί από το στόμα του λαού σε φράσεις λαογραφικού περιεχομένου. Κι αυτό συμβαίνει ως επαλήθευση τητ; αξίας που αναγνωρίζει πάλι ο Αριστοτέλης στα παραδείγματα του προφορικού λόγου (ηαροδοσιακο ύ-λσϊκού) ως προς την "αλήθεια" τους, επειδή προέρχονται από την κοινή λαϊκή εμπειρία, που κατά τον Αριστοτέλη είναι περισσότερο αληθής, παρά μη αληθής, όταν επενδύει με φράση τη λέξη για την οποία ζητάμε τη σημσσία ή τκ σημοσίετ; τητ. δ) Στσ Ερωτηματολόγια για συλλογή λέξεων απαραίτητων για τη σύνταξη ενός Γλωσσικού' Ατλαντα (τηο Ευρώπης και της Ελλάδας ειδικότερα) οι κσ τηγορίες λέξεων καλύπτουν ενότητες-υποδιαιρέσεις των εννοιών ΤΟ ΣΥΜ ΠΑΝ και Ο ΑΝΘΡΩΠΟΣ. Η διάκριση των λέξεων έγινε σε ενότητετ; που έκανε ομάδα σύγχρονων γλωσσολόγων σύμφωνα με τ«; "κα τηγορίες" του Αριστοτέλ1 και τα διδάγματα της λογικής του ως προς τιτ έννοιες, κρίσεις και φυσι κά ωτ; προς τη λήψη λέξης μέσα σε φράση, που να διασαφηνίζει τη σημασία τητ. ε) Στην αρχική φάση τ ηο χρήσης ηλεκτρονικών υπολογιστών γισ μεταφραση έγιναν μερικά κωμικοτραγικά λάθη, γιατί παραβιάσθηκε η γλωσσική σκέψη του Αριστοτέλη ωτ; προς τη σημασία τητ που δίνεται μόνο με φράση.. Ε-

209 209 τσι μεταφράστηκε στα αγγλικά:" τ ο ην ε ύ μ α (spirit) ε ί ν α ι π Ρ ό θ u μ Ο κ α ι η σ α Ρ ξ α δ ύ v α τ η" ωτ; "το κρασί (οινόπνευμα=sρirίt) είναι καλό, αλλά τα κρέας (σαρξ) είναι χάλια!". Η επιβεβαίωση της σημασίας των λέξεων που έδωσε ο Αριστοτέλης σε φράσεις των κλασικών ταυ έργων προβάλλεται μέσα από δύο τομείς εηιστημονικής δρόσης: α) Στην επιστημονική ορολογία των ξένων γλωσσών που έχουν διατηρήσει την ίδια λέξη όπως την χρησιμοποίησε ο Αριστοτέλη; (στην σρχαία ελληνική) π.χ.: κατηνορίακετεεοτγ, ενέργεια-ειιεηιν κλπ. για να μη αλλάξει η σημασία τους από μια πιθσνή αλλαγή της μορφής τητ στην σγγλική, γαλλική κλπ. β) Στο ότι αποδεικνύεται καθημερινά στην πράξη ότι ο ηλεκτρονικός ωτο λογιστής στη λεξικογραφία (σημασία λέξεων) είναι μόνο ένα εργαλείο θεραπείας αναγκών χειρωνακτικών (αντινραφή, ταξινόμηση, εκτύπωση), το οποίο, αν δεν το χειριζόμαστε με τη λογική του Αριστοτέλη σαν <Ορνανο«διευκόλυνσης πρακτικών αναγκών, δεν επιτελεί επιστημονικά τον σκοπό του. Τον επιτελεί μόνο σαν "άλογο" χωρίς λογική ον ή "άψυχος δούλος" που υποδουλώνει εκείνον τον άνθρωπο που αγνοεί τη σχέση εργαλείου και ΟΡΓΑΝΟΥ, με την αριστοτελική σημασίσ της λέξης αυτής - στην κατάταξη δηλαδή των σχετικών με τη λογική έργων το" μεγόλου φιλοσόφου. Δεν μας μένει παρά να υποστηρίξουμε και εδώ ότι οι αρχές του Αριστοτέλη ως προς τη γλωσσολογίσ πρέπει να λαμβάνονται υπόψη, όταν χρήσιμο τιοιούντσι πάσης φύσεως "όργανα" της σύγχρονης τεχνολογίας για την εηιστήμη αυτή. Τα σύγχρονα τεχνικά μέσα πρέπει να διαδώσουν ο,τι χρήσιμο τιε ριέχουν τα έργα του Αριστοτέλη για τη γλωσσική καλλιέργεια του ανθρώπου από τη νηπιακή ηλικία μέχρι τα πανεπιστημιακά θρανία. Οι μαθητέτ στην πατρίδα του τη Χαλκιδική πρέπει να ανευρίσκουν έστω και σε φωτοτυπίες μεταφράσεων τα έργα του μεγάλου συμπατριώτη τ.ους για να τον ανακαλύψουν στα νέα ελληνικά. Πολλοί όμως. Ελληνες ανακαλύπτουν για πρώτη φορά τον Αριστοτέλη μέσα από ερμηνείες των αθάνατων για την ανθρώπινη σκέψη λέξεών του, που δίνουν τα ξένα λεξικά στα λήμματα: Λονική -Ιοείο, 'Ορνσνον-φηιωιοη προβάλλοντσς μ 'συτό τον τρόπο τη διαχρονική αξία που έχουν ακόμα και τα "ονόματα" που χρησιμοποίησε ο Αριστοτέλης για "πράγματα" πολύ μεγάλης πολιτιστικής αξίας και για τον σημερινό κόσμο.

210 ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦ ΙΑ 1. Herm an Β οιυτ ε, Index Ari sto telicus, Βερολίνο 1Β70, σ ελ. 157, 1 5Β (γλώσ σα ). 2. Κων /νου Γεωργούλη, Αριστοτ έλ ης ο Σταγιρίτης, εκδ. Ι σ το ρ ικ ή ς και Λα ο γ ραφ ι κ ή ς Ε τ α ιρ ε ία ς Χ αλκ ιδ ικ ής, Θεσσα λον ί κ η Luci Berkowitz-Karl Α. Squi tier, Thesaurus Linguae Graecae, Canon o f Greek ' Authors and Wor ks, New Yark-Oxford, Oxford University Press 1986, σελ , λή μ μα Aristo teles, όπαυ τα ακόλουθα έργα ταυ Αρ ιστοτ έλ η κα ι οι εκδόσει ς το υς. 4. Ι ωάννου Θ. Ρώσσ η, Το δ έν δρ ον της λογ ι κή ς (Πίνα κα ς l, εν Αθ ήναις 1915, από όπο υ μ εταφ έρθηκ ε τα α κό λο υθο δ ιόγρα μ μ α των εννο ιών της Λα γι κής, 4α. Α κα δ ημ ία Αθηνών, Ι στορ ικό ν Λεξικόν της Ν έα ς Ελ ληνικής, τόμο ς Π έμ πτος, λ ή μ μ α γλ ώσ σα, σε λ Γλωσσι κός Άτλσς Ε υ ρ ώπ η ς (Atlas Lίπguarum Ειι τορ ε ε ), Νιμέγκη 1986, ε ρωτημ σ το λόν ιο σ υ λλ ο γ ή ς υ λ ι κο ύ, μετάφραση Ν. Κοντοσόπ οιιλος (αρ χείο IΛNE Ακαδημίας Α θ ηνών ). 6. ARISTOT ELES Phil. et Corpus ARISTOTELICUM. 4 B.C.:,stagirites, Pel Iaeus, Atheniensis. 7. Analyti ca priora et po steriora, ed. W.D. Ro ss, Aristot elis analytica ριίο τε et ρο ετε τ ίοτε. Oxford: Clarend on Press, 1964 (rept. 1968): 3-ί 83 (24a I0-3 Ib 38, 7 1a l- IOOb I7). Cod: 61, De aruma, ed. \V.D. Ross, Aristo tle. De anlma. Oxford: Cl3rendon Press, (re pt. 1967): 402a l -43 5b2 5. Cod: 21, De an ίma (codicis Ε fragm eηt a recensi onis a vulgata diversae), ed. Ro ss, De anima, appendix Ι (4 12a3-424b I8 ). fr. Ι: 4 12a fr. 2: 414b fr. 3: 42 1a fr. 4: 423b8-424b 18. Cod: 2, De anima (codicis Ρ lection es quae valde a lection ibus cetero.rum cod icum dist3nt), ed. Ross, De anima, 3ppend ix 2 (4 12b ld-423b8). fr. Ι : 412b 10 4l2b23a. fr. 2:4 13a3-4 14a I5. fr. 3: 420b5-420bI0. fr. 4: a6. fr. 5: 422b b8. Cod: 1, Αθηναίων πσλ ιτ ε Ια, ed. Η. Opperm ann, ArIstotelis Αθηνσίων πολ ιτεία. Leipzig: Teubner, 1928 (repr. Stuttgart : 1968): Pap: 16, De aud ibi1ibus, ed. Ι. Bekker, Ar i sto te lίs o pera, νο l. 2. Berlin: Reirner, 183 1

211 211 (repr. De Gruyter, 1960): 800al-804b39. Cod : 3, De caelo, ed. Ρ. Moraux, Aristote. Du ciel. Paris: Les Belles Lettres, 1965: (26 8al-313b22). Cod: 30, Categoria e, ed. L. Minio-Palu el1o, Aristote1is catego riae et liber de interpretatione. Oxford : Clarendon Press, (repr. 1966): 3-45 (lal-15b3 2). Cod: 10, De colo ribus, ed Bekker, ο ρ. cit., 79 ]a1-799b2q. Cod: 5, De divinatione per somnum, ed. W.D. Ross, Aristotle. Ρετνε naturaiia. Οχford : Clarendon Press, 1955 (repr. 1970): 462b] 2-464b18a. Cod: 1, Epistulae, ed. R. Herch er, Epistolographi Graecl. Parls: Didot, 1873 (repr. Amsterdam: Hakkert, 1965) : Cod: Ethica Eudemia, ed. F. Susemihl, [Aristot elis ethica Eudemia]. Leip zig: Teu bner, 1884 (repr. Am sterdam : Hakk ert, 196 7): 1-]23 (l 2]4al-1249b 25). Cod: 27, Ethica Nicom achea, ed.i. Bywater, Aristotelis ethica Nicomachea. Oxford : C1arendon Press, 1894 (repr ): (l094al-11 8Ib23). Cod : 58, De generatione animaiium, ed. H.J. Dro ssaart Lulofs, Aristotelis de generatlone animalium. Oxford: Clarendon Press, 1965 (repr. 1972): (7 15a 1-789b20). Cod : 52, De gen eratione et corruptione, ed. C. Mngler, Aristote. De la generation et de la corruption. Paris: Les Belles Let tres, 196 6: 1-74 (31 4a l-338 b I9). Cod: 16, Historia εη ίπι ε ί ίιωι, ed. Ρ. Louis, Aristot e. Historoire des anίmau x, vols. I-3. Parls: Les Belles Lettres, 1:1964; 2: 1968; 3:1969 ; 1:1-15 7; 2: 1-155; 3:1 145, 'Lib. 1-4 (486a5-538b2 3): νο l. Ι. Lib. 5-7 (5 38b ai 2): νοι 2. Lib (588aI6-633b8, 633b I2-638 b36 ): νο l. 3. Cod; 97, De inc essu animalium, ed. W. Jeager, Aristot elis de anim aliurn matione et de animalium incessu. PS.-AristoteIis ; de spiritu libellu s. Leip ~ig: Teub ncr, 1913 :21-47 (704a4-714b23). Cod : 6, De insomntis, ed. Ross, Parνa naturalia, 458a33-462bl1. Cod: 2, De Interp retatione, ed. Mlnlo-Paluello, ο ρ. cit., (l6a1-24b9). Cod : 6, 201 ". 26. De juventute et senectute + De ν i ta et rnorte, ed. Ro ss, Pa IΎ 8 naturalia, 467 b b5. cf. et (De respiratione). Cod: ], oe Hneis insecabili bus, ed. Bekker, ο ρ. ο ί τ., 968al-972b33. Cod : 3, De 10ngItudine et brevltate vitae, ed. Ross, Pa rνa naturalia, 464bI b9. Cod : 1, Magna moralia, ed. F. Susemihl, Aristotle, νο Ι 18 (ed. G.C. Arm stro ng). Cambridg e, Mass.: Harvard University Press, 1935 (repr. 1969): (l1 81a b30). Cod: 24, Mechanica, ed. Bekk er, ορ. cit., 84 7aI1-85 8b31. Cod: 8, De memoria et reminisce ntia, ed. Ross, Ρε τν ε naturalia, 449 b4-453 bll.

212 212 Cod: 2, MetaphysJca, ed. W.D. Ross, Aristotle's metaphysics, 2 vo1s. Oxford: Clarendon Press, 1924 (repr [of 1953 corr. edn.]) : 1:9 80a a6 ; 2: 1028alD-1093b29. Cod: 80,635.' 33. Meteorolo glca, ed. F.H. Fo bes, Arlstot elis meteorologicorum librl quattuor. Camb ridge, Με ε ε. : Harνard University Press, 1919 (repr. Hildesh eim: Olms, 1967): 338a20-390b2 2. Cod : 34, Mirabilium auscu1tatione s, ed. Bekker, ορ. cit., 830a5-847blO. Cod: 9, De motu anlmaliulll, ed. Jaeger, ο ρ. cit., 3-18 (698al-704b2). Cod: 4, De mundo, ed. W.L. Lorimer, Aristotelis qui fertur libellus de mundo. ΡεrIs: Les Belles Lettres, 1933: (39Ial-401 b29). Cod : 6,738., 37. Oeco nomica, ed. Β.Α. van Gronlngen and Α. Wartelle, Aristot e. Economiqu e. ParIs: Les Bel1es l ettres, 1968: 1-35 (l343al-1353b27). Cod: 6, De partibus animalim, ed. Ρ. l:ouis, Aristote. Les partles des anlmaux. Parls: Les Bel1es Lettres, 1956: (639a l-697b30). Cod : 39, Physica, ed. W.D. Ross, Aristot elis ph ysica.oxford: C1arendon Press, 1950 (rep r (Ι st edn. corr.)): 184a1 D-267b26. Cod: 57, Physicorum libri oclavi lextus aher (po st 267 b26), ed. Ross. ο ρ. οίτ., 24 1b b28. Cod: 2, Physlognomonica, ed. Bekker, ορ. ο ί ι., b8. Cod: 6, Poet ica, ed. R. Kassel, ArIstotelis de arte poetica liber. Oxford : C1arendon Press, 1965 (repr [of 1966 corr. ed n.]): 3-49 (l447a8-1462bi 9). Cod: 10, Polilica, ed. W.D. Ross, ArIstotelis politica. Oxford: C1arendon Press, (repr. 1964): (Ι 252al-134 2b34). Cod : 67, Problemata, ed. Bekk er, ορ. cit., 859al-967b 27. Cod:7 6, Protrepticus, ed. Ι. Dίirin g, ArIstotle's protreptjcus. Stockl10lm : Almqvist & Wiksel1, 1961 : Q, Pap: 6, De respiratione, ed. Ross. Ρων ε naturalia, 470b6-480b30. cf. ει (De juventute et senectute + De ν ί ι ε et morte). Cod: 6, RhetorIca, ed. W.D. Ro ss, Arlstot elis ars rhetorlca. Oxford: Clarendon Press 1959 (repr. 1964): (l354a l-1420a8). Cod: 44, De sensu et sensibilibus, ed. Ross, Parva naturalia, 436a1-480b30. Cod: 8, De somno ct vigilia, ed. Ross, ο ρ. cit., 453bll-458a32. Cod : 3, De sophisticis elenchis, ed. W.D. Ross, Aristot elis top lca et sophistici elenchi. Oxford: C1arend on Press, 1958 (re pr (lst edn. co rr.)): ( l 64a b8). Cod: 14, De spiritu, ed. Jaeger, ορ. cit., (48 1a l-486b4). Cod: 3, Topica, ed. Ro ss, Aristotclis topica ο τ sophistlci elenchi, (Ι 00a bi9). Cod: 45, De vcntorum sltu ε ι n olllinib lιs, ed. Bekker, ορ. cji., 973a 1-973b2 5. Cod:

213 Oe virtutibus et vitiis, ed. Bekker, ορ. cit., 1249a Ι b37. Cod: 1, Oe Xenop hane, de Zenone, de Gorgia, ed. Bekker, ορ. cit., 974a l-98 0b2 1. Oe Χοη ο ρίι εηε : 974a l -977 a l l. Oe Zenone : 977aI 3-979a9. Oe Gorgia: 979a l l-980b2 1. Cod: 4, Divisiones Aristoteleae, ed. Η. Mutschmann, Division es qtiae vulgo dicuntur Aristoteleae. Leipzig: Teubner, 1906: Q, Cod : 10, Fra gmenta, ed. Μ.Ι. West, 1ambi et elegi G ra ec~ ν οι 2. OxCord: Clarendon Press, 1972: Γη Q: Fragment um, ed. Ο. Ι. Page, Poetae me1ici Graeci. OxCord: CΙ ar e ndo n Press, (repr (lst edn. corr.)): 444. ΓΓ. Ι. Q: Fragmenta varia, ed. V. Ro se, Aristotelis qui fereban tur Iibrorum fragmenta. Leipzig: Teubn er, 1886 (repr. Stu tt gari: 1967): Oialogi ( testimoni a + Γη ): ρρ Logica (t estimonia + frr ): ρρ Rhetorica et poeti ca (testimonia + frr ): ρρ & th ica (frr. 18G- 184): ρρ Philosoph.ica (Γη ): ρρ Physica (testirnon ia + frr ): ρρ Zoica (testimonia + Γη ): ρρ Η ίπ ο τ ίοε (t estirnonia + frr ): ρρ Orationes et epistulae (tes timo nia + Γη ): ρ ρ Carrnina (frr ): ρρ Oubia ( Γη ): ρρ Q: 88, Testirnonia, FGrH // 646: 3C: NQ. 61. Fragmenta, FGrH // 646: 3C: Q. 62. Rhet orica ad Alecandr um. cf. ANAX1M ENES Hist. et Rhet. ( ). 63. Sicyo nis historia (Ρ. ΟΧΥ ). FGrH // 55 1, ΓΓ. l b (=FGrH //105, fr. 2). cr. ΑΟΟΙΤΑΜ ΕΝΤΑ ( FGrH) ( ). cr. ΑΝΟ ΝΥΜΙ HISTORICI (FGrH) ( ). 64. Epigramma. AG cr. ASCLEPIAOES Epigr. ( ). 65. Epigrammata (Αρ ρ. Anth.). Ep igram mata sepulcralia: (?). Epigramm ata demo nstrativa: (?). Αρ ρ. Anth (? ): cf. EPIG RAMMATIC1 ίη Α ρ ρ. Ant h. ( ). Αρρ. Anth (?): cr. EP1G RAMMATICI ίn Αρ ρ. Anth. ( ).

214

215 ΝΙ ΚΟΛΑΟ Υ Χ Α Ρ Ι Σ Τ ΟΥ Η ΒΑΘΥΤΕΡΑ ΕΝΝΟΙΑ ΤΗ Σ ΑΡΕΤΗ Σ ΚΑΤΑ ΤΟ Ν ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΗ 1. Η έw οια τη ς αρετής Κατά τον Αρ ιστοτ έλη οι αρ ε τα ί τ υγχά νο υ ν έξει ς άξιο ι επα ίνου: «Τών έςεων δέ τά ς έπα ινετάς άρε τά ς λέγομεν» ( Ονα μάζομεν α ρετάς εκ ε ίνας εκ τ ων έξε ων. αίτινε ς είναι άξιοι επα ίνου ), Όταν λέγο μεν έξ ιν εις την αρ ιστοτελ ικ ήν ορολογίον, εννοο ύ μ εν μίαν αποκτ ηθείσα δ ιό τη ς επα ν ε ιλ η μ μ έν η ς λειτο υργίας ικανό τητα να επιτελούμεν ενέργ ημά τι. Διό της επαναλήψεω ς μίας λειτου ργ ίας επέ ρχεται επί τ ω ν ο ργανικών υλικών σ υ στατι κ ών μεταβολ ή τκ πο ιο τικ ή, ήτις καθ ιστά ι κα νά να εκτελού ν εuκολώτερον και τ ελ ε ιό τ ερ ον την ρηθείσαν λειτο υρ νίσν. "Αρα έ ξις είναι στα θ ερά ποιότ ης α ποκτηθείσα υπό τ ης ψυχής, δυνά με ι τη τ ο ποίας εκτελε ί έργον τ ι. Ε κ το ύτο υ προκύπτει, ότι η α ρ ετή δεν ε ίνα ι φυσι κή τις προδιάθ εσις, αλλά κά τι το ο ποίον α ποκτά τα ι κατό πιν πρακτικ ή ς ενε ργ η τι κό τ η τα ς κ α ι ε π ιμ όνο υ α σ κ ήσ ε ως. Δ ιό τ ο ύτ ο κα ι χ α ρακτηρ ίζ ε τ α ι ω ς α ξ ία επαίνου ψυ χι κή δ ιάθεσις. Η αρετ ή λο ιπόν αποκτάτα ι ουχ ί δ ιό τη τ διδα σκα λ ία ς, όπω ς η θ εω ρητική γνώσις, α λλά διά τ η ς πρά ξε ως. Το παιδί δ ύνα ται να μάθει τα μαθηματικό διά της διδασ κα λία ς, παρατηρεί ο Στ αγιρίτης, δεν ημ πορεί όμω ς να δ ιδαχθ ε ί μ ε την α υτήν επιτ υ χίαν και τη ν η θι κήν, διότι του λε ί π ει η περί τ ον β ίον κα ι τστ; πράξ ει ς ε μπε ιρία. Επ ειδ ή δ ε α ι α ρ ετα ί α να φέρο ντα ι ε ις τη ν ε νεργητικότητα τ ο υ ανθ ρώπο υ, α ν θελήσωμεν να τα ς υποδια ιρ έσω μεν πρέπε ι να λόβω μ ε» υ π ' όψ ιν μοτ; ε ις πόσα ς μ ε γάλος κατ ηγορίας δυνάμεθα να δ ιακ ρίνwμεν τ η ν ανθ ρωπίν ην ενεργητικότητα. Είπομεν ήδη ανωτέρω ότι δια στέλλο μεν εν τω α νθ ρ ώπω δύο ενεργητικότητ ας. Η μ ίο είνα ι εν εργ η τι κό τ ης του λόγου, η δ ε ετέρα εκε ίνη, ήτ «; π είθ εται ε ι ς το ν λόγον και ε κτελ ε ί ταο επιτανάο το υ. Η πρ ώτη αναφ έ ρ ετ α ι γεν ικ ώς εις την διανο ητικήν ενέρν εισν, η δε δευτέρα εκ την βου λητικήν ηθικήν πρά ξ ιν. Και σ ι α ρεταί λο ιπό ν θα δ ιαιρ ε θούν ε ις δύο μεγάλος ομόδος. Ε κ; τη ν πρ ώτ η ν ομόδα κα το τόσσο μεν το ς " δ ια νο η τ ι κ όο" α ρ ετ ά ς, σ ίτ ινε τ; ε ίναι η σοφία κα ι η φρό νησκ. ε ι ς τ ην δευτέραν δ ε ο μάδα το ξιθ ετ ο ύμ εν τα ς "η θι κά τ; " ορ ετάς α ίτινες αχε τίζο νται με τας εκδη λώσε ις της β ο υ λ ήσεως κα ι εν γένε ι με τον η θι κό ν β ίον. Αι διανοη τικα ί αρ ετ αί έ χο υ ν την γ ένε σίν τω ν ε κ της δ ιδα σ κα λ ίας, α ι ηθ ι κ ο ί ό μως εκ τ ο υ. δ ια ρ κο ύς και αδιαλείπταυ εθι σμ ού, «έξ εθους», δ ι Ό κ αι κα λο ύντ α ι ηθικαί. Ο ε θ ισ μ ό ς κα τά το ν Αριστοτ έλ η δεν ε ίνα ι δυνα τ ό ς εις τα φυ σι κ ά όντ α. Δ εν δ υνά μ εθ α να σ υν η θίσω μ εν ένα λίθο ν να μ η ν πίπτ ε ι πρ ο ς το κάτω. Ε ξ αν τιθέ του, ο άνθρωπος ε ί να ι το κατ ' ε ξοχήν επ ιδεκτι κόν εθισ μού ο ν.. Ε χει μ εν φυσ ικήν π ροδ ιάθεσ ιν να

216 216 δεχθεί τας αρετάς α άνθρωπος, αλλά διά να γίνουν σταθεραί του έ~εις, πρέπει να παρεμβληθεί το έθος, ο σταθεράς διά τη; πρά~εως εθισμάς. 2. Αι ηθικαί αρεταί Ο ορισμός ον δίδει σχετικώς με τατ ηθικάς αρετάς ο Αριστοτέλης είναι ο σκόλουθος:«'έστιν ιiρα ή άρετή έξις προαιρετική, εν μεσότητι ουσα τ!i πρός ήμας ώρισμένη λόυψ καί ώς αν δ φρόνιμος δρίσειεν>ι. (Ηθ. Νικ b 36) (Είναι λοίπόν η αρετή έξις (σταθερά ψυχική διάθεαις) προερχομένη εκ τητ; προαιρέσεως, ήτιο κρατείται ε«; μίαν μεσότητα σχετικήν με ημάς, ήτις μεσότης καθορίζεται υπό του λόγου, σομφώνωσ προς τον καθορισμόν, τον οποίον θα έδιδεν εις φρόνιμος όνθρωποο). Ως πρώτον χαρακτηριστικόν της αρετής θεωρείται το "τιροαιρετικόν", δηλαδή το ότι έχει την αρχήν της εις την ελευθέρον προαίρεσιν. Ως δεύτερον χαρακτηρισnκόντης αναφέρεται το ότι αύτη "συνίσταται εις μίαν μεσότητα, ήτις είναι ανάλογος με ημότ;", Το χαρακτηριστικόν τούτο αναλύεται εις δύο γνωρίσματα, εξ ων το πρώτον είναι, ότι η αρετή είναι μεσότης, το δε δεύτερον, ότι η μεσότης αύτη είναι ουχί απόλυτος, αλλέν σχέσει προς ημάο, Τρίτον δε χαρακτηριστικόναποτελεί το ότι η μεσότης καθορίζεται διά του ορθού λόγου, όπως τον καθορίζει o.uxi οιοσδήποτε άνθρωπος, αλλά ο φρόνιμος και σπουδαίος. Επειδή εν τοις ηροηνουμένοιο, λόγου γενομένου περί ελευθερίσοτητ; βουλήσεως, διεοαφηνίσθη η έννοια της προαιρέσεως, απομένει νυν να προχωρήσωμεν εις ανάπτυξιν αναφερομένη εις τα υπόλοιπα χαρακτηριστικά. Κατά πρώτον πρέπει να καταστήσωμεν σαφές, τι εννοεί ο Αριστοτέλης θεωρών την αρετήν μεσότητα. Η αρετή ούτω καθοριζομένη είναι το ορθόν μ.έτρον το ευρισκόμενον μεταξύ δύο αντιθέτων ακροτήτων, ε( ων η μεν μίαέμφανίζει «έλλειψιν», η δε ετέρα «ύπερβολήν». Ούτω Π.χ. η ανδρεία αποτελεί το ορθόν μέτρον μεταξύ τηο δειλίας, ήτις συνίσταται εις την έλλειψιν και του θράσους, όπερ συνίσταται εις την υπερβολήν. Κατά τον αυτόν τρόπον η σωφροσύνη αποτελεί το μέσον μεταξύ της αναισθησίας και ακολασίας, η ελευθεριότης μεταξύ της ανελευθερίας και ασωτίας. Η μεγαλοπρέπεια είναι το μέσον μεταξύ της μικροπρέπειας και αηειροκαλίας, η δε μεγαλοψυχία μεταξύ τητ; μικροψυχίας και της χαυνότητοτ. Μεταξύ της αφιλοτιμίας και της φιλοτιμίας παρεμβάλλεται ως μεσότης αρετή τις, δι' ην η γλώσσα δεν έχει ειδικήν έκφρασιν. Η πραότης είναι το μέσον μεταξύ αοργησίας και οργιλότητος, η αλήθεια μεταξύ ειρωνείας και αλαζονείας, η ευτραπελία μεταξύ αγροικίας και βωμολοχίας, η φιλία μεταξύ δυσκολίας κσι κολακείας, η αιδώς μεταξύ κα ταπλήξεως και αναιαχυντίας και η νέμεαις (δηλ. αγανάκτησις) μεταξύ επιχαιρεκακίας και φθόνου. Αν θεωρήσωμεν τον ανωτέ ρω πίνακα, βλέπομεν, ότι περιλαμβάνει τέσσαρας ομάδας αρετών..εις την πρώτην ομάδα περιέχονται τρεις αρεταί σχετικοί με τον φόβον και ευψυχίαν:

217 217 1) Η ανδρεία. 2) Η αωφρασύνη. 3) Η τιραότητ. Η δευτέρα ομάτ; περιλαμβάνει τέσσαρας αρετάτ; σχετικός με την χρήσιν των υλικών αγαθών και την διαχείρισιν τητ; δυνάμεως: 1) Την ελευθεριότητα. 2) Την μεγαλοπρέπεισν. 3) Την μεγαλοψυχίαν ΚΟΙ 4) Την αρετήν την περιεχομένην μεταξύ φιλοδοξίας και αποστροφής προτ; τοτ τιμάς. Εις την τρίτην ομάδα περιέχονται τρειτ αρεταί αναφερόμενα ι εκ; τσσ κοινωνικότ σχέσεις των ανθρώπων: 1) Η αλήθεια, 2) Η ευτραπελία. 3) Η φιλία. Εις δε την τέταρτην ομάδα κατατάσσονται δύο αρειοί σχετικοί με την συναισθηματικήν θέσιν, ην λαμβάνει ο άνθρωπος εν όψει της καταστάσεως των συνανθρώπων του. Είναι δε αυτοί: 1) Η αιδώς και 2) Η νέμεσις, δηλαδή η δικαία ανονάκτησκ. Εάν προσέξωμεν, εις απάσας ταύτας ταο ομάδας θα διαννώσωμεν, ότι διεκάστηο αρετήο επιδιώκεται η κυριάρχησκ ενός ωρισμένου είδους συναισθημάτων, επί τω σκοπώ όπως καταστώμεν ικανοί να πράξωμεν τα ορθόν, μη επηρεαζόμενοι από την ψυχικήν ταραχήν, εις ην δυνατόν να μας περιαγάγη η συναισθηματική εηίδρασκ. Εις τον δοθέντα ορισμόν των αρετών η μεσότης δεν θεωρείται απόλυτος, αλλ 'είναι μεσότηο εν σχέσει με "ημάς", δηλαδή με τον άνθρωπον ωτ; υποκείμενον τητ; ηθικής πράξεως. Ο φρόνιμος άνθρωπος έχει την αρμοδιότητα να προβή εκ ταν καθορισμόν της μεσότητοτ; ταύτηο, Ώστε η μεσότηο ποικίλλει κατά τος περιστάσεις και τα πρόσωπα, ως προς τον καθορισμόν της όμως κατάλληλος είναι ο φρόνιμοτ, ήτοι ο υψωθείς ήδη διά τηο πράξεως εις ηθικήν τιροσωηικότητο. Προαπαιτείται άρα εύστοχος κρίσις διό να αντιληφθεί ο όνθρωπος εις εκάστην δεδομένη περίστασιν ποία πράξις είναι ενάρετος. 3. Αι διανοητικαί αρεταί Εκτός των ηθικών αρετών, κάμνει λόγον ο Αριστοτέλης και περί των διανοητικών. Επειδή η ευδαιμονία είναι ενεργητικότης της ψυχής, πρέπει να μελετήσωμεν άπαντα τα είδη της ψυχικής ενεργητικότητας, τόσον από εηόψεως ηθικής, όσον και διανοητικής. Αι διανοητικοί ενέργεια ι ούσαι εκδηλώσεκ ταυ λόγου, όστια καθοδηγεί το άλογον μέροο τητ ψυχής, αποτελούν τατ τυπικός προ υποθέσεις της ηθικής πράξεως και διό τούτο πρέπει η ηθική θεωρία να πρσβή εις την εξέτασίν των. Όπως είδομεν ανωτέρω, πόσα διανοητική ενέργεια εκδηλούται ή ως κατασκευή αντικειμένων (ποίησις) ή ωτ; ηθική πρακτική ενέργεια (πράξις) ή ως ζήτησις τητ; αληθείας (θεωρία). Εις ταο ενερ γείας ταύτστ, ας εκτελεί η ψυχή του ανθρώπου, αντιστοιχούν κατά τον Αριστοτέλη αι αρεταί της τέχνης, της φρονήσεως, της επιστήμης και του νου. Εκ τούτων η μεν τέχνη και φρόνηοκ αναφέρονται εις το τμήμα εκείνο του όντος όπερ εμφανίζει σστάθειαν και ουμητωματικότητα, ο νους όμως και η επιστή μη εξετάζουν τας αιωνίους και αμετακινήτους αληθείας. Εκ τούτων ο μεν νους αντιλαμβάνεται δι' ενοράσεως τας πρώτας και θεμελιώδεις επιστημονι κάτ; εννοίας, η δε επιστήμη ασχολείται με την αποδοτικήν διερεύνησιν της σ-

218 218 ληθείας. Λαμβαναμένης υπ' όψιν της αξίας των ακαπών, αυς πρατίθεται να πραγματοποιήσει εκάστη των διανοητικών σρετών. προκύπτει καθωρισμένη βαθμαλαγική διαβάθμισιο, ήτις αρχίζει με την τέχνην, πραχωρεί εις την φρόνησιν, υψούται εις την επιστήμην καισηοκορυφούτσι εις τον νουν. Η τέχνη είναι δύναμις, ήτις μας καθιστά ικανούς να κατασκευάσωμεν κάτι βοηθούμενοι από καθωρισμένον κανόνα: «εξις τις μετά λόγου ποιητική». Η φρόνησις είναι δύναμις αύμφωνας με την αλήθειαν, ήτις μας κάμνει ικαναύς να εκδηλώνωμεν την πρακτικήν μας δραστηριότητα, με την βoήθειaν ωρισμένου κανόνοο εν σχέσει με τα πράγματα, άnνa είναι αγαθά ή κακά διό τον άνθρωπον: «'Έξις άληθής μετά λ6υου πρακτική περί τά άνθρώπψ άυαθά καί κακά».η επιστήμη και ο νους περιλαμβάνονται ως αρεταί διανοητικοί υπό την περιληπτικήν ένδειξιν της σοφίας, ήτκ ορίζεται «έπιστήμη καί νοϋς τών τιμιωτάτων τfi φι5σεω (επιστημονική γνώσις και άμεσος εποπτική ενόρασις των όντων, άτινα ίστανται εις την υψίστην σξιολαγικήν βαθμίδα), Η διανοητική εκείνη αρετή, ήτις έ χει συνάφειαν με τας ηθικάο αρχάς είναι, κατόπιν των ανωτέρω, η φρόνησις, θεωρουμένη όχι όπως παρά ταις Πλατωνικαίς ωο θεωρητική, αλλωτ; προκτική σοφία. Διά του διαχωρισμό ύ της σοφίας και της φρονήσεως, ο Αριστοτέλης διαφωνεί. προς τον Σωκράτη, όστ«; εθεώρει την αρετήν γνώσιν. Η ηθική αρετή κατά τον Αριστοτέλη δεν συνίσταται εις την γνώσιν μόνον του ηθικού κανόνος, αλλόπαιτεί την διό του πρακτικόύ εθισμού καθυποταγήν του αλό γου τμήματος της ψυχής εις τας επιταγάς ταυ λόγαυ. Τέλος, απόδειξις της εξαιρετικής σημασίας την οποίαν έδινε ο Αριστοτέλης εις την Αρετήν αποτελεί και το γεγονός, ότι έγραψε κατ Έξαίρεσιν - αν και δεν ήταν ποιητής - υπέροχον ύμνον εις την Αρετήν, την οποίαν ονο μάζει ως την ευγενεστέραν επιδίωξιν του ανθρώπου και την οποίαν απόκτώμεν με συ νεχή προσπάθεια ΚΟΙ κόπον. «Άρετά πολύμοχθε, Υένει βροτείψ, θήραμα κάλλιστον βίψ» Ο Αριστοτέλη; εφαρμόζων τον αρισμόν της αρετής ως μεαότητας και επί της δικαιοσύνης, διδάσκει, ότι η αφορώσα ταύτην μεσότης έχει ίδιον τύπον. Είναι μέσον περιβαλλόμενον ουχί υπό δύο διαφόρων και αντιθέτων αξιολογικών στοιχείων, αλλά και τα δύο άκρα τα περιβάλλοντα ταύτην το αποτελεί η αδικία. Είναι η αδικία και υπερβολή ως προς την εκ μέρους του αδίκου απόκτηαιν ιδίων ωφελημάτων και έλλειψις της βλάβης, ην ήθελεν επιφέρει εις εαυτόν ο άδικος διά της δικαιοτέρας συμπεριφοράς του. Η δικαιοσύνη απο βλέπει πάντοτε εις το ίσον άνευ πλεονεξίας, προέρχεται δε εξ εσωτερικής προαιρέσεως. Κατά την απονομήν της δικαιοσύνης συνιστά ο Αριστοτέλης να γίνεται χρήσισ και ταυ επιεικαύς. Είναι δε το επιεικές επαν6ρθωμα ν6μου iί ελλείπει διά τ6 καθ6λου (διόρθωαις του νόμου από της επόψεως της ελλείψεως, ην πα ρουσιάζει λόγω της γενικότητός του). Ο Αριστοτέλης προβαίνει εις λεπταμερή μελέτην της εννοίας της δικαιοαύ

219 219. νης εις την σuγκεκ ρ ιμένην τ η ς λειτοuργίαν, ην επ ιτελεί ως σ υ νε κ τική δύναμις ρ υ θ μ ί ζο υ σα τος σχέσε ις των α τ ό μ ω ν, άτινα διαβιούν εν πολιτική κοινωνία. Ο διδάσκαλός του Π λά τ ω ν εθεώρη τ ην δι καιοαύνην ότι εξασφαλ ίζει την σρμο ν ίαν μ ετα ξ ύ των ψ υχ ικών μ ερ ών ΕΚ των ο πο ίων συ ν ίστατα ι ο α το μ ικός άνθρω πας ως μέλος πολ ιτικής κο ινότητο ς.

220

221 Ζ. ΣΑΜ ΟΛΑΔΑ Η ΑΡΕΤΗ ΤΗΣ ΜΕΣΟΤΗΤΟΣ ΤΟΥ ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΗ ΩΣ ΘΕΜΕΛΙΟ ΤΗΣ ΔΗΜΟΚΡΑΤιΑΣ Ο Αριστοτέλης με την πίστη του στη δημο κρατία και στον άνθρωπο ω ς δ η μ ιο υ ργ ό τητ τύχης του, αφού αντικατέστησε το Ολυμπιακό πάνθ εο μ ε την κυ ρίαρχη λογ ι κ ή του, διατύπωσε τη θεμελιακή για τη δημοκρατία αρετή τητ; μεσότητος που εκφράζεται με τον γ νω στ ό ορισμό: "Η αρετή είναι μετριότης κσι μεσότης που καθορίζεται από τον λόγο μεταξύ δύο αντιτιθεμένων ακρ οτή των. Διότι τόσο η υπερβολή όσο και η έλλειψη είναι κακία. ενώ η μεσότης είναι αρ ετή επειδή κείται μεταξύ δύο κακιών, εκ τω ν οποίων η μία προέρχεται απτην υπερβολή, η δε αλλη στιτην έλλειψη. Και έπειτα, διότι από αυτές άλ Λ ε ς μ εν ζητούν να καθυστερούν, άλλες δε να υπερβάλουν τ ο πρέπον και σ τα πάθη και στιο τιρσϊε«; Ενώ η αρετή και βρίσκ ει και προτιμα το μ έσον". Έτσι την πολυτέλεια στη ζωή τ η θεωρεί ο Αριστοτέλη; αντιδημοκρατική, όπως και τη στερημ ένη ζωή από υπερβολική οικονομία ή έλλειψη, ισχυριζο μενος ότι "η αρνηση στα ηράνματα που δεν σβύνει κ αι την επιθυμία, ηορ ό λε ς τις προσπάθειες, έχει μικρή διάρκεια"..οπως διδόσκουν οι κοινωνιο λόγοι, νιο να ωτοκλεισθεί το ενδεχόμενο κ σ κής και άδικης ζωής, επιβαλεται η ρύθμιση τ τκ παραγωγής. Και ευνόητο ότι θα αποδώσ ει το σύστημα αυτό καλυτέρευσης τηο κοινωνίας στον κόσμο, εφό σον η ρύθμιση της παραγωγής θα γίνεται συστηματικά και με προοπτική τη μετ αποίηση των εργοστασίων και το σταμάτημα της παραγωγής αγαθών που χωρίζουν τους ανθρώπους σε ταξεις, με αντίβαρο τ η ν αφθονία των αγαθών εκείνων που ενώνουν τουτ ανθρώπους σε μία τuξη" γιατί, επιπλέον, τα αγαθά αυτά με την ευλογημένη αφθονία τους θα εγγυώνται την υγ ιεινή του πνεύμα το ς της κοινωνίας και του καθενός μας, επ ι φ έ ρο ν τα ς ηαρσλλ ηλα την α ληθινή ευτυχία. Φσίντται μ ' αυτό ότι η αρετή της μεσότητος τ ου Αριστοτέλη δι εκδικεί τη θέση της ωο θεμέ λιο τηο δημοκρα τίοτ; για να αποδώσει στο σκοπ ό τ η τ γ ια ό λ ο υ ς, όπως υπαγορεύουν οι ε ξελϊξεις της ειιοχήτ; μας. Με μία πα ρ όμοια θεμε λ ίω ση η δημοκρατ ία θα μπορέσει να δώσε ι λ ύ ση στο κοινωνικό πρόβλημα, θα πάψει να υπάρχει με τα πο λλu πρ οσωπ ε ία και θα φέ ρει τ η ν ισότητα, την αδελ φοσύνη και ελευθερία στον κόσμο ματ. Δεν μπο ρεί να υ πάρ ξ ε ι τιρανματική ελευθερ ία στην κ οινωνία και στον κό σμο, όπου μένει ανεξέλεγκτη η παραγωγή. Δε φ ταίν ε οι ανθρ ωπο ι που χρ ησι-

222 222 μοποιο ύν τα π ερ ιτ τα και επ ιζήμ ια στ ην κοινωνία αγαθά. Φταίν ε τα κράτη που επιτρέπουν την παραγωγή τους. ΓιΌυτ ό και το κράτ ος, το κα θ ε κ ρά τος, έχε ι χρ έο ς να σταματήσ ει και να μεταπο ιή σει τις βιομ ηχανίε ς π ερ ιτ τ ών και βλαβε ρών, ώστε να α ρ χ ίσ ο υν να παρά γ ουν τα κοινώο ωφ έλη μα και χ ρ ή σιμ α γ ια ό λ ο υ ς. Αυτό ς ο τρ όπο ς σκέ ψ ης ~ πο υ ταιρ ιάζε ι, όπως φα ίνετα ι, σε μια πολ ιτισ μ έ νη ανθρωπότ η το - π ηγόζε ι απτην ορετή τη ς μ εσότητο ς του Αρ ιστοτ έλ η σ ' αυτό μσ ς ε μπν έει και η γνωστή τ ου θέση: "Ειτ; πσσον ζήτησιν της σ λη θ ε ίυ ς δέον όλ ο ν θεωρ είσα ι και μη τι μ έ ρ ο ς μ όν ον ". Όπω ς είναι γνωστό, ο Σω κρ άτ η ς, ο Π λάτω ν, ο Α ριστοτ έλ η ς, όπω ς και ο ι άλλοι μ εγάλο ι Έ λλ η ν ε ς σοφ οί, έζη σαν σε κείνη την τό σο σύν τ ο μ η α νο ι ξ ιάτικ η για τ ο Πνεύμα εποχή των κο ιν ο κ τ η μον ικών και κοσμοτιολιτικών ιδεωδών που σ ι ίδιοι δ ημιούργησαν μ ε τ η ν α νάπ τυ ξη του έμφυτου ανθρωπιστι κού τρό που σκέψης τοικ. Γιαυ τό και ο Λίβίνξτον, αναφερό μ ενος στους λίγους εκεί νο υ ς σοφούς, νράφ ει : "Αυτο ί, ο ι. Ελλ η ν ε ς μα ς έφεραν όλη την αν θρωπότητσ τυλιγμένη μέσα το υ ς κα ι γ ι 'αυτό σ ' α υτού ς πρέπει να στρέψου με τ ην προσοχή μας, όχ ι ό μ ως σ ε κείνο που ήτα ν, α λλά σε κείνο πο υ έτ ε ιναν να γ ίνουν". Και κατά τη δ ικ ή του ς έκφρασ η " ε ι ς ο εδ ύναντο ε ίναι ". Γ ι Ό υ τό κα ι σκοπός μας μ ' αυτό το κείμενο ε ίναι να βρο ύμ ε, με τ ην σ ν ό π τ υ ξ η τ η ς Α Ρ ι σ τ ο τ ε Λ Ι Κ ή ς σ κ έ Ψ η ς, το ι δα ν ι κό στο οποίο διέβλεπε ο Σ τα γ ιρ ίτ η ς σοφός γ ια να γίνου με συνεχ ιστές τ ο υ. Ο Αρ ιστο τ έλ η ς που έζη σε στο τέλος τ η ς δημιο υργικ ής εκείνης τιεριόδου του ελληνικού πν εύμα το ς, ύ σ τ ε ρ α α πό όσα δ ι δάχθηκε από τ ο ν Π λ άτ ων α στη ν Ακαδημ ία καθώς κα ι απ ό αλ Λ ο υ ς σοφο ύο στην Aθ ηv α γ ια τ η δ ί κα ια πο λιτ εία κα ι εξέλιξη ι.1υ τ ής σε κ ο σμοπο Λιτ ε ί α, κατέλ ηξε ό πως φο ίνεται, κ α θ ώς κα ι ο ίσοκ ρατη α, στην ανάγκη για μια π α ιδ εία ι κ αν ή να ξεπ εράσε ι τις ι δεο λ ο ν ι κ έτ; αν τιθέσε ις και μικροέριδε ς των π ό Λ ε ω ν ώστε ενωμένη η Ε λλ ά δ α σε ένα κρό τος να μπορεί να επ ιδράσει πνευ ματικά στους άλλους λα ο ύ ς και να φ έρει μ ε τον καιρό τη ν Ένω σ ή το υ ς. Απ Ό υτ ή την άπ οψ η φαίνετα ι ο Αρ ιστοτέλης σαν πιο α ισιόδοξος απ Ίον Π λάτωνα. Οπως γράφε ι ο Κ. Γεωργο ύλης στο έργ ο το υ " Αρ ιστο τ έλ η ς ο Στο γ ιρ ί τ ης", ''Ο Α ρ ισ τ ο τ έ λ η ς είν αι ο πρ ώ το ς υπ ο στηρι κτ ής τη ς κσ θολι κ ή ς φ ιλ ο σοφίας, ισχυριζό μ ενος ότι η κρίση των πολλών εν τω συ νόλω της είναι σνώ τερη του ενό ς ή των ολίγων". Κα ι τ ούτο φυσικά ισ χ ύ ει κα τ Όρχ ήν σ:roν πν ευ ματι κό τομέα προ ς έ νωση των ατο μ ικών πρωτοβου λιών γ ια μια συλλογική προσπάθ ε ια στο χ ώρο τ η ς διονόηση τ. Μ' ά λλα λ όγια, διείδε τότε ο Αριστοτέλης την αναγκη ανασ υνθέσεως των πν ε υματικών αξιών κα ι πρ οβ ολ ή ς του Ελ λ ηνικο ύ πν ε ύμ α το ς ως όλο ν κ αι όχι πλ έον μ εμ ο νωμ ένα α ιι ' τον κάθ ε σοφ ό, Γι Όυτό και μ ε ηρόθ εσ η να δώσ ει τ ην ε νω τ ι κ ή αυτή κατεύθυνση στο πνεύμα, θέλησε να ιδρ ύσ ε ι την πρώ τ η φιλοσο φία ως ύψ ισ τ η κσι θ ε μ ε λ ιω τι κ ή γ ιο τις ά λλες επιστή μες μ ά θ η σ η. Επ ιστ ή μ η τα γμέν η για τ η ν αφύ πν ιση κα ι αξιοποί ηση των ν όμων ανθρωπιότ

223 223 και,-,λλη λεγγύης. ως ιδανικό της ζωής. Το ύτο γ ιο τί, σύμφωνα με τον ορισμό, 'Ή ψυχή είνιη κάτι αλλά εκείνο που την εμψυχώνει είναι το παν", φαίνεται ότι σ ' ουτό το σημείο πρέπει να δοθ εί η μάχη της επιστήμης για να λυθεί το πρόβλημα της ζωής στον κόσμο μας, όπω ς το δ ιατυπώνει πιο πάνω ο Αριστοτέλη ς, του οποίου κα ι η σχετική στο θέμα θέση : "Δ ιό ίου σ κοπού της διδασκσ λ ίατ; θα επ ιδιώκ ε το ι η μόρφωση της ψ υ χής, προ τη ς οποίας μορφώσεω ο είνα ι ανάρμοστον σε ελεύθερο άνθρωπο να απο κτή σει ει δικ ήν επαγγελμα τι κήν μό ρφω σ η εις οπο ιονδήπο τε κα τά την κλ ίσ η το υ κλά δον". Είνα ι αυ τό πσ υ 'Ι ον ίζεται ανέκαθεν σ τον διανοούμ ενο κόσμ ο και ε ι δι κά στις μέρ ες μα ς, ό τι για να αποκα τασταθ ε ί η τάξη στις γν ώσ ει ς κα ι στα κ οινά το υ κόσμ ου μας, πρ ο έχε ι μ ια κοινή γιο όλο υς το υς λαούς παι δεία μ ε σύνθη μα "πρ ώτα αη " όλα άνθρωπ οι", και ο υτή τ ην παιδ εία ονο μά ζε ι ο Αριστο τέλη ς " υ ψίστ η επιστ ήμη ". Αλλά το πλέον αξ ιόλογο που αποτε λεί μέτρ ο κρίσηο γ ια όλα τα πρά γματα, μ ε το οπ οίο έδωσε ο Σταγψίτης σοφός τη δική του αφρα γίδα ατην ελληνική παιδε ία και το οπο ίο φέρετσι με τις εξε λί ξ εις σαν θεμ έλιο της δημο κρατίας, είνοι η αρετή της μ εσότητας που βρίσκεται μ εταξύ υπερ βο λ ή ς και ελ λείψεως γ ι Όυτό, και όπως αναγνωρίζεται, ε ίνα ι θεμελιωμένη στη συνταγή του l ππο κράτη πε ρί διαίτης, ότι "το π ολύ και καλ ό να είναι β λάπτει, ενώ το λίγο εξα ν τ λεί ". Η π άτρια αυτή αρετή εκφραζει την αυτο νόητη α λήθεια της δημοκρατίοτ. Είν αι κατοχυρωμένη στον πολιτικό ανθρωπισ μ ό και υποβλ έπει στην εφαρμο γή ' το υ νόμου της αλληλεγγύη ς. Και ενώ σε μεμονωμένα άτομα είναι πολύμοχθη, δ ιό τι δεν ευνοο ύν οι συνθήκες της ζωής, αντίθετα, κατοχυρωμένη με τους δημοκρατικούς νόμους της Π ο λι τ ε ίικ, είναι απλή και εύκολα πραγματοποιήσιμη, εφόσον εκείνο που εκφράζει είναι ο δ η μ ο κρατι κό ς τρόποσ ζωής. Ε υ ρ ωη α ί ο τ; διανοητής γραφει σχ ετικά. "ο στ οχ ασμ ός των Ελλήνων, ύστε ρ α απ ό μια διαδρομή αναζητήσεων και ανακα λύψ εων στους διάφορους τομείς, αποκάλυψε την αρετή της μεσότητο σ και προετ οίμασε τα πνεύματα για την α ναγέwηση μέσου του ιδίου εαυτού τους". Το ύτο σημαίνε ι ότι η αρετή της μ εσότητος είνα ι ο δρόμος διά μέσου του ο πο ίου μπορούμ ε να προετοιμάσουμ ε το πνε ύμα, με τις δυ νά μ ε ις που κ λείν ει μέσα του ο καθένα ς μας, για τη ν ανα γέwηση. Ότι υ π a ρχο υ ν ο ι αναγεννητικές αυτ ές δυνάμ εις στ ο αν θ ρ ώπ ινο πνεύ μα τα βε βα ιώνει ο Αριστοτέλης ό ταν λέε ι: " 'Οπως ένα σπέρμα α πό λο υλο ύ δ ι, ή ένα αμ ύγ δαλο έχ ε ι μέσα του " δύ να μη " κα ι τε ίν ει ό τα ν βρ εθούν κα τάλληλοι όροι ν α γίνε ι φ υτ ό, ν α β γά λε ι φ ύλλα, αν θ η κ α ι καρ πούς γ ια να ολοκλη ρ ώσει κ αι να κλείσε ι το ν βιολογ ι κό το υ κύ κλο, τ ο ί διο σ υ μβα ίνει κα ι στο ν άνθ ρωπο πο υ επιδ ιώ κει κατά βάθο ς να ολο κλη ρωθ εί πνευματικά κα ι βιολογ ικά". Κα ι όπω ς νρσφ ει ο Κ. Γεωργούλη ς "... Ο αν θ ρω πισ τικό ς κα ι πολ ιτι κός χσ ροκ τ ήρ της φ ιλοαοφίος του ώθησ ε τον Αριστοτ έλ η ε ις τα δελφικό παράγγ ελ μα "γν ώθ ι σα υτ όν" με το οποί ο συν εχ ίζει τ ο έρ γο πο ο ε ί χ ε αρ χίσει ο Σωκρά -

224 224 της...". Τούτο σημαίνει ση και ο Αριστοτέλης ήταν δελφικός και απόυτή τη σκοπιά και σαν πιο θετικός απ"τσυς αρχαίους σοφούς, "... Είδε όλα τα προβλήματα του κοινωνικού δικαίου...".: Φαίνεται μαυτά ότι η αρετή της μεσότητοτ του Αριστοτέ λη είναι απόκτημα πα λλών εμπειριών και έχει την πηγή της ατην απαφθεγματική αγωγή των Δελφών. Τα πρωτεύοντα και κοινώς γνωστά δελφικά συνθήματα - ελευθε ρία, ισότητα, αδελφοσύνη, μηδέν άγαν, παν μέτρον άριστον, βίας και φόνου απέχεσθοι, ο συ μισείς ετέρω μη ποιήσης, ουχί εν τω πολύ το ευ, άριστος οίκος εστίν ο των περισσών μηδενός δεόμενος και των αναγκαίων μηδενός εν δεόμενος -- και τόσα άλλυ που τα θεωρούσαν σι αρχαίοι σαν δημιουργικά ερεθ ίσματα για την αυτογνωσία και θέσμια στην κοινωνική τους ζωή, ο Αρι σ τοτελης, ως βαθύς ερευνητήτ; και συμπυκνωτής των γνώσεων του καιρού του, τα έδωσε με την αρετή τητ μεσότητος νέα ζωή. ΜΌυτό τ ον τρόπο μετέφερε απτη θρησκευτική παράδοση στην κυρίαρχη λογική το πνεύμα της μέσης οδού. Το πνεύμα των μέσων Λύσεων που βρίσκε ται κατά τον Πλάτωνα ανάμεσα στη σοφία και στην αμάθεια, σαν μόνο.υηεύθυνο να κρίνει και να δώσει Λύση στα προβλήματα που απασχολούν πο λίτη και πολιτεία για μια αληθινή δημοκρατία. ' Δ η μ ο κ ρ α τ ί α η οποία κατά τον Αρι στοτέλη θα αποτε λούσε σύνθεση των πλεονεκ τ ημάτων που περιέχουν όλα τα δημοκρατικά πολιτεύματα. Ύστερα από αυτά, μπορούμε να πούμ ε ότι η θεσμοτιοίηοη της αρετής της μεσότητος για έναν τέτοιο σκοπό μπορεί να μας οδηγήσει στη σοφία της βραχυλογίας τω ν προσω κ ρ α τι κ ών και να μας βγάλει, αν είνα ι 'δ υν α τό ν, σπτο αδιέξοδο της παλυγνωαίας του καιρού μας. Μπορεί δηλαδή - ως προς το πνεύμα καταρχήν και μακρυά από κάθε προνομία σαυτό > να μας οδ ηγήσει στην πολιτεία του φυσικού δικαίου που είναι σόλουτ; έμ φ υ τη και μέσα α π αυτή την πνευματική μας όαση στη μαζική αφύπνιση, σαν μόνο θετικό ξεκίνη μα για μια δίκαια πολιτ εία. Ήδη σαυτόν τ ο ν τόσο απλό κα ι συμφέροντα για όλους τρόπο σκέψης μας οδηγούν και οι σύγχρονοι διανοητές, που ύστερα απτκ τόσετ; εμπειρίες τοικ; καταλήγουν στη γνωστή του ς θέση : "εκ τ ο υ κατά πόσο οι άνθρωποι θα αντικρίσου ν με σοβαρότητα τιτ; αιώνιες αρχές, θα εξαρτηθ ε ί το μέλλον τηο ανθρωηότητοτ". Και αυτές οι α ιώνιετ; αρχές δεν είναι άλ λες αητα δελφικά αποφθέγματα που αναφέραμε και γενικα ο ι πνευματικές αξ ίες που μένουν άφθαρτες α πό τ ο χρόνο και συνθέτουν το πνεύμα το ταγμένο για την αυτοκαλλιέργεια, την αναγέννησ η και αποκατύστασ η τ η ς αδελφοσύνης σ τον κ ό σ μ ο. Είναι οι θε μελ ια κ έ ς και έμφυτ ες σε όλους αλήθει ες που εκφράζουν την εσωτερική ομ οιό τ η τα των ανθρώιιων και αποτελούν τα όπλα του πνεύματος για κάθε ευγενικό ανθρώπ ινο σκοπό. Ό λα α υτά, για τα οποία με τόσο ζ ήλο μιλάει ο Π λατων στο ν " Π ρ ω τσνό -

225 225 ρο", α Αριατατέλη ς τα εκφ ρόζε ι με τη ν αρετ ή τη ς μεαάτητας, για τ ην απα ία επιπλέον λ έ ε ι: " Επε ιδή η μ εσότ η ς ε ίναι ισότης, κ αι το δίκαιο θα ε ίνα ι ε ίδος μ ε σότ η τ οτ, Όθ ε ν το δ ίκαιο ε ίνα ι μεσότη ς κ αι ισ ότ η ς ". Κ αι κα ταλ ήγε ι :"η μ εσό της ε ίν αι μεγαλοπρέπε ια κα ι π ρα ότ η τα ".. Ε τσι σ ε όλο τα στάδια της ζω ή ς στην κοινωνία χρ ησιμοπο ιεί ως μέτρο κρίσητ; τη γ αρετ ή της μεοότητοα, αλλά κα ι μέτρο δ ιαγωγής του ανθρώπου έναντι του συνό λο υ. Δ ια βλ έπ ε ι στη μεσό τ ητα με στ όχο την τε λείωση του κοινού νου κα ι κρίνει ό τι " κα ι στις γνώσε ις κ αι στ κ; π ράξεις πρέπει να αποφ ε ύγο υμε αλ/οτε τ ην υπερβαλή και άλλα τε την έλλειψη ' έτσι θα πετύχαμε ε υ καλάτερα τ η μεσότη τα και το αγαθόν. Κ αι κατα λήγει:,,' Άρ ισ τ η πολιτεία ε ίναι η απαρτιζομένη α πό π αλ ίτες μ έσ η ς ε υημερίας". Ατι ' τσ δ ιδάγμα τα τ ο υ Αρ ιστοτ έλ η περί πο λιτικής αρετής είνα ι επηρεασμένο και τ ο έργο του Κοραή που σχ ετικά γράφει: " Ε ι τ; εκείνην τ η ν πολ ιτ ε ίαν μ όνον βρίσκοντα ι οι χρ ηστοί και φιλοπάτρ ιδες πολίτες, όπου οι πόροι τ η ς ζωής είναι α ναλόγως μ ερισμ έν οι ε ις όλα τα μέρη της πο λιτ ε ίας. Όπο υ η ανάλογο ς α υτή μοιρσσ ίσ δεν ε ίνα ι, η π ο λι τεία αρρωστεί κ α ι ιατ ρ είο ν να ελ π ίζε ι δεν έχ ει, ο ύ τ Όπό τη ν κοίνω σιν ο ύ τ Όπό τον α να δσ σμόν των κτ η ματ ων, ως εφα ντάσθ η καν τινές α πό το υς πα λα ιού ς νομο θέ τας, εκ τός απ ό νέον ν ομοθεσ ίαν ι κ α ν ήν να ανα σ η κώσ ει χω ρίς βία ν ή α δ ι κ ία ν τη ν αν ισόρ ρ οπ ον ζυγαρ ιάν του πλού τ ο υ κα ι τη ς δ υνά μ εως των πολιτών ". Κα ι κα ταλήγε ι : " Ω μ έσ η τάξ ις πολιτών, ω φρό ν ι μ οι και χρη σ τοί πο λ ίτε ς χαίρεται. Σ ει ς είστε τ ης πα τρ ίδος κ αι τη ς αο λιτεία τ; οι α κλό ν ιτο ι στίλο ι ενόσο ευχαριστ είσ θαι ε ις τη ν κατάστασ ιν αυ τ ήν και δε ν λιπο τa κτ ί σε ται την μέσι ν τάξιν". Εκ είνο πο υ αφήνουν να εννοηθεί και τα λό γ ια αυ τά τ ο υ Κο ραή είναι: Να επ ι διω χθ εί μέσα στα πλαίαια της αριστατελική ς σκ έψη ς για να βρεθ εί παια νομο θε σία α λ λ ά κ αι ποια πολιτική μπορ εί ω ς κ οινωνική τ ά ξη να π λ εονεκτεί ώστ ε να έλ κει, να ενώνε ι ψυχικά και να συγ κρ ατε ί από ευχαρίστ ησ η, τους πο λίτε ς έτσ ι που κ ά θε λ ιποτα ξία να είναι ασύμφ ο ρη. Κα ι α υτό ε ίναι ένα θ έμα ε πί κ α ιρο παυ θα πρέπ ει, κατά τ η γνώμ η μ ο υ, να π ραβληματ ίσ ει άλαυς μ ας γ ια να βρεθ εί λ ύ αη Ή δη όλες α ι εξελίξε ις ταυ πα λι τι σμαύ μα ς ο δηγο ύν στην Π ολιτικ ή τη ς με σό τ η το ς που μ όν η ευνοε ί την εφα ρμ ο γή του νό μου της αγάπ ης κ αι α λλη λ ε γ γ ύ ης κα ι κάνει προ σι τ ό το ν ενά ρ ετο βίο σ ε όλους τους πο λίτες, ό πως υπαγορεύε ι τ ο ιδανικό τ η ς δη μοκρατ ίας. Και φαίν εται ό τι μόνο μ'αυ τό τον τρόπο τ η ς δίκαιας κα ι ε ναρετης ζωής όλων τω ν ΠΟλιτών μ πορ ε ί να δικαιωθεί η Π ολ ι τεία και να φθάσει στο δυνατόν ιδε ώδε ς της όπω ς την ήθ ελ ε ο Αριστοτ έλης, σον ".., ' Ι δ ρ υ μ α παιδευτικόν κα ι ηθ οπλαστικόν π ου έχε ι σκοπό ν α καταστ ήσει του ς π ολ ίτες της ενάρετο υς με τον σ υνδ υασμ ό πο λιτι κή ς κ α ι αρετ ής ". Ο Α ρ ισ τ ο τ έ λ η ς έδ ωσε τον κ α νόνα στην πο λιτι κή ότι ε ίνα ι διδα σκα λία γ ια την άριστη πο λιτε ία, γιό υ τό κα ι δ ιέβλεπε κατό ρ χήν με τη φιλοσοφ ία τ ου στην υ π ό δ ε ι ξ η των έμφ υ των τάσεων το υ ανθρώπου, με σκοπό να στη ρ ίξει

226 226 στκ τό σειτ ο υτές την αρετή τησ μ εσότ ητος κα ι ισότη το τ ε π ί των αγαθών διό τι, όπω ς λέε ι, αυτή η ισότ ητα μόνη εξασφα λίζει τ ην ε υρ υ θμ ία και σταθ ερότη τα τη ο πο λιτικής ζωής. Αν και κ ρ ίνε ι ό τι η πόλη πρ έ πει να αποτελε ίται το πλ ε ίστον ε ξ ίσων πολ ι τών μέση ς π ερ ιο υσία ς, όμω ς προβάλλε ι τκ αντιθέσε ις τ ο υ στ ην κοινοκτημ ονική ιδεα λογία το υ Π λάτωνα, γ ια τον λόγο ότι δεν θα έ βριακε εκεί έδαφος γ ια να αναπτυχθ εί και α ποδώσει η χα ρά της δημιου ργίας, η οποία βρ ίσκε ι συνή θω ς π ε δ ίο δ ράσεως στο στάδιο τ η ς ατομική ς ιδ ιο κτ ησ ία ς. Και φα ί ν ε τ αι ό τι σαυτό τ ο σημ ε ίο, προσπα θ ώντας ο Στα γιρ ίτ ης σοφ ό ς να βρει υπό ηοίου τ; όρου ς κα ι μ έχρ ι π ο ιο βαθ μό ωφ ελε ί η ι δ ιο κ τ η σία και από πο ύ και πέρα βλάπτ ει, ανακάλυψ ε την α ρετή της μεσότητο ς, ως μέτρο κρίσης κα ι μέσο θεραπείας υπερβολής κα ι ε λλείψ εακ, των δύο κακιών που μαστίζου ν την κο ινωνία και τον κόσμο μ α ς. Έ τσ ι μη χω ρών τας στην ανθρώπ ινη λ ογι κ ή ο ί κ το ς ού τ ε γ ια τη μια κακία ο ύ τε για τ η ν άλλη, κα ι ύστ ερα οπτ ι τ; γνωσ τ έ ς ε ξελ ί ξε ις του πο λιτισμο ύ μα ς στο κα λό κ α ι στ ο κ ακό, μ α ς υ ποχ ρεώνει αυτή τού τη η λ ο γι κ ή των π ρα γμ ά των να γίνουμε α υνεχια τ ές τη ο Αρ ιατα τε λι κ ή ς ακ έψ ης. Σ κ έ ψ η ς τη τ μέαη ς οδο ύ, με τη ν οπο ία μ όνο μ πορού με να δώσουμε λ ύση στο κ ρ ί σιμ ο α υτό ση με ίο τω ν ανα γκών τη ς ε ποχή ς, προκ ειμ ένου με στόχο τ ην ε κδη μο κρατ η σ η της πορσνω γή ς να βρού με το μ έσον ελέ γχ ου και ρύθ μισης των δυνά μεων του υλικο ύ μα ς π ο λιτισ μ ο ύ, για χ αρ η του κοινού κα λο ύ κ α ι αποβολ ή ς τω ν δύο κακ ιών απτην π η γ ή τ ου ο. Δ ιότι, κα τ ά τον Αριστο τέλη, ο σ νθρωτιοτ; είνα ι φύσ ει καλός κα ι δεν έχ ε ι κσ νένα συ μ φ έ ρον να ε ίνα ι κα κό ς. Οι συνθ ή κες τη ς ζ ωή ς τον κάνο υν να Ε εφ ε ύν ει απτο έμφυ το πρό τυπο της κα λο σύνης το υ εα υ το ύ του. Το ύτο υποστηρίζ ει και ο Αϊνστά ιν π ο υ γ ρ άφ ε ι : "Ο ι άνθ ρωπο ι γίνοντα ι κακοί όχ ι γ ιατ ί κανο υν τ ο κα κό, α λλά γ ια τ ί τους δίνουμ ε τα μέσα κα ι τους α φ ήνο υ μ ε να το κσ νο υν-. Ισχύ ει δη λ. α υτό που λέχθ η κε σ τη ν αρ χή, ότι δεν φτοίν ε ο ι άνθρωπο ι που χ ρησ ιμ οπο ιούν τα ανώφελα κ αι επ ιζ ήμ ια στην κο ινω ν ία α γα θά ' φταίνε το κ ρό τη που επ ιτρέπο υν την πα ρα γωγ ή τ ους. Κ αι μια πο υ ο λ όγος για τον Αϊνστάιν, θα πρ έπ ει να πού μ ε εδώ ότι στο βιβλίο του ' '' Π ώς βλέπω τ ο ν κ ό σμ ο " α ναφέρεται δ ιε ξ ο δ ι κ ά στο θέ μ α τ α υ αδιεξό δο υ στο οποίο μ α ς οδηγ εί η ανεξέλεγ κτη παρ α γω γή κα ι στην αναγκ η ε λ έ γχ ο υ και ρύ θ μ ισης των μ έσων παρα γωγ ής μ ε προοπτι κή τ ην υ π ο τ α Υ. ή τ η ς τ ε χ -ν ο π ο ι η μ έ ν η ς π Ρ ο ό δ ο υ σ τ η δ ύ ν α μ η τ ο υ n ν ε ύ μ α. τ ο ς. Γρ άφ ε ι σχ ετι κά: "Το ιδιωτικό κ εφαλα ιο φέρεται σαν α ιτία τ ης στασ ιμό τη τος τ η ς κ οι νωνίας στον τομέα τ ο υ ανθρωπισμο ύ, επ ειδ ή οι κάτοχο ι τ ο υ κεφσ λα ίου αδυνατ ούν να αποχ τ ήσο υ ν τ η ν αναλογη συναίσθηση υ πευθυ νό τ η τ ας. Το ότι υπάρχει τόση δύναμη σ ε ιδιωτικούς οργανισμαύς χωρ ίς να έχουν κα ι α ν άλο γες ευθ ύν ε ς, αυ τό είνα ι ένα μ εγά λο κακό πο υ πρ έπ ε ι να εκλείψε ι. Οι τεχν ι κέ ς πρ όοδ οι στα χέρια ιδιωτών έχου ν συ χνά αποτε λέσμ ατα τιερ ισσότερο

227 '227 την ανεργία παρά μια διευκόλυνση του φόρτου της εργασίας για όλους. Η παραγωγή συνεχίζεται για τα κέρδοτ; και όχι για τη χρήαη τητ; παραγωγής για όλους τους ανθρώπους προς εξάλειψη της ανεργίας αφ 'ενόο και των στερήσεων σφ ' ετέρου". Και με σκαπό την αλλαγή τητ οικονομικής ουτής πολιτικής προς το ανθρω πινότερο γρ'άφει: "Καλούνται οι αναπτυγμένοι λαοί να κατανοήσουν οκριβώτ; και να προχωρήαουν πέρα από την αρπακτική φαση της σνθρώπινης εξέλιξης". Στο ίδιο θέμα σναφέρετσι κσι η Λέσχη της Ρώμης, με τις τόσο βαρύνουσες μελέτες της. Συνεργάτης της Λέαχης, μεταξύ άλλων, γράφει: "Δεν μπορούμε να αγνοήσουμε την ανάγκη μιάτ; παγκόσμιας προσέγγισης των τεχνικών, ΚΟΙ νωνικών, οικονομικών και πολιτικών αλληλοεπιδράσεων, και την ανάγκη που προκύπτει αιι'τ«; εξελίξεις για εξάλειψη αητον κόσμο μας ευδαιμονισμού και φτώχειας που αποτελούν στίγμα στον πολιτισμό μας". Ο ευδαιμονισμός δεν μπορεί νσ έχει άλλη εξέλιξη, όπως δεν μπορεί να συ νεχισθούν και οι στερήσεις των υπαναπτύκτων, που θα αποτελούν την πλειοψηφία ατην αυριανή πανανθρώπινη δημοκρατία μας. Και τούτα διότι η τήρη ση των νόμων της δημοκρατίας στηρίζεται στην αρετή της μεσότητος του Αριστοτέλη, σύμφωνα με την οποία τόσο ο ευδαιμονισμός όσο και η φτώχεια είναι αντιδημοκρατικά φαινόμενα που θα πρέπει, βάσει προγραμματισμένης πολιτικήο, να εξαλειφθούν ' στο άμεσο μέλλον. "Αλλωτε η δ η μ Ο Κ Ρ α τ ί α, σύμφωνα και με τα νόημα της λέξης, είναι πολίτευμα εξισωτικό των διαφορών. Είναι το ιδανικό της έμφυτης σε όλους ανθρωπιά ς, τα ικανό να θέτει σε ταξη την κάθε εξελικτική δύναμη του υλικού μας πολιτισμού διό μέσου της δημοκρατικής κατανομής όλων των αγαθών. Γι "αυτή την εκδημοκράτιση φωνάζουν σήμερα όλα τα πραγματα που συνθέτουν τον γιγάντιο υλικό μας πολιτισμό, κι ας μην έχουν γλώσσα να μιλήσουν. Μιλάει γισυτά ο Αριστοτέλης και οριοθετεί τόσο τέλεια την παραπάνω εκδημοκράτιση με την περίφημη αρετή τηο μεσότητας που αποτελεί το θεμέλιο αλλά και το ιδανικό της Δημοκρατίας. Κάτι ακόμα που μας διδάσκει ο Αριστοτέλης με την αρετή της μεσότητος είναι ότι αν το επίτευγμα της αρετήτ; στην Πολιτεία συνίσταται στην κατάρνη ση των δύο άκρων (ευμάρειας και φτώχειας) προς ανενόχλητη και ελεύθερη ' απόλαυσή τητ; ως μεσότητα, τότε αυτό ακριβώτ; πρέπει προηγουμένως να γίνει στον πνευματικό τομέα προς απόλαυση της ως δόση γνώσεως για την ευτυχία ματ; απαλλαγμένης κάθε υπερβολής και ελλείψεως. Επόμενο βέβαια ότι η κατάργηση των δύο άκρων προς αποκατόσταση αρμονίας στην πνευματική ζωή πρώτα τιροϋποθέτει την αναγνώριση από μέρους ματ; ότι υπάρχει στο μέσον κατι που βρίσκεται σε εγκατάλειψη τόσο εκ μέ ρους εκείνων στους οποίους εμπιστεύθηκε ο Θεός την πλούσια δωρεά του, λόγω υπερβολής, όσο και εκείνων με τη φτωχή δωρεα λόγω ελλείψεως. Εί ναι η έμφυτη τόση των εαυτών μας για εξίσωση με τους συνανθρώπους μας

228 228 που την αγνο ε ί ο π ολιτισμό ς μα ς. Στο εξισωτι κό α υ τό ι δ αν ι κ ό της Δ η μ ο κ ρ α τ ία ς, στην ενω τικ ή τ η ς α ποστο λή, αναφ έρ ετα ι και ο Κο μφο ύκιος που γράφει σχετικά : " ' Ο τον θα έχει ετιικρο τήσει η Μ εγάλ η Αρχ ή τητ "Μεγάλης. Ο μ ο ιό τη το τ; ", ο κόσμο ς ολόκλ η ρος δε ν θο σχ η μα τίζ ε ι παρά μια μονάχα δη μοκρατία, θα επ ιλ έ ξο υ ν το υς ανθ ρώπους πο υ έχουν τα λ έντο, α ρ ετή κα ι επ ιδ εξ ιότητα, θα καταλήξουν σε μ ιά ειλ ι κριν ή συμ φων ία κα ι θα καλλ ιεργ ήσουν τ η ν παγκόσ μια ε ιρ ήνη... Τό τε ο ι άνθ ρωποι θα παραγουν πλο ύ τ η, αλλά δ εν θα θ έ λουν ο ύτε να τα σπαταλο ύ ν ού τ ε να τα φυ λά νε γ ια δ ικ ή το υ ς α ποκλειστικ ά ικα νο π ο ί η ση. Θα σ υ χ αίνοντ αι την ανεργία, θα εργά ζοντ αι α λλά όχ ι γ ια να ωφελούν τα ι μόνο οι ίδ ιοι. Για να το πε τ ύχουν, θα καταπολε μούν κάθε σκοπό πο υ έχει ενωϊσ τ ικό χαρακτήρα κα ι θα τον εμ πο δί ζο υν να εκδηλωθε ί. Κ αι τό τε, ούτε λ η σ τ έ ς θα υ πάρχο υν ούτε κακο ποιοί, ούτε επα να στά τ ε ς, ούτε προδότες. Και θα μπορο ύν ο ι ανθρωποι να αφήνουν τις εξώπορτες των σπ ιτιών τους ορθάνοιχτες. Α υ τ ή τ η ν κατάσταση ονομ άζω Μεγά λη Ομοι ότ ητα ". Κσ ι ο ι εξε λίξεις πείθουν ό τι η αρετή τη τ; μεοότητ οτ; κσι τ ητ; μ εγάλη ς ό μ ο ιό τη τ ο τ, όν τας τα υτόσιμες με το θ έμα ελέγχο υ και εκδημο κράτισης της πα ρα γωγ ή ς, επι~ά λ λετα ι να γ ίν ε ι πολιτική στα; μέρε ς μας. Π ο λιτι κή στην οπο ία ήδη μας υ πο χρεώνει και η εξέ λ ιξη κορυφ αίων επιτευγ μάτων του ανθρώιιο υ σε ό ργ ανα κα τ α στροφ ής του που δεν επιδέχον ται αναβο λ ή. Ό τι η αρετ ή τητ μεσό τ ητοτ κ οι τ η ς μ εγ άλη ς ο μο ιό τ ητος ετι ιβάλλεται π ια να γίνε ι πο λιτι κ ή ωιόρχε ι ένας ακό μα λόγο ς εξίσου σοβαρός. Ε ίνα ι ότι ο ι αρχαί οι σο φοί μ ε τ ιτ λέ ξ ε ις "μεν αλη ο μο ιότ ητα " εwοο ύσaν την εσω τερ ικ ή ο μοιότητα των α ν θρ ώπων. Τη ν ο μ ο ιό τ ητ α τη ς έμφυτη ς ονθ ρωπ ιας των εαυ τ ών μα ο. που για να εξωτ ερι κευθ εί χρε ιάζετο ι αναλο γη πο λιτι κή 'Πα ιδ ε ία ι κα ν ή νο εκφρσ ζει την αλήθε ια ω ς ολο κλ η ρ ω μένο κο ινωνικό σύστημα, για να μπορεί να φέρε ι την αφύπν ιση και ε ξω τ ερ ί κ ε υ σ η τ η ς μενάλ ητ; ο μοιότητος των αν θρώπων στ ην κο ινων ι κ ή το υ ς ζωή. Σ'αυτό διαβ λέ πει μ ε το έρ γο του και ο Π λ άτ ων που θεωρεί σαν κεντρ ικό πυρ ήνα τ ης α λήθε ια ς τον αμετάβλητο και όμ οιο σε όλους τους ανθρ ώπους ψ υχικό κόσμ ο των α ισθη μ ά των- ιδεών. ΓιΌ υτό και πίστευε στη δ υνατότητα αφύπνισης όλ ων των ανθ ρ ώπω ν με το ίδ ιο σ ύστημα πολιτι κής παιδε ίας στ ην οπο ία και απέβλεπε. Στον ίδ ιο σκοπ ό της μαζικήτ; αφύπν ισ ης προς αη ο μυ σ τ η ριοποίησ η τη ς α λήθ ειας και απο κατάσταση τ ης αδελφοσύνης στον κόσμο απέ βλε παν ο ι α ρχα ί οι δε λφ ικ οί και κοσ μοπο λίτες μ α ς, ο Χρ ιστός, καθώς κα ι άλ λο ι μ εγάλο ι σοφ οί, Το γεγονός ό μως ότι στ ο διάστ η μα τόσων α ι ών ω ν δε ν μπόρεσαν οι σοφοί να δ η μ ιουργήσ ουν πολ ιτι κή π αιδ εία που νά εκφ ρ ά ζ ε ι την α λ ή θ εια ως ολοκλη ρωμέν ο κ οινω νι κ ό σ ύστη μα ι κα νό να φ έρ ε ι τη μαζι κή σφ ύπν ιση και να φο ν τ ρώνε ι στ η ζωή τη "μεγάλη ο μοιό τη τα" τ ων α νθρ ώπω ν, α υ τό μας υποχρεώνει, ό πως ε ί δομε, ν α δώσο υ μ ε πο λ ιτική διέξοδο στ ο θέμα με τη ρ ύ θ μ ισ η τηο παρα γω γή ς κα ι μ ε σκοπό την αφθονία των αγαθ ών εκείνων που ενώνουν το υ ς α ν -

229 229 θρώπους.. Εκεί όπου θέλω να κα ταλήξω, ύστερα σιιτκ τόσετ; εμπειρίες και τις αηεριόριστες δυνατότητετ που κατέχει ο σύγχρονος ανθρωηοτ; για καλυτέρε υση της τύχης τ ο υ ως σύνολο, είναι η ανάγκη της εποχής για ένα νέο ξεκίνημα ο' ονοτολή κσι δύση με θεμέλιο κοι ιδονικό τητ δημοκρατίατ; την αρετ ή τηο μ ε σότητοτ και της μ εγάλης ομοιότητοο και εφαρμογή ανθρωπιστικής πολιτικής ικανής να γίνει διεθνής και να φέρει την ιδεολογική συμφωνία που τόσο επείγει στια μέρες μας, Ξεκίνημα σε θεωρία και πράξη με στόχο την πρακτικ ή των δελφ ικών συνθη μάτων (ελευθερ ία, ισότ ητα, αδελφοσύν η) έτσι ώστε, παραλληλα μ ε το συντελούμενο έργο της αφωτνιοηε στο λαό των αισθημάτων αγάπης, αλληλεν γύης και του ζήλου για τ α κοινά, και εφόσον με τ ο ν καιρό καταστούν αυτάρ ΚΕις οι πολίτες στον τομέα της αγωγής τους ως άνθρωποι. να μ πορούν τότ ε, όταν έρθει η καλή η ώρα, να χρησιμοποιήσο υν την ψήφο το υς για μια δημο κρατία της ανθρωπιάς, θεμελιω μένη στον πάτριο νόμο της μέσης οδού και ρύ θμιση της παραγωγής για όλους, όπωα απαιτούν οι εξελίξεις.

230

231 Θ Ε Ο Χ Α Ρ Η Μ Ι Χ. π Ρ Ο 8 Α Τ Α Κ Η Η ΖΟΓΡΑΦΙ ΚΗ ΠΑΡΑΔΟΣΗ ΣΤΗΝ ΠΑ ΡΑΣΤΑΣΗ το ν ΑΡΙΣΤΟΤΕ ΛΗ ΣΕ 8ΥΖΑΝTlΝΟΥΣ ΚΑΙ ΜΕΤΑ8 Υ ΖΑΝTlΝΟΥΣ ΝΑΟΥΣ ΚΑ Ι ΜΟΝΑ ΣΤ Η Ρ Ι Α ΣΤΟ 8ΑΛ ΚΑΝ Ι ΚΟ Χ Ο ΡΟ Λατρε υ τό ς ήταν ο Μ έγα ς Αλ έ ξα ν δρ ο ς, θαυμαστός κατά σ υ νέπε ια ο δάσκα λός του ο Αριστο τ έλ η ς που αν κα ι πέ ρα σαν είκοσι τρεις (23) αιώνες από '( ο θάνατό του, η π νε υ μ α τι κ ή τ ου ακτινοβο λία λό μ π ει ακό μη και στους ση μερ ι νο ύ ς καιρούο. Γ ι Όυτό με πολύ δισταγμό ανέλαβα σ το περ ιωρισμ ένa όρ ιο μ ιας επιστημονικής ανακοίνωσης να ησρουσιάσω τη. ζωγ ρα φ ι κ ή πα ρ ά δο σ η στ η ν παράσταση του Αρ ιστο τέλ η σ ε Β υ ζαν τινο ύ ς και μετα βυζαντινούς ναούς κα ι μοναστήρια στσν ο u δ έτ ερ ο βα λκανι κό χ ώρο, να σκιαγραφήσω το πρόβλημα και να δώσω τις πιθανότερες λ ύσε ι ς του φαινομένο υ. Να εντοπίσουμε δ η λ., με τ η βοήθεια της έρευνας, τι ς ησρσστόσε«; εκείνες το υ Σταγειρίτη φιλόσο φου που σώζοντα ι ω ς τις μ έ ρ ε ι; μας σ ε ναοϊκ κα ι ροναστήρ ιακαι στ η συνέχε ια να απο δ ε ί,ξοu μ ε ό τι η Αριστο τ ε λι κ ή σκέψ η εξακολουθούσε να επ ιδ ρά και να σ υγκιν εί βαθ ε ιά τόσο κα τά τ ο υ ς βυζαντινούς όσο και μεταβυζαντινούς χρόνο υ ς ό χι μ ό νον εκε ίνο υ τ π ο υ ασχολ ήθ ηκαν με τ η φ ιλοσοφία και τ ην τ έχνη, αλλά και πολλού ς άλλου ς επώνυμ ο υς ή ανών υμους π ου α ν ήκαν στα ευρύ τε ρα στρώ ματα των Ορθ ο δόξων λα ών τ η ς Β αλ κα νικ ής Χε ρ σονήσο υ. Και ε ίνα ι α λ ή θε ια πω ς τα δ ιδάγματα, ο ι θεωρίες κ αι τα συμπεράσματα της κα ταπληκτικής α υ τής δ ιάνο ιας, που ε κτείνοντα ι σόλο υτ; τους χώρους της επιστή μ ης, της φιλοσοφία ς και της τ έχνη ς κατηύθυνα ν για α ιώνές ολόκληρο υ ς την α νθρώπιν η σκέψ η παρ ' όλες τ «; εξελ ίξεις και τις μεταβολές τ η ς ανθρώπ ινης γν ώσ η ς. Σε όλους ε ίναι γνωστο ί οι όγκοι τω ν α ρχαίων συγγραμμάτων τω ν σχο λια στών του μ εγάλου φιλοσόφου όπως κ αι γνωστά ε ίνα ι όσα οι Βυ ζα ν τινο ί α λλά και ο ι με τα γε νέστερ οι. Ελλ ην ε ς έγραψαν και είπαν για τον Αριστοτέλη1 _ Σ ε αδη μοσίευτο χ ε ιρόγρ αφ ό του μάλιστα ο ιερ ομόναχος Δανιήλ Φ ιλιππ ίδης από τκ Μηλ ιές TO U Π ηλ ίο u ( ) χαρακτηρίζει τον Αριστοτέλη ό τι ε ίναι "... ο κόσμος κα ι το κ αύχ ημα της Ε λ λ ά δο ς,, 2. Δ ε ν είναι ό μως γνωστ ό σ το ευρ ύ κο ινό ό τι, κα τά την π ε ρίο δο τ ης Γου ρ κ ο κρσ τ ίο τ; α λλά και κατά τους βυ ζαν τινούς α κό μ η χρόνου ς μ οναχ ο ί του ορθοδόξου κυρίως χώρου, αλλά και απλο ί λαϊκο ί άνθ ρωποι του λα ού " τάχατες κ αι ζουγ ράφ ο ι ",όπως σημειώνου ν στα έργα το υ ς, ελε ύ θε ρ ο ι από κά θ ε μ ισ α λ λο δ ο ξία και απ ε ρί σπαστοι από τις πολλ ές βιωτι κ έ ς μ έ ριμν ε ς, σ υ ν έχιζα ν όχι μ ό νο τη ν αντιγραφή των έργων του Αριστ ο τ έλη κα ι το υ Π λάτωνα κα ι των άλλων σοφ ών τ ης αρχα ιότητας αλλά κα ι το υς ζωγράφιζαν μετα ξ ύ των αγίω ν, των οσ ίων, των πρ ο φ η τ ών κ αι τω ν

232 232 μαρτύρων τη ς Ο ρθό δο ξη ς Ε κ κλη σ ία τ; μας μέσα σε βυζαντινούς και μετσβυ ζαντινούς ναούς και μονα στ ήρ ια όχ ι μόνο του βαλκανικού χώρου αλλά και άλλων ευρύτερων περιοχών της κεντρικής Ευ ρ ώπ η ς κ αι της μεσο γειακής λ ε κόνης. Από επ ιτόπια έρ ε υ να πο υ πρα γμ ατοπο ι ήσα μ ε τόσο στο Άγ ιο Όρ ο ς όσο κα ι σ ε άλλες περ ιο χ έ ς του ελλην ικο ύ κ αι ευρύτερο υ βα λ κα νικο ύ χώρο υ, α λ λά κ αι από πληροφορίες πο υ σ υγ κ ε ντ ρ ώσα μ ε, εντοπίσα μ ε επτα (1) παραστά σει ς του Α ρισ το τ έλη στην Ελλ ό δ α, δύο (2) στ η Βου λγαρία,μ ία (1) στην Κ ων στα ν τινο ύπολ η, έξ ι (6) στ η Ρο υμ α νία, μία (11 στη Ρω σία, μ ία (1) στη Μι κρ ό Ασία, μ ία (1) στ ην Πα λαιστίνη, δύο (21 σ την Ιταλ ία κα ι μία (1) στ η Γερμαν ία. Οι πα ραστάσ ει ς αυτές βρ ίσκον ται μ έ σα σ ε ναού ς ή κα θολ ικά μο νασ τ ηριών. Ε κ είν ε ς μ άλ ισ τα που β ρ ίσκον ται στον ελλην ικό χώρο είνα ι σε πολ ύ γεν ικές γρα μ μές ο ι ακόλουθες. Στο Καθολικό της Μονής B ελ~ό ς τη ς Η π ε ίρου που κτίστη κε περί τον 11 ο ν α ιώνα υπάρχει σε μεταγενέστερη εικονογράφηση η απεικόνιση τεσσάρων φι λο α όφων τη ς αρ χαιότητος ( Πλ ο ύ τ α ρχ ο ς - Αρ ια τοτ έλ η ς. Π λ ά των -Σ ό λων) πο υ βρίσκονται στο κάτω διάζωμα στις απολήξεις της αψίδα ς προς το δεξιό μ έρο ς του νάρθηκα : Ο Αρ ισ το τ έλ η ς, π ου εικον ίζ εται οξυγένης με σαρίκι στο κεφά λι, πλούσιο χιτώνα κα ι βοθειάσκέ ψη,κρατεί με το δεξί τ ο υ χέρι κύλινδρο βίβλίου ενώ με τ ο αρι στερό ανεπτυγμένο ε ιλ ητάριο π ου γράφει : «'Ακάματο ς φύσις Θεού γέννησις δι ' αύτού γάρ ό α ύτ6ς ούσιοϋται λ6γος» 3.ηου ση μ αίνε ι ότι η φύση πο υ δεν κουράζε τα ι γέννησε το Θεό για τί απόυτόν π ή ρ ε ουσ ία (νόηση) ο Λόγος τ ο υ Θ εο ύ. Στο Κα θ ο λι κ ό τ ης Μονής Ζω ο δ ό χ ου Πηνήτ τη ς α ποκαλού μ εν ης Γόλας που βρίσκετα ι πέντε χ ιλ ιό μετρα α πό τ η ν κ ω μόπολη Γο ρά νοι Σπάρ τη τ; εικονονρα φούνται στην εσωτερ ική πρόσοψη της δυτικής πλευράς του νάρθ η κα και μσ λ ιατα ατην πάνω από τις τρεις ζώνε ς εννέα (9) φιλόαοφοι Ι Σόλων, Θουκυ δί δης, Π λο ύτα ρ χο ς, Σ ιβύλλα η σοφή, Αριστατέ λ ης, Π λάτω ν, Χίλων κα ι Ό μ η ρ οτ). με ταξύ τω ν οπο ίων ο Αρ ισ τ ο τ έ λ η ς γέρων βουρ λ ογένης με μανδύα σε σχήμα φελον ίου κατα μήκος το υ οποίο υ υπάρχ ο υ ν ενα λλασσόμενες μαύρ ες κα ι λευ κές γ ρα μ μ ές. Σ το α ριστερό τ ο υ χέρι κρα τεί αναπτ υγμένο ειλητάρ ια μ ε τη ν μό λι ς διακ ρ ινόμ ε ν η επιγραφ ή «'Α κάμα τος φύσις Θεο ϋ γέν νησ ιν...». Η όλη τ εχνική τ ης παραστοσης υπενθ υμίζ ει έρ γα τ ου 140υ αιώνα 4. Σ τ η ν Τράπ ε ζα της Μονής Λαύρας,του Αγίου Όρ ου ς 5 πο υ κτίστηκε κατ ά το 1512 όπως βεβα ιώνει σχετική επ ιγραφή που ε ικοναγραφήθηκε μεταξύ τω ν χ ρ ό ν ων 1527 κ α ι 1535, υπάρχει σ τ ο ν ό τι ο τοίχο η π α ρ ά σ τα σ η της Ρί ζα ς το υ l ε σ σα ί. Αριοτερα και δεξιά του εξαπλωμένου lεσ σαί εικονίζονται ό ρθιο ι δώδ ε κ α φιλ ό α ο φ ο ι της αρχ σ ι ό τητσοί Σ ω κ ρ στ ηο, Πυθ α γ ό ρα ς, Αισλ ή α, Σ ό λων, Κλεάνθη ς, Φ ίλω ν, Όμηρος Α ριστ ο τ έ λη ς Γα λη ν ά ς, Σιβύ λ λ ο, Π λάτων, Π λο ύ τορχο ς), μ ετα ξ ύ τ ω ν ο ποίων ο Αρ ι σ το τ έλ η ς6. Φέρει επίση μη στολή β υζαν τινού αξ ιωμ α το ύ χο υ με διακοσμημένο στέμμα και παριστάνετα ι με εξιδαν ικευμένη μορφή.φορ εί ζωσμένο πτυχω τό χιτώνα μ ε κεντη μ ένα επιμάν ικa ενώ ο δια ΚΟ -

233 233 σμημένος με σταυροειδή κυκλικά και ρομβοειδή σχήματα μανδύας πορπούται στον αριστερά ώμο του. Ο Αριστοτέλης που ατενίζει κατά τα 3/4 προς τα δεξιά έχει υψωμένο το δεξί του χέρι ωο να ομιλεί ενώ με το αριστερό κρατεί ανοιγμένο προς τα κάτω ειλητάριο που γράφει«φώς της άγίας Τριάδος λάμ. ψει έπί πάσαν τήν κτίσιν καί τό Χριστού φώς ποιείται είς αίώνα αίώνος Θε ός άνιστ(ί τέλος»:ερμηνευάμενοτο κείμενο αυτά σημαίνει: Το φως της Αγίας Τριάδος θα ακτινοβολήσει σε άλη την κτίσηίτο σύμπανι και το φως του Χριστού μένει στους αιώνες των αιώνων, ο Θεός δημιουργεί τέλος. Στο μικρό νησάκι της λίμνης των Iwαννίνων 8 στο νάρθηκα του καθολικού της Μονής Αγίου Νικολάου του Σπανού την επωνομαζάμενη Φιλανθρωπινών εικονογραφήθηκαντο 1560 μ.χ. επτά φιλάσοφοι με την προσωνυμία " Ελ λην" (Έλλην Πλάτων, Έλλην Απολλώνιος, Έλλην Σάλων, Έλλην Αριστοτέλης, Έλλην Πλούτσρχοτ.'Ελλην Θουκυδίδης και Έλλην Χίλων), μεταξύ των οποίων και ο Αριστοτέλης. Με υψωμένο το χέρι σε σταση ομιλίας εικονίζεται οξυγένης με πλούσια και μακρά κόμη και με σαρίκι στο κεφάλι. Το βλέμμα του δείχνει βαθειά σκέψη. Αν κρατούσε με το αριστερό ειλητήριο δεν μπορεί να διαπιστωθεί ένεκα των μεταγενεστέρων προσθηκών, επιδιορθώσεων και επισκευών του τμήματος που παριστάνεται ο Αριστοτέλης. Στο παρεκκλήσι της Παναγίας της Πορταίτιοσας στη Μονή ίβήρων του Αγίου Ό ρ ο u ς9 σώζονται από το ο εικόνες επτά Ελλήνων της αρχαιότητας με διάφορες επωνυμίες (Σάλων ο Αθηναίος, Χυλ ο Φιλάλογος, Πλά των, Αριστοτέλης ο σοφόο, Σοφοκλής, Θουκυδίδης, Πλούτσρχοτ}. μεταξύ των οποίων ο Αριστοτέλης με πολλές φθορές, προσθέσεις και επιζωγραφή σεις. Ο Αριστοτέλης εικονίζεται ως Προφήτης, γέρων οξυγένης, με σαρίκι και πλούσια μαλλιά. Φορεί πτυχωτό χειριδωτό χιτώνα με στραμένο κατά 3/4 το βλέμμα του προς τα δεξιά. Με το δεξί χέρι δείχνει το ανοιγμένο ειλητάριο που κρατεί με το αριστερά του χέρι το οποίο γράφει<<'ακάματος φύσις Θεού γέν. νησις έξ αύτού γάρ ό αυτός ουσloύται λόγος». Στο ναά του Προφήτη Ηλία Σιάτιοτας κσι μάλιστα στη μεοημβρινή πλευρά του γυναικωνίτη κάτω ακριβώς από τις εικονογραφικές συνθέσεις των τιροφητών ιστορήθησαν το 1744 μ.χ" έξι (6) σοφοί της αρχαιάτη τας (ο σοφός Σόλων, ο σοφάς Πλούταρχος, ο σοφός Πλάτων, ο σοφάς Αριστοτέλης, ο σοφάς Θαυκυδίδης και η σοφή Σιβύλλα). μεταξύ των οποίων ο Αριστοτέλης. Φορεί χιτώνα, σαρίκι και πτυχωτό μανδύα και έχει πλούσια γενειάδα. Στο ανεπτυγμένο ειλητάριο που κρατεί με το αριστερό και δείχνει με το δεξί χέρι νράφει: «'Ακάματα φύσις Θεού γέννησις. Έξ αυτού γάρ ό αυτός όσloύται λόγος»". Στο ναό του Αγίου Γεωργίου Νεγάδων Ζαγορίου που κτίστηκε και ιστορήθηκε το 1792, στο αριστερό κλίτος και μάλιστα στις πλάγιες επιφάνειες του τετάρτου από το ιερό Βήμα παραθύρου οι Φιλόσοφοι Αριστοτέλης και Πλούταρχος. Ο Αριστοτέλης εικονίζεται με λεπτή έκφραση ολόσωμοι; με ιδιότυπη υστεροβυζαντινή αμφίεση οξυγένης, με πίλο και πλούσισ κόμη, Με τα δυο

234 234 του χέρια κρατεί ανοικτό ει λητάριο το οποίο νροφει:«:.4 κάματα φύσει Θεοϋ γέννησιν έξ άνθρώπου γάρ δ αύτδς ούσιοϋται λδγος», Απ' τ «; άλλες ζωνραφικέτ παραστάσεις του Αριστοτέλη που βρίσκονται σε ναούς και μοναστήρια έξω από τα σημερινά γεωγραφικά όρια της χώρας ματ σημειώνουμε πολύ σύντομα τκ ακόλουθες : Στην Κωνστα ντινούπολη διατηρήθηκαν ως τα μέσα του περασμένου αιώνα εικόνες φιλοσόφων στο Σουλού Μοναστήρι που κατείχαν οι Αρμένιοι. Ατυ χώς όμως πυρκα'ίά κατέστρεψε τελείως το καθολικό και επομένως και τκ πα ραστόσεις των αρχαίων Ελλήνων Φιλοσόφων. Στη Μονή Πετριτζονίτιοσστ; (Μπάτσκοβοl'3 τητ; Βουλγορίος που σπέχει τριάντα χιλιόμετρα νότια από τ η Φιλιππούπολη και μάλιστα στην Τράπεζα, που ιστορήθηκε το 1643 μ.χ. ποριστάνοντσισε φυσικά μέγεθος κοι με ελληνικές επιγραφές δώδεκα 112) φιλάσοφοι της κλαοσικής ελληνικής αρχαιότη τας (ο σοφός Σωκρότης, ο σοφός Κλεομένης, ο σοφός Ηρόκλειτος, ο σοφός Διογένης, ο σοφός Οδωνέριστος, ο σοφάς Αριστοφόνης, ο σοφός Οκύσρος 1;1, ο σοφός Αριστοτέλης, ο σοφός Γαληνός, η σοφή Σίβυλλα, ο σοφός Πλά των κ.ά.]. μεταξύ των οποίων ο Αριστοτέλης, Ο ζωγράφ9ς, π ο υ προφανώς αν κρίνουμε από τιτ; επιγραφές ήταν Έλληνας, παρουσίασε αριστοτεχνικά τ η Ρίζα του Ιεσσαί και κάτω ακριβώς από τουτ; ιτροφήτεο δεξιά και αριστερά ιστόρησε όρθιους, ολόσωμους και με όλη τουο τη μεγαλοπρέπεια τοικ; σο φούς της αρχαιότητας. Ο Αριστοτέλης που εικονίζεται μεσήλικας φορεί βαθύ κόκκινο χειριδωτό χιτώνα με κεντητά επιμάνικο και μανδύα πορπούμενο στον αριστερό ώμο Στο κεφάλι φορεί χρυσοποίκιλτο στέμμα, Το δεξί του χέρι είναι σηκωμένο σε στάση ομιλίας ενώ με το αριστερό κρατεί ανοικτό ειλητάριο που γράφειι«έν ταίς ήμέραις έκείναις τής Ά γίας Τριάδος λάμψει έπί πάσαν τήν κτίσιν». Στο ναό τητ Γέννησης του Χριστού στο Arbanassi της Βουλγαρίας που κτί στηκε το 16Β1 μ.χ, εικονίζετσι στο βόρειο τοίχο ταυ νάρθηκα η ρίζσ του Ιεσσαί όπου και οι σοφοί της αρχαιάτητας (Όμηρος, Αριστοτέλης, Γσληνός, Σιβ βίλη, Πλάτων, Πλού ταρχος, Σωκράτης, Πυθαγόρας, η Ικαλήτις (;1. ο Σόλων κ.ά.)μεταξύ των οποίων ο Αριστοτέλης. Όλοι έχουν ελ ληνικές ετιινρσφέτ; και κρατούν αναπτυγμένα ειλητάρια με ννωστέο από άλλες παραστάσεις ελληνικά κείμενα 14. Όσο, τέλος, για τις παραστάσειςτου Αριστοτέλη σε ναοικ και μοναστήρια της Μικρσς Ασίας, της Παλαιστίνης, της Ιταλίσς, της Σικελίας, της Ρουμανίας, τητ Ρω σία ς, και τητ; Γερμανίας δεν κάνουμε λόγο γιατί ανήκουν έξω από το θέμα μας' 5, 'Υστερσ από τα παραπάνω, που με συντομία παρουσιάσαμε, γεννάται το ερώτημα : Μήπως οι παραστάσεις του Αριστοτέλη και των άλλων σοφών τητ αρχαιότητας που βρίσκουμε σε ναοϊκ και μοναστήρια του Βαλκανικού χώρου είχαν σαν κίνητρο την υπεύθυνη διδασκαλία τητ Εκκλησίας γύρω από τκ σχέ-

235 235 σει ς Ελλ ηνισμ ού και Χρ ισ τιαν ισμού ή μήπως το φαινό μενο οφείλε ται σ τη μελ έ τ η των συγγ ραμ μάτων τη τ αρχα ιάτητας σπό τα υς. Ελλη νε ς τ η τ; εποχής τ η ς Το υρ κο κ ρα τ ία ς, όπου α ναζητούσαν νοήματα υψηλ ής θρησκευτι κότη τας; Τ ην ερμηνεία του φαινομένου πρέπε ι νομίζω να ανα ζη τ ήσο υ μ ε ή στο περ ιεχ ό μ εν ο των ειληταρίων των απεικονιζομένων σοφών κα ι που περιλαμβάνεται στ η ν Ερμ η ν ε ία τητ Ζ ωνρσ φ ι κ η ο! ", ή στη στενή σχέση των δ η μ ιο υ ργ ών ζω γρ ά φ ων με τη λαϊ κ ή φιλολο γία και μάλιστα τη μελέτη ο πό πρωτότυπα ή με ταφράσ εις φιλοσοφικών έργων τη ς αρχαιότητας που η διάδοσή τους κατά τους χ ρ ό ν ου ς τηο σκλαβιας ή τα ν μ εγά λη. Στο ειλη τά ριο τηο παράστασης ταυ Αριστο τ έ λ η στη Μονή της Λα ύρα ς το υ Αγ ίου Όρο υς ( ) σημ ειώνεται«φώς τής ά γίας Τριάδος λ άμ ψε ι έπ ί πάσα ν τήν κτίσιν καί τό Χριστο ύ φώς πο ιε ίται ε Ις α Ιώνα αιώ νος Θεός ά νιστιζ τέλ ος». Παρά λληλα μας είναι γνωοτή η δ ιδασκαλία περ ί φωτός το υ Αριστο τέλη ω ς ουσίας κα ι ενεργείρ ς τ ου αν ωτάτο υ όν τ ος η οποία απα ντάται σε πολλα έργα του. Χαρακτηριστ ικά ο Στα γ ειρ ίτ η ς φ ιλ όσοφ ος σημειώνε ι : «τό ν νούν δ Θεός φώς άνήψεν έ ν τιj ψυχιj» 11 ο οπο ίο ς νο υς-φως «έσ τίν δ τά πάντα γ ίγ νεσθα l» ". «'Η γάρ νου ένέρ γεια ζωή»". «'0 Θεός ή νους έστίν ή έπέκεινα τι τού νo ιj» 20.. Στα ε ιλη τά ρ ια τω ν παραστάσεων του Αρ ιστ ο τ έλ η στις Μονές Βε λλά ς Ηπ ε ί ρου, Ζ ω οδόχ ο υ Πηγής Σηάρτ η ε. Ιβήρων Αγ ίο υ ' Ο ρ ου ο όπω ς και στου ς ναούς Π ροφή τ η Η λ ία Σιάτιστας κα ι Αγ ίου Γεωρ γ ίο υ Νεγάδων Ζαγορίο υ ση μ ει ώνε τα ι: «'Α κάματος φύσει Θεο υ γέννησις έξ αύτοϋ γάρ ό αύτός ο ύσιο υ ται λόγος». Το ίδ ιο α νσνράφετσι κ αι στη ν Ε ρμην εία τ η τ Ζωγ ρ αφ ικ ή ς Τ έχνης, Διονυσ ί ου τ ου εκ Φουρνά 2 1 που δ εν ε ί ν α ι άλλ ο α πό μια παραλλαγή αποσπ ά σ ματος δ ρά ματοτ το υ Τραγικο ύ π οιητή Ευριπίδη την ο πο ία μνημονεύ ει ο Κ λήμης «'Α κάμας τε χρόνος περί γ ' άενάφ ρεύματι πλ ήρης φοιτά τίκτω ν αύ τός έ α υ τό ν...». Στ ο ε ιλ η τάριο τ έ λ ο ς στην πα ρ ά στ α ση του Αριστο τέλη στη Μ ονή Π ετρ ι τ ζ ο ν ίτισσοτ Β ο υλγα ρ ία ς σημ ε ιών ετ α ι«'εν ταίς ήμέραις έκείνα ις τής 'Α γίας Τριάδο ς λάμ ψ ε ι έ πι πd σαv τήν κ τίσι ν»ί πο υ δεν ε ίνα ι άλλο από ένα ερ μ ηνευμένο τμήμ α το υ κειμένο υ του ε ιληταρ ίο υ τ η ς αντ ίστ οιχ ης παραστασ ης σ τη Μονή Λαύρας το υ Αγίου Ό ρ ο υ ς. Γνωστ ή εξ άλλου α πό τις π η γ έ ς κα ι τα συγγράμμα τ α των Ε λλ ή νων Π ο τ έ ρων ε ίναι η σχέση Ελλ η ν ισμ ο ύ και Χριστιανισμ ού μ ε την οποία γ ίνεται ρητή μνε ία στ ους Ε υ α γ γ ε λ ιστ ές2 2 κα ι τ ον Παύ ί\ ο 2 3 ο οποί ος εγν ώρ ιζ ε του ς κλασσικούς κα ι κυ ρίω ς τον Δ ιο γ έν η τον Aπoλλωνιά τη 2~. τον Π λάτωνα 25. το ν Στω ί κό Κ λε άνθ η 2 6 f τον αστρονόμο ' Α ρα τ ο τ ο ν Σολέα 2 ί7 Κ.ά. Η α ντί ληψ η ό τι οι μεγ ά λοι ' Ελλη ν ε ς Φιλόσομοι αντ ιτάχτηκ α ν κ ατά του ειδωλολατρ ικο ύ πολ υ θεϊσ μ ο ύ κ αι αγων ίστ ηκαν να καθοριστεί η έ ννοια του Θ ε ο ύ συνεχίστηκ ε όχι μόνο στην επο χή των απολογητ ών κα ι το υς χρ όνου ς τ ων διωγμών αλλά και σόλου τ; τους μετα γενέστερο υς αιώνες.γιό υτ ό α κρ ι β ώ ο έχου με περιπτώσε ις που στ έλνοντα ν από την Κωνσταντινο ύπολη στο Π α ρ ίσ ι χ ε ι ρόγ ρ α φ ο ι κώδι κες

236 236 με έργα (πρωτότυπα) του Αριστοτέλη όπως μας βεβαιώνουν διάφοροι χρόνογραφοι 2 8. Γνώρισμα επομένως επιλογής του Αριστοτέλη όπως και των άλλων σοφών να εικονογραφηθούν σε τοίχους ναών ήταν η διδασκαλία τους που ήταν συγγενής προς τα χριστιανικά δόγματα και επομένως η παράστασή τους δεν ήταν πραγματική αλλά συμβολική. Σ' αυτό, ίσως, συνετέλεσε και η μαρτυρία του lοuστίνου που εβεβαίωσε ότι «κaί οί μετά λόγου βιώσαντες χριστιανοί είσιν, καν αθεol ένομίσθησαν οίον έν "Ελλησι Σωκράτης καί Ήράκλειτος καί οί δ UOJOI αυτιιίς». ΓιΌυτό ακριβώε εικονογραφήθηκαν κοντά στους Προφήτες εκτός από τον Αριστοτέλη οι μεγάλοι ιδεοκράτες και μονοθεϊστέτ Σωκρότηο, Πυθαγόρας, Πλάτωνας, Πλούταρχος και ακόμη ο Όμηρος αφού η ποίησή του κaτό το Μέγα Βασίλειο «άρετής tστίv έπαινος»,κaι ακόμη ο Σόλωνας ως κήρυκας και νομοθέτης της δικαιοσύνης. Όαο για τους άλλους φιλοαόφους και ποιητές που συνοντούμε στουσ ναούς (Κλεανθης, Σιβύλλα, Αιαλήα, Γαληνός, Φίλωνας, Κλεομένης, Ηράκλειτης, Διογένης, Οδωνέριατος, Αριστοφάνης κ.ά.) δεν κάνουμε λόγο αφού δεν είναι αντικείμενο της ανακοίνωσής μας αυτής. Τα καθόλου αυτά βουβά στατιστικά στοιχεία ματ; επιτρέπουν να διατυπώσουμε το συμπέρασμα ότι η παράσταση του Αριστοτέλη σε ναούς και μοναστήρια είναι συμβολική. Δεν επεδίωκε δηλαδή ο δημιουργός ζωγράφος να παρουσιάζει τον Αριστοτέλη σωματικά αλλά όηωσ τον αισθανόταν σύμφωνα με τη διδασκαλία του. ΓιΌυτό και οι παραστάσεις δεν αποδίδουν τκ ιδιαιτερότητες της μορφής του σύμφωνα με τις ιστορικές πληροφορίες αλλά τον παρουσιάζουν ως στοχαστή, δημιουργό και πνευματοδότη που επέδρασε στη διαμόρφωση του δυτικού τιολιτισμού όσο κανε«; άλλος από '(ους κορυφαίqυς της ελληνικής διανόησης. Και ακόμη ότι η φιλοσοφική σκέψη του ελληνισμού κατά τους χρόνους τητ σκλαβιάς ήταν σκέψη αριστοτελική γιατί στον Αριστοτέλη έβρισκαν απάντηση στα προβλήματα και τα αιτήματα της ιστορικής αυτής περιόδου και εκείνοι; έδιδε τα πρώτα εθίσματα στα νέα ηνευματικά τουο φτερουγίοματα. Γιαυτό τον παρουσίαζαν ως πρόσωπο επίσημο με στολή αξιωματούχου της εποχής και με στέμμα άρχοντα και ηγεμένα όπως στις Μονές Λαύρας του Αγίου Όρους και Πετριτζονίτισσας Βουλγαρίας. Στη Μονή των Ιβήρων η παράσταση του Αριατοτέλη υπενθυμίζει ιερατική ευλάβειο ενώ στκ Μονές Ζωοδόχου Πηγής Σπάρτης και Φιλανθρωπινών Ιωαννίνων έχει ελληνική έκφραση και διδακτική στάση εκφράζοντας το πνευματικό λειτούργημο του Φιλοσόφου. Στη Μονή Βελλάς, τέλος,και στη Σιάτιστα η παράσταση μαρτυρεί απλοϊκή απόδοση έτοιμων ττροτύηων ενώ στο ναό των Νεγάδων 2αγορίου με την περίκομψη αμφίεοη εκφράζει κοσμικότητα και αγάπη προς τη ζωή. Όλα τα παραπανω, τέλος, νομίζω ότι συνθέτουν το νήμα της συνέχεως της μελέτης στον ελληνικό χώρο τητ ακέψης του Στανειρίτη Φιλοσόφου Αριστο-

237 237 τέλη μαρτυρούν την ύπαρξη μιας κάθετης γνωριμίας μαζί του που περνά μέσα από το Βυζάντιο και φθάνει στο σύγχρονο ελληνισμό, ανασκευάζουν την αντίληψη ότι τάχα ο Ελληνιαμός γνώριαε τους αρχαίους από τη Δύαη και όχι κά θετα, και ακόμη ότι μας βοηθούν να αυλλάβουμε το θαύμα της αυνέχειας της ελληνικής ακέψης που ξεκινώντας από την αρχαία Ελλάδα και περνώντας μέσα από το Βuζαντισ, έφθασε στον Ελληνισμό της Τουρκοκρατίας, ηροσδιορί ζοντας τη ακέψη ΚΟΙ τροφοδοτώντας τα ιδανικά της πάλης για την ανεξαρτησία.

238 ΣΗΜΕΙ ΩΣΕΙΣ 1. Ειδική έρ ε υνα βεβαι ώνει ότι α π ό 1900 χειρόγραφα πο υ φυλάσσονται σήμερα σε μοναστικά κ έντρα,βιβλιοθήκες κ α ι ιδιωτικές συ λλογ ές τα 795 δ ηλ. 41,8% είναι κείμ ενα αριστοτελικά μ ε ερμ ηνε ίε ς και παραλλαγές της Αριστοτελικής σκέψης. Πρ όχ ειρα μαλιστα σημειώνω παλαιότερους και νεώτερους συγγρα φτίε.όσωτ του ς Αλ έξονδρο Αφ ροδιοέο, Νικηφόρο Βλ εμμίδη, Ιωάwη Στωβο ί ο, Γεώργιο Πa χυμ έ ρ η, Θεόδωρ ο Μετ οχίτη, Ιωαwη Φιλ όπονο, Μιχαήλ Ψε λλ ό π ο υ α σχολ ήθ η καν με την Αριστ οτ ε λ ι κή σκ έψη κα ι π ο υ τα έ ργα τους αντιγρ ά φοντσν ο ' όλη τ η ν π ερίοδο τ ηα Το υρ κοκρατία ς. Άλλοι πά λι, όπως οι Θεόφ ιλος Κορυδα λλέα ς, Γε ρ άσιμ ο ς Βλάχος, Ν ικόλα ο ς Κο ύρσο uλ ος, Αλέξανδρος Μαυ ροκορδάτος πα ρ έμ ε ινα ν ωσ ερμην ευτ ές του έ ργο υ το υ Αρ ιστ οτ έλη ενώ τα έρ γα των Δα μασ κ ηνο ύ Στο υ δ ί τ η, Β ι κ ε ντ ίο υ Δα μω δο ύ, Ιωάwη Καρ υοφ ίλλο υ, Γεω ρ γ ί ο υ Κ ορ εσίου, Ιωα ν ι κ ίου Μαρκουρά, Μελε τ ίου Τ υ πά λ δ ο υ, Σ ε ρ γ ίο υ Μακραίο υ, Μελ ετίου Συ ρ ί γο υ κ.ά.,χαρ ακ τη ρίζο νται ως παρα λλαγ ές της Αρ ιστοττ λ ι κ ή ς α κέψ η ς. Ε ιδικότερα, α πό τη ν εύρεση της τυπογραφίας ως τα τ έλ η του 1 '7ρ υ αι. πρα γματοπ οιήθ ηκαν συνολ ικά πάνω από 250 εκδόσεις και μεταφράσεκ έργων του Αριστοτέ λ η, πράγμα που σημαίνει ό τι τα αριστοτελ ι κά έ ργα ε ί χαν μ εγαλ ύτερ η δ ιά δοσ η τα χρό ν ια ε κε ίνα απ ό τ α σημε ρινά. 2. Βλέπε χ ε ιρ όγρο φο Βιβ λιοθή κη ς Μηλεώ ν Πηλίου, τόμ ο ς 150 ς,φ. 4 ο. 3. Κωνταντίν ου Στιε τσιέρη. "Εικό νεο Ελλήνων ωιλοσόφων εκ Εκκλησίας ", Επιστημονική Επετηρίς της Φιλοσοφικής Σχολής του Πανεπιστημίου Αθηνών.πε ρίοδος Β ', τόμος ΙΔ, Αθήνο ),οελ Κωνστα ντί νου Σπ ετσιέρη, β λ έπε ποραπάνω, σελ Θωμα Π ροβστσ κη, Το Άγιον Ό ρ ος, σ ύντομη ιστορία του Άθω και σ κια νρ σ φ ία των μνημείων το υ, Θεσσαλ ο ν ί κ η 1983, σε λ. 34 κ. ε Ι 6. Θεοχάρη Προβα τά κ η, Το Άγον Ό ρ ος, ι στ ορία-τ έχνη-παρά δοση, Αθήνα, σ ελ G. Millet, Monuments de ΙΆthο s, Ι. les peintures, ParIs Ι 927, η ίν. 15. Πρβλ. Κ. Κολο κ ύ ρ η ; Α θω ς, Αθ ήν οι 1963, ο ελ. 149, εικόνο Α '. Κω ν/νο υ 'Ση ετοι έρ η, ό που π α ρ απ ά νω, σ ελ Μο ναστ ικό κέντρο το νησά κι τη ς λίμν ης τ ων Ι ωαvνίνω ν με τα έξι (6) μονα στ ή ρ ια του απ ό τ ον 130 ακό μη α ι ώνα - ε π οχή τ ου Δ εσποτάτο υ τη; Ηπεί ρ ο υ γνω ρί ζει μια εξα ιρετικ ή άνθηση στο 160 αι. Ο ι παλ ιοί ναοί επισκευάζοντα ι,με γαλώνου ν κα ι δ ιακοσ μ ο ύν τα ι μ ε τοιχογραφίες από τον πλούσιο δεσποτικ ό, θεομητορικό κ αι λε ιτ ο υ ρ γ ι κ ό κ ύκλο τη ς Ορθοδοξία ς. Παράλ λη λα καινούργια μοναστήρια κτίζονται και ονομαστά σχολεία λειτουργ ούν σύμφωνα με την παράδοση κάτω απ ό τη φροντίδα των μοναστηριών. Σήμερα τ ο καθολικό του Αγ. Νικολόο υ το υ Σπανού παρουσι άζ ετα ι σαν μια μικρή βα σιλική, όπου ο κυρίω ς ναός είναι σ κ επασμ ένο ς με θ ό λο κα ι στ ον ανατο λικό ε π ίπ εδο ε ξ ωτερ ι κό τοί χο διαν θεί α ψίδα εγγεγρα μ μ έν η. Ο κ υ ρίω ς ναό ς ε ίνα ι χ τισμένος σύμφωνα μ ε επ ι -

239 239 νρσφή το 1292 μ.χ. από τον ιερέα Μιχαήλ Φιλaνθρωπινό, οικονόμο της Μη τρόπολης Ιωαννίνων. Το 1542 με τιο φροντίδες ενός άλλου Φιλανθρωπινού του Ιωάσαφ και των μαθητών του επισκεύασε, υπερύψωσε και διακόσμησε τον κυρίως ναό τον οποίο και επεξέτεινε το 1560 με τρειτ εξωνάρθηκες στη βό ρεια, δυτική και νότια πλευρά,τους οποίους και τοιχογράφησε. Πρβλ. Θανάση Παλιούρα, Μεταβυζαντινή ζωγραφική, επιλογή άρθρων για τους φοιτητέσ. lωάvvινα Θωμά Προβοτάκη, άπου ποροπάνω, σελ. 42 κ.εξ. Προβλ. Θεοχ. Προβατάκη, όπου παραπάνω, σελ. 119 Κ.εξ. 10. Πρβλ. Millet G., Pargoire J., Petit L.,Recuei1 des inscriptions chretiennes de Ι' Athos, [ ere Partte, ParIs 1904, σελ Ο ναός του Προφήτη Ηλία κτίστηκε το 1742 στη Σιάτιστα και ιστορήθηκε το 1744 μ.χ. όπως βεβαιώνει επιγραφή που υπάρχει στο υπέρθυρο του νάρθηκα η οποία γράφει: «'Εν έτει Α ΨΜΔ κατά μήνα Δ εκέμβριον ίστορήθη δ νάρθηξ ούτος διακατέχοντας τήν ποιμαντορικήν ράβόον καί διευθύνοντος άσφαλώς τούς οίακας Σισανίου Μακαριωτάτου Κυρίου 2ωσιμα. Δ ιά μέν δαπάνης καί άναλωμάτων τών τιμιωτάτων Κυρ Χατζή Μιχάλη Κώτζη ΜίσlOυ καί Κυρ Άργύρη Πέϊου Κώτζη ( - )ύλαβου(;).». 12. Κωνσταντίνου Σπετσιέρη, όπου παραπάνω, σελ. 415 κ.εε. 13. Η Μονή Πετριτζονίτισσας (Μπάτσκοβο) που βρίσκεται 30 χιλ. νότια από τη Φι λιππούπολη και 12 νοτιοδυτικά από τη Στενήμαχο κτίστηκε το 1084 μ.χ; από τον Ίβηρα, μεγάλο Δομέστικο της Δύσης Γρηγόριο Πακουριανό που έδρασε στα χρόνια Αλεξίου του Κομνηνού, και αφιερώθηκεστην Κοίμηση της Θεοτόκοψ.την επωνομαζόμενη Πετριτζού από το σωζόμενο ιδρυτικό τυπικό της.σήμερα ονομάζεται Μονή Μπατσκόβοu που πήρε από την ονομασία του πλησιέστερου βουλγαρικού χωριού.η Μονή στο πέρασμα των αιώνων δέχτηκε επιδρομές και κσταστροφέτ; τόσο από τους Σταυροφόρους όσο και από τους Τούρκους για να ανοικοδομηθεί εκ νέου από Έλληνες με βάση το παλαιό της σχέδιο.'ετσι σύμφωνα με μια επιγραφή ο κεντρικόο ναόο κτίστηκε το 1604 μ.χ. και τιμάται στο όνομα της Αγίας Γριάδαο.Το 1623 μ.χ. κτίστηκε η Τράπεζα και το 1643 μ.χ. ιστορήθηκε.το ότι η Μονή είχε αποβεί από την ίδρυσή της ακόμη κέντρο ελληνικής, φιλοσοφικής και εκκλησιαστικήςπαιδείας βεβαιώνεται από τον Ίβηρα Ιωάννη τον εκ Πετριτζού ο οποίος μημονεύεταιτον 120 αι. ωο διακεκριμένος νεοπλατωνικός. Βλεπε περισσότερα: Β. Σκορδέλη, "Σημειώματα περί της Μονής Βατσκόβου εν Στενημάχω",Δελτίον τητ; Ιστορικής και ' Εθνολονικήτ Εταιρείος τητ; Ελλάδος, τόμος 30ς,Αθήνο 1899,σελ ,Αποστολίδου Μuρτίλοu Κ.,"Περί της Μονής της Κοιμήσεως της υπεραγίας Θεοτόκου τητ; Πετριτσονιτίσοητ;", Θρσκικά.τόμοτ; Ίος,Αθήνα 1936,σελ έη Ν., "DarsteIIungen aitheidnischer Denker und Autoren in der kirchenmaierei der Griechen", Buz. Neugr. Jahrb. 4 (19231, σελ Grabar Α., La peinture religieuse en Bulgarie(A1bum),Paris 1928, πίνακας ΙΙΙΙ. 15. Στη Δύση από την αρχή ακόμη της Αναγέwησης έχουμε μεγάλο αριθμό αηει -

240 240 κονίσεων Φιλοσόφων και εκτός των ναών. Γενικός είναι ο πίνακας του Ραφαήλ στα Βατικανό που παριστάνει τη Σχολή των Αθηνών όπου εικονίζονται όλοι οι Έλληνες φιλόσοφοι. Χαρακτηριστικοί ακόμη είναι σι σχετικοί πίνακες, του Bramante (t 1514) που βρίσκεται στην Πινακοθήκη Brera του Μιλάνου, του Corrcgio (t 1534) που βρίσκεται ατην Πινακοθήκη τη; Πάρμας, του Daviv (t 1825) που βρίσκεται στο Μητροπολιτικό Μουσείο Νέας Υόρκηε, Κ.ά. 16. Α. Παπαδοπσύλοu-Κεραμέως, Διονυσίου του εκ ωοψρνά, Ερμηνεία τη; Ζωνρσ - φικής τέχνης, Πετρούπολη 1909, σελ Αριστοτέλη, Ρητορική, Γ 10, 1411b, Αριστοτέλη, Περί ψυχής 111, Αριστοτέλη, Μεταφυσικά. 20. Αριστοτέλη, Fragntenta (ed. Rose), Περί ευχής Διονυσίου του εκ Φουρνα, Ερμηνεία της Ζωγραφικής Τέχνης, Πετρούπολ η 1909, σελ. 82 κ.ε. 22. Πρβλ. Ιωάννης 2, , Πράξεις 17, Διογένη, Αποσπάσματα 8 (Diel s). 25. Πλατωνα, Φίληβος 30 οο. 26. Κλεάνθη, Ύμνος εις τον Δία, παρά Στοβ. Εκκλ. 1,2, Αράτου, Φοινόμενα Κατά τον Brehier, ο Gui1laurne Le Breton σε χρονικό του έτους 1210 μ.χ, σημειώνει ότι «εις Παρισίουςάνεγινώσκοντοτά Μετά τά Φυσ:ικά»JTροσφάτωςμεταφερθέντα εκ Kωνσtαντινouπόλεως, μεταφρασθένταεκ της ελληνικής εις την λατινικήν (Histore de la philosopj}ie. Τόμος 10ς, σελ. 637).

241 ΕΙ Κ.1. Ο Αριστοτέλης. Το ιχ ο γραφία ναού Αγ ίου Γ ε ω ρ γ ίο υ Νεγ άδων Ζανο ρίου, έτους

242 242 Εικ. 2. Ο Αριστστέλης ως Πρ σφήτης. Τοιχογρσφίσ Μονής Ιβήρων Αγίου Όρους, 180υ σιώνσ.

243 243 ι ' \ ι. ".. ΕΙΚ.3. Ο Αριστοτέλης ως Προφήτης, Τοιχογροφίσ Τράπεζας Μονής Μεγί στης Λαύρας Αγίου Όρους, 160υ αιώνα.

244 244 Εικ.4. Ο Αριστοτ έ λης κσι άλλ οι φιλάσοφοι της σ ρχ σιότητα ς. Τοιχογραφ ία Μονή ς Φ ιλανθ ρωπινών ( Αγίου Νι κο λά ου το υ Σπανού), l ωά v v ινα, έ τ ο υς 1560.

245 245 Ε ι κ. 5. " Η Σχο λ ή τ ω ν Αθηνών ", όπο υ στο κέντρο ε ι κο ν ίζ ετα ι μεταξύ άλλων ο Αριστοτέ λης. Το ιχογραφ ία το υ RaffaeIo, Β α τι κα νό, Ρώ μ η, έτου ς 1510.

246 24 6 Ε ι κ. 6. Ο Αρ ιστσ τ έλ η ς. Λεπτσμέρ εια από τ η ν τα ιχσγ ραφία τα υ Raffaela με θέ μα " Η Σχσλή των Αθ η ν ών ", Βατι κανό, Ρώμ η, έτους 1510.

247 Ε ι κ. 7. Σοφο ί τ ης ελληνι κής α ρ χ αιό τ η τ α ς, όπως εικονίζο ν τ α ι σ το ν αό ίου Πρ οφήτη Ηλ ία Σ ιοτιατα ς. Τα ιχο γρα φ ία έτου ς

248 248. ;;'.:, JlWlt1ιf, ΤλΦΥ(\ e~'6'nh tιωf iιtl \)p~η'6 ) r..rm\! Ε Ι Κ. 8. Ο Αριστο τέλη ς. Τ οιχο γρσ φ ίσ να ο ύ Π ρ οφ ή τ η Η λίσ Σιά τιστσ ς, έτους 1744.

249 249 Ε ικ. 9. Η Ρί ζα το υ l εααα ί ό που δ ε ξ ιό κ αι αρ ιατερά ε ικονογ ρο φ ή θ η κα ν δ ώδ ε κο φ ιλόαοφο ι τ η τ Ε λλ η νι κ ή ς αρχα ιό τ η τα ς. Τοιχ ογ ρα φία Μονή ς Π ε τ ρ ιτ ζ ον ίτ ισσ ο τ; (Μ πάακο βο ), έ τ ο υ ς

250 250 Εικ. 10. Φιλόσοφοι της σρχαιότητος ότιωτ εικονίζονται στην Τράπεζα της Μονής Πετριτζονίτισσας (Μπάσκοβο), έτους Η Μονή, που ό πως είναι γνωστό, απέχει 30 χλμ. από τη Φιλιππούπολη και 12 χλμ. από τη Στενήμαχο, υπήρξε κέντρο ελληνικής, φιλοσοφικής κοι εκκλησιαστικής παιδείας, όπως βεβαιώνουν συγγραφείς από τον 120 ακόμη αιώνα.

251 251 Εικ. 11. Ο Θ ουκυδίδη ς, ο Αριστ οτ έ λ ης, ο Γα λ η ν ό ς κα ι η Σίβυλλα, όπως εικ ο νο γρα φ ή θ ηκαν στη Μονή Π ε τ ρι τ ζ ον ί τισσα ς, έτο υ ς Λεπτομ έ ρεια απ ό τη Ρίζα το υ Ι ε σ σα ί.