Disturbances of retinoblastoma protein (prb) expression and correlation with cell proliferation in laryngeal cancer.

Transcript

1 Otorhinolaryngologia - Head and Neck Surgery Issue 44, April - June - July 11, pages ORIGINAL ARTICLE Disturbances of retinoblastoma protein (prb) expression and correlation with cell proliferation in laryngeal cancer. Μελέτη διαταραχών έκφρασης της πρωτεΐνης του ρετινοβλαστώματος (prb) και η σχέση της με τις κυτταρικές κινητικές παραμέτρους στον καρκίνο του λάρυγγα. Dr. Asimakopoulou A. National and Kapodistrian University of Athens, Athens, Greece Φυγαλία - Άννα Ασημακοπούλου Δρ. Χειρουργός Ωτορινολαρυγγολόγος (Διδακτορική διατριβή στο Εθνικό και Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο Αθηνών) Συγγραφέας προς αλληλογραφία: Φυγαλία-Άννα Ασημακοπούλου, Μακρυγιάννη 58, Νέα Χαλκηδόνα, Αθήνα, τηλ , lianasimak@yahoo.gr Abstract Objective: The present study aimed to examine the mechanism for the apparent inactivation of prb function in tumors (laryngeal squamous cell carcinomas) with high prb expression. Materials - methods: Because genetic alterations of the rb gene usually lead to a loss of prb expression, we hypothesized that the alteration in tumors with high prb expression is post-translational, through hyperphosphorylation. Thus, we examined immunohistochemically total prb, the hyperphosphorylated fraction of prb, and their relation with the ki-67 index of cell proliferation in a series of 78 cases of squamous cell carcinoma of the larynx. Results: We have found that in all the cases that we examined, total prb and phospho-prb present the same pattern in serial sections, in other words, all the amount of the retinoblastoma protein has lost its growth- inhibitory powers by hyperphosphorylation, and the cells begin to proliferate uncontrollably as we notice by the same immunohistochemical pattern of the ki-67 index. Conclusions: Further investigation is needed to establish the potential role of the hyperphosphorylated prb status as a prognostic factor in laryngeal squamous cell carcinomas. Keywords: laryngeal carcinoma, retinoblastoma protein, hyperphosphorylated retinoblastoma protein, Ki-67, prognostic factors. Περίληψη Σκοπός: Στην παρούσα έρευνα μελετάται ο μηχανισμός της απενεργοποίησης της λειτουργίας της prb σε όγκους (καρκινώματα λάρυγγα εκ πλακώδους επιθηλίου) με υψηλά επίπεδα έκφρασης της πρωτεΐνης Rb. Υλικό και μέθοδος: Επειδή οι γονιδιακές διαταραχές οδηγούν σε απώλεια έκφρασης της prb έγινε η υπόθεση πως η μεταβολή στους όγκους με υψηλή έκφραση της prb είναι μετα-μεταφραστική λόγω υπερφωσφορυλίωσης. Έτσι, μελετήθηκε ανοσοϊστοχημικά, και η ολική και η υπερφωσφορυλιωμένη μορφή της prb, καθώς και η σχέση τους με τον δείκτη κυτταρικού πολλαπλασιασμού ki-67 σε 78 περιπτώσεις ασθενών με καρκίνωμα λάρυγγα εκ πλακώδους επιθηλίου. Αποτελέσματα: Διαπιστώθηκε πως σε όλες τις περιπτώσεις η κατανομή της phospho-prb εμφανίζει το ίδιο ανοσοπρότυπο (pattern) με το ολικό prb, με άλλα λόγια όλο το κλάσμα του Rb είναι σε φάση αδρανοποίησης, έχει χάσει τον ρόλο του ως μοριακός «διακόπτης» του Restriction point, και τα κύτταρα πλέον βρίσκονται σε φάση ανεξέλεγκτου κυτταρικού πολλαπλασιασμού, όπως καταδεικνύεται από την όμοια ανοσοϊστοχημική κατανομή του δείκτη Ki-67. Συμπεράσματα: Χρειάζεται επιπλέον έρευνα για το αν τα υψηλά επίπεδα έκφρασης της υπερφωσφορυλιωμένης μορφής της πρωτεϊνης του ρετινοβλαστώματος θα μπορούσαν ενδεχομένως να χρησιμοποιηθούν ως προγνωστικός δείκτης στα καρκινώματα του λάρυγγα. Λέξεις κλειδιά: Καρκίνωμα λάρυγγα, πρωτεΐνη ρετινοβλαστώματος, υπερφωσφορυλιωμένη πρωτεΐνη ρετινοβλαστώματος, δείκτης κυτταρικού πολλαπλασιασμού Ki-67, προγνωστικοί παράγοντες. 28

2 Εισαγωγή Σκοπός της παρούσας έρευνας είναι η μελέτη του «μονοπατιού του ρετινοβλαστώματος» το οποίο είναι σημαντικός δρόμος της καρκινογένεσης και έχει αποδειχτεί η διαταραχή του σε πολλούς τύπους καρκίνου. Μελετάται ο μηχανισμός της απενεργοποίησης της λειτουργίας της πρωτεΐνης του ρετινοβλαστώματος (prb) σε όγκους με υψηλά επίπεδα έκφρασης της πρωτεΐνης. Επειδή οι γονιδιακές διαταραχές οδηγούν σε απώλεια έκφρασης της prb έγινε η υπόθεση πως η μεταβολή στους όγκους με υψηλή έκφραση της prb είναι μεταμεταφραστική λόγω υπερφωσφορυλίωσης. Υλικό - Μέθοδος Η μελέτη περιλαμβάνει υλικό από 78 ασθενείς, 4 γυναίκες και 74 άνδρες, μέσης ηλικίας 61,6 ετών με καρκίνο λάρυγγα εντοπιζόμενου υπεργλωττιδικά, γλωττιδικά και υπογλωττιδικά οι οποίοι υπεβλήθησαν σε μικρολαρυγγοσκόπηση και λαρυγγεκτομή στα νοσοκομεία Κωνσταντοπούλειο Νέας Ιωνίας (Αγία Όλγα) και «Ερρίκος Ντυνάν» κατά το χρονικό διάστημα - 9. Το υλικό μονιμοποιήθηκε σε ουδέτερη φορμόλη, εγκλείστηκε και σκηνώθηκε σε κύβους παραφίνης. Από κάθε ένα από τους παραπάνω κύβους ελήφθησαν τομές πάχους 5μ σε μικροτόμο, στις οποίες εφαρμόστηκε η ανοσοϊστοχημική μελέτη με τη μέθοδο αβιδίνης-βιοτίνης-υπεροξειδάσης (ABC), χρησιμοποιώντας τα παρακάτω μονοκλονικά αντισώματα: για τον δείκτη κυτταρικού πολλαπλασιασμού Ki-67 το monoclonal mouse antihuman antibody, clone MIB-1 της εταιρείας Dako (σε αραίωση 1:1), για το prb (ολικό κλάσμα της πρωτεΐνης του ρετινοβλαστώματος) το monoclonal mouse antibody Retinoblastoma Ab-1, clone 1F8, της εταιρείας Thermo scientific (σε αραίωση 1:7) και για το phospho-prb (υπερφωσφορυλιωμένη μορφή της prb) το anti-phospho-prb Ser 249/Thr 252: SC R της εταιρείας Bioanalytica (σε αραίωση 1:1). Τα βήματα που ακολουθήθηκαν ήταν θέρμανση, αποπαραφίνωση, ενυδάτωση των τομών, αδρανοποίηση της ενδογενούς υπεροξειδάσης, αποκάλυψη των αντιγονικών θέσεων με διάλυμα κιτρικού Να για το Ki-67 και με διάλυμα EDTA για το ολικό και το υπερφωσφορυλιωμένο κλάσμα της prb. Ακολούθησε η επώαση με το πρωτογενές αντίσωμα, με το δευτερογενές αντίσωμα, με στρεπταβιδίνη-υπεροξειδάση, η εφαρμογή του χρωμογόνου DAB και η αντίχρωση των τομών με αιματοξυλίνη Mayer s. Τέλος εφαρμόστηκε η αφυδάτωση των τομών και η κάλυψή τους με DPX. Η αξιολόγηση όλων των περιστατικών έγινε «τυφλά» από δύο ανεξάρτητους ερευνητές. Μόνο η πυρηνική χρώση θεωρήθηκε «θετική». Εξετάσθηκαν 1- οπτικά πεδία και μετρήθηκαν τουλάχιστον 1 κύτταρα σε μεγέθυνση x σε κάθε περίπτωση. Τα επίπεδα Ki-67, ολικού prb, και phospho-prb θεωρήθηκαν ως η εκατοστιαία αναλογία των πυρήνων που χρωματίστηκαν καφέ. Αποτελέσματα Α. Ανάλυση κλινικο-παθολογικών παραμέτρων Τα στοιχεία της ανάλυσης φαίνονται συγκεντρωτικά στον πίνακα 1. Κλινικο-παθολογικές παράμετροι Πίνακας 1 Ποσοστό, (Αρθ περιστατικών) Φύλο Άνδρες: 94,9% (74) Γυναίκες:5,1% (4) Ιστολογικός τύπος Πλακώδες: Νευρινοσάρκωμα: 98,7% (77) 1,3%(1) Κάπνισμα Ναι: 81% (63) Όχι: 19 % (15) Αλκοόλ Ναι: 33% (26) Όχι: 67% (52) Εντόπιση νόσου Υπεργλωττιδικά: 3,8% (24) Γλωττιδικά: 53,8% (42) Υπογλωττιδικά: 7,7% (6) Διαγλωττιδικά: 7,7% (6) Στάδιο νόσου I:,5% (16) II: 29,5% (23) III: 39,7% (31) IV: 1,3% (8) Grade G1 (υψηλή): 23% (18) ιστολογική διαφορ/ση G2 (μέση): 59% (46) νεοπλ/ματος) G3 (χαμηλή): 18% (14) Β. Αποτελέσματα ανοσοϊστοχημικής μελέτης Κυτταρική κινητική παράμετρος Ki-67 Ο μέσος όρος της εκατοστιαίας αναλογίας του Ki-67 ήταν 44,7%. Το σύνολο των περιστατικών παρουσίασαν υψηλό δείκτη κυτταρικού πολλαπλασιασμού (περισσότερα από % θετικά κύτταρα). Ολικό κλάσμα της πρωτεΐνης του ρετινοβλαστώματος prb (υπο- και υπερ- φωσφορυλιωμένη μορφή). Για το prb η χρώση είναι πυρηνική και οι θετικοί πυρήνες χρωματίζονται καφέ. Όλοι οι πυρήνες που είχαν προσλάβει την χρωστική θεωρήθηκαν ως θετικοί ανεξάρτητα από την ένταση της χρώσης. Περιστατικά με λιγότερα από % θετικά κύτταρα θεωρήθηκε ότι είχαν χαμηλό δείκτη prb, ενώ περιστατικά με περισσότερα από % θετικά κύτταρα θεωρήθηκε ότι παρουσίαζαν υψηλό δείκτη prb. Ο μέσος όρος της εκατοστιαίας αναλογίας του prb ήταν 28.5%. Το 35,6% των ασθενών εμφάνισαν χαμηλό δείκτη prb ενώ το 64,4% υψηλό δείκτη. Υπερ- φωσφορυλιωμένη μορφή της πρωτεΐνης του ρετινοβλαστώματος (phospho-prb). Η ανοσοϊστοχημική μελέτη της υπερ- φωσφορυλιωμένης μορφής της πρωτεΐνης του ρετινοβλαστώματος έγινε με σκοπό να αναδειχθεί σε ποιες περιπτώσεις της παρούσας μελέτης η πρωτεΐνη είναι λειτουργική και επιτελεί τον 29

3 ογκοκατασταλτικό της ρόλο (βρίσκεται με άλλα λόγια σε υποφωσφορυλιωμένη μορφή) και σε ποιες είναι αδρανής λόγω υπερ-φωσφορυλίωσης. Διαπιστώθηκε πως σε όλες τις περιπτώσεις η κατανομή της phospho-prb εμφανίζει το ίδιο ανοσο-πρότυπο (pattern) με το ολικό prb, με άλλα λόγια όλο το κλάσμα του Rb είναι σε φάση αδρανοποίησης, έχει χάσει τον ογκοκατασταλτικό του ρόλο και τα κύτταρα πλέον βρίσκονται σε φάση ανεξέλεγκτου κυτταρικού πολλαπλασιασμού, όπως καταδεικνύεται από την όμοια ανοσοϊστοχημική κατανομή του δείκτη Ki-67. Το παραπάνω γεγονός καταδεικνύεται από φωτογραφίες σειριακών τομών που ελήφθησαν από όλα τα δείγματα της μελέτης τα οποία υπεβλήθησαν σε ανοσοϊστοχημική μελέτη για το Ki-67, το ολικό prb, και το phospho-prb (εικόνα 1). Γ. Στατιστική επεξεργασία των κλινικοπαθολογικών δεδομένων Η στατιστική ανάλυση των κλινικοπαθολογικών στοιχείων των ασθενών έγινε με το πρόγραμμα SPSS 1. for Windows. Η επεξεργασία ανέδειξε μια στατιστικά σημαντική σχέση μεταξύ του δείκτη κυτταρικού πολλαπλασιασμού Ki67 και του βαθμού ιστοπαθολογικής διαφοροποίησης (Test Anova - p:,51). Συγκεκριμένα, τα πτωχά διαφοροποιημένα καρκινώματα (Grade III) παρουσιάζουν στατιστικά σημαντικά αυξημένο δείκτη κυτταρικού πολλαπλασιασμού Ki67 (μέσος όρος: 56%) σε σχέση με τα υψηλής και μέσης διαφοροποίησης (μέσος όρος Ki67:42-43%) (σχήμα 1). Μέσος όρος Ki-67 (%) 6 Grade I Grade II Grade III I II III Εικ. 2: Σχέση Ki 67 - Grade νεοπλάσματος Μια στατιστικά σημαντική σχέση που προκύπτει από τη στατιστική επεξεργασία των δεδομένων είναι αυτή μεταξύ κατανάλωσης αλκοόλ και ανατομικής εντόπισης του νεοπλάσματος. Φαίνεται πως, στους ασθενείς που καταναλώνουν αλκοόλ (drinkers) παρατηρείται μεγαλύτερη τάση εμφάνισης υπεργλωττιδικών καρκινωμάτων, ενώ σε όσους δεν καταναλώνουν σημαντικές ποσότητες αλκοόλ (non drinkers) υπερτερούν τα γλωττιδικά καρκινώματα (test x2 : p<.1) (σχήμα 2). Count 3 Localiz hyp-glot glotis sub-glot Εικ. 1: Φωτογραφίες σειριακών τομών καρκινώματος λάρυγγα από τον ανοσοϊστοχημικό έλεγχο για την κυτταρική κινητική παράμετρο Ki-67 (α), το ολικό κλάσμα της prb (β), και την υπερφωσφορυλιωμένη μορφή phospho-prb (γ), όπου καταδεικνύεται από την εκατοστιαία αναλογία των πυρήνων που χρωματίστηκαν καφέ, πως η κατανομή της phospho-prb εμφανίζει το ίδιο ανοσο-πρότυπο (pattern) με το ολικό κλάσμα της prb. (x) 1 drinker non-drinker Αlcohol Εικ. 3: Σχέση εντόπισης νεοπλάσματος - κατανάλωσης αλκοόλ. 3

4 Το γεγονός αυτό εξηγεί εν μέρει και την τάση που παρατηρείται κατά την στατιστική ανάλυση, οι non drinkers να μην παρουσιάζουν υψηλά ποσοστά διήθησης λεμφαδένων σε σχέση με τους drinkers. Είναι γνωστό πως τα υπεργλωττιδικά καρκινώματα εμφανίζουν μεγαλύτερη τάση διήθησης των τραχηλικών λεμφαδένων σε σχέση με τους γλωττιδικούς καρκίνους. Η κατανάλωση αλκοόλ δείχνει επίσης μια στατιστικά σημαντική σχέση με το βαθμό ιστοπαθολογικής διαφοροποίησης του νεοπλάσματος (test x2: p<.1). Συγκεκριμένα, στους drinkers παρατηρείται αυξημένο ποσοστό εμφάνισης όγκων χαμηλής διαφοροποίησης (δηλαδή επιθετικότερων), ενώ στους non drinkers τα ποσοστά δεν διαφέρουν σημαντικά (σχήμα 3). Count 3 1 drinker non-drinker Αlcohol Εικ. 4: Σχέση κατανάλωσης αλκοόλ - Grade νεοπλάσματος. Stage Συζήτηση Όταν κάποιος αυξητικός παράγοντας επιδράσει σε ένα «σιωπηλό» κύτταρο, αυξάνεται η σύνθεση των κυκλινών D και Ε, οι οποίες συνδέονται με τις κυκλινο - εξαρτώμενες κινάσες CDK4, CDK6 και CDK2. Το σύμπλεγμα κυκλίνες / CDK, προκαλεί την υπερφωσφορυλίωση της πρωτεΐνης Rb. Η υπερφωσφορυλίωση της Rb έχει ως συνέπεια την απενεργοποίησή της, δηλαδή την αποδέσμευσή της από το σύμπλεγμα των μεταγραφικών παραγόντων E2F. Η αποδέσμευση των μεταγραφικών παραγόντων από το «φρένο» της Rb έχει σαν αποτέλεσμα την μεταγραφή γονιδίων απαραίτητων για τη σύνθεση του DNA και κατά συνέπεια την επαγωγή του κυτταρικού πολλαπλασιασμού. Διαταραχές στο «μονοπάτι του ρετινοβλαστώματος» παρατηρούνται σχεδόν σε όλους τους τύπους καρκίνου. Οι περισσότερες γονιδιακές μεταβολές του γονιδίου του ρετινοβλαστώματος όπως οι σημειακές μεταλλάξεις ή η απώλεια της ετεροζυγωτίας (LOH), οδηγούν σε απώλεια της έκφρασης της πρωτεΐνης του ρετινοβλαστώματος. Οι γενετικές μεταβολές που παρατηρούνται στην περιοχή 13q14 είναι συχνές σε πολλούς τύπους καρκίνου, ωστόσο ο ρόλος τους στην πρόοδο του καρκίνου του λάρυγγα είναι ακόμα ασαφής Εκτός από τις διαταραχές σε γονιδιακό επίπεδο, άλλοι μηχανισμοί που έχουν αναγνωριστεί και οι οποίοι οδηγούν σε απενεργοποίηση της πρωτεΐνης του ρετινοβλαστώματος είναι η υπερφωσφορυλίωση της Rb, η σύνδεση της Rb με ιϊκές ογκοπρωτεΐνες, και η δράση των κασπασών που φαίνεται πως διαδραματίζουν κάποιο ρόλο στη ρύθμιση της δράσης της Rb τόσο στα φυσιολογικά όσο και στα καρκινικά κύτταρα 2. Έχει αποδειχτεί σε καρκίνους της ουροδόχου κύστεως και του παχέος εντέρου πως υπάρχει περίπτωση ενώ η πρωτεΐνη να εκφράζεται στα κύτταρα του όγκου, αυτή να μην είναι λειτουργική με αποτέλεσμα ενώ παρατηρούνται υψηλά επίπεδα έκφρασης της Rb στα καρκινικά κύτταρα, οι όγκοι αυτοί να εμφανίζουν υψηλά επίπεδα υποτροπής και φτωχή πρόγνωση 3,4,5. Έτσι λοιπόν, όχι μόνο η απώλεια της έκφρασης της prb αλλά και η υπερ-έκφρασή της υποδηλώνει διαταραχή του μονοπατιού του ρετινοβλαστώματος 6. Στη μελέτη του Zacharatos et al 7, η ομάδα μοριακής καρκινογένεσης μελετώντας 4 από τους συχνότερους καρκίνους (μαστός, παχύ έντερο, ουροδόχος κύστη και προστάτης) ανακάλυψε πως, στους πρώτους τρεις, ανευρίσκονται υψηλά επίπεδα έκφρασης της E2F-1 (η οποία αυξάνεται όταν απολεσθεί η ογκοκατασταλτική δράση της Rb) και η ανοσοϊστοχημική της έκφραση σε σειριακές τομές είναι παράλληλη με την έκφραση της phospho-rb. Στα καρκινώματα λάρυγγα τα επίπεδα της υπερφωσφορυλίωσης της πρωτεΐνης του ρετινοβλαστώματος δεν έχουν ακόμα μελετηθεί με ακρίβεια, όπως αποδεικνύει η έρευνα στη διεθνή βιβλιογραφία. Είναι η πρώτη μελέτη η οποία ερευνά τη μοριακή βάση της διαταραγμένης ογκοκατασταλτικής λειτουργίας της prb σε καρκίνους λάρυγγα εκ πλακώδους επιθηλίου με παρουσία μιας φυσιολογικά εκφραζόμενης prb, μέσα από αλλαγές στο μονοπάτι της Rb. Διαπιστώθηκε πως σε όλες τις περιπτώσεις η κατανομή της phospho-prb εμφανίζει το ίδιο ανοσο-πρότυπο (pattern) με το ολικό prb, με άλλα λόγια όλο το κλάσμα του Rb είναι σε φάση αδρανοποίησης, έχει χάσει τον ρόλο του ως μοριακός «διακόπτης» του Restriction point, και τα κύτταρα πλέον βρίσκονται σε φάση ανεξέλεγκτου κυτταρικού πολλαπλασιασμού, όπως καταδεικνύεται από την όμοια ανοσοϊστοχημική κατανομή του δείκτη Ki-67. Σε όλα τα περιστατικά της μελέτης που είχαμε ικανοποιητική ανοσοϊστοχημική χρώση ελήφθησαν φωτογραφίες από τις σειριακές τομές και αναδείχθηκε η παράλληλη κατανομή της ολικής Rb και της phospho - prb. Φαίνεται σύμφωνα με τα αποτελέσματα της μελέτης πως, και στο λάρυγγα όπως και στον πνεύμονα, την ουροδόχο κύστη και το παχύ έντερο, υπάρχει υψηλή έκφραση της φωσφορυλιωμένης μορφής της πρωτεΐνης του ρετινοβλαστώματος. 31

5 Η απώλεια της ογκοκατασταλτικής της δράσης είναι αποτέλεσμα της υπερφωσφορυλίωσης και ουσιαστικά όλη η ποσότητα της πρωτεΐνης βρίσκεται σε ανενεργό μορφή. Τα παρόμοια αποτελέσματα με τον καρκίνο του πνεύμονα θα μπορούσαν να εξηγηθούν από την κοινή εμβρυολογική τους προέλευση και την άμεση συνέχεια του ανώτερου με το κατώτερο αναπνευστικό. Η ομοιότητα με τον καρκίνο της ουροδόχου κύστεως μπορεί ενδεχομένως να στρέψει τη σκέψη προς την επίδραση του παράγοντα κάπνισμα και μεταβολίτες στην καρκινογενετική διαδικασία της απενεργοποίησης της prb. Το παχύ έντερο εμφανίζει και αυτό παρόμοια αυξημένα επίπεδα phospho-rb. Ούτε αυτό μοιάζει να είναι τυχαίο, αφού όπως γνωρίζουμε η συχνότητα συνύπαρξης καρκίνου του λάρυγγα και άλλων κακοήθων νεοπλασμάτων ανέρχεται σε στατιστικά σε ποσοστό 5-15%. Ο πλέον συχνός ταυτόχρονος όγκος είναι το βρογχογενές καρκίνωμα με συχνότητα 7-15%. Ακολουθούν ο καρκίνος του παχέος εντέρου και του προστάτη. Μπορεί λοιπόν οι παραπάνω καρκίνοι να μοιράζονται περισσότερες ομοιότητες σε μοριακό επίπεδο από αυτές που είναι μέχρι σήμερα γνωστές. Σύμφωνα με τη βιβλιογραφία, το γεγονός του συνδέσμου μεταξύ του ανοσοϊστοχημικού φαινοτύπου της prb και του επιπέδου φωσφορυλίωσης της πρωτεΐνης (που υποδηλώνει απώλεια της λειτουργίας της πρωτεΐνης) μπορεί να βρίσκει εφαρμογή και σε άλλους τύπους καρκίνου 6. Σύμφωνα με τα αποτελέσματα της μελέτης μας, ο καρκίνος του λάρυγγα είναι ένας από αυτούς. 4. Grossman HB, Liebert M, Antelo M, et al. p53 and Rb expression predict progression in T1 bladder cancer. Clin Cancer Res 1998; 4: Yamamoto H, Soh J-W, Monden T. Paradoxical increase in retinoblastoma protein in colorectal carcinomas may protect cells from apoptosis. Clin Cancer Res 1999; 5: Chatterjee SJ, George B, Goebell PJ, et al. Hyperphosphorylation of prb: a mechanism for Rb tumor suppressor pathway inactivation in bladder cancer. J Pathol 4; 3: Zacharatos Panagiotis, Kotsinas Athanasios, Evangelou Konstantinos, et al. Distinct expression patterns of the transcription factor E2F-1 in relation to tumor growth parameters in common human carcinomas. J Pathol 4; 3: Otolaryngol Head Neck Surg. 9 Sep;141(3): Tange RA, Grolman W, Dreschler WA. Gold and titanium in the oval window: a comparison of two metal stapes prostheses. Otol Neurotol. 4 Mar;25(2): Roosli C, Schmid P, Huber AM. Biocompatibility of nitinol stapes prosthesis. Otol Neurotol. 11 Feb;32(2): Brown KD, Gantz BJ. Hearing results after stapedotomy with a nitinol piston prosthesis. Arch Otolaryngol Head Neck Surg. 7 Aug;133(8): Vincent R, Rovers M, Zingade N, Oates J, Sperling N, Devèze A, Grolman W. Revision stapedotomy: operative findings and hearing results. A prospective study of 652 cases from the Otology-Neurotology Database. Otol Neurotol. 1 Aug;31(6): Persson P, Harder H, Magnuson B: Hearing results in otosclerosis surgery after partial stapedectomy, total stapedectomy and stapedotomy. Acta Otolaryngol (Stockh) 1997;117: Frenz M:Physical characteristics of various lasers used in stapes surgery. Adv Otorhinolaryngol. 7;65: M. M. Paparella: Year book of Otolaryngology Head and Neck Surgery, pp Έχει βρεθεί ότι τα μειωμένα επίπεδα της prb σχετίζονται με χειρότερη πρόγνωση σε Ca προστάτη, μαστού, ενδομητρίου και κεφαλής και τραχήλου. Τα μειωμένα επίπεδα της prb εμφανίζουν ισχυρή συσχέτιση με το στάδιο Τ του καρκίνου και την τοπική υποτροπή. Οι παράμετροι αυτοί σχετίζονται με χειρότερη πρόγνωση στο Ca λάρυγγα. Ωστόσο, για να γίνουν τα επίπεδα έκφρασης της prb αξιόπιστος προγνωστικός δείκτης στον καρκίνο κεφαλής και τραχήλου χρειάζεται επιπλέον έρευνα ιδίως όσον αφορά τα επίπεδα φωσφορυλίωσής της 1. Τα υψηλά επίπεδα έκφρασης της υπερφωσφορυλιωμένης μορφής της πρωτεΐνης του ρετινοβλαστώματος θα μπορούσαν ενδεχομένως να χρησιμοποιηθούν ως προγνωστικός δείκτης στα καρκινώματα λάρυγγα. Βιβλιογραφία 1. Pietruszewska W, Klatka J, Borzecki A, et al. Loss of heterozygosity for Rb locus and prb immunostaining in laryngeal cancer: a clinicopathologic, molecular and immunohistochemical study. Folia Histochemica et Cytobiologica 8; 46(4): Ferecatu I, LeFloch N, Bergeaud M, et al. Evidence for a mitochondrial localization of the retinoblastoma protein. BMC Cell Biology 9; 1:5. 3. Cote RJ, Dunn MD, Chatterjee SJ. Elevated and absent prb expression is associated with bladder cancer progression and has cooperative effects with p53. Cancer Res 1998; 58: