Τα πολυµέσα ως ερµηνευτικά εργαλεία στα ελληνικά µουσεία: γενικές αρχές και προβληµατισµοί.

Transcript

1 Τα πολυµέσα ως ερµηνευτικά εργαλεία στα ελληνικά µουσεία: γενικές αρχές και προβληµατισµοί. ρ. Αλεξάνδρα Μπούνια Αρχαιολόγος-Μουσειολόγος ιδάσκουσα Τµήµα Πολιτισµικής Τεχνολογίας και Επικοινωνίας Πανεπιστήµιο Αιγαίου Περίληψη Με αφετηρία την αντίληψη ότι το µουσείο είναι ένας χώρος όπου το παρελθόν, συνήθως, παρουσιάζεται στο κοινό µε έναν συγκεκριµένο τρόπο που αποτελεί τη συνειδητή ή µη ερµηνεία του από τους διοργανωτές της έκθεσης, από το µουσείο ως ίδρυµα και την κοινωνία στην οποία αυτό εντάσσεται, η παρούσα ανακοίνωση θα εστιάσει στις ερµηνευτικές δυνατότητες που προσφέρουν τα ηλεκτρονικά κυρίως πολυµέσα και στους τρόπους µε τους οποίους αυτά µπορούν να χρησιµοποιηθούνστα ελληνικά µουσεία. Μετά από µια σύντοµη παρουσίαση των γενικών αρχών που διέπουν τη χρήση της νέας τεχνολογίας στα µουσεία και των ερµηνευτικών δυνατοτήτων που δίνουν τα πολυµέσα, θα τεθούν οι προβληµατισµοί που προκύπτουν απότις ιδιαιτερότητες των ελληνικών µουσείων και της ελληνικής πραγµατικότητας και θα υποστηριχθεί το επιχείρηµα ότι: παρά τις πολλές και ποικίλες δυνατότητες που µας δίνουν οι νέες τεχνολογίες και οι οποίες δεν υπήρχαν στο παρελθόν, η αποτελεσµατικότητά τους εξαρτάται από την ύπαρξη σταθερής και συνειδητής στρατηγικής από την πλευρά του µουσείου, η οποία σε καµία περίπτωση δεν µπορεί να είναι ανεξάρτητη και διαφορετική από τη συνολική ερµηνευτική και επικοινωνιακή πολιτική του. Εποµένως, δεν µπορούµε να µιλάµε για χρήση και εισαγωγή των νέων τεχνολογιών στα µουσεία µας, χωρίς να επανεξετάσουµε συνολικά τον τρόπο µε τον οποίο αυτά οργανώνονται και λειτουργούν, τις προτεραιότητες και τους στόχους τους, άµεσους και µακροπρόθεσµους, την επικοινωνιακή τους πολιτική στο σύνολό της. Εισαγωγή: Μουσειακές εκθέσεις και ερµηνεία. Τα µουσεία συλλέγουν και συντηρούν πρωτότυπα αντικείµενα (έργα τέχνης, αντικείµενα του υλικού πολιτισµού, δείγµατα του φυσικού κόσµου) και διαθέτουν τη γνώση για αυτά στο ευρύ κοινό, κυρίως µε τη διοργάνωση εκθέσεων. Τυπικά, οι εκθέσεις είναι ερµηνείες συλλογών ή τµηµάτων συλλογών. Συσχετίζουν ορισµένα αντικείµενα ή έργα τέχνης µε διάφορους τύπους τεκµηρίωσης (πληροφοριακές πινακίδες, λεζάντες, χάρτες, διοράµατα, κ.λπ.) µέσα σε ένα συγκεκριµένο χώρο, προκειµένου να παρέχουν στους επισκέπτες µια ευχάριστη και εποικοδοµητική εκπαιδευτική εµπειρία. Οι λειτουργίες µιας µουσειακής έκθεσης µπορούν να συνοψισθούν ως εξής: Γνωστικές, καθώς δηµιουργούν ένα περιβάλλον για αυτο-επιµόρφωση, µια ευκαιρία για τους επισκέπτες να διδάξουν τους εαυτούς τους µε την έκθεση τους στην έκθεση. Μαθησιακές, καθώς δηµιουργούν µια συµπαγή εµπειρία που δίνει αισθητική ικανοποίηση και οδηγεί σε συναισθηµατικές και ηθικές ανταµοιβές. Κοινωνικές, καθώς προσφέρουν ένα ισχυρό κέντρο για τη δηµιουργία κοινωνικής ταυτότητας από τους επισκέπτες. 1

2 Το µουσείο δεν µπορεί πλέον σε καµία περίπτωση να θεωρηθεί χώρος αντικειµενικής ταξινόµησης, όπου τα «αυθεντικά» αντικείµενα ως αναµφισβήτητα «υλικά» γεγονότα ή αυταπόδεικτες ηθικές/υλικές αξίες µεταφέρουν τις γνώσεις και τα µηνύµατά τους. 1 Το εκτιθέµενο περιεχόµενο των µουσείων αποκτά συνοχή µέσα από µια διαδικασία ερµηνείας. Τα µουσεία λένε ιστορίες µέσω της συλλογής, της επιλογής και της σκόπιµης έκθεσης των αντικειµένων τους σε συνδυασµό µε τη χρήση οπτικών, αφηγηµατικών και άλλων επεξηγήσεων. Κάθε έκθεση είναι µια πρόκληση για συγκερασµό της ιστορικής ακρίβειας, της αισθητικής απόλαυσης και των εκπαιδευτικών αξιών στα οποία το µουσείο και οι δηµιουργοί του οφείλουν να στοχεύουν. 2 Για περισσότερα από 150 χρόνια τώρα τα αντικείµενα και το τυπωµένο κείµενο, µε τη µορφή του υποµνηµατισµού (λεζάντες), των καταλόγων και αργότερα των πινακίδων, αποτελούσαν το κυρίαρχο µέσο που διέθεταν τα µουσεία στις ερµηνευτικές τους προτάσεις. Πιο πρόσφατα, το κείµενο άρχισε να συµπληρώνεται µε φωτογραφίες, οπτικοακουστικό υλικό και αντικείµενα όχι µόνο προς θαυµασµό πλέον, αλλά διαθέσιµα για τον επισκέπτη να ακουµπήσει, να περιεργασθεί, να χρησιµοποιήσει. Πραγµατική επανάσταση όµως στον τρόπο µε τον οποίο τα µουσεία διαχειρίζονται και παρουσιάζουν τις συλλογές τους έχουν φέρει τα ηλεκτρονικά πολυµέσα, όπως δηλώνει και ο όρος ο συνδυασµός κειµένων, φωτογραφιών, γραφικών, κινούµενης εικόνας, ήχου µέσα σε ηλεκτρονικά αρχεία µε µεγάλες αποθηκευτικές δυνατότητες. 3 Πολυµέσα και Ερµηνεία Τα µουσεία έχουν πλέον τη δυνατότητα να χρησιµοποιήσουν ηλεκτρονικά µέσα προκειµένου να ανταποκριθούν στο ρόλο τους, όπως αυτός περιγράφεται από τους ορισµούς του µουσείου. 4 Έτσι, µε αφετηρία τις συλλογές ενός µουσείου (βλ. διάγραµµα 1) µπορούµε να δούµε ότι τόσο η συλλεκτική του δραστηριότητα (και εδώ εννοούµε όλες οι ενέργειες και διαδικασίες ένταξης και διαφύλαξης αντικειµένων εντός του µουσείου), όσο και οι λοιπές λειτουργίες του, η συντήρηση, η έρευνα, η παροχή γνώσεων προς το κοινό, η εκπαίδευση και η έκθεση αποκτούν µια τελείως διαφορετική διάσταση και αυξάνουν κατακόρυφα τη δυνατότητα του µουσείου να ανταποκριθεί µε πληρότητα στους στόχους του. Αν θελήσουµε από το σχεδιάγραµµα 1 να αποµονώσουµε τα στοιχεία εκείνα που είναι ίσως πιο καθοριστικά, θα λέγαµε ότι η χρήση των ηλεκτρονικών πολυµέσων δίνει τη δυνατότητα στα µουσεία να: 1 Για το θέµα της ερµηνείας των µουσειακών συλλογών και εκθέσεων, βλ. Μούλιου & Μπούνια, 1999, όπου και εκτενής βιβλιογραφία. 2 Βλ. και Ρούσσου, Ορισµό των πολυµέσων µπορούµε να βρούµε ενδεικτικά σε Keene, 1998: Έχουν διατυπωθεί πολλοί ορισµοί του µουσείου και η παρακολούθηση της αλλαγής του κέντρου βάρους τους µπορεί να οδηγήσει σε ιδιαιτέρως χρήσιµα συµπεράσµατα για το ρόλο και τη σηµασία των µουσείων. Από τους ορισµούς αυτούς, ο πλέον χαρακτηριστικός και αυτός που ακολουθείται από τα ελληνικά µουσεία είναι ο ορισµός του ICOM, σύµφωνα µε τον οποίο: το µουσείο ορίζεται ως...ένα µη-κερδοσκοπικό, µόνιµο ίδρυµα στην υπηρεσία της κοινωνίας και της ανάπτυξής της, και ανοικτό στο κοινό, το οποίο αποκτά, συντηρεί, ερευνά, επικοινωνεί και εκθέτει, για λόγους µελέτης, εκπαίδευσης και ψυχαγωγίας, υλικές αποδείξεις των ανθρώπων και του περιβάλλοντός τους ( ιεθνές Συµβούλιο Μουσείων, ICOM, 1990). 2

3 1. Εξασφαλίσουν για το προσωπικό τους καταρχήν ευχέρεια διαχείρισης του υλικού και ολοκληρωµένης τεκµηρίωσης που δεν περιορίζεται από τις αναγκαστικά πεπερασµένες δυνατότητες όσων µπορεί να θυµηθεί ένας άνθρωπος. 2. Αυξήσουν την προς τους επισκέπτες παρεχόµενη γνώση 3. Ανταποκριθούν στις ανάγκες διαφορετικών κατηγοριών κοινού 4. Προσφέρουν πρόσβαση σε αντικείµενα που είτε για λόγους συντήρησης είτε για λόγους πραγµατικής έλλειψης χώρου δεν εκτίθενται 5. ηµιουργούν σελίδες στο Internet ώστε να εξασφαλίζουν αφενός επαφή µε διαφορετικό κοινό από αυτό που µπορεί άµεσα να επισκεφτεί το µουσείο, αφετέρου µια διαφορετικού τύπου επαφή µε το κοινό, πιο σύνθετη και ίσως µε επιπτώσεις µεγαλύτερης διάρκειας 6. Λειτουργούν ως πηγές πληροφόρησης (ή κέντρα ανταλλαγής γνώσεων) µε τη συµµετοχή τους σε δίκτυα τοπικής, εθνικής ή παγκόσµιας εµβέλειας 7. Προσφέρουν υλικό για σχολεία και εκπαιδευτικές διαδικασίες (πέρα από τη δικαιολογία για την ετήσια σχολική εκδροµή). 8. Προσφέρουν γνώση µε τη δηµιουργία και διάθεση CD ROM και βίντεο και άλλων σύνθετων δηµοσιεύσεων, εκτός από τους καταλόγους όπως γίνεται µέχρι σήµερα. Αν επιστρέψουµε τώρα στην ερµηνεία και στις µουσειακές εκθέσεις από τις οποίες ξεκινήσαµε, γίνεται σαφές ότι τα πολυµέσα µε τις δυνατότητες που προσφέρουν να αποθηκεύουν και να ανακαλούν και άλλου είδους πληροφορίες εκτός από το κείµενο, µπορούν να χρησιµοποιηθούν για να φτιαχτεί ένα πλήρες αρχείο που θα διασώζει και θα προσφέρει µια πιο ολοκληρωµένη εικόνα του περιβάλλοντος, του συνόλου, από το οποίο προέρχονται τα αντικείµενα, της πολιτιστικής φόρτισης των αντικειµένων, γεγονός που µας επιτρέπει τη διάσωση της σηµασίας εκτός από τη διάσωση της φυσικής ύπαρξης των αντικειµένων. Μια πολυµεσική βάση δεδοµένων λοιπόν, µπορεί να χρησιµεύσει ως συλλογική µνήµη που καταγράφει και διατηρεί πληροφορίες όλων των τύπων. Χρήση των πολυµέσων για την επίτευξη ερµηνευτικώνστόχων Αυτή η συλλογική µνήµη µπορεί µε τη σειρά της να διατεθεί στο κοινό για να το βοηθήσει στην πιο ολοκληρωµένη ή πολυδιάσταση αντίληψη για το θέµα του µουσείου ή της έκθεσης. Μπορούµε να επιµείνουµε σε κάποια παραδείγµατα χρήσης πολυµέσων για ερµηνευτικούς στόχους: Τα πολυµέσα µπορούν να προσφέρουν µεγαλύτερη ποικιλία πληροφοριών για τα αντικείµενα και το θέµα της έκθεσης στους επισκέπτες και να διευρύνουν την εµπειρία τους. Σε µια παραδοσιακή έκθεση τα αντικείµενα µπορούν να εκτίθενται σε ένα ορισµένο περιβάλλον που τα συσχετίζει µε την προέλευση ή τη χρονολογική τους συνέχεια (σύνηθες για τα αρχαιολογικά µουσεία). Με τα πολυµέσα όµως υπάρχει η δυνατότητα τοποθέτησης ενός συγκεκριµένου έργου τέχνης σε περισσότερες από µία συγχρονικές βάσεις, γεγονός που δίνει τη δυνατότητα σύγκρισης, ερµηνείας ή επανατοποθέτησης στο περιβάλλον τους. Ο περιορισµένος φυσικός χώρος του µουσείου σηµαίνει ότι τµήµατα µόνο της συλλογής εκτίθενται (µε ό,τι συνέπειες αυτό έχει: θραυσµατικότητα των αντικειµένων και των συλλογών, αντιλήψεις περί θησαυρών που κρύβονται στα υπόγεια κ.ο.κ.). Με τα πολυµέσα µπορούν να ενταχθούν στην αίθουσα και άλλα έργα, ακόµη και από άλλα µουσεία, µπορούν να συµπληρωθούν σύνολα, να δηµιουργηθούν νέες, ή παράλληλες, ενότητες. Ο επισκέπτης επιπλέον γίνεται ενεργός συµµέτοχος 3

4 στη δηµιουργία της έκθεσης (καθώς επιλέγει τι, πόσα, ποια, αντικείµενα µε τι σειρά θα δει) και δεν περιορίζεται στο ρόλο του απλού παθητικού αποδέκτη. Μια αρκετά συνήθης χρήση είναι αυτή κατά την οποία τα πολυµέσα προσφέρουν πληροφορίες για το µουσείο, το κτίριό του και το θέµα της έκθεσης. Μπορεί για παράδειγµα να τυπώνεται µια κάτοψη του µουσείου µε τις συγκεκριµένες επιλογές του επισκέπτη και έτσι η επίσκεψη στο σύνολό της να εξατοµικεύεται και η πορεία στο χώρο και το θέµα, κι εποµένως η αντίληψη για τη γνώση, να είναι το αποτέλεσµα ατοµικής βούλησης και όχι προειληµµένης από άλλους απόφασης. Ένας άλλος τρόπος χρήσης των πολυµέσων είναι µε την πρόσκληση προς τον επισκέπτη να συµµετέχει ενεργά στη δηµιουργία της έκθεσης. Αυτό µπορεί να γίνει µε µια κάρτα επισκέπτη που χρησιµοποιείται για να ενεργοποιεί πληροφοριακούς σταθµούς µέσα στην έκθεση. Αν η κάρτα έχει κάποιο κωδικό, τότε ο υπολογιστής µοιάζει να συνοµιλεί απευθείας µε τον κάθε επισκέπτη ξεχωριστά. Η µέθοδος αυτή µπορεί να χρησιµοποιηθεί για να προσφέρει συµπληρωµατικές πληροφορίες, βιβλιογραφία, και άλλα στοιχεία (χαρακτηριστικό παράδειγµα το Μουσείο του Ολοκαυτώµατος στην Washington ή πιο πρόσφατα η έκθεση για τον James Bond στο Science Museum του Λονδίνου (2002)). Συχνότερα τα πολυµέσα χρησιµοποιούνται για να προσφέρουν πληροφορίες κατανόησης για µια έκθεση. Για παράδειγµα, στο ερώτηµα γιατί ένα πλοίο του 16 ου αι. βυθίστηκε µετά από πλεύση λίγων µόνο λεπτών, ο επισκέπτης µπορεί να απαντήσει, ή να κατανοήσει τις απαντήσεις που δίνει το µουσείο, κατασκευάζοντας µε ηλεκτρονικό υπολογιστή ένα πλοίο µε τον εξοπλισµό και το φορτίο του και δοκιµάζοντάς το σε διαφορετικές συνθήκες σε ένα περιβάλλον γραφικών (π.χ. στο WASA Museum της Στοκχόλµης). Τα πολυµέσα µπορούν επίσης να χρησιµοποιηθούνως διευρυµένοι κατάλογοι εκθέσεων, για χρήση και εντός και εκτός του µουσείου (χαρακτηριστικό παράδειγµα αποτελεί η MicroGallery, της Εθνικής Πινακοθήκης του Λονδίνου), ή µπορεί να χρησιµοποιηθεί ώστε το ίδιο αντικείµενο να παρουσιάζεται από διαφορετικές οπτικές γωνίες. Για παράδειγµα, ένα εθνογραφικό αντικείµενο που ήρθε σε ένα Ευρωπαϊκό µουσείο στις αρχές του αιώνα, ερµηνεύεται διαφορετικά από ένα µέλος ιεραποστολής, από έναν επιχειρηµατία, έναν τουρίστα, έναν επιµελητή από τη χώρα προέλευσης του αντικειµένου κι έναν άλλο από τη χώρα κατάληξης του αντικειµένου. Έτσι, οι πολλαπλές ιστορίες ενός και µόνου αντικειµένου έρχονται στο φως και φαίνονται αφενός οι δυνατότητες του µουσείου να κατανοήσει και να ερµηνεύσει το υλικό του, αφετέρου θίγονται θέµατα ηθικής και πολιτικής φύσεως, τα λεγόµενα «δύσκολα» θέµατα, που συχνά αποφεύγονται στα µουσεία. 5 υνατότητες και περιορισµοί. Είναι σαφές ότι η τεχνολογία δεν µπορεί να εισαχθεί από µόνη της ως αυτοσκοπός, µέσα σε ένα µουσείο, αλλά θα πρέπει να ενταχθεί σε έναν σαφώς ορισµένο στόχο. Πρόκειται για ένα µέσο µε πολλές εναλλαγές: κάποια συστήµατα µπορούν να χρησιµοποιηθούν για να αναλύσουν ένα θέµα σε βάθος, ενώ άλλα καλύπτουν περισσότερα θέµατα µε µικρότερη όµως λεπτοµέρεια. Πολλοί µελετητές (π.χ. Lacota, 1976) υποστηρίζουν ότι η γνωστική επίπτωση µιας έκθεσης βελτιώνεται εντυπωσιακά µε την υιοθέτηση σχετικών τεχνικών. Με τη δηµιουργία µιας σαφούς δοµής για το περιεχόµενο µιας έκθεσης, τη σχέση και τη σηµασία της για τους επισκέπτες, τον τρόπο µε τον οποίο είναι οργανωµένη, τις γνωστικές προσδοκίες, 5 Για τα θέµατα της βιογραφίας των αντικειµένων και τη σχετική ιστορία, βλ. Appadurai, 1986, Pearce, Για την παρουσίαση «δύσκολων» θεµάτων εντός των µουσείων, βλ. ενδεικτικά MacDonald, 1998, Arnold, 1998, Gieryn, 1998, Μούλιου & Μπούνια 1999, όπου και βιβλιογραφία. 4

5 µπορεί να αυξηθεί η δυνατότητα των επισκεπτών να απολαύσουν την εµπειρία µε την ανακάλυψη και να καταλάβουν τι ανακάλυψαν. Τα πολυµέσα, ειδικά τα διαδραστικά, παρουσιάζουν σηµαντικά πλεονεκτήµατα ως προς αυτή τη χρήση: Μπορούν να προσφέρουν πολλές ετερογενείς πληροφορίες σχετικά µε την έκθεση, συµπεριλαµβανοµένων φωτογραφιών, σχεδίων και κατόψεων, αρχιτεκτονικών µοντέλων, βίντεο, οµοιωµάτων, σχολιασµών από αφηγητή, κειµένων (λεζάντες, πινακίδες ακόµη και άρθρα), και δεδοµένων τεκµηρίωσης. Μπορούν να δώσουν στους επισκέπτες ένα µηχανισµό ώστε να βλέπουν από αυτές τις πληροφορίες µόνον όσες ανταποκρίνονται στα ενδιαφέροντά τους, και εποµένως να δώσει τη δυνατότητα ανταπόκρισης στις ιδιαιτερότητες διαφορετικών οµάδων κοινού (ξεφεύγοντας έτσι από τη γενική αντίληψη του αδιαφοροποίητου κοινού). Όµως, η χρήση πολυµέσων σε εκθέσεις δηµιουργεί και προβληµατισµούς: Μπορεί πράγµατι να αποµακρύνει το ενδιαφέρον των επισκεπτών από τα αντικείµενα της έκθεσης. Μπορεί να ενθαρρύνει τρόπους διάδρασης που δεν ταιριάζουν µε το περιβάλλον του µουσείου. Μπορεί να παρεισφρήσει στον µη τεχνολογικό χαρακτήρα του χώρου. Μπορεί να αποξενώσει τους επισκέπτες που δεν αισθάνονται ιδιαιτέρως εξοικειωµένοι µε τις νέες τεχνολογίες. Η καταλληλότητα και η επιτυχία των πολυµέσων σε µια έκθεση εξαρτάται απο την κατανόηση των πιθανών προτερηµάτων ή µη, όπως στην περίπτωση και των παραδοσιακών εποπτικών µέσων δηλαδή. Στην πράξη, η σύλληψη και η σχεδίαση πολυµεσικών εφαρµογών για τις εκθέσεις µπορεί να αντιµετωπιστεί από δύο διαφορετικές, αλλά αλληλοσυµπληρούµενες οπτικές γωνίες: τη συγχρονική προσέγγιση από το µουσείο και τη συνολική θεώρηση της έκθεσης από τη µια πλευρά, τη δοµική άποψη της ίδιας της πολυµεσικής εφαρµογής ως αντικείµενο καθεαυτό από την άλλη πλευρά. Το πρώτο παρέχει το λειτουργικό περιεχόµενο για το δεύτερο. Ο προσδιορισµός της ιδέας µιας έκθεσης συνεπάγεται αποφάσεις για τη χρήση (ποιοι είναι οι στόχοι της έκθεσης), το περιεχόµενο (τι αντικείµενα και τι ερµηνευτικές τεχνικές θα χρησιµοποιηθούν), τη δοµή (γραµµική ή βασισµένη στην ανακάλυψη), το κοινό (παιδιά, ντόπιοι, τουρίστες) και την επικοινωνιακή µέθοδο (αντικειµενο-κεντρική ή ερµηνευτική). Τότε, στην ανάπτυξη της ιδέας θα πρέπει να ληφθούν συγκεκριµένες αποφάσεις σε σχέση µε το σενάριο, τα µέσα και τα εκθέµατα ή τα αντικείµενα που θα χρησιµοποιηθούν για να υποστηρίξουν την έκθεση. Ως βασική αρχή θα µπορούσαµε να θεωρήσουµε ότι σε µια χαοτική έκθεση στην οποία ο επισκέπτης βοµβαρδίζεται από πολλές, ανοργάνωτες ως προς τη δοµή τους πληροφορίες και πληθώρα µέσων συχνά αισθάνεται χαµένος. Από την άλλη πλευρά, η οπτική µονοτονία µπορεί να οδηγήσει τον επισκέπτη σε κούραση και απόρριψη αυτό είναι σύνηθες όταν οµοειδή αντικείµενα παρουσιάζονται (π.χ. σειρές ολόκληρες αγαλµάτων). Συνολικά, προηγούµενη γνώση για το περιεχόµενο µιας έκθεσης και τη δοµή της οδηγεί σε πιο ικανοποιητική εµπειρία. Πέρα από όλα αυτά όµως, τα µουσειακά εκθέµατα στόχο πρέπει να έχουν να δίνουν στον επισκέπτη τις απαραίτητες πληροφορίες για να χρησιµοποιήσει τις µαθησιακές του ικανότητες πιο αποτελεσµατικά. Ως γενική αρχή θα µπορούσαµε να πούµε ότι οι επισκέπτες χαίρονται όταν µπορούν να απολαµβάνουν εξατοµικευµένη 5

6 ξενάγηση στο µουσείο, όταν µπορούν να έχουν άποψη για την πορεία τους στο χώρο, να κάνουν ερωτήσεις, όταν διεγείρονται τα µαθησιακά ή αισθητικά τους κριτήρια, θετικά ή αρνητικά, και όταν µπορούν να συνοδεύσουν την εµπειρία τους κατά τη διάρκεια της ή µετά µε κάποιες άλλες δραστηριότητες. Αυτές οι αρχές διέπουν το σύνολο του σχεδιασµού µιας έκθεσης και καθορίζουν την επιλογή των δραστηριοτήτων, εκπαιδευτικών και άλλων που τις συνοδεύουν. Αυτές οι αρχές επίσης διέπουν και τον καθορισµό των πιθανών χρήσεων για τα πολυµέσα. Η χρήση της νέας τεχνολογίας δεν προσφέρει µαγικές λύσεις σε όλα. Θα πρέπει να είναι κατανοητό γιατί χρησιµοποιούµε αυτά τα µέσα, σε τι ακριβώς αποσκοπούµε και ότι όντως αυτός είναι ο καλύτερος τρόπος για να προσεγγίσουµε το κοινό µας. Αν οι απαντήσεις σε όλες αυτές τις ερωτήσεις είναι θετικές, τότε µπορούµε να περάσουµε σε πρακτικά ζητήµατα κατασκευής πολυµέσων και να συνεχίσουµε. Τα ελληνικά µουσεία - Η ελληνική πραγµατικότητα. Στην Ελλάδα τα τελευταία χρόνια υπάρχει ένα αυξανόµενο ενδιαφέρον για τη δηµιουργία εκθέσεων που να περιλαµβάνουν και «κάτι από τα σύγχρονα µέσα», µε κάποια µορφή διάδρασης. Βεβαίως, καθαρά πολυµεσικά µουσεία δεν έχουν ακόµη δηµιουργηθεί, µε τη εξαίρεση φυσικά του Γαία (Μουσείο Γουλανδρή Φυσικής Ιστορίας) που στήθηκε όµως µε τη λογική του «σχολικού», «παιδικού» µουσείου και µε τη συµµετοχή κυρίως ξένων συµβούλων, και του Ιδρύµατος Μείζονος Ελληνισµού, που ξεφεύγοντας από τη λογική του παραδοσιακού µουσείου µε τις συλλογές και τα αντικείµενα στράφηκε στις νέες τεχνολογίες και αποτελεί σήµερα το συνώνυµο του «µοντέρνου µουσείου», όπως τουλάχιστον µια µικρή πρόσφατη έρευνα έδειξε. 6 Και τα δύο αυτά όµως παραδείγµατα αναφέρονται σε µουσεία (ή οργανισµούς) χωρίς αντικείµενα. Στην πλειοψηφία τους όµως, τα ελληνικά µουσεία είναι µουσεία µε πλούσιες και µοναδικές συλλογές αντικειµένων. Από τη δοµή τους επιπλέον, ο χρόνος του προσωπικού των περισσοτέρων ελληνικών µουσείων αφιερώνεται στη φροντίδα αυτών των αντικειµένων, στην καταγραφή, τη µελέτη, τη δηµοσίευση, ενώ ο επικοινωνιακός ρόλος των µουσείων και οι δυνατότητες ερµηνείας των συλλογών παραµένουν σε δεύτερη µοίρα. Συχνά µάλιστα, η ενασχόληση µε τις νέες τεχνολογίες θεωρείται δραστηριότητα που δεν ανήκει στις προτεραιότητες του προσωπικού του µουσείου, αποδίδεται ως δευτερεύουσα διαδικασία σε µη ειδικούς, σε τεχνικό προσωπικό, σε προσωπικό που δεν γνωρίζει επαρκώς το υλικό. Το αποτέλεσµα είναι η εισαγωγή των νέων τεχνολογιών να είναι εξαιρετικά περιορισµένη, και στις λίγες περιπτώσεις πουχρησιµοποιείται να µην ανταποκρίνεται καθόλου στα όσα περιγράψαµε πιο πάνω, να περιορίζεται δηλαδή σε κινήσεις εντυπωσιασµού περισσότερο, παρά σε κινήσεις ουσίας, που θα φέρουν αφενός την ουσιαστική εισαγωγή των νέων τεχνολογιών στα µουσεία και αφετέρου θα επιτρέψουν τη χρήση τους στο µέγιστο δυνατό βαθµό, για να γίνουν δυνατά όσα παρουσιάσαµε ήδη στο σχεδιάγραµµα 1. Με άλλα λόγια, στα ελληνικά µουσεία πρέπει πρώτα να πεισθούµε για την ερµηνευτική λειτουργία των µουσείων και στη συνέχεια για τις δυνατότητες που µας δίνονται από τις νέες τεχνολογίες και τη χρήση των εργαλείων. 6 Πρόκειται για ένα ερωτηµατολόγιο που συντάχθηκε από την υπογράφουσα σε συνεργασία µε την κ. Μ.Μούλιου, στα πλαίσια εκπόνησης προµελέτης για ένα νέο µουσείο (2001). Στην ερώτηση ανοικτής απάντησης «Πώς φαντάζεστε ένα σύγχρονο µουσείο;» πολλοί εκ των ερωτηθέντων απάντησαν «όπως το Ίδρυµα Μείζονος Ελληνισµού». 6

7 Προκειµένου να επιτύχουµε το δεύτερο (γιατί το πρώτο είναι θέµα ενός άλλου άρθρου) απαιτούνται µια σειρά από ενέργειες και αλλαγές: Θα πρέπει τα µουσεία να συνειδητοποιήσουν ότι τα πολυµέσα δεν προσφέρουν απλώς παιχνίδια, αλλά είναι εργαλεία που µπορούν να τεθούν στην εξυπηρέτηση όλων των αναγκών και των ρόλων των µουσείων. εν αποτελούν αντιεπιστηµονικά ή µη-επιστηµονικά «εξαρτήµατα της εποχής». εν είναι περιττά, «γιατί τώρα υπάρχουν άλλες ανάγκες», αποτελούν βασικό κοµµάτι της χάραξης της επικοινωνιακής πολιτικής του µουσείου. Από την άλληπλευρά, η επιλογή και η χρήση των πολυµέσων δεν είναι µια απλή εργασία, που µπορεί να διεκπεραιωθεί από το τεχνικό προσωπικό, από εξωτερικούς συνεργάτες ή από όποιον έχει µια σχετική εξοικείωση. Είναι µια διαδικασία σύνθετη, κεντρικής σηµασίας για κάθε µουσείο και ο ρόλος του επιστηµονικού του προσωπικού είναι σηµαντικός. Απαιτείται επιµόρφωση αυτού του προσωπικού, συνεργασία µε ειδικούς, µουσειολόγους, µουσειοπαιδαγωγούς, και φυσικά συνεργασία µε ειδικούς στην πληροφορική, µε ανθρώπους που γνωρίζουν καλά τη χρήση και τις δυνατότητες αυτών των µέσων, ώστε να παράγονται αποτελέσµατα που θα προωθούν το ρόλο και τη σηµασία των µουσείων. Τα σχεδιαγράµµατα 2 και 3 παρουσιάζουν επιγραµµατικά τα πρακτικά στάδια για την κατασκευή πολυµέσων. Είναι σαφές ότι πρωταρχική σηµασία έχει η στρατηγική και το περιεχόµενο αυτών των πολυµέσων, θέµατα που εξαρτώνται καθαρά από τα µουσεία. Συµπερασµατικά θα µπορούσαµε να πούµε ότι παρά τις πολλές και ποικίλες δυνατότητες που µας δίνουν οι νέες τεχνολογίες και οι οποίες δεν υπήρχαν στο παρελθόν, η αποτελεσµατικότητά τους εξαρτάται από την ύπαρξη σταθερής και συνειδητής στρατηγικής από την πλευρά του µουσείου, η οποία σε καµία περίπτωση δεν µπορεί να είναι ανεξάρτητη και διαφορετική από τη συνολική ερµηνευτική και επικοινωνιακή πολιτική του. Εποµένως, δεν µπορούµε να µιλάµε για χρήση και εισαγωγή των νέων τεχνολογιών στα µουσεία µας, χωρίς να επανεξετάσουµε συνολικά τον τρόπο µε τον οποίο αυτά οργανώνονται και λειτουργούν, τις προτεραιότητες και τους στόχους τους, άµεσους και µακροπρόθεσµους, την επικοινωνιακή τους πολιτική στο σύνολό της. Βιβλιογραφία Appadurai, A. (ed.), 1986, The Social Life of Things, Cambridge University Press, Cambridge. Arnold, K., 1998, Birth and Breeding: politics on display at the Wellcome Institute for the History of Medicine στο Macdonald, 1998, Caulton, T., 1998, Hands-on Exhibitions: Managing Interactive museums and Science Centres, Routledge, London. Davis, B., Trant, J. and van der Starre, J., 1996, Introduction to Multimedia in Museums International Council of Museums, Committee on Documentation, Multimedia Working Group, available in for.htm. Gieryn, T. E., 1998, Balancing acts: science, Enola Gay and History Wars at the Smithsonian, στο Macdonald, 1998,

8 Keene, S., 1998, Digital Collections. Museums and the Information Age, Butterworth & Heinemann, Oxford. Lord, B. and Lord, G. D., 2002, The Manual of Museum Exhibitions, Altamira Press, London. Macdonald, Sh., (ed.), 1998, The Politics of Display, Museums, Science and Culture, Routledge, London. Museum Practice, 1998, issue 9 (Volume 3, Number 3), AV and Multimedia. Pearce, S., 1992, Museums, Objects and Collections, Leicester University Press, Leicester, ελληνική µετάφραση 2002, εκδόσεις Βάνιας. Piacente, M., 2002, Multimedia: Enhancing the experience, in Lord and Lord, pp Μούλιου Μ. και Μπούνια, Α., «Μουσειακές εκ-θέσεις: ερµηνευτικές προσεγγίσεις στη µουσειακή θεωρία και πρακτική», Αρχαιολογία και Τέχνες, 70, Μάρτιος 1999, Ρούσσου, Μ., 2002, «Η αφήγηση ως µέσο για τη δηµιουργία πολιτισµικών και εκπαιδευτικών εµπειριών εικονικής πραγµατικότητας», Ίµερος, 2, σελ Abstract Multimedia as interpretative tools in the Greek museums: general rules and questions. Based on the belief that the museum is where the past, usually but not exclusively, is presented to the public in a particular way that corresponds to its interpretation, deliberate or not, by the authors of the exhibition, by the museum and its society, this presentation will focus on the interpretative possibilities offered by electronic multimedia and on the ways these can be used in Greek museums. Following a short presentation of the general ideas that determine the use of new technologies in museums as well as the interpretative possibilities offered by multimedia, we will pose a number of questions that arise by the particularities of the Greek museums and the Greek reality. The following argument will be supported: although new multimedia technologies offer to museums more and multiple possibilities that did not exist in the past, their efficiency within the museum context depends on the presence of a conscious, stable and long-term strategy on behalf of the museum regarding multimedia, which cannot be independent and different than the interpretative and communication policy of the museum as a whole. Therefore, we cannot argue for the introduction and use of modern technology in our museums without re-examining the way these are organized and operated, their immediate and long-term priorities and aims, their communicative perspectives in their totality. 8

9 Βήµα 1 ο : Προσδιορίζουµε το κοινό, π.χ παιδιά ή ενήλικες, εκπαιδευτικό επίπεδο Ορίζουµε χρονοδιάγραµµα και κόστος Ορίζουµε τη φύση του έργου, δηλ. τι θέλουµε να κατορθώσουµε: Πληροφόρηση; Ψυχαγωγία; Να προκαλέσουµε ενδιαφέρον; Τα κεντρικά µηνύµατα; Σκοπός του περιεχοµένου; Βήµα 2 ο : Γενικές ιδέες Γενική προσέγγιση: π.χ. ευχάριστες δραστηριότητες που οδηγούν σε βάση δεδοµένων για την ιστορία, τα αντικείµενα, τους χώρους προέλευσής τους Λεπτοµέρειες περιεχοµένου που θα βοηθήσουν την κατασκευή και το σχεδιασµό. Ανάπτυξη των θεµάτων Συγγραφή των κειµένων Απόκτηση εικόνων και σχεδίων + της άδειας χρησιµοποίησής τους Σχεδιασµός γραφικών και διαδραστικών στοιχείων Σχεδιασµός συστήµατος Αξιολόγηση και αποδοχή Η αξιολόγηση θα πρέπει να γίνεται σε όλα τα στάδια και οι πληροφορίες να επιστρέφουν στο σχεδιασµό ηµοσιοποίηση Εγκατάσταση στην αίθουσα του µουσείου ηµοσιοποίηση στο ιαδίκτυο ή µε άλλη ηλεκτρονική δηµοσίευση Αξιολόγηση ιορθώσεις ή αλλαγές µε βάση την αξιολόγηση αν το µέσο το επιτρέπει.

10 Εντός των εκθεσιακών χώρων World Wide Web Μέσα - εφαρµογές Σενάριο Λεπτοµερειακός σχεδιασµός Έλεγχος περιεχοµένου Computer animation Video Ήχος Σχεδιασµός Προγραµµατισµός - Software CD ROMS Τεχνικά εργαλεία και Στόχοι Άλλα µέσα Κατασκευή πολυµέσων Θέσπιση στόχων Πρώτες ενέργειες Κατασκευή ιδέας Επιλογή συνεργατών Νοµικά θέµατα Πολυµέσα ιατήρηση γενικής εικόνας Ρόλοι και προσόντα Αφετηρία ιαχείριση του έργου Παραγωγή περιεχοµένου Κατασκευή & έλεγχος δοκιµαστικών Παραλαβή & εγγύηση

11 ΣτοΜουσείο Άλλες δυνατότητες Εκτός Μουσείου Το αντικείµενο ως πηγή πληροφόρησης Πληροφορίες για το περιεχόµενο Συλλεκτική δραστηριότητα Έκθεση Στις αίθουσες Εκπαίδευση Σχολεία και µουσεία ια βίου εκπαίδευση Άλλες πληροφορίες Συλλογές ενός µουσείου Αντίγραφα αντικειµένων Καταγραφή Εικονική συντήρηση Συντήρηση Συντήρηση Η/Π Πληροφορίες στους ειδικούς Ψηφιακές συλλογές Έρευνα Εξωτερικοί συνεργάτες Πρόσβαση στην έρευνα Παροχή γνώσεων Απάντηση σε αιτήµατα ιάδοση πληροφοριών ηµοσίευση µε τη µορφή πολυµέσων