Κογκίδου. (1999) Εξάρτηση ή ανεξαρτησία; υνατότητες και περιορισµοί για. τις µόνες µητέρες. Στο Κέντρο Γυναικείων Μελετών και Ερευνών ιοτίµα: Το

Transcript

1 Κογκίδου. (1999) Εξάρτηση ή ανεξαρτησία; υνατότητες και περιορισµοί για τις µόνες µητέρες. Στο Κέντρο Γυναικείων Μελετών και Ερευνών ιοτίµα: Το φύλο των δικαιωµάτων, σ Αθήνα: Νεφέλη. Eξάρτηση / ανεξαρτησία, φύλο και κοινωνική πολιτική Ο ρόλος του κράτους πρόνοιας επανεκτιµάται σήµερα, όχι µόνον εξαιτίας του οικονοµικού κόστους, αλλά και της αναγκαιότητας για µετάβαση σε πιο ενεργές πολιτικές, που στοχεύουν στη µείωση του φαινοµένου του κοινωνικού αποκλεισµού.τα συστήµατα κοινωνικής πρόνοιας και κοινωνικής προστασίας κλονίζονται εξαιτίας των εξελίξεων στην αγορά εργασίας, των τάσεων στους κύριους δηµογραφικούς δείκτες και των αλλαγών στη δοµή και στη σύνθεση των νοικοκυριών και τέλος, εξαιτίας της αύξησης της φτώχειας και του κοινωνικού αποκλεισµού, που απαιτούν νέου τύπου κοινωνική πολιτική. Η αδυναµία αυτή, των σύγχρονων κρατών για χρηµατοδότηση των κοινωνικών δαπανών και ιδιαίτερα αυτών για την πρόνοια, άνοιξε αναπόφευκτα τη συζήτηση για το µέλλον του κράτους πρόνοιας. Ένα από τα ζητήµατα στα οποία επικεντρώθηκε η συζήτηση, συνδέεται µε τη δηµιουργία κινήτρων εργασίας για τα άτοµα. Στον προβληµατισµό για την εξάρτηση ή την ανεξαρτησία των πολιτών από το κράτος, υπάρχουν δυο ζητήµατα, κατά τη Στασινοπούλου (1993), που διαφοροποιούν την προσέγγιση του διλήµµατος από τη σκοπιά της οικογένειας. Το πρώτο, αφορά το γεγονός ότι η εξάρτηση δοµείται και βιώνεται διαφορετικά από τα δύο φύλα. Για τις γυναίκες η εξάρτησή τους δοµείται περισσότερο πάνω στο ρόλο τους ως φορείς φροντίδας.το δεύτερο αφορά τις αντιλήψεις γύρω από αυτό το ζήτηµα, οι οποίες διαφοροποιούνται σηµαντικά µεταξύ διαφορετικών οικογενειακών σχηµάτων, ανάλογα µε πολιτισµικές, φυλετικές και άλλες παραµέτρους. Τα άτοµα, περισσότερο ή λιγότερο, κατά τη διάρκεια της ζωής τους εξαρτώνται από τους άλλους ή από θεσµούς, για µεγαλύτερο ή µικρότερο χρονικό διάστηµα. Η εξάρτηση, όµως αυτή, δοµείται και βιώνεται διαφορετικά για τη γυναίκα- το πρώτο ζήτηµα που θέτει η Στασινοπούλου (1993). Σε κάθε µοντέλο κοινωνικής πολιτικής οι ευκαιρίες των γυναικών, καθ όλη τη διάρκεια της ζωής τους, η πορεία της ζωής τους και η σχέση εξάρτησης / ανεξαρτησίας, επηρεάζεται µ έναν ορισµένο τρόπο ο 1

2 οποίος, κατά την Οstner (1994) αποδίδεται στη συνδυασµένη επίδραση πολλών παραγόντων. Έννοιες όπως η εξάρτηση, είναι φυλετικά προσδιορισµένες, γεγονός που σπάνια υποσηµειώνεται. Συνήθως η εξάρτηση της ενήλικης γυναίκας από το κράτος πρόνοιας, είναι αποτέλεσµα της δωρεάν εργασίας της στον τοµέα της παροχής φροντίδας. Η εξάρτησή της αυτή, έχει ως αποτέλεσµα τη µεγαλύτερη ανεξαρτησία ενός άλλου ατόµου, νέου ή ηλικιωµένου. Όπως αναφέρουν οι Langan and Ostern(1991) αυτή η άνιση κατανοµή της απλήρωτης εργασίας, περπλέκει το status της εξάρτησης / ανεξαρτησίας. Το δεύτερο ζήτηµα στο οποίο αναφέρεται η Στασινοπούλου (1993) αφορά στις αντιλήψεις γύρω από αυτό το ζήτηµα, οι οποίες διαφοροποιούνται ανάλογα µε ορισµένες παραµέτρους. Το στοιχείο αυτό, κατά την άποψή µου, είναι ιδιαίτερα σηµαντικό για το σχεδιασµό και την άσκηση κοινωνικής πολιτικής για κάθε κοινωνική οµάδα και κατά συνέπεια και για τις µόνες µητέρες. Η συζήτηση για τους όρους του διλήµµατος εξάρτησης από την κοινωνική πρόνοια ή ανεξαρτησίας µέσω της εργασίας για τους µόνους γονείς, είναι ένα σύνθετο ζήτηµα και η διερεύνησή του απαιτεί διεπιστηµονική ανάλυση. Comment [s1]: Στην παρούσα εργασία θα προσεγγίσουµε το ζήτηµα κυρίως των µόνων-µητέρων. Θα διερευνήσουµε: -τη διάσταση του φαινοµένου της µονογονεϊκότητας και τους λόγους για τους οποίους θεωρείται ως οµάδα υψηλού κινδύνου για φτώχεια και κοινωνικό αποκλεισµό. -τους όρους της κοινωνικής πραγµατικότητας µέσα στους οποίους διαµορφώνεται η απάντηση στο ζήτηµα της εξάρτησης ή ανεξαρτησίας. -πως δοµείται και βιώνεται αυτή η σχέση από τις ίδιες τις µόνες-µητέρες, στοιχείο ιδιαίτερα σηµαντικό για το σχεδιασµό και την άσκηση κοινωνικής πολιτικής νέου τύπου. -τις άµεσες και έµµεσες συνέπειες της κάθε επιλογής. Τέλος, θα σκιαγραφήσουµε τους επιδιωκόµενους στόχους µιας νέας πολιτικής για τις µονογονεϊκές οικογένειες που θα είναι προσανατολισµένη προς θετικούς στόχους. 2

3 ιάσταση του φαινοµένου της µονογονεϊκότητας Η µονογονεϊκή οικογένεια δεν αποτελεί πάντοτε µόνιµη ούτε υποχρεωτικά µακροχρόνια µορφή οικογένειας για τα µέλη της. Είναι, δηλαδή, βέβαιο ότι περισσότερα άτοµα διαβαίνουν το κατώφλι της µονογονεϊκότητας απ όσα δείχνουν οι καταγραφές, όποιον ορισµό µονογονεϊκότητας κι αν έχουν αυτές, ως βάση. 1 Στην Ευρώπη των 12, το ποσοστό των νοικοκυριών µε παιδιά κάτω των 18 ετών, που θεωρούνται µονογονεϊκά είναι 11%, εκ των οποίων 9% αποτελούνται από µόνες- µητέρες µε παιδιά.(πηγή: Eurostat: Labour Force Survey,1989. Ειδική ανάλυση από τη Στατιστική Υπηρεσία των Ευρωπαϊκών Κοινοτήτων). Στις Η.Π.Α οι δηµογράφοι εκτιµούν ότι περισσότερα από τα µισά παιδιά που γεννήθηκαν στη δεκαετία του 80 θα ζήσουν σε µονογονεϊκά νοικοκυριά µε µόνη- µητέρα µέχρι την ηλικία των 18. Η µέση διάρκεια ζωής των παιδιών σε µονογονεϊκές οικογένειες είναι 6 χρόνια, ενώ για τα παιδιά των ανύπαντρων µητέρων αυξάνεται σε 10.(Garfinkel and McLanahan, 1994) Στα κράτη µέλη της Ευρωπαϊκής Ένωσης η συντριπτική πλειοψηφία των µόνωνγονέων είναι µητέρες. Σε όλα σχεδόν τα κράτη η κατηγορία των διαζευγµένων/χωρισµένων είναι µεγαλύτερη και αντιπροσωπεύει σχεδόν το ήµισυ του συνόλου των µονογονεϊκών οικογενειών, ενώ η κατηγορία των ανύπαντρων η µικρότερη.(πηγή: EC report, 1989, Lone Parent Families in the European Community ) Οι ανύπαντρες µητέρες είναι η πιο ευάλωτη οµάδα, καθώς δεν έχει εισοδήµατα από διατροφές. Επίπεδο εισοδήµατος και εισοδηµατικές πηγές των Μ.Γ.Ο Η εικόνα που έχουµε απ όλα τα κράτη-µέλη της ΕυρωπαΪκής Ένωσης, σύµφωνα µε το European Omnibus Survey του 1987, είναι ότι τα µονογονεϊκά νοικοκυριά 1 Για τον ορισµό της µονογονεϊκής οικογένειας και τη διάσταση του φαινοµένου της µονογονεϊκότητας στα κράτη µέλη της Ευρωπαϊκής Ένωσης βλέπε:«κογκίδου ήµητρα:μονογονεϊκές οικογένειες. Πραγµατικότητα-Προοπτικές-Κοινωνική πολιτική» 3

4 εµπίπτουν στα νοικοκυριά µε το χαµηλότερο εισόδηµα στην εισοδηµατική κλίµακα. 2 Αναλυτικά στοιχεία για το επίπεδο του εισοδήµατος και τις εισοδηµατικές πηγές ορισµένων µονογονεϊκών οικογενειών στην Ελλάδα, υπάρχουν από την έρευνα που πραγµατοποιήθηκε στα πλαίσια του προγράµµατος ΦΤΩΧΕΙΑ 3 στη υτική Θεσσαλονίκη το Σύµφωνα µε τα ερευνητικά δεδοµένα, οι µονογονεϊκές οικογένειες ανήκουν στο φτωχότερο τµήµα του πληθυσµού της περιοχής. 4 Περίπου τα µισά παιδιά των Η.Π.Α ζουν σε οικογένειες µε εισόδηµα κάτω από τη γραµµή της φτώχειας(u.s Bureau of the Census,1991).Το χαµηλό εισόδηµα είναι η πιο ακραία µορφή οικονοµικής ανασφάλειας που βιώνουν οι µονογονεϊκές οικογένειες στις Η.Π.Α, ενώ το ασταθές εισόδηµα είναι συνήθως συνθήκη. Πολλές διαζευγµένες µητέρες έχασαν ένα µεγάλο ποσοστό του εισοδήµατός τους, ακόµη κι αν δεν έπεσαν κάτω από τη γραµµή φτώχειας.(duncam and Hoffman,1985) Το βιοτικό επίπεδο των µονογονεϊκών οικογενειών-αλλά όχι µόνον αυτό-εξαρτάται από τις πηγές των εισοδηµάτων που συνεισφέρουν στο τελικό ποσόν του εισοδήµατος. Στις Η.Π.Α, 6 στις 10 µόνες µητέρες έχουν διατροφή και από αυτές τις 6, οι µισές έχουν όλο το ποσόν της διατροφής. Οι ανύπαντρες µητέρες αντιµετωπίζουν το µεγαλύτερο πρόβληµα καθώς, για να έχουν δικαίωµα διατροφής θα πρέπει να έχει 2 Για εκτενή ανάλυση βλ.κογκι ΟΥ ΗΜΗΤΡΑ,Μονογονεϊκές οικογένειες - Πραγµατικότητα- Προοπτικές-Κοινωνική πολιτική, «Νέα Σύνορα»-Α.Α.ΛΙΒΑΝΗ, ΑΘΗΝΑ Βλ. Έκθεση ραστηριοτήτων Α Περιόδου του προγράµµατος ΦΤΩΧΕΙΑ 3 (Τσιάκαλος,1990)και έκθεση για τις Μονογονεϊκές Οικογένειες: ανάγκες, δυνατότητες και περιορισµοί (Κογκίδου., Πανταζής Π., 1990) 4 Το 54% των µονογονεϊκών οικογενειών (έναντι του 24% του γενικού πληθυσµού) έχουν εισόδηµα µέχρι δρχ. Επίσης, το 68% των µονογονεϊκών οικογενειών (έναντι του 46% του γενικού δείγµατος) έχει εισόδηµα έως δρχ. εισόδηµα που δεν κρίνεται ικανοποιητικό για να καλύψει τις ανάγκες της οικογένειας. Συνήθως δεν έχουν άλλες πηγές εισοδηµάτων. Από τις γυναίκες, που αποτελούν την πλειονότητα των µόνων-γονέων, η 1 στις 3 εργάζεται, η 1 στις 3 παίρνει σύνταξη ή επίδοµα και η 1 στις 3 ασχολείται µε τα οικιακά.η εργαζόµενη µόνη-µητέρα έχει συνήθως περιστασιακή εργασία ή/ και εξαρτάται από κοινωνικές παροχές που δεν εξασφαλίζουν ένα αξιοπρεπές επίπεδο διαβίωσης και / η από την αλληλεγγύη της εκτεταµένης οικογένειας(50% των µονογονεϊκών οικογενειών µένουν µαζί µε άλλα µέλη της οικογένειας καταγωγής). Οι 2 στους 3 άνδρες µόνοι-γονείς εργάζονται. 4

5 υπάρξει αναγνώριση της πατρότητας του παιδιού -γεγονός που συµβαίνει στο 30% των περιπτώσεων (Nicols-Casebolt and Garfinkel). Οι κυριότερες εισοδηµατικές πηγές των µονογονεϊκών οικογενειών στα κράτη-µέλη της Ευρωπαϊκής Ένωσης είναι: 5 α. Εισοδήµατα από διατροφή, τα οποία, όµως, είναι ασταθή και συνεισφέρουν ελάχιστα στο εισόδηµα των µονογονεϊκών οικογενειών, ακόµη κι αν εξαιρεθούν οι περιπτώσεις χηρείας. Σε κράτη όπου λειτουργεί ακόµη το υποστηρικτικό δίκτυο της εκτεταµένης οικογένειας, όπως η Ελλάδα, παρέχεται άτυπη οικονοµική βοήθεια (σε χρήµα και σε είδος) στη µονογονεϊκή οικογένεια, από µέλη της οικογένειας καταγωγής του µόνου-γονέα ή από το δίκτυο της γειτονιάς. β. Εισοδήµατα από απασχόληση, τα οποία παρόλο που διαφέρουν ανά κράτος, είναι αναµφίβολα πιο σηµαντικά από τη διατροφή. Ενώ το ποσοστό απασχόλησης των µόνων- µητέρων ποικίλλει πάρα πολύ, ανά κράτος, στα περισσότερα κράτη-µέλη οι µόνες- µητέρες είναι πιο πιθανό να εργάζονται παρά οι µητέρες σε ζευγάρι και µάλιστα περισσότερες ώρες. γ. Εισοδήµατα από επιδόµατα: Ο ρόλος των κοινωνικών επιδοµάτων ως πηγή εισοδήµατος ποικίλλει κατά πολύ ανά κράτος: σε ορισµένα κράτη το ύψος αυτών των επιδοµάτων είναι αντίστοιχο των διατροφών και γι αυτό συνεισφέρουν ελάχιστα σ άλλα κράτη, ενώ υπερισχύει η προώθηση της πολιτικής της απασχόλησης, τα κοινωνικά επιδόµατα είναι µια σηµαντική δευτερεύουσα πηγή. Τέλος, σε κάποια άλλα κράτη αποτελούν την κυριότερη εισοδηµατική πηγή για τις µονογονεϊκές 5 Τα στοιχεία που παρατίθενται στις εθνικές εκθέσεις για τις µονογονεϊκές οικογένειες προέρχονται από µια ποικιλία πηγών. Επίσης, δεν υπάρχει ενιαίος τρόπος καταγραφής και µέτρησης των πηγών εισοδήµατος, ούτε ακριβή στοιχεία από όλα τα κράτη -µέλη. Για την Ελλάδα έχουµε ελάχιστα στοιχεία. 5

6 οικογένειες. 6 Τα επιδόµατα αυτά µπορεί να είναι ειδικά ή γενικά, να αφορούν δηλ. το σύνολο της οικογενειακής και κοινωνικής πολιτικής. 7 6 Για µια ποσοστιαία συνεισφορά των διαφόρων κοινωνικών επιδοµάτων στο σύνολό τους οικογενειακού εισοδήµατος για 7 κράτη-µέλη της Ευρωπαϊκής βλ. Lone parent families in the European Communities Final report. Commission of the European Communities.Directorate General of Employment, Industrial Relations and Social Affairs, 1989.Για την Ελλάδα δεν υπάρχουν στοιχεία. 7 Από την καταγραφή και την ανάλυσή τους µπορούν να συναχθούν ορισµένα γενικά συµπεράσµατα: -Κοινό στοιχείο για όλα τα κράτη-µέλη της Ευρωπαϊκής Ένωσης είναι το επίδοµα/σύνταξη που δίνεται στις χήρες και τα παιδιά. -Μόνο σ ένα κράτος υπάρχει ένα βασικό επίδοµα που απευθύνεται αποκλειστικά στους µόνους-γονείς. Στην Ελλάδα δεν υπάρχουν επιδόµατα που να απευθύνονται αποκλειστικά στους µόνους-γονείς αλλά επιδόµατα που χορηγούνται µόνο για τα παιδιά. -Η προκαταβολική πληρωµή της διατροφής θεωρείται ως µία εναλλακτική λύση σ αρκετά κράτη. -Σχεδόν όλα τα κράτη παρέχουν κάποια µορφή οικογενειακού επιδόµατος, οι διαφοροποιήσεις όµως ως προς το βαθµό και το επίπεδο κάλυψης είναι πολύ µεγάλες. Σε ορισµένα κράτη υπάρχουν συµπληρωµατικά επιδόµατα για τους µόνους-γονείς. -Τα οικογενειακά επιδόµατα αλλά και η κοινωνική βοήθεια αυξάνονται αναλογικά µε βάση τον αριθµό των παιδιών και αυτό λειτουργεί τελικά εις βάρος των µονογονεϊκών οικογενειών που έχουν συνήθως λιγότερα παιδιά από τις οικογένειες µε δυο γονείς. -Σε ορισµένα κράτη τα οικογενειακά επιδόµατα είναι παροχές της κοινωνικής ασφάλισης ή συνδέονται άµεσα µε την εργασιακή κατάσταση των γονέων και κατά συνέπεια παρέχονται στο γονιό που είναι µέσα στην αγορά εργασίας ή ως τµήµα της ασφαλιστικής τους κάλυψης. -Στα κράτη µέλη που υπάρχουν οικογενειακά επιδόµατα που χορηγούνται στη βάση του υπολογισµού του εισοδήµατος αυτά είναι συµπληρωµατικά ενός βασικού επιδόµατος. Εξαίρεση αποτελούν δύο κράτη, εκ των οποίων το ένα είναι η Ελλάδα. Στην Ελλάδα υπάρχει µόνον ένας τύπος οικογενειακού επιδόµατος που συναρτάται µε την απασχόληση(χορηγείται στα άτοµα που εργάζονται ή είναι για ένα διάστηµα άνεργα ή σ αυτά που είναι ανίκανα για εργασία και το ύψος του εξαρτάται από τον αριθµό των παιδιών). Τα συµπληρωµατικά επιδόµατα, όπως το επίδοµα για τα απροστάτευτα τέκνα που παρέχει το τµήµα Κοινωνικής Πρόνοιας της Νοµαρχίας ή το Π.Ι.Κ.Π.Α. χορηγούνται στη βάση του υπολογισµού του εισοδήµατος. -Ο γονιός στον οποίο χορηγείται το οικογενειακό επίδοµα και ο τρόπος παροχής του καθορίζει το βαθµό στον οποίο ο µόνος-γονιός θα λάβει το επίδοµα. -Σε ορισµένα κράτη ένα µεγάλο ποσοστό µόνων-γονέων εξαρτάται από κοινωνικά επιδόµατα ενώ σε άλλα κράτη δεν υπάρχουν επιδόµατα κοινωνικής βοήθειας. 6

7 Μονογονεϊκές οικογένειες µε µόνες-µητέρες: οµάδα υψηλού κινδύνου για φτώχεια και κοινωνικό αποκλεισµό. Η µονογονεϊκότητα δε συνοδεύεται αναγκαστικά από τη φτώχεια γιατί οι µονογονείκές οικογένειες δεν αποτελούν µια οµοιογενή οµάδα, ακόµα κι αν ανήκουν στην ίδια κατηγορία(π.χ. χήροι/χήρες, διαζευγµένοι/ες), ιδιαίτερα οι µόνοι γονείς εντός της αγοράς εργασίας. Μόνοι-γονείς υπάρχουν σε όλες τις κοινωνικές τάξεις και αυτό, σε κάποιο βαθµό τουλάχιστον, αντανακλάται στην κοινωνικοοικονοµική τους κατάσταση. Το γεγονός, όµως, ότι οι περισσότερες µονογονεϊκές οικογένειες έχουν µόνο-γονιό γυναίκα-τόσο µε βάση τη λογική των τιµών του µέσου όρου, όσο και µε βάση την υποκειµενική βίωση της κατάστασής τους- αυξάνει τον κίνδυνο να διολισθήσουν στη φτώχεια και στον κοινωνικό αποκλεισµό 8 και να παραµείνουν σε αυτήν για µεγαλύτερο χρονικό διάστηµα εξαιτίας της συνδυασµένης επίδρασης πολλών παραγόντων. -Τα κοινωνικά επιδόµατα που παρέχονται στους µόνους-γονείς συνήθως αποτελούν εναλλακτική λύση στην πλήρη απασχόληση και όχι συµπληρωµατική εισοδηµατική πηγή. Μερικές φορές συνδυάζονται και µε µερική απασχόληση. -Σε ορισµένα κράτη οι µόνοι- γονείς που ζουν µε κοινωνικά επιδόµατα και έχουν παιδιά κάτω από µια ορισµένη ηλικία δεν είναι υποχρεωµένοι να αναζητήσουν εργασία για µεγάλο χρονικό διάστηµα. 8 Οι εµπειρογνώµονες του Παρατηρητηρίου για τον κοινωνικό αποκλεισµό (βλ.european Community Observatory on national policies to combat social exclusion, 1991) ορίζουν πρωτίστως τον κοινωνικό αποκλεισµό σε σχέση µε τα κοινωνικά δικαιώµατα των πολιτών, δηλαδή ότι κάθε πολίτης έχει δικαίωµα σ ένα συγκεκριµένο βιοτικό επίπεδο και να συµµετέχει στους κύριους κοινωνικούς και εργασιακούς θεσµούς στην κοινωνία. Τα κοινωνικά δικαιώµατα δεν είναι τα ίδια στα κράτη- µέλη της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Μεταβάλλονται µε την πάροδο του χρόνου, µπορούν δε να αναλυθούν και µε όρους άρνησης ή µη πραγµατοποίησης. Η έννοια του αποκλεισµού περιλαµβάνει επίσης τον περιορισµό στην πρόσβαση, σκόπιµη ή µη. Οι πολίτες ενδέχεται να µη µπορούν να κάνουν χρήση των δικαιωµάτων τους εξαιτίας µειονεξιών τους ή σκόπιµης επιλογής. Όταν η µειονεξία ή η επιλογή είναι αποτέλεσµα προηγούµενων αποκλεισµών -από την εκπαίδευση, την πληροφόρηση κ.α.- τότε µπορεί να θεωρηθεί και ως άρνηση πρόσβασης. 7

8 Όποιον ορισµό της φτώχειας κι αν υιοθετήσουµε 9, οι µονογονεϊκές οικογένειες µε µόνη-µητέρα -όχι µόνο στην Ευρώπη αλλά και στις Η.Π.Α. - ανήκουν στο φτωχότερο τµήµα του πληθυσµού. (Goodel and Quie, 1968) Το βιοτικό επίπεδο, από οικονοµική άποψη, µπορεί να εκτιµηθεί στη βάση µιας σειράς κριτηρίων, από τα οποία το πιο αποδεκτό είναι αυτό που αναφέρεται στο εισόδηµα προσαρµοσµένο στο νοικοκυριό ή στο µέγεθος της οικογένειας. Όλες οι εθνικές εκθέσεις των κρατών της Ευρωπαϊκής Ένωσης για τις µονογονεϊκές οικογένειες, είτε χρησιµοποιούν τα παραπάνω κριτήρια είτε στηρίζονται σε ποιοτικές κοινωνιολογικές µεθόδους, καταλήγουν στο ίδιο συµπέρασµα, ότι δηλαδή, οι µονογονεϊκές οικογένειες είναι περισσότερο ευάλωτες στη φτώχεια και στο χαµηλό εισόδηµα απ ό,τι οι οικογένειες µε δύο γονείς, ενώ παράλληλα υπόκεινται και σε άλλους ψυχοκοινωνικούς περιορισµούς και αλλαγές. Υπάρχουν διαφορές στο εισόδηµα των µονογονεϊκών νοικοκυριών ανάλογα µε το φύλο του µόνου-γονιού αλλά και τον τύπο της µονογονεϊκότητας : οι µόνοιπατέρες βρίσκονται σε καλύτερη οικονοµική κατάσταση απ ότι οι µόνες-µητέρες. Από τις µόνες-µητέρες, οι χήρες είναι σε καλύτερη οικονοµική κατάσταση από τις ανύπαντρες και τις διαζευγµένες/χωρισµένες. Η λιγότερο ευνοηµένη οµάδα µόνων-µητέρων φαίνεται ότι είναι η ανύπαντρη µητέρα η οποία συχνά δεν έχει βοήθεια και από την οικογένειά της, εξαιτίας του γεγονότος ότι αυτή η µορφή µονογονεϊκότητας είναι λιγότερο κοινωνικά αποδεκτή. Σε ορισµένα κράτη-µέλη 9 Πληρέστερο µοντέλο που περιγράφει τον πλούτο και τη φτώχεια κατά τους Τσιάκαλο και Κογκίδου (1991), είναι εκείνο που ορίζεται τόσο ως α)ποσότητα των απαραίτητων για την επιβίωση οικονοµικών εφοδίων, όσο και ως β) βαθµός απορρόφησης δηµόσιων και κοινωνικών αγαθών (π.χ. εκπαίδευση, υγειονοµική περίθαλψη, ψυχαγωγία, συµµετοχή στα κοινά κ.ά.).άρα, φτωχοί είναι οι άνθρωποι που χαρακτηρίζονται είτε από έλλειψη των απαραίτητων για την επιβίωση οικονοµικών εφοδίων, είτε από αποκλεισµό από τη διανοµή δηµόσιων και κοινωνικών αγαθών. Βεβαίως, η απορρόφηση δηµόσιων και κοινωνικών αγαθών αποτελεί τις περισσότερες φορές προϋπόθεση για την εξασφάλιση επαρκών οικονοµικών εφοδίων π.χ. επιτυχής συµµετοχή στο εκπαιδευτικό σύστηµα και πρόσβαση στο σύστηµα υγείας αποτελούν τις περισσότερες φορές απαραίτητες προϋποθέσεις για την εξασφάλιση επαρκούς εισοδήµατος και αντίθετα, η έλλειψή τους συχνά αποτελεί συνοδευτικό γνώρισµα ή γενεσιουργό αιτία της οικονοµικής ανέχειας. Όµως, και όταν συµβαίνει αυτό, πρέπει να θεωρείται κατάσταση φτώχειας από µόνος του ο αποκλεισµός των ανθρώπων από τη διανοµή δηµόσιων και κοινωνικών αγαθών που προσφέρονται σε σηµαντικούς τοµείς της ανθρώπινης ύπαρξης, όπως η εργασία, η εκπαίδευση, η υγεία, κ.ά. 8

9 της Ευρωπαϊκής Ένωσης η ηλικία του παιδιού παίζει σηµαντικό ρόλο στον καθορισµό της εισοδηµατικής κατάστασης του νοικοκυριού και, κατά συνέπεια, επηρεάζει το βιοτικό επίπεδο ζωής της οικογένειας και τις επιλογές της. Η κυριότερη δυσκολία που αντιµετωπίζουν οι µονογονεϊκές οικογένειες είναι η επίτευξη ή η διατήρηση ενός ικανοποιητικού επιπέδου διαβίωσης, στην καλύτερη εκδοχή µε µια εισοδηµατική πηγή από την απασχόληση του µόνου-γονιού. Προς την κατεύθυνση αυτή δε βοηθά ιδιαίτερα το σύστηµα παιδικής προστασίας γιατί δεν καλύπτει επαρκώς τις αυξηµένες ανάγκες για φροντίδα των παιδιών των µονογονεϊκών οικογενειών. Ο κίνδυνος διολίσθησης στη φτώχεια, µε περιορισµένες δυνατότητες εξόδου, είναι αρκετά µεγάλος εξαιτίας της δυσµενέστερης θέσης των γυναικών/µόνων-µητέρων στην αγορά εργασίας, την περιορισµένη εµβέλεια της κοινωνικής ασφάλισης ή της κοινωνικής βοήθειας και των διατροφών που δεν µπορούν να εξασφαλίσουν ένα επαρκές εισόδηµα για την κάλυψη των αναγκών των µονογονεϊκών νοικοκυριών. Ο Kaufmann (1990) υποστηρίζει ότι η έλλειψη οικονοµικής στήριξης από τον πρώην σύντροφο, σε συνδυασµό µε την αποκλειστική ευθύνη για τα παιδιά, είναι ένας παράγοντας κινδύνου εάν το εισόδηµα της οικογένειας ήταν ήδη χαµηλό. Ταυτόχρονα, η µονογονεϊκότητα µειώνει τη δυνατότητα εύρεσης µιας ικανοποιητικής απασχόλησης. Το επίπεδο ζωής της οικογένειας µπορεί να βελτιωθεί ή να χειροτερεύσει ανάλογα µε τις σχέσεις της µε το υποστηρικτικό συγγενικό δίκτυο, συνηθέστερα της οικογένειας καταγωγής του µόνου-γονέα. Όµως, και το δίκτυο αυτό έγινε πλέον πιο επιλεκτικό, η στήριξη δεν παρέχεται άνευ όρων όπως παλαιότερα και ο αποδέκτης του, δηλαδή ο µόνος-γονιός, δε τη δέχεται ανεπιφύλακτα. Ο κίνδυνος της φτώχειας αυξάνεται στο βαθµό που η µονογονεϊκή οικογένεια συγκεντρώνει και άλλα χαρακτηριστικά, όπως, µεγάλος αριθµός παιδιών, άτοµο µε ειδικές ανάγκες, χρόνια προβλήµατα υγείας κ.ά, όπως αναφέρουν οι Burton et al (1986) ανήκει σε περισσότερες από µια οµάδα ταυτόχρονα (π.χ.γυναίκες/µόνες- µητέρες µειονότητες). Αν και η έρευνα για τη φτώχεια έχει επικεντρωθεί κυρίως στο εισόδηµα, αυτό που θεωρείται εξίσου σηµαντικό είναι το σχήµα κατανάλωσης που ένα άτοµο ή µια οικογένεια µπορεί να έχει και το κατά πόσο µπορούν να καταναλώνουν αγαθά 9

10 και υπηρεσίες που παρέχονται στο κοινωνικό σύνολο. Παράδειγµα: οι οικονοµικές συνθήκες των οικογενειών µε χαµηλό εισόδηµα, µεταξύ αυτών και µονογονεϊκές, δηµιουργούν δυσµενείς συνθήκες για την παραµονή των παιδιών στο σχολείο. Τα σχήµατα κατανάλωσης καθορίζονται από το τι θεωρεί ο γονιός ότι η κοινωνία απαιτεί απ αυτόν να παρέχει, την ανάγκη του για ψυχολογική ευεξία και από τις γενικές προδιαγραφές που θέτει η κοινωνία. Οι κοινωνικές ανάγκες που θεωρούνται βασικές και απαραίτητες έχουν αυξηθεί, µε την έννοια ότι αντικατοπτρίζουν τις προσδοκίες για την εξασφάλιση ενός ελάχιστου και αποδεκτού επιπέδου διαβίωσης. Ο αποκλεισµός απ αυτόν τον τύπο διαβίωσης που ανταποκρίνεται στις προσδοκίες του κοινωνικού συνόλου οδηγεί στη φτώχεια ( µε την οικονοµική, κοινωνική και πολιτιστική της διάσταση). H είσοδος στην κατάσταση της µονογονεϊκότητας συνδέεται, στις περισσότερες περιπτώσεις, µε αλλαγές στο ποσόν του εισοδήµατος που έχει η οικογένεια. Το γεγονός αυτό επιφέρει ορισµένες αλλαγές και στον τρόπο ζωής, όπως αλλαγή κατοικίας, αλλαγές στα σχήµατα κατανάλωσης, αλλαγή κοινωνικού περιβάλλοντος, απώλεια ορισµένων καταναλωτικών ειδών, νέοι διακανονισµοί για την παιδική προστασία, περιορισµούς ή απώλεια ορισµένων κοινωνικών αγαθών κ.ά. Οι περιορισµοί που θέτουν οι νέοι οικονοµικοί όροι, σε συνδυασµό µε άλλους παράγοντες, δηµιουργούν σταδιακά µια αποκοπή από την κοινωνική ζωή. 10 Ο στιγµατισµός εξαιτίας της φτώχειας και της µονογονεϊκότητας µπορεί να επιτείνουν τον κοινωνικό αποκλεισµό και να περιορίσουν τις δυνατότητες εξόδου εξαιτίας επιπλέον και του αυτοαποκλεισµού του µόνου-γονέα από τα δυνητικά κοινωνικά υποστηρικτικά δίκτυα. Σε πολιτικό επίπεδο, οι µόνοι-γονείς-ιδιαίτερα αυτοί µε χαµηλά εισοδήµατα-αποκλείονται από τη λήψη αποφάσεων, καθώς δεν έχουν καµία πολιτική ισχύ ως οµάδα πίεσης και χαµηλή εκπροσώπηση στις γυναικείες οµάδες. 10 Στην έρευνά µας για τις µονογονεϊκές οικογένειες στη υτική Θεσσαλονίκη καταδείχτηκε ότι οι µονογονεϊκές οικογένειες συµµετέχουν εµφανώς λιγότερο στην κοινωνική, πολιτιστική και πολιτική καθηµερινή ζωή από τον υπόλοιπο, γενικό πληθυσµό. Βλ. Έκθεση ραστηριοτήτων Α Περιόδου του προγράµµατος ΦΤΩΧΕΙΑ 3 (Τσιάκαλος,1990)και έκθεση για τις Μονογονεϊκές Οικογένειες: ανάγκες, δυνατότητες και περιορισµοί (Κογκίδου., Πανταζής Π., 1990) 10

11 Η οικονοµική διάσταση της φτώχειας, έχει και άλλες επιδράσεις σε κοινωνικό και ψυχολογικό επίπεδο. Όπως ήδη αναφέραµε, συχνά διαρρηγνύεται το προηγούµενο κοινωνικό δίκτυο του µόνου-γονέα. Όσο περισσότερο διαρκεί η φτώχεια, τόσο περιορίζονται και οι δυνατότητες του µόνου-γονέα να αποκτήσει νέο υποστηρικτικό δίκτυο, να αναλάβει πρωτοβουλίες και να υιοθετήσει πρακτικές που θα τον επανεντάξουν σταδιακά. Υποκειµενική εκτίµηση των µόνων µητέρων για την εισοδηµατική κατάστασή τους. Η διερεύνηση της υποκειµενικής εκτίµησης των µόνων γονέων για την εισοδηµατική τους κατάσταση θεωρείται ιδιαίτερα χρήσιµη για την κατανόηση του τρόπου µε τον οποίο το ίδιο ποσόν εισοδήµατος επηρεάζει ορισµένες απόψεις των µονογονεϊκών οικογενειακών. Επίσης, και οι εισοδηµατικές πηγές έχουν αντίστοιχες επιπτώσεις. Είναι αναγκαίο να γνωρίζουµε όχι µόνο ποιο είναι το καθοριστικό στοιχείο για την επιλογή ανάµεσα στην εργασία και την εξάρτηση από τα επιδόµατα, αλλά επίσης και τις συνέπειες της επιλογής στην ανάπτυξη και διατήρηση αξιών, στάσεων και σχηµάτων συµπεριφοράς που σχετίζονται µε τη φτώχεια. Στην έρευνά µας (βλ.κογκίδου, Πανταζής, 1990) για τις ΜΓΟ στη υτική Θεσσαλονίκη που διεξήχθη στο πλαίσιο του προγράµµατος ΦΤΩΧΕΙΑ 3 συλλέξαµε στοιχεία για την εκτίµηση που κάνουν οι ίδιες οι ΜΓΟ για τη δική τους κατάσταση και σχετικά µε τις αιτίες που προκαλούν τη φτώχεια και τις δυνατότητες αντιµετώπισής της. Οι ΜΓΟ κρίνουν σε µεγάλο ποσοστό ότι το εισόδηµά τους είναι ανεπαρκές για να καλύψει τις βιοτικές τους ανάγκες. Το 38% µάλιστα των ΜΓΟ αντιµετωπίζει πρόβληµα επιβίωσης σε σύγκριση µε το 8% του γενικού πληθυσµού της περιοχής. Ιδιαίτερα τραγική είναι η κατάσταση των επιδοτούµενων ΜΓΟ, από τις οποίες το 69% αντιµετωπίζει προβλήµατα επιβίωσης. Μεγάλες διαφορές παρατηρούνται ανάµεσα στο τι θεωρούν αναγκαίο εισόδηµα και τι έχουν στην πραγµατικότητα. Ένα µεγάλο ποσοστό των ΜΓΟ ζει σε συνθήκες έλλειψης στοιχειωδών όρων διαβίωσης. Πολύ µεγαλύτερο είναι το ποσοστό των 11

12 επιδοτούµενων ΜΓΟ, των οποίων δεν καλύπτονται στοιχειώδεις ανάγκες διαβίωσης και υγιεινής : το 44% δεν έχει νερό ή /και ηλεκτρικό ή/ και τουαλέττα. Τα µέλη των ΜΓΟ, σε µεγαλύτερο ποσοστό απ ότι ο γενικός πληθυσµός, πιστεύουν ότι η κατάστασή τους χειροτερεύει και ότι η φτώχεια έχει αυξηθεί. Εν τούτοις, δεν θεωρούν ότι η κατάστασή τους µπορεί να αλλάξει προς το καλύτερο και δεν είναι σε θέση να σκιαγραφήσουν πιθανές προοπτικές στη ζωή τους. Στη συνέχεια από τη λειτουργία του «Κέντρου Μονογονεϊκής Οικογένειας» στη Θεσσαλονίκη η φράση µε την οποία περιγράφουν πολλές µόνες- µητέρες τις συνθήκες διαβίωσής τους είναι του τύπου:«ε ζούµε, απλά υπάρχουµε, επιβιώνουµε.» Λίγοι µόνοι- γονείς δηλώνουν ότι τα «καταφέρνουν», παρά την αντικειµενική εκτίµηση της φτώχειας τους, γιατί δεν θέλουν να εννοηθεί ότι ζητούν βοήθεια ή ότι δεν είναι ικανοί να εξασφαλίσουν τα απαραίτητα για την οικογενειά τους. Συνήθως, αυτές οι µόνες - µητέρες είναι νεώτερες, έχουν µια υλική ασφάλεια που εγγυάται ένα µικπό µεν αλλά τακτικό εισόδηµα και κάνουν αρκετές προσπάθειες για να επιτύχουν µια καλύτερη κοινωνική θέση. Αρνούνται τη λογική της αποτυχίας και φοβούνται τον κοινωνικό στιγµατισµό που συνοδεύει την παροχή οικονοµικής βοήθειας - ακόµη και όταν θεωρούν ότι µπορεί να είναι µια προσωρινή λύση. Αντίθετα, άλλες µόνες- µητερες, κυρίως αυτές που εξαρτώνται από τα επιδόµατα και τη φιλανθρωπία εσωτερικεύουν σταδιακά τους κανόνες και τους περιορισµούς που συνδέονται µε αυτό το ρόλο. Έτσι, παρά το γεγονός ότι µπορεί να έχουν το ίδιο ποσόν εισοδήµατος µε τις µητέρες της παραπάνω κατηγορίες, οι ίδιες θεωρούν ότι είναι πολύ φτωχές. Η διαφορετική υποκειµενική εκτίµηση της φτώχειας µας επιτρέπει να διατυπώσουµε µια πρώτη υπόθεση - η οποία χρειάζεται περαιτέρω διερεύνηση - ότι υπάρχει µια αλλαγή σε ορισµένα στοιχεία της προσωπικότητας των µόνων- µητέρων που εξαρτώνται από τα επιδόµατα και τη φιλανθρωπία και στο σύστηµα των αναπαραστάσεών τους. Η επιδοµατική πολιτική, η οποία συχνά δεν συνοδεύεται από άλλες ενέργειες και διαρκεί µεγάλο χρονικό διάστηµα, φαίνεται ότι δηµιουργεί άτοµα που σταδιακά υιοθετούν µια καριέρα ως βοηθούµενα άτοµα. Το γεγονός αυτό συνοδεύεται από µια προσωπική αναγνώριση της κατωτερότητας, της αποτυχίας και της δυνατότητας ελέγχου της προσωπικής ζωής- η οποία εκχωρείται πλέον στα στελέχη της κοινωνικής πρόνοιας. Η υποκειµενική εκτίµηση της φτώχειας φαίνεται 12

13 ότι εξαρτάται από τη συνιλική τους κατάσταση και από το βαθµό της εξάρτησής τους από επιδόµατα ή από άλλους. Εάν η µόνη µητέρα δεν έχει µια σταθερή απασχόληση που να της προσδίδει κοινωνικό κύρος, τότε πολύ πιο εύκολα βιώνει αισθήµατα αποτυχίας, ανεπάρκειας που την οδηγούν σε χαµηλή αυτοεκτίµηση και αυταπάτες. Αν εξαρτάται από τις υπηρεσίες κοινωνικής πρόνοιας, πολύ συχνά η εικόνα αυτή χειροτερεύει. Κατά τους Guttentag et al (1980) η οικονοµική και κοινωνική ανασφάλεια έχουν άµεση επίδραση στη ψυχική υγεία της µητέρας και του παιδιού καθώς µπορεί να οδηγήσει σε αύξηση του άγχους, σε καταστάσεις απόγνωσης και επίκτητης αδυναµίας. Ένα άλλο στοιχείο της έρευνάς µας που συµβάλλει στην κατανόηση του τρόπου επιλογής ανάµεσα στην εργασία και την εξάρτηση από επιδόµατα αφορά στη συµµετοχή των µόνων- µητέρων στην οργανωµένη κοινωνική, πολιτιστική και πολιτική ζωή. Η συµµετοχή αυτή είναι σχεδόν ανύπαρκτη σε σχέση µε τον υπόλοιπο πληθυσµό της περιοχής, γεγονός που ενέχει στοιχεία κοινωνικού αποκλεισµού. Γενικά, οι ΜΓΟ συγκαταλέγονται στο λιγότερο ενηµερωµένο τµήµα του πληθυσµού. Όλα τα παραπάνω χαρακτηριστικά επηρεάζουν τη διάθεση και τη συµπεριφορά των ΜΓΟ ως προς την αντιµετώπιση καθηµερινών προβληµάτων. Τα µέλη των ΜΓΟ δεν έχουν ιδιαίτερα ανεπτυγµένη αντίληψη συλλογικής ευθύνης κατά την αντιµετώπιση κοινωνικών προβληµάτων στην περιοχή και απορρίπτουν τη λογική της αυτοοργάνωσης για την αντιµετώπιση τέτοιων προβληµάτων. 11 Οι προτεραιότητες στη ζωή τις οποίες θέτουν οι ΜΓΟ στη υτική Θεσσαλονίκη είναι οι υλικές αξίες, µε πρώτη την επιθυµία για «σταθερή δουλειά» και δεύτερη «το µεγάλο εισόδηµα».το αποτέλεσµα αυτό είναι αναµενίµενο σε σχέση µε τις συνθήκες διαβίωσης των ΜΓΟ και γενικώς απαντάται σε οικογένειες µε χαµηλά εισοδήµατα και µόρφωση, οι οποίες αυτοπροσδιορίζονται ως φτωχές. Οι αντιλήψεις για το µητρικό ρόλο και το ρόλο της γυναίκας γενικότερα µπορεί να παίζουν σηµαντικό ρόλο στην επιλογή ή µη της εργασίας από τις µόνες - µητέρες. Η 11 Ετσι, το 41% των µελών των ΜΓΟ αδρανεί, αφήνοντας τη πρωτοβουλία επίλυσης του προβλήµατος στους αρµοδίους, το 35,8% επιλέγει µια στάση ατοµικής προτροπής των αρµοδίων, το 6,5% επιλέγει µια πιο «συλλογική» στάση, ενώ µόνο το 11,7% υιοθετεί µια ενεργή σταση. Οι επιδοτούµενες ΜΓΟ παρουσιάζουν εµφανώς λιγότερο ενεργητική συµµετοχή. 13

14 αποκλειστική ευθύνη για τα παιδιά είναι ένας παράγοντας ο οποίος σε συνδυασµό άλλους µπορεί να καθορίσει την επιλογή της εργασίας ή της εξάρτησης από επιδόµατα. Για παράδειγµα, η µόνη- µητέρα µπορεί να ζει µε την οικογένεια καταγωγής της και έτσι να καλύπτεται ένα σηµαντικό ποσοστό της ευθύνης για τα παιδιά. Αυτό δε σηµαίνει πάντοτε ότι η µόνη- µητέρα έχει τη δυνατότητα να εργαστεί, αν το επιθυµεί, γιατί συνήθως αναλάµβάνει άλλες υπευθυνότητες και ρόλους στο νέο νοικοκυριό. Ένας άλλος σηµαντικός παράγοντας που µπορεί να επηρεάσει την επιλογή της µόνης- µητέρας είναι οι απόψεις για το συγκεκριµένο θέµα των συγγενών, φίλων και γειτόνων. Αυτές οι απόψεις µπορεί να λειτουργήσουν ως κανόνας και έτσι να αυξηθεί το κοινωνικό κόστος της µιας ή της άλλης επιλογής. Η πίεση µπορεί να είναι µεγαλύτερη προς την κατεύθυνση της µη εργασίας, γιατί έτσι µπορεί να ασκηθεί καλύτερα, κατά την άποψή τους, ο µητρικός ρόλος. Οι µόνες- µητέρες τείνουν να εργάζονται εάν οι συνθήκες το επιτρέπουν και εάν η εργασία τους αποφέρει µεγαλύτερο εισόδηµα από τα επιδόµατα. Από τις αφηγήσεις των µόνων- µητέρων προκύπτει ότι αυτό δε σηµαίνει αναγκαστικά ότι ο µητρικός ρόλος δεν είναι κυρίαρχος αλλά, όταν οι συνθήκες το επιτρέπουν, η εργασία είναι δυνατή και επιθυµητή και η εξασφάλιση ενός ικανοποιητικού εισοδήµατος θεωρείται από τις ίδιες ως ένδειξη φροντίδας για το παιδί. Η επιλογή της µόνης- µητέρας να έχει ως κύρια εισοδηµατική πηγή τα επιδόµατα και όχι την εργασία µπορεί να αντανακλά και µια τάση να δεχτεί το πολύ χαµηλό επίπεδο ζωής. Συνήθως άτοµα που έχουν ζήσει σε καταστάσεις φτώχειας είναι πιο πιθανό να δεχτούν αυτό το βιοτικό επίπεδο απ ότι άτοµα που είχαν προηγούµενα υψηλό επίπεδο ζωής. Έτσι, µια µόνη- µητέρα που είχε προηγούµενα ένα υψηλό κοινωνικοοικονοµικό επίπεδο έχει ισχυρό κίνητρο να διατηρήσει το ίδιο βιοτικό επίπεδο και, κατά συνέπεια, να µην εξαρτηθεί από τα επιδόµατα(safa, 1996).Βέβαια οι µητέρες αυτές έχουν τις δεξιότητες και τις κοινωνικές σχέσεις που θα τις επιτρέψουν καλύτερα να βρουν µια εργασία ικανοποιητική. Συµπερασµατικά, η επιλογή των µόνων- µητέρων να δεχτούν τα κοινωνικά βοηθήµατα και να µην εργαστούν δεν µπορεί να ερµηνευτεί ως κύριο στοιχείο της «υποκουλτούρας της φτώχειας». Υπάρχουν κάποιες ενδείξεις ότι ορισµένες διαδικασίες που µεταδίδονται από γενιά σε γενιά επηρεάζουν αυτή την επιλογή.οι 14

15 εµπειρίες της µητέρας στην οικογένειά της επηρεάζουν ορισµένες όψεις του µητρικού της ρόλου και του ρόλου της εργασίας. Αυτές οι όψεις δε συσχετίζονται όµως µε το κοινωνικοοικονοµικό επίπεδο της οικογένειας καταγωγής της. To κοινωνικοικονοµικό και µορφωτικό επίπεδο της µητέρας στο άµεσο παρελθόν σχετίζεται µε την επιλογή της οικονοµικής βοήθειας. Το επίπεδο εκπαίδευσης της µητέρας επηρεάζει θετικά τη δυνατότητα εύρεσης ικανοποιητικής εργασίας. Η επιλογή της µόνης- µητέρας, λοιπόν εξαρτάται από συγκεκριµένους παράγοντες της τωρινής της κατάστασης, η οποία βέβαια επηρεάζεται από την προηγούµενη κοινωνικοοικονοµική της κατάσταση (Kriesberg, 1970).Η επιλογή του επιδόµατος έχει ορισµένα χαρακτηριστικά που την καθιστούν σχεδόν ανγκαστική επιλογή κάτω από ορισµένες συνθήκες. Η διαθεσιµότητα εναλλακτικών πηγών εισοδήµατος, ως ένα µεγάλο βαθµό επηρεάζεται από άλλους παράγοντες. Μόνες-µητέρες που δεν έχουν παιδιά προσχολικής ηλικίας ή έχουν λίγα παιδιά είναι πολύ πιθανό να επιλέξουν την εργασία.η τελική επιλογή όµως εξαρτάται από ορισµένες συνθήκες. Αρκετές απ αυτές τις συνθήκες έχουν σχέση µε την κατάσταση της οικογένειας πριν τη ρήξη. Οι εµπειρίες της µητέρας από την οικογένεια καταγωγής της δεν είναι ιδιαίτερα σηµαντικές, γιατί στο µεταξύ παρεµβάλλονται πάρα πολλές συνθήκες. Παρ όλα αυτά µπορούν να εµηνεύσουν κάποια επιµέρους στοιχεία. Υπάρχουν πολλές και άµεσες συνέπειες της κάθε επιλογής.ορισµένες πτυχές των επιλογών έχουν αναµφίβολη επίδραση στην αυτοεικόνα της µητέρας στο βαθµό που ο µητρικός ρόλος και ο ρόλος της εργαζόµενης έχουν ειδική σηµασία στην κοινωνικοποίηση της γυναίκας. Εξάρτηση από επιδόµατα / ανεξαρτησία µέσω της εργασίας.-ένα δίληµµα; Η κοινωνική πολιτική µπορεί να µειώσει την οικονοµική ανασφάλεια των ΜΓΟ αλλά αυτό όµως µπορεί να αυξήσει την εξάρτηση των οικογενειών και, ενδεχόµενα, να αυξήσει το ποσοστό των ΜΓΟ καθώς ελαχιστοποιεί το οικονοµικό κόστος της διάλυσης της οικογένειας. Ένα από τα διλήµµατα που αντιµετωπίζει η σύγχρονη 15

16 κοινωνική πολιτική είναι η µείωση της οικονοµικής ανασφάλειας των ΜΓΟ ή η µείωση της εξάρτησης( gottshalk et al, 1994). Η επιλογή της προτεραιότητας προϋποθέτει και στηρίζεται στην επικράτηση ορισµένων θεµελιακών αξιών για κάθε κουλτούρα. Επιπλέον, εξαρτάται από το εισοδηµατικό επίπεδο της οικογένειας και πως αυτό επηρεάζει το µέλλον των παιδιών, πόσο αποτελεσµατικά είναι τα µέτρα για τη στήριξη των οικογενειών και σε ποιο βαθµό µπορεί να οδηγήσει στην αύξηση της εξάρτησης και του ποσοστού τους. Συχνά τα προγράµµατα κοινωνικής πρόνοιας θεωρήθηκαν ως «παγίδες φτώχειας» γιατί απόθέρρυναν την ένταξη στην αγορά εργασίας και δεν παρείχαν, εξαιτίας του χαµηλού επιπέδου της επιδοµατικής ενίσχυσης, ικανοποιητικό εισόδηµα έτσι ώστε να ζει µια µονογονεϊκή οικογένεια πάνω από τη γραµµή της φτώχειας. Γυναίκες µε χαµηλό εισόδηµα και το κράτος πρόνοιας βρίσκεται στο επίκεντρο των επιθέσεων από προοδευτικούς και συντηριτικούς, ακαδηµαϊκούς και πολιτικούς. Αν και πολλές προσπάθειες αλλαγών στον τοµέα αυτό γίνονται εξ ονόµατος άλλων αιτιών, πολλοί υποστηρίζουν( βλ. Axinn and Hirsch,1993) ότι κρύβουν µια προσπάθεια επαναφοράς των γυναικών σε πιο παραδοσιακούς ρόλους και όχι µια µεταρρύθµιση ή βελτίωση του κράτους - πρόνοιας. Όσον αφορά την άποψη ότι η οικονοµική στήριξη των µόνων-µητέρων από την κοινωνική πολιτική µπορεί να µειώσει την οικονοµική τους ανασφάλεια αλλά να αυξήσει το ποσοστό τους στο σύνολο των οικογενειών αυτή δεν ανταποκρίνεται στην πραγµατικότητα. Υπάρχουν πολλοί λόγοι που οδήγησαν στην αύξηση του αριθµού των ΜΓΟ διεθνώς. Για την παρούσα συζήτηση µας ενδιαφέρει µόνον ο ρόλος του κράτους στο βαθµό που τις τελευταίες δεκαετίες αυξάνει τα µέτρα για την οικονοµική στήριξη των ΜΓΟ ενισχύοντας έτσι την εξάρτηση και - ενδεχόµενα - την επικράτησή τους καθώς υψηλότερα επιδόµατα αυξάνουντη δυνατότητα µιας µόνης-µητέρας να ζήσει ανεξάρτητα και την κάνει πιο επιλεκτική στη διαδικασία επιλογής νέου συντρόφου. Σύµφωνα µε δεδόµενα από ορισµένα κράτη τα µέτρα στήριξης των ΜΓΟ ευθύνονται σ ένα πολύ µικρό ποσοστό για την αύξηση του ποσοστού των µόνων- µητέρων- ενώ η αύξηση των ευκαιριών απασχόλησης για τις γυναίκες θεωρείται ο πιο σηµαντικός παράγοντας (Garfinkel and McLanahan, 1994). 16

17 Η επισκόπηση των ερευνών στις Η.Π.Α. των Garfinkel and Mc Lanahan(1986) κατέληξε στο συµπέρασµα ότι τα µέτρα στήριξης των ΜΓΟ µείωσαν τους νέους γάµους αλλά είχε πολύ µικρή επίδραση στα διαζύγια και τις γεννήσεις εκτός γάµου. Η τελευταία επισκόπηση της σχετικής βιβλιογραφίας από τον Moffitt (1992) καταλήγει στο ίδιο συµπέρασµα που είναι σύµφωνο και µε άλλα συγκριτικά δεδοµένα στην Ευρώπη όπου οι κυβερνήσεις προσφέρουν µεγαλύτερη στήριξη στις ΜΓΟ (Ermisch,1990). Το ερώτηµα δεν είναι αν θεωρείται «παγίδα φτώχειας» η µακρόχρονη εξάρτηση των µόνων-µητέρων από το σύστηµα κοινωνικής πρόνοιας, ή αν υπάρχουν µειονεκτήµατα - που εµφανώς υπάρχουν -, ή αν η επιλογή πιστεύοντας ότι είναι µόνες-µητέρες κάνουν αυτή την επιλογή πιστεύοντας ότι είναι η καλλίτερη απ αυτές που έχουν. Το ζητούµενο είναι το ποσοτικό µέγεθος αυτών των παραγόντων. Για να προσεγγιστεί, λοιπόν, αυτή η ιδεολογική διαµάχη θα πρέπει να διερευνηθούν, σύµφωνα µε τους Gottschalk et al, 1994, δύο κύριες συνιστώσες του: 1 - η επικράτηση της µακρόχρονης φτώχειας και της παραµονής στο σύστηµα κοινωνικής πρόνοιας καθώς και των µειονεκτηµάτων που προκαλεί η εξάρτηση από την κρατική βοήθεια 2 - η σχέση αµάµεσα στη φτώχεια, το εισόδηµα και τη χρήση κοινωνικής βοήθειας από τη µία γενιά στην άλλη. Πολύ συχνά λέγεται ότι η ύπαρξη πολλών παιδιών είναι τµήµα της «υποκουλτούρας της φτώχειας» και ότι συχνά οι µόνες-µητέρες κάνουν και άλλα παιδιά για να διατηρήσουν ή και να αυξήσουν το ποσό που συγκεντρώνουν από τα επιδόµατα. εν υπάρχει καµιά ένδειξη από τις έρευνες ότι οι µόνες-µητέρες επιθυµούν να έχουν παιδιά εκτός γάµου (Burgess and Price, Greenleigh and McCalley, 1960). Αλλες καταστάσεις, αξίες και αντιλήψεις µπορεί να αυξήσουν την πιθανότητα γέννησης και άλλου παιδιού και όχι για να µην εργασθούν και να παραµείνουν εξαρτηµένες από τα επιδόµατα. Ορισµένοι υποστηρίζουν ότι η παροχή οικονοµικής βοήθειας προς τη µονογονεϊκή οικογένεια δηµιουργεί ένα παράδοξο αποτέλεσµα στο βαθµό που αντί η βοήθεια να λειτουργεί προς την κατεύθυνση της στήριξης σε µια δρίσιµη φάση, στην ουσία αποτρέπει ή ενισχύει την οικογένεια να διατηρήσει το ίδιο επίπεδο ζωής ώστε να µπορεί να έχει την οικονοµική βοήθεια. Αναφερόµαστε τότε σε οικογένειες που 17

18 δηµιουργούν «εξάρτηση από τα επιδόµατα» και είναι οι καλύτεροι «πελάτες» των κοινωνικών υπηρεσιών. Το δίληµµα εργασία ή εξάρτηση από επιδόµατα δεν αφορά όλες τις µόνες-µητέρες γιατί ορισµένες µπορεί να έχουν ένα σταθερό και ικανοποιητικό εισόδηµα. Οι εισοδηµατικές πηγές τις οποίες µπορεί να συνδιάσει η µόνη-µητέρα για να έχει ένα σταθερό εισόδηµα εξαρτώνται από πολλούς παράγοντες. Ο αριθµός και η ηλικία των παιδιών επηρεάζει κατ αρχήν τη δυνατότητα εργασίας της µόνης-µητέρας. Ταυτόχρονα, το ποσόν του εισοδήµατός της από επιδόµατα αυξάνεται ανάλογα µε τον αριθµό των παιδιών, αλλά δεν µπορεί να εξισωθεί µε το ποσό που θα έπαιρνε εάν εργαζόταν. Η δε εργασία πρέπει να αποφέρει ένα τέτοιο εισόδηµα ώστε να µπορεί να αντικαταστήσει το ποσό των επιδοµάτων. Σύµφωνα µε το ερµηνευτικό µοντέλο της «υποκουλτούρας της φτώχειας», οι φτωχές οικογένειες πρέπει να επιλέγουν τρόπους απόκτησης χρηµάτων που θα τις κρατούν στη φτώχεια. Η επιλογή αυτή αντικατοπτρίζει αξίες και τρόπους επίλυσης προβληµάτων που αποτήθηκαν πολύ νωρίς από άτοµα που ζούσαν σε συνθήκες φτώχειας. Τίθεται όµως ένα βασικό ερώτηµα: οι οικογένειες που έχουν ως κύρια εισοδηµατική πηγή τα επιδόµατα το κάνουν γιατί αυτό αντιπροσωπεύει έναν τρόπο ζωής που µεταδόθηκε από γενιά σε γενιά ή είναι µια αναγκαστική επιλογή εξαιτίας των συγκεκριµένων συνθηκών; Η άποψη ότι συχνά τα προγράµµατα κοινωνικής πρόνοιας αποτελούν «παγίδες φτώχειας» αποτελεί ένα σηµαντικό ζήτηµα στο οποίο επικεντρώνεται διεθνώς το ενδιαφέρον. Η δυναµική και η µεταβίβαση της φτώχειας των ΜΓΟ µε µόνες-µητέρες και της εξάρτησης από επιδόµατα από γενιά σε γενιά διερευνάται στο πλαίσιο της πολιτικής καταπολέµησης της φτώχειας. Στην Ελλάδα δεν έχουµε τα απαραίτητα στοιχεία έτσι ώστε να διερευνήσουµε το πρώτο ερώτηµα, δηλ. τη σχέση κοινωνικής βοήθειας/ φτώχειας. 12 Με βάση αναλύσεις που έγιναν σε άλλα κράτη ( βλ. Duncan et al,1991, Gottschalk et al, 1994 ) συνάγεται 12 Για να διερευνήσουµε τη σχέση κοινωνικής βοήθειας/ φτώχειας θα πρέπει, κατ ανάγκην, να στηριχθούµε στις διαφορές που υπάρχουν στις παροχές για τους µόνους-γονείς σε διαφορετικές γεωγραφικά περιοχές και σε διαφορετικά χρονικά διαστήµατα για να διαπιστώσουµε αν υψηλότερα επίπεδα παροχών αλλάζουν τη συµπεριφορά των αποδεκτών. 18

19 το συµέρασµα ότι η κοινωνική βοήθεια δεν είναι αναπόφευκτα µια «παγίδα φτώχειας» που κρατά τις οικογένειας για το µεγαλύτερο τµήµα της ζωής τους. Η θέση «η κουλτούρα της εξάρτησης» έχει εφαρµογή µόνο σ ένα µικρό τµήµα φτωχών και µόνο µια µικρή οµάδα παραµένει στη φτώχεια για µεγάλο χρονικό διάστηµα. εδοµένου, όµως, του χαµηλού επιπέδου της οικονοµικής στήριξης, οι οικογένειες αυτές παραµένουν φτωχές για µεγάλο χρονικό διάστηµα. Ετσι, το ζητούµενο είναι η αντιµετώπιση της µακρόχρονης εξάρτησης αλλά, επίσης, η καταπολέµηση της φτώχειας. Αν και τα πιο γενναιόδωρα επιδόµατα µειώνουν την ανάγκη ένταξης των µόνων- µητέρων στην αγορά εργασίας, οι επιδράσεις δεν είναι τέτοιες έτσι ώστε να αυξηθεί η φτώχεια. Αντίθετα, η µείωση του ποσού της κοινωνικής βοήθειας αυξάνει το επίπεδο φτώχειας και δεν µειώνει το διάστηµα παραµονής της οικογένειας στη φτώχεια. Συµπερασµατικά, η εξάρτηση από επιδόµατα έχει αρνητικές συνέπειες. Οι συνέπειες όµως αυτές δεν είναι αρκετά σοβαρές έτσι ώστε να δικαιολογήσουν απόψεις όπως, ότι οι αυξήσεις των επιδοµάτων θα οδηγήσει σε αύξηση του ποσοστού των οικογενειών που ζουν στη φτώχεια. Ενα δεύτερο κρίσιµο ερώτηµα είναι εάν τα παιδιά των µόνων-µητέρων που εξαρτώνται από την πρόνοια είναι πιθανόν να γίνουν και τα ίδια αποδέκτες ανάλογων παροχών ως ενήλικες. Στο βαθµό που τα παιδιά των φτωχών γονέων είναι πιο πιθανόν να γίνουν φτωχοί ενήλικες, τότε θα αποτελούν ένα µεγάλο ποσοστό των αποδεκτών της κοινωνικής βοήθειας. Η πιο εµπεριστατωµένη πρόσφατη διερεύνηση της σχετικής βιβλιογραφίας από τον Moffit (1992) καταλήγει στο συµπέρασµα ότι ενώ µπορεί να υπάρχει κάποια αιτιώδης επίδραση, αυτή είναι µικρή. Στη συγκεκριµένη περίπτωση των µονογονεϊκών οικογενειών µπορούµε να προσεγγίσουµε το φαινόµενο µε δύο τρόπους. Η µετάδοση της φτώχειας από γενιά σε γενιά µπορεί να αναφέρεται σε δύο διαφοτετικά φαινόµενα ( Miller, 1960). Μπορεί κανείς εκ των προτέρων να πει ότι τα παιδιά φτωχών µονογονεϊκών οικογενειών είναι πολύ πιθανό να γίνουν φτωχοί ενήλικες, δηλαδή δεν µπορούν να ξεφύγουν από τη φτώχεια, είτε βλέποντας εκ των υστέρων φτωχούς ενήλικες να διαπιστώνει ότι έχουν µεγαλώσει σε µονογονεϊκή οικογένεια. Η πρώτη κατηγορία δεν ταυτίζεται µε τη δεύτερη καθώς υπάρχουν και άλλοι παράγοντες που καθορίζουν την κοινωνική κινητικότητα ανάµεσα στις γενιές (βλ. Lipset and Zetterberg, 1966). 19

20 Αυτό που µας ενδιαφέρει ιδιαίτερα είναι ο βαθµός στον οποίο υπάρχει µεταβίβαση της φτώχειας από τη µια γενιά στην άλλη και οι παράγοντες που καθορίζουν την κινητικότητα αυτή. Σε γενικές γραµµές, οι φτωχοί ενήλικες προέρχονται από φτωχές οικογένειες. Το σηµείο όµως που χρειάζεται διερεύνηση είναι οι δυνατότητες που δίνονται στα παιδιά των φτωχών να ξεφύγουν από τη φτώχεια. Η εκτίµηση της κοινωνικής κινητικότητας των παιδιών που ζουν σε συνθήκες φτώχειας είναι δύσκολη εξαιτίας των περιορισµένων και έµµεσων στοιχείων που έχουµε. Η οµάδα των ΜΓΟ είναι ετερογενής. Κατά συνέπεια δεν µπορούµε να ισχυριστούµε ότι υπάρχει µια «υποκουλτούρα της φτώχειας» η οποία µεταβιβάζεται ως τρόπος ζωής και έτσι είναι σχεδόν αδύνατη η έξοδος από τη φτώχεια. Οι φτωχές µονογονεϊκές οικογένειες δεν είναι οµοιογενείς, ούτε ο µόνος-γονιός κατάγεται πάντα από φτωχή οικογένεια. Είναι λοιπόν αρκετά δύσκολο να εκτιµήσουµε τις πιθανότητες που έχουν τα παιδιά από φτωχές µονογονεϊκές οικογένειες να ξεφύγουν από τη φτώχεια. Τα περισσότερα παιδιά δεν έχουν τα κατάλληλα εκπαιδευτικά εφόδια, αλλά αυτό αφορά το αρχικό στάδιο της ζωής τους γιατί µπορούν να υπάρξουν και άλλες δυνατότητες κατά τη διάρκεια της ζωής τους. Εάν κάποιος/α προέρχεται από φτωχή οικογένεια, η οποία επιπρόσθετα είναι και µονογονεϊκή, έχει λιγότερες ποθανότητες να ξεφύγει από τη φτώχεια ( Kriesberg, 1970). Αν και υπάρχει φτώχεια η οποία µεταβιβάζεται από γενιά σε γενιά, αυτό δεν οφείλεται στο γεγονός ότι µεταβιβάζεται ένας τρόπος ζωής ο οποίος εµποδίζει τα παιδιά των φτωχών να ξεφύγουν από τη φτώχεια. Οι ίδιες συνθήκες που οδήγησαν τους γονείς στη φτώχεια (π.χ. κοινωνικές διακρίσεις, παραµονή σε µη ευνοηµένη περιοχή) µπορούν, επίσης, να θέσουν περιορισµούς και στα παιδιά ( π.χ. ως προς τις δυνατότητες για εκπαιδευτική επιτυχία ) ( Fogel, 1966, Siegel, 1965 ). Συνοπτικά, δεν υπάρχει µια υποκουλτούρα της φτώχειας µε ένα ευδιάκριτο πλαίσιο αξιών, αντιλήψεων και σχηµάτων αλληλεπίδρασης που µεταβιβάζονται από γενιά σε γενιά. Αντίθετα, υπάρχει µια ποικιλία συνθηκών που συνδέονται µε τη φτώχεια και η κάθε µία προσδιορίζεται από διαφορετικούς συντελεστές και έχει διαφοροποιηµένη επίδραση στις διαφορετικές όψεις του τρόπου ζωής των φτωχών. Οι συνθήκες αυτές έχουν ορισµένες κοινές επιδράσεις, αλλά όχι τέτοιες που να αναπαράγουν τον κύκλο φτώχειας. Υπάρχουν πολλοί τρόποι εισόδου και εξόσου από τη φτώχεια, γεγονός που 20

21 έχει συγκεκριµένες συνέπειες στο σχεδιασµό της κοινωνικής πολιτικής για τις µονογονεϊκές οικογένειες. Οι συνθήκες της φτώχειας και των µονογονεϊκών οικογενειών δεν είναι οµοιογενείς και έτσι το αποτέλεσµα αυτών των συνθηκών εξαρτάται από την αλληλεπίδρασή τους και από πολλές άλλες ειδικές συνθήκες, ο συνδυασµός των οποίων καθορίζει τελικά τη ζωή των ατόµων. Το γεγονός της µη µεταβίβασης της φτώχειας από γενιά σε γενιά θα πρέπει να κατανοηθεί σ αυτό το πλαίσιο. Κατά τον Kriesberg (1970) ο τρόπος ζωής και η δυνατότητα εξόδου από τη φτώχεια των µόνων γονέων ή των παιδιών τους εξαρτάται από τις συνθήκες στις οποίες ζουν. εν είναι λογικό να περιµένουµε οι άνθρωποι να δρουν ως να µην είναι φτωχοί για όσο χρονικό διάστηµα είναι. Οι αξίες, οι αντιλήψεις και σχήµατα συµπεριφοράς που καθορίζουν την έξοδο από τη φτώχεια θα συνεχίσουν να υπάρχουν αν δεν αλλάξουν οι συνθήκες που τις διατηρούν. Γιατί, λοιπόν, η εξάρτηση των µόνων-µητέρων - και όχι άλλων κοινωνικών οµάδων - θεωρείται ως ένα από τα σοβαρά προβλήµατα της κοινωνική πολιτικής; To να θεωρούµε τους φτωχούς υπεύθυνους για τη φτώχεια τους - ιδιαίτερα τις γυναίκες- δεν είναι νέο ζήτηµα. Η συγκεκριµένη όµως κατηγορία εµπεριέχει, επίσης, στοιχεία ρατσισµού. Πρόκειται ουσιαστικά για µια «φιλική» επίθεση ενάντια στο γυναικείο κίνηµα και µια προσπάθεια επαναφοράς των γυναικών στους στερεότυπους ρόλους. Πιο συγκεκριµένα, όπως υποστηρίζουν οι Axinn and Hirsch (1993), είναι µια προσπάθεια για να επιστρέψουν οι γυναίκες στο θεσµό του γάµου και να βρίσκονται κάτω από την εξουσία των ανδρών. Πολλά από τα µέτρα κοινωνικής πολιτικής στον τοµέα αυτό καθώς και οι αναθεωρήσεις που εµπεριέχουν περικοπές δαπανών µειώνουν τη δυνατότητα των γυναικών να µεγαλώνουν παιδιά εκτός γάµου και το δικαίωµα επιλογής διαφορετικών µορφών οικογενειακής οργάνωσης. Αυτό γίνεται περισσότερο σαφές όταν ταυτόχρονα δεν συµπεριλαµβάνονται αλλαγές ή άµεσα και αποτελεσµατικά µέτρα για τους άνδρες που δεν πληρώνουν διατροφές για τα παιδιά, ενώ υπάρχουν συγκεκριµένοι περιορισµοί στις γυναίκες όταν εξαρτώνται από την πρόνοια. Όπως χαρακτηριστικά αναφέρουν οι Axinn and Hirsch (1993), µέσα από την εφαρµοζόµενη 21

22 κοινωνική πολιτική ο γάµος προβάλλεται ουσιαστικά ως το προσφορότερο µέτρο για την καταπολέµηση της φτώχειας των γυναικών ( είτε γιατί οι άνδρες κερδίζουν περισσότερα χρήµατα από τις γυναίκες, είτε γιατί υπάρχουν -δυνητικά- δυο φορείς εισοδήµατος στην οικογένεια). Συνθήκες εφαρµογής της επιδοµατικής πολιτικής για τις µόνες-µητέρες στην Ελλάδα. Παραµένοντας λίγο περισσότερο στο παράδειγµα των µόνων-µητέρων στην Ελλάδα µπορούµε να κατανοήσουµε καλύτερα τους όρους της κοινωνικής πραγµατικότητας µέσα στους οποίους διαµορφώνεται η απάντηση στο δίληµµα της εξάρτησης από τα επιδόµατα ή της ανεξαρτησίας µέσω της εργασίας. Πολλοί µόνοι-γονείς, ακόµη και αν είναι αποδέκτες των επιδοµάτων ή κάνουν χρήση και άλλων υπηρεσιών, δεν γνωρίζουν ακριβώς τα δικαιώµατά τους και νιώθουν ανίσχυροι απέναντι σ αυτές τις υπηρεσίες. Αρκετές µόνες-µητέρες, ακόµη και αν γνώριζαν τους αντίστοιχους φορείς και τις υπηρεσίες τους, δεν έκαναν χρήση γιατί φοβόταν τον κοινωνικό στιγµατισµό. εν είναι λίγες οι περιπτώσεις µόνων- µητέρων που ανέφεραν ανεπίτρεπτες, κατά τη γνώµη τους, παρεµβάσεις στην οικογένειά τους από εργαζόµενους/ ες στους φορείς αυτούς ή έλλειψη ευαισθησίας και σεβασµού των επιλογών τους. 13 Το επίδοµα «απροστάτευτων τέκνων» απευθύνεται ουσιαστικά στο παιδί και το επίδοµα ποου παρέχει το Π.Ι.Κ.Π.Α. στις «οικογένειες µε ιατροκοινωνικά προβλήµατα». Ουσιαστικά και στις δύο περιπτώσεις οριοθετεί το παιδί ή την οικογένεια ως «πρόβληµα» και κατ αυτόν τον τρόπο συµβάλλει στην περιθωριοποίσηση και τον κοινωνικό στιγµατισµό. Πιο ειδικά, στην περίπτωση του επιδόµατος «απροστάτευτων τέκνων» αποδέκτης του είναι το παιδί και όχι ο γονιός -στη συγκεκριµένη περίπτωση µόνον η µητέρα-που παρέχει τη φροντίδα. Και τα δύο 13 Από τη λειτουργία του «Κέντρου Μονογονεϊκής Οικογένειας» στη Θεσσαλονίκη διαπιστώσαµε ότι πολλοί µόνοι-γονείς που δικαιούνται επίδοµα πληροφορήθηκαν για τη δυνατότητα ενίσχυσής τους µέσω των επιδοµάτων πάρα πολύ αργά, αφ ενός γιατί δεν ήταν ιδιαίτερα γνωστές οι υπηρεσίες που προσέφεραν οι αντίστοιχοι φορείς και αφ ετέρου γιατί, κατά κανόνα, ο χρήστης/τρια πρέπει να προσεγγίσει το φορέα και όχι το αντίστροφο. Υπήρχαν µονογονεϊκές οικογένειες που δεν εισέπρατταν επίδοµα και βρίσκονταν κάτω από τα όρια της φτώχειας. 22

23 επιδόµατα δίνονται υπό όρους, είναι ανεπαρκή, δεν παρέχουν τη δυνατότητα επιλογών και δεν συνδυάζονται µε άλλα µέτρα. Το οικονοµικό πρόβληµα κάποιων µονογονεϊκών οικογενειών οξύνεται ιδιαίτερα όταν διακοπεί έστω και αυτό το πενιχρό επίδοµα λόγω ορίου ηλικίας του παιδιού. Οι µόνες-µητέρες, συχνά κάποιας ηλικίας, καλούνται να εργαστούν εκ νέου ή περισσότερες ώρες για να αντισταθµίσουν την απώλεια του εισοδήµατός τους. Η κατάσταση αυτή επαναφέρει στο προσκήνιο το ζήτηµα της επιδοµατικής πολιτικής που ασκείται προς τις µονογονεϊκές οικογένειες στην Ελλάδα χωρίς αυτή να συνοδεύεται από άλλα µέτρα που µακροπρόθεσµα θα καλυτερεύσουν τους όρους διαβίωσης των οικογενειών. Το συνολικό ποσό της ενίσχυσης αυξάνεται µε τον αριθµό των παιδιών αλλά, στις περισσότερες περιπτώσεις, δεν αποτελεί ισχυρό αντικίνητρο στην είσοδο του γονέα (συνήθως µητέρας) στην αγορά εργασίας στην Ελλάδα, γιατί είναι αρκετά χαµηλό. Σε ορισµένες περιπτώσεις όµως, ιδιαίτερα για ανειδίκευτες γυναίκες µε πολλά παιδιά, η είσοδος στην αγορά εργασίας µε τα πρόσθετα προβλήµατα που ενδεχόµενα θα δηµιουργηθούν στην οικογένεια, κυρίως εξαιτίας της ανεπάρκειας του συστήµατος παιδικής προστασίας. Σε άλλες περιπτώσεις, η εξάρτηση από τα επιδόµατα για ένα χρονικό διάστηµα αποτελεί µια ρεαλιστική αναγκαιότητα, έως ότου εξευρεθεί µια εργασία. Η δυνατότητα όµως εύρεσης εργασίας, ακόµη και όταν αποτελεί την λύση επιλογής της µόνης-µητέρας, συναντά ιδιαίτερες δυσκολίες εξ αιτίας των συγκεκριµένων πελατειακών σχέσεων και ρουσφετολογικών πρακτικών που επικρατούν και αντικαθιστούν συχνά τα ορθολογικά κριτήρια µε συµφέροντα µικροπολιτικά. Επιπρόσθετα, οι εργασιακές ευθύνες που δεν εναρµονίζονται πάντοτε µε τις οικoγενειακές ευθύνες, το ανεπαρκές σύστηµα παιδικής προστασίας, οι προκαταλήψεις για τη µόνη-µητέρα, η πλήρης ευθύνη για το παιδί/ακαι το νοικοκυριό, το συνήθως χαµηλό εισόδηµα της οικογένειας εξ αιτίας της ύπαρξης µιας κυρίως εισοδηµατικής πηγής, µπορούν να δηµιουργήσουν ιδιαίτερο άγχος στη µόνη- µητέρα και να µειώσουν την ευχαρίστηση και την ικανοποίηση και από την γονεϊκότητα και την εργασία. Αυτοί οι παράγοντες µπορεί να µειώσουν τις δυνατότητες για ένταξη της µητέρας στην αγορά εργασίας ή να µειώσουν τις προoπτικές για εξέλιξή της κατά τη διάρκεια 23