7. Από την ΠΙΕ στην ιστορία της ελληνικής: πρωτοελληνική, προελληνική και αρχαία ελληνική

Transcript

1 1 ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΓΛΩΣΣΟΛΟΓΙΑ Ι Γ Εξάμηνο, Από την ΠΙΕ στην ιστορία της ελληνικής: πρωτοελληνική, προελληνική και αρχαία ελληνική Πρωτοελληνική: η γλώσσα που μιλήθηκε από τους πρωτοέλληνες αμέσως μετά τη διάσπαση από τους Ινδοευρωπαίους. Πρόκειται ουσιαστικά για μια μορφή επανασύνθεσης. Οι πρωτοέλληνες διαφοροποιούνται από τους προέλληνες. Οι προέλληνες είναι αυτοί που κατοικούσαν στον ελλαδικό χώρο πριν την έλευση του ινδοευρωπαϊκού φύλου. Η πρωϊμότερη γραπτή μορφή της ελληνικής γλώσσας (ο όρος ελληνική χρησιμοποιείται αφαιρετικά) είναι της μυκηναϊκής με τη Γραμμική Β (1200 π.χ). Ήδη σε αυτή την περίοδο (2 η χιλιετία) μαρτυρείται ο διαχωρισμός σε διαλέκτους (δίδωτι > δίδωσι στην Μυκηναϊκή, επιβιώνει όμως σε άλλες διαλέκτους ως δίδωτι). Βασικά χαρακτηριστικά της πρωτοελληνικής σε σχέση με την ΠΙΕ: Φωνητική-φωνολογία 1. Τα ηχηρά δασέα *bh, *dh, *gh της ΠΙΕ μετατράπηκαν σε άηχα δασέα ph, th, kh. (1) *b h erō > p h erō 2. Το ΠΙΕ συριστικό *s μετατράπηκε στο δασύ [h] στην αρχή λέξης (πριν από φωνήεν) και στο εσωτερικό λέξης ανάμεσα σε φωνήεντα: (2) *septm > hepta (ἑπτά) *genesa > *geneha > genea, genē (γένεα > γένη) 3. Τα ΠΙΕ συλλαβικά υγρά *l, *r μετατράπηκαν σε αρ/ρα και αλ/λα αντίστοιχα. Τα συλλαβικά έρρινα *m, *n μετατράπηκαν σε α/αμ και α/αν αντίστοιχα το α εμφανίζεται στο τέλος λέξης ή όταν ακολουθεί σύμφωνο, ενώ τα αμ/αν εμφανίζονται όταν ακολουθεί φωνήεν ή ημίφωνο. (3) *kr d- > kardia (καρδία, ιωνικό κραδίη) *k m tom > hekaton (ἑκατόν) *n udro > anudros (ἄνυδρος) 4. Το ληκτικό *-m μετατράπηκε σε -n. Επίσης παρατηρείται αποβολή των κλειστών συμφώνων στο τέλος λέξης. Τα ληκτικά σύμφωνα επομένως περιορίζονται σε r, n, s. (4) *eb h erom > ep h eron (ἔφερον) *eb h eret > ep h ere (ἔφερε) *k w id > ti (τι) Σημ.: Η μεταβολή αυτή επέφερε σύμπτωση του α προσώπου ενικού και του γ πληθυντικού στον παρατατικό, ἔφερον. Συγκεκριμένα, *eb h erom = α πρόσωπο, *eb h eront = γ πρόσωπο > ἔφερον με αποβολή του ληκτικού τ. 5. Τα λεγόμενα λαρυγγικά μετατράπηκαν στα φωνήεντα, e, a, o (ενώ στις άλλες γλώσσες χάνεται τελείως). [Η λαρυγγική θεωρία αντικατέστησε την παρουσία του schwa].

2 2 (5) *h 2 ster > astēr (ἀστήρ), πρβ. stella (λατιν.) *d h h 1 tos > t h etos (θετός) * dh 3 tos > dotos (δοτός) 6. Το ημίφωνο *y χάθηκε ανάμεσα σε φωνήεντα (αρχικά τρέπεται σε δασύ και μετά χάνεται) ή τρέπεται σε h ή ζ στην αρχή λέξης. Στα συμφωνικά συμπλέγματα εξελίσσεται σε [dz] (ζ). (6) *treyes > trehes > treis (τρεῖς) *yek w r t > hepar (ἧπαρ) *yugom > d yugom > dzugom (ζυγόν) Το ημίφωνο *w αντιπροσωπεύθηκε ως σύμφωνο (ϝ) ή ως φωνήεν (u). Το ϝ (δίγαμμα) μεταξύ φωνηέντων σιγήθηκε στην ελληνική (διατηρήθηκε για περισσότερο χρονικό διάστημα στη δωρική διάλεκτο). (6 ) *woikos > oikos (οἶκος) *srew > hrewō (ρ έϝω = ρ έω) 7. Τα χειλοϋπερωικά της ΠΙΕ δε διατηρήθηκαν, αλλά η αντιπροσώπευσή τους εξαρτήθηκε από το φωνολογικό περιβάλλον (το φωνήεν που ακολουθεί, βλ. Μάθημα 5). Τα χειλοϋπερωικά (όπως και το *w διατηρήθηκαν στην Μυκηναϊκή). 8. Η ελληνική διατήρησε τον μουσικό τόνο της ΠΙΕ, ωστόσο επικράτησε ο νόμος της τρισυλλαβίας, σε αντίθεση με την ΠΙΕ όπου ο τονισμός ήταν ελεύθερος. Στην ελληνική, ο τόνος δεν μπορεί να ανέβει πέραν της τρίτης συλλαβής από το τέλος. (8) *bhéromenos > *φέρομενος > φερόμενος Ο νόμος της τρισυλλαβίας είναι γνωστός και ως «νόμος της τριχρονίας», δηλ., δεν επιτρέπονται πάνω από 3 άτονοι χρόνοι: (9) πρόσωπο > *πρόσωπου > προσώπου Από άποψη συλλαβών, ο τόνος θα έπρεπε να παραμείνει στην προπαραλήγουσα. Ωστόσο το μακρό -ω (ō) αντιστοιχεί σε δύο χρόνους, όπως και η δίφθογγος -ου [ou]: (9 ) πρό-σω-πο = - - προ-σώ-που = - - Βλ. επίσης: ἄτομο - ἀτόμου (*ἄτομου) (γενίκευση του τονισμού στη γενική). Μορφολογία Ονοματική κλίση (10) Βασική διαφοροποίηση: το πτωτικό σύστημα της ονοματικής κλίσης. Η ελληνική μετά την Μυκηναϊκή διέθετε 5 πτώσεις, σε αντίθεση με την ΠΙΕ που είχε επιπλέον την οργανική, τοπική, και αφαιρετική. Η οργανική και η τοπική εκφράστηκαν με την δοτική, ενώ η αφαιρετική με τη γενική. Στην πρωτοελληνική περίοδο θα πρέπει να υπήρχε η οργανική. Η κατάληξη θεν είναι υπόλειμμα της αφαιρετικής (οἴκοθεν), ενώ τύποι όπως ἐκεῖ, οἰκοι είναι κατάλοιπα της τοπικής πτώσης. Ήδη κατά την Μυκηναϊκή περίοδο η τοπική και η αφαιρετική είχαν συγχωνευτεί με τη δοτική και τη γενική αντίστοιχα.

3 3 (11) Άλλοι νεωτερισμοί α. Ονομαστική πληθυντικού Α και Β κλίσης ονομάτων: οι τύποι αι και οι (αντίστοιχα), οι οποίοι στην ΠΙΕ εμφανίζονταν στις αντωνυμίες, αντικατέστησαν τις ΠΙΕ καταλήξεις *-ās και *-ōs. β. Δοτική πληθυντικού Γ κλίσης: κατάληξη σι, αντί της ΠΙΕ *-su (αλλαγή φωνήεντος μη προβλέψιμη). γ. Πτωτικοί δείκτες της γενικής-δοτικής δυϊκού αριθμού σε οιν (ομηρ. ουν, αρκαδικά οιυν) είναι αποκλειστικά χαρακτηριστικά της ελληνικής. Αντωνυμίες (12) Νεωτερισμοί: Το θέμα σφε-/σφι- στον πληθυντικό των αυτοπαθών αντωνυμιών γ προσώπου. Ρηματική κλίση (13) Νεωτερισμοί: α. Τρία βασικά θέματα: το ενεστωτικό, το αοριστικό, και αυτό του παρακειμένου. Το ίδιο παρατηρείται και στην Σανσκριτική. Υπάρχει επίσης η διάκριση σε ενεργητική και μεσοπαθητική φωνή. β. Το επίθημα *-s- το οποίο ήταν δηλωτικό του αορίστου και βρισκόταν πριν την κατάληξη, αναλύθηκε ως μέρος της ρηματικής κατάληξης (-σα, σας, -σε, ), βασισμένο στον τύπο α προσώπου *-sm. γ. Απώλεια του δυϊκού αριθμού και η δημιουργία ενεργητικών και μεσοπαθητικών απαρεμφάτων για κάθε ένα από τα θέματα της ρηματικής όψης με τα επιθήματα *-men, *-en, *-ai. Σύνταξη Οι μαρτυρίες που έχουμε για τη σύνταξη της ΠΙΕ είναι πολύ περιορισμένες. (14) Χαρακτηριστικό είναι η ανάπτυξη σύνταξης καθ υπόταξης (σε αντίθεση με την παρατακτική σύνταξη) με την χρήση μετοχών και απαρεμφάτων. Ποιες είναι οι προελληνικές γλώσσες; Οι γλώσσες που μιλιούνταν στον ελλαδικό χώρο πριν την εμφάνιση της ελληνικής. Τα δείγματα που έχουμε μας αναγκάζουν να περιορίσουμε την παρουσία των γλωσσών αυτών πριν την Γραμμική Β, η οποία είναι προϊόν του Μυκηναϊκού πολιτισμού. Αν δεχτούμε ότι ο πολιτισμός αυτός άκμασε στον ηπειρωτικό ελλαδικό χώρο γύρω στον 15 ο αιώνα, τότε θα πρέπει να υποθέσουμε ότι η ελληνική είχε ήδη διαμορφωθεί εκείνη την περίοδο. (15) Οι προελληνικές γλώσσες μαρτυρούνται άμεσα από γραπτές πηγές: α) Κρητικά «ιερογλυφικά» κείμενα ( /1450 π.χ), β) κείμενα σε γραμμική Α ( π.χ) στην Κρήτη, σε άλλα νησιά, ηπειρωτική Ελλάδα, Μ. Ασία και Ισραήλ, γ) Επιγραφή του δίσκου της Φαιστού, Κρήτη (απροσδιόριστο χρονολογικά, ίσως π.χ), δ) επιγραφή στον πέλεκυ του Αρκαλοχωρίου, Κρήτη (γύρω στο 1600 π.χ), ε) Κυπρομινωικά κείμενα: διαφορετικές γλώσσες και είδη γραφής, στ) Ετεοκυπριακά κείμενα, Κύπρος (δεύτερο μισό του 6 ου αιώνα και τις αρχές του τέλους του 5 ου - 4 ου αιώνα), ζ) Ετεοκρητικά, Κρήτη (650 με 3 ο ή 2 ο αιώνα π.χ.). (16) Έμμεσες πηγές: Όροι που δηλώνουν κύρια ονόματα: α) Ανθρωπωνύμια: Μίνως, Ὀδυσσεύς, Ραδάμανθυς, β) Θεωνύμια: Ἐνυάλιος, Ἑρμής, Ἦρα, Ἀθήνη, κλπ.

4 4 γ) Τοπωνύμια: με την κατάληξη ανθος (Ἐρύμανθος, Πύρανθος), με την κατάληξη ινθος (Κόρινθος, Λέβινθος, Σύρινθος), με την κατάληξη υνθος (Ἀράκυνθος, Ζάκυνθος), με την κατάληξη σσός/ττος (Ἀρδηττός, Γαργηττός, Λυκαβηττός, Παρνασσός, Ὑμηττός). δ) Ευρύτερο λεξιλόγιο: ἄψινθος, ἐρέβινθος (ρεβύθι), κήρινθος (μέλι), λαβύρινθος, ἄμπελος, δάφνη, κολοκύνθη, θύννος, κορίαννον, κλπ. Τα δάνεια αυτά προήλθαν από περισσότερες από μία γλώσσες. Κάποιες από αυτές τις γλώσσες μαρτυρούνται ανεξάρτητα, κάποιες για τις οποίες γίνονται υποθέσεις μέσα από έμμεσες μαρτυρίες (προϊόν ανασύνθεσης). α) Ανεξάρτητες μαρτυρίες: Ετεοκρητική, Γραμμική Α. β) Υποθετικές: «Μεσογειακές», Πελασγική (χωρίς να συγχέεται με τους Πελασγούς) Η προφορά της αρχαίας ελληνικής Πώς πρόφεραν τη γλώσσα τους οι αρχαίοι έλληνες; Πώς πρέπει να την προφέρουμε εμείς σήμερα; Ανασύνθεση του φωνολογικού συστήματος της αρχαίας ελληνικής πληροφορίες για την προφορά των φθόγγων. (17) Μαρτυρίες α) Από τους αρχαίους γραμματικούς: Διονύσιος ο Αλικαρνασσεύς για τα δασέα σύμφωνα λέει ότι έχουν «τὴν τοῦ πνεύματος προσθήκην». Ο Πλούταρχος γράφει «τὸ γαρ φῖ καὶ το χῖ τὸ μέν ἐστι πῖ, το δὲ κ δασυνόμενον». β) Σχέση ορθογραφίας και φωνημάτων. Το αρχαίο ελληνικό αλφάβητο είναι κυρίως φωνολογικό και όχι ορθογραφικό (δεν υπήρχε η έννοια της ορθογραφίας). γ) Δάνεια: από άλλες γλώσσες στα ελληνικά (ρ ήξ από το λατ. rēx) και από τα ελληνικά σε άλλες γλώσσες (λατ. gyrus <γῦρος). δ) Σύγκριση με άλλες ινδοευρωπαϊκές γλώσσες: πατήρ, λατ. patēr. ε) Από στοιχεία της ίδιας της γλώσσας. Η ανάλυση των μεταπτωτικών βαθμίδων μας δείχνει ότι οι δίφθογγοι προφέρονταν ως δύο φωνήεντα και όχι όπως στα νέα ελληνικά, π.χ., λείπω λέλοιπα (leipō leloipa), σπεύδω σπουδή (speudō spoudē). στ) Λεκτικά παιχνίδια και ηχομιμήσεις. Ο Κρατίνος περιγράφει το βέλασμα των προβάτων ως βῆ βῆ, δηλ. [bee]. ζ) Μαρτυρίες από τις νεοελληνικές διαλέκτους με αρχαϊσμούς: ποντιακά νύφε αντί νύφη, από το αρχικό νύφεε, το η δηλ. ως μακρό ε. Έρασμος: Ολλανδός φιλόλογος και θεολόγος (15 ος - 16 ος αιώνας). Οι Βυζαντινοί πρόφεραν τα αρχαία ελληνικά κείμενα με την προφορά της εποχής τους (κοντά σε αυτή της νέας ελληνικής). Ο Έρασμος στο έργο του Dialogus de recta latini graecique sermonis pronuntiatione το 1528, αμφισβήτησε την παραδεδομένη προφορά. Υποστήριξε ότι το γράμμα η αντιστοιχούσε σε ε μακρό, ότι τα β, δ, γ δεν ήταν τριβόμενα αλλά κλειστά ηχηρά ([b], [d], [g]), τα φ, θ, χ ήταν κλειστά δασέα ([p h ], [t h ], [k h ]), το ζ ήταν σδ [sd], και τα αι, οι, ει, υι, ου, αυ, ευ είναι δίφθογγοι ([ai], [oi], [ei], [ui], [ou], [au], [eu]).

5 5 (18) Τα βασικά επιχειρήματα του Έρασμου ήταν: α) Ο φθόγγος [i] αντιπροσωπεύεται με ποικιλία γραμμάτων ι, η, ει, οι, υι (αυτό θα έπρεπε να ερμηνευθεί. Στα νέα ελληνικά εξηγείται μέσα από την ιστορική ορθογραφία. Στην αρχαία ελληνική δε θα μπορούσε να ισχύει κάτι τέτοιο). β) Οικονομία της γλώσσας και ομωνυμία: τεῖχος τοῖχος, ἡμεῖς - ὑμεῖς. Στα νέα ελληνικά είναι ομώνυμα (ομόηχα με άλλη σημασία), κάτι τέτοιο όμως δε θα μπορούσε να είναι τόσο διαδεδομένο στην αρχαία ελληνικά, καθώς θα αύξανε σημαντικά τη φωνολογική σύμπτωση. γ) Δίφθογγοι και μετάπτωση (βλ. παραπάνω τα παραδείγματα λείπω λέλοιπα). δ) Η προφορά του αι ως [e] στα νέα ελληνικά είναι ανακόλουθη με την ετυμολογία της λέξης παῖς από τον τύπο *παϝι-ος, βλ. λατινικό pauc-us. Άρα θα πρέπει να ήταν δίφθογγος. Αντίστοιχα το ου θα πρέπει να ήταν δίφθογγος [ou]. ε) Το η θα πρέπει να ήταν ε μακρό, όπως έχει μεταγραφεί στα λατινικά στη λέξη Κρήτη Crētā. Αυτό πιστοποιείται και από τις περιπτώσεις αντιμεταχώρησης όπως στη λέξη ληός > λεώς (αντιμεταχώρηση έχουμε με την αμοιβαία αλλαγή ποσότητας, εδώ το η γίνεται βραχύ, δηλ., ε, και το ο γίνεται μακρό, δηλ., ω). στ) Η προφορά των φ, θ, χ θα πρέπει να ήταν δασυνόμενη, όπως δείχνουν οι αρχαίες επιγραφές όπου εμφανίζονται ως ΠΗ, ΤΗ, ΚΗ (η αρχαία ελληνική είχε μόνο μεγαλογράμματα γραφή). ζ) Ηχομιμητικές λέξεις, όπως το βῆ βῆ του Κρατίνου, αλλά και το μυκᾶται για την αγελάδα, αν δεχτούμε ότι προέρχεται από του muu, άρα το υ προφερόταν [u], ενώ το μηκᾶται για την κατσίκα από το mee, επομένως το η ήταν [ē]. Παράδειγμα ανάγνωσης αρχαίου κειμένου με ερασμιακή προφορά στους συνδέσμους: Βιβλιογραφικές αναφορές Clakson, J. (2001) H διαμόρφωση της ελληνικής γλώσσας. Ιστορία της ελληνικής γλώσσας, επιμ. Α.-Φ. Χριστίδης. Ινστιτούτο Νεοελληνικών Σπουδών: Θεσσαλονίκη, Duhoux, Y. (2001) H ελληνική και οι προελληνικές γλώσσες. Εισαγωγή, Προελληνικές γλώσσες. Έμμεσες μαρτυρίες. Ιστορία της ελληνικής γλώσσας, επιμ. Α.-Φ. Χριστίδης. Ινστιτούτο Νεοελληνικών Σπουδών: Θεσσαλονίκη, Μπαμπινιώτης, Γ. (2002, 5 η έκδοση). Συνοπτική ιστορία της ελληνικής γλώσσας με εισαγωγή στην ιστορικοσυγκριτική γλωσσολογία. Αθήνα, Τζιτζιλής, Χ., Παπαναστασίου, Γ. (2011). Ιστορική γραμματικής της ελληνικής γλώσσας. Φωνητική. Πανεπιστημιακές παραδόσεις. Τμήμα Φιλολογίας, ΑΠΘ.