Η ανακύκλωση στην αρχαιότητα

Transcript

1 Η νκύκλωση στην ρχιότητ Δρ Φνουρί Δκορώνι Επίτιμη Έφορος Αρχιοτήτων Ηνκύκλωση είνι ένς όρος που μπήκε στη ζωή μς τις τελευτίες δεκετίες με φορμή τ περιλλοντικά προλήμτ, που δημιούργησε στον πλνήτη o άνθρωπος με την κκή κι άσκοπη κάποτε χρήση των φυσικών πόρων. Η νκύκλωση όμως, ως λειτουργί, είνι μι πνάρχι υπόθεση που ξεκινά μζί με τη ζωή στον πλνήτη. Χρκτηριστικό πράδειγμ ποτελεί η ένη λίπνση της χλωρίδς πό νεκρούς οργνισμούς, περιττώμτ, σεσηπότ οργνικά υλικά. Ακόμ κι ο μύρος χρυσός, τόσο σημντικός στη σύγχρονη οικονομί, είνι προϊόν νκύκλωσης. Σήμερ, με τον όρο νκύκλωση υποδηλώνουμε την επνχρη - σιμοποίηση χρηστευμένων ή άχρηστων ντικειμένων κι τη μεττροπή τους σε διφορετικά ή κι πρόμοι χρηστικά ντικείμεν (εικ. 1). Από τη σύντομη υτή εισγωγή διγράφοντι υτόμτ δύο μεγάλες κτηγορίες νκύκλωσης: η φυσική κι η τεχνητή. Στη μεν πρώτη κτηγορί ο δράστης είνι η φύση, στη δεύτερη ο homo sapiens! Aρχί ντικείμεν, προϊόντ νκύκλωσης, δεν είνι άγνωστ στους ρχιολόγους, γνωρίζουμε όμως ότι δεν ήτν πάντοτε ποτέλεσμ της ίδις σκοπιμότητς ή της ίδις ιτιολογίς, ν κι όλ ποτελούν εκφράσεις οικονομίς κεφλίου, είτε υλικού είτε έμψυχου. Τ τεχνητά νκυκλωμέν ντικείμεν που προήλθν πό τις ρχιολογικές έρευνες μς επιτρέπουν τη διάκριση δύο διφορετικών στδίων νκύκλωσης: την πρωτογενή κι τη δευτερογενή. 1. Πράδειγμ της σύγχρονης νκύκλωσης στην Αγγλί: τ μπουκάλι της μπίρς έγινν ποτήρι. 2. Οστέιν εργλεί που ρέθηκν στον Κύνο (σημερινές Λινάτες). 3. Οδοντόφρκτο κράνος πό την Ελάτει, 13ος ι. π.χ. Αρχιολογικό Μουσείο Λμίς. 92 Οστά ζώων κι πέτρες Στην πρωτογενή μπορούμε ν κττάξουμε εκείν τ ντικείμεν που χρησιμοποιήθηκν στη φυσική τους κτάστση ως ήτν, κι εν συνεχεί τ άχρηστ τμήμτά τους χρησίμευσν σε άλλη λειτουργί, με ή χωρίς επεξεργσί. Τέτοι είνι τ οστέιν εργλεί, τ οποί προέρχοντι πό ζώ, που φού κτνλώθηκν γι άλλο λόγο (π.χ. τροφή), τ υπολείμμτ χωρίς ή με επεξεργσί χρησιμοποιήθηκν ως εργλεί (εικ. 2). Σημειώνετι ότι κι στ πλοϊκά κι πρωτόγον εργλεί πεικονίζετι η εξειδίκευση της πργωγής, δεδομένου ότι το είδος του οστού του ζώου πό το οποίο προήλθε κάθε εργλείο κθορίζει κι τη χρήση του. Λεπτά συμπγή οστά μικρού πλάτους πό τ πλευρά ζώων χρησίμευσν ως οπείς ή σπάτουλες, ενώ πλτύτερ, συνήθως πό την πλάτη, χρησίμευν γι κουτάλι, σπάτουλες κι ξέστρ. Το οστέιν εργλεί, όπως τ ρίσκουμε, έχουν μορφή κτάλληλη γι την εργσί που προορίτχ. 111 ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΑ & ΤΕΧΝΕΣ

2 ζοντν, λλά η μορφή τους είνι ποτέλεσμ σκόπιμης επεξεργσίς ή έχει προκύψει πό την ντίστοιχη χρήση. Σε υτή την κτηγορί νκύκλωσης νήκουν κι τ οδοντόφρκτ κράνη της μυκηνϊκής εποχής τ οποί, όπως πρδίδει ο Όμηρος κι συμπερίνετι πό τη σχετική εικονογρφί της περιόδου, ήτν κτσκευσμέν πό χύλιους γριόχοιρων. Ανάλογη είνι κι η περίπτωση των δερμάτων των ζώων, τ οποί είχν πολλπλές χρήσεις κι εφρμογές, όπως γι πράδειγμ στη νυπηγική, στην μυντική πολεμική ιοτεχνί, γι την κτσκευή σπίδων, θωράκων κ.λπ. Αν κι το δέρμ ως οργνικό υλικό δεν δισώζετι, πό τ οδοντόφρκτ κράνη έχουν διτηρηθεί άφθον πρ - δείγμτ (εικ. 3). Άλλ ντικείμεν υτής της κτηγορίς νκύκλωσης είνι πλές διάτρητες πέτρες, που νάλογ με το μέγεθος, κυρίως όμως με το άρος τους, μπορούν ν ερμηνευθούν ως άρη γι δίχτυ ή άγκυρες (εικ. 4-). Στη Μεσόγειο, κι όχι μόνο, τέτοιες πρόχειρες λύσεις είνι γνωστές στους ψράδες μέχρι σήμερ. Κελύφη οστρέων ή γστρόποδων ήδη πό τη νεολιθική εποχή με κτάλληλη επεξεργσί μεττρέποντι σε κοσμήμτ κι συχνά τοποθετούντι ως τφικά κτερίσμτ. Επίσης σπόνδυλοι μεγάλων ψριών διμορφω μένων σε χάνδρες έχουν εξυπηρετήσει τον ίδιο σκοπό. 4. Διάτρητες πέτρες, που χρησίμευν ως άρη γι τ δίχτυ.. Λεπτομέρει πό πράστση ψρέμτος με δίχτυ κι λιευτικά άρη σε θρύσμ κρτήρ του 12ου ι. π.χ. πό τον Κύνο. Κερμικά γγεί κι όστρκ Εκεί όμως που η έννοι της νκύκλωσης πργμτώνετι ουσιστικά είνι στην επνχρησιμοποίηση, με ή χωρίς ειδική επεξεργσί, ντικειμένων, προϊόντων επένδυσης κεφλίου έμψυχου κι υλικού, τ οποί δεν εξυπηρετούν πλέον τον ρχικό σκοπό γι τον οποίο κτσκευάστηκν κι περιέρχοντι σε στάδιο δευτερογενούς νκύκλωσης. Από υτή την κτηγορί έχουμε ένν μκρύ κτάλογο πρδειγμάτων πό όλες τις εποχές της ελληνικής ιστορίς. Βέι ντίστοιχ φινόμεν μπορούμε ν συμπεράνουμε ότι δεν είνι άγνωστ κι σε άλλους πολιτισμούς. Ανκυκλωμέν κερμικά ντικείμεν, κυρίως γγεί, υπέστησν περισσότερο πό άλλ υλικά τη διδικσί της νκύκλωσης, όπως τουλάχιστον φίνετι πό τ δημοσιευμέν νσκφικά σύνολ. Συνηθέστερ, εάν έν γγείο είνι επισκευάσιμο μετά τη θρύση του, σε όλες τις εποχές της ρχιότητς, το συγκολλούν χρησιμοποιώντς κτά κνόν μολύδινους συνδέσμους (εικ. 5). Βέι, τότε μπορεί ν χρησιμοποιηθεί μόνον ως υποδοχές στερεών, όχι όμως υγρών. Σε μι τέτοι περίπτωση δεν ποκλείετι όμως ν χρησιμοποιείτο γι κτέρισμ τάφου ή, ότν το γγείο ήτν ιδιίτερ μεγάλης ξίς λόγω δικόσμησης, μπορεί ν επιδιορθωνότν κι ν κρτείτο ως κειμήλιο ή ως σύμολο status. Μί ενδιφέρουσ περίπτωση νκύκλωσης κτγράφετι στην νσκφή του προϊστορικού οικισμού του Κύνου στην πρλί Λιντών του Νομού Φθιώτιδς. Πρόκειτι γι έν κύπελλο του 5. Κομμάτι γγείων που έχουν συγκολληθεί με μολύδινους συνδέσμους. Ύστερη εποχή του Χλκού. 6-. Θρύσμτ γγείων χρησίμευν ίσως γι την εκδορά ζώων ή την επεξεργσί δερμάτων. ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΑ & ΤΕΧΝΕΣ τχ

3 Κύνος Ο χμηλός λόφος στη θέση Πύργος ή Λουτρό ή Πάτι στην πρλί Λιντών ΒΑ του σύγχρονου διμερίσμτος Λιντών του Κποδιστρικού Δήμου Δφνουσίων τυτίζετι με την ομηρική πόλη του Κύνου, σπουδιότερου λιμνιού των Οπουντίων Λοκρών. Ήτν μετξύ των πόλεων που εκστράτευσν στην Τροί. Κτά την πράδοση οικίστηκε πό τους γενάρχες των Ελλήνων, Δευκλίων κι Πύρρ. Φίνετι ότι ο λόφος δημιουργήθηκε πό την επίχωση των λλεπάλληλων στρωμάτων κτοίκησης. Ανσκφική διερεύνηση του ΒΔ τμήμτος του λόφου έδειξε ότι ο χώρος κτοικήθηκε συνεχώς πό την πρώιμη εποχή του Χλκού (3000/2800 π.χ.) μέχρι τους υζντινούς χρόνους (5ος-6ος ι. μ.χ.). οποίου ποκολλήθηκε η λή κι σε δεύτερη επεξεργσί στο σημείο έκφυσής της το ξνάψν κι το χρησιμοποίησν εκ νέου. Ότν τ κτεστρμμέν γγεί δεν ήτν επισκευάσιμ, τότε τμήμτά τους μετά πό κάποι νέ διμόρφωση ποκτούσν νέ χρήση. Ανάλογ με το είδος του γγείου πό το οποίο προέρχοντν, διμορφωνότν κι το είδος χρήσης. Έτσι, με άσεις μεγάλων γγείων τις οποίες λείινν κτά την περιφέρει, κτσκεύζν άσεις κερμικών τροχών. Θρύσμτ μεγάλων γγείων με χονδρά τοιχώμτ χρησιμοποιούντν πιθνόν γι εκδορά ζώων ή 7. Όστρκ με οπή () χρησίμευν πιθνόν ως πετονιές στο ψάρεμ με κθετή, όπως φίνετι στην νπράστση (-γ). 94 γ 8. Σφονδύλι πό στρογγυλοποιημέν όστρκ με οπή. Ύστερη εποχή του Χλκού. επεξεργσί δερμάτων κθώς επίσης κι γι λείνση κερμικών (εικ. 6-). Είνι έιο ότι σε όλες τις νσκφές θέσεων της εποχής του Χλκού ρίσκοντι επνχρησιμοποιημέν υλικά μετξύ των οποίων δεσπόζουσ θέση κτέχουν όστρκ κνονικότερ ή τελέστερ στρογγυλοποιημέν, με ή χωρίς διμπερή οπή στο μέσον. Είνι λίγες οι περιπτώσεις τέτοιων ντικειμένων, που έχουν τύχει διεξοδικής διερεύνησης κι ερμηνείς. Χρκτηριστικό ότι στις πλιές νσκφές ή δεν νφέροντν ή περιγράφοντν συνολικά, χωρίς περιτέρω προσπάθει ερμηνείς. Πλιότερ, όλ τ σχετικά πρδείγμτ τυτίζοντν συλλήδην ως σφονδύλι ή υφντικά άρη. Γι μερικά πό υτά δεν ποκλείοντι υτές οι χρήσεις. Πολλά όμως ποδείχθηκε σε σχετικά πειράμτ ότι ποκλείετι ν λειτουργήσουν έτσι. Από τ ντίστοιχ πρδείγμτ του Κύνου με άση τις σύγχρονες μελέτες πρλλήλων πό άλλες περιοχές (π.χ. Τίρυνθ) λλά κι σύμφων με εμπειρικές πρτηρήσεις κτλήξμε στις κόλουθες προτάσεις τυπολογικής κτάτξης. Όστρκ επιμελώς στρογγυλεμέν με οπή κριώς στο κέντρο τους ποδεικνύοντι λειτουργικά ως σφονδύλι γι δράχτι, όχι όμως ως υφντικά άρη, ότν προέρχοντι πό γγεί με λεπτά τοιχώμτ (εικ. 8). Ως άρη είνι προφνές ότι χρησίμευσν τ όστρκ με οπή που προέρχοντι πό χονδροειδή οικικά σκεύη με πχιά τοιχώμτ. Αυτά λόγω άρους μπορεί ν χρησιμοποιηθούν ως υφντικά άρη, όχι όμως ως σφονδύλι. Πράλληλ δεν ποκλείετι η χρήση τους ως λιευτικών ρών σε δίχτυ, ιδιίτερ εκείν με κνόνιστο σχήμ κι έκκεντρη οπή. Λεπτότερ όστρκ κνόνιστου σχήμτος με οπή οπουδήποτε στην επιφάνειά τους ποκλείετι ν χρησίμευν γι γνέσιμο ή ως υφντικά άρη, είνι όμως κτάλληλ ν χρησιμοποιηθούν ως άρη στην ήδη πό τους ρχίους χρόνους γνωστή λιευτική τεχνική της κθετής. Σε υτή την περίπτωση τοποθετούντι επάνω κι κάτω πό το άγκιστρο εξυπηρετώντς διπλό σκοπό, φενός με το άρος τους ν κρτούν την πετονιά στο νερό, φετέρου ν προκλούν με το χρώμ τους κι την κίνησή τους τ ψάρι (εικ. 7-γ). Άλλες ερμηνείες, που έχουν δοθεί γι τ εν λόγω όστρκ, με άση νσκφικά δεδομέν, είνι ότι χρησίμευσν ως περίπτ, ως πώμτ γγείων κι ως ελάσμτ σείστρων. Πρόμοι όστρκ με δουλεμένες κμές πιστεύετι ότι χρησίμευν κι γι τη λείνση γγείων. Μετξύ των οστράκων με οπή πό λεπτά γγεί, μερικά έχουν δύο οπές. Στις δημοσιεύσεις, οσάκις σχολήθηκν μζί τους, ερμηνεύθηκν επίσης ως σφονδύλι γι τη σύγχρονη κτσκευή διπλού νήμτος. Ωστόσο, ύστερ πό έρευν στη ιλιογρφί κι τχ. 111 ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΑ & ΤΕΧΝΕΣ

4 Στον Κύνο έχει ειωθεί η χρήση χονδροειδών οστράκων διφόρων σχημάτων, ως υποδομή εστιών κι εδράνων γι την τοποθέτηση ποθηκευτικών πίθων. Όσον φορά στις λοιπές ερμηνείες των προνφερθέντων οστράκων, που τ ποδίδουν ως τψιά, στηρίγμτ μγειρικών σκευών, κουτάλες, σκεύη σεριρίσμτος, στηρίγμτ κερμικών κλιάνων, ποτίστρες ζώων κ.λπ., δεν επιειώνοντι πό τ ρχιολογικά δεδομέν. 9-. Τ λεπτά όστρκ με δύο οπές που ρέθηκν στις νσκφές του Κύνου ήτν πιθνόττ πιχνίδι, οι γνωστές στην ρχιότητ ίυγκες (οι σημερινές φρούζες). στην ρχί ελληνική γρμμτεί λλά κι σύμφων με πράλληλ της ελληνικής πράδοσης, είνι πιθνότερο ότι τ όστρκ υτά ήτν πιχνίδι, οι γνωστές στην ρχιότητ ίυγκες, ή φρούζες κτά τη λϊκή πράδοση (εικ. 9-). Μζί με τ περιγρφέντ όστρκ με οπή, στις νσκφές συγκεντρώνοντι όστρκ ποστρογγυλεμέν χωρίς οπή. Πολλά πό υτά, λόγω της τελούς επεξεργσίς, κάποτε διλνθάνουν της προσοχής των νσκφέων. Όσ όμως συλλέγοντι ως ιδιίτερ ευρήμτ δύσκολ ερμηνεύοντι. Συχνά μάλιστ μόνο με άση τις εθνογρφικές πρτηρήσεις ήτν δυντόν ν προτθούν ερμηνείες τους, λιγότερο ή περισσότερο ξιόπιστες. Πολλά πό υτά, τ οποί διθέτουν κθρό κυκλικό περίγρμμ, ερμηνεύθηκν ως πώμτ. Στον Κύνο όμως γι πρώτη φορά, όσο τουλάχιστον γνωρίζουμε πό τη ιλιογρφί, έχουμε κι την πόδειξη ότι ήτν πώμτ, μετά την εύρεση ενός ποστρογγυλεμένου οστράκου, που ήτν ενσωμτωμένο σε μάζ σεστοκονιάμτος (εικ. 10-). Στην περίμετρό του διτηρούντι ευδιάκριτ στο κονίμ τ ίχνη του σκεύους το οποίο σφράγιζε. Φίνετι λοιπόν ότι τοποθετούσν το ποστρογγυλεμένο όστρκο στο στόμιο του σκεύους, εν συνεχεί το κάλυπτν με επίστρωση κονιάμτος κι το διμόρφωνν έτσι ώστε το περιεχόμενο ν μην χύνετι εάν ήτν υγρό, κι γενικότερ ν διτηρείτι εροστεγώς προφυλγμένο. Μί άλλη άποψη, σύμφων με την οποί τ ποστρογγυλεμέν όστρκ χωρίς οπή ήτν πεσσοί άκ γι το πιχνίδι της πεσσείς ή της εννεάδς, μπορεί επίσης ν θεωρηθεί σφλής. Όστρκ λιγότερο ή περισσότερο διμορφωμέν χωρίς οπή μπορούσν ν χρησιμοποιηθούν κι γι το πιχνίδι του εποστρκισμού. Μετλλικά ντικείμεν Μί άλλη μεγάλη κτηγορί ντικειμένων που υπέστησν κι εξκολουθούν ν υπόκειντι σε νκύκλωση είνι γενικά τ μετάλλιν. Η δυντότητ τήξης χρηστευμένων μετλλικών κι πόκτησης υλικού γι την κτσκευή νέων πρδίδετι κι στη ιλιογρφί. Γνωρίζουμε επίσης ότι σκήθηκε σε όλη την ρχιότητ κι μέχρι την πρόσφτη ιστορί μς γνωστό είνι το επεισόδιο των γωνιστών της Επνάστσης του 1821, οι οποίοι πολιορκώντς τους Τούρκους που είχν κλειστεί στην Ακρόπολη, τους έδινν μολύι γι τ όλι τους, γι ν μην ποδομήσουν τ μνημεί της προκειμένου ν χρησιμοποιήσουν γι το σκοπό υτό τους μολύδινους συνδέσμους των ρχίων οικοδομημάτων. Εκτός πό την τήξη κι την επνχρησιμοποίηση των μετάλλινων ντικειμένων, ότν υτό ήτν δυντόν τ συγκολλούσν κι τ χρησιμοποιούσν εκ νέου, γεγονός που κτγράφετι κυρίως σε τάφους, όπου τέτοι επισκευσμέν ντικείμεν δίδοντν ως κτερίσμτ στους νεκρούς. Χρκτηριστικό πράδειγμ ξίφος σιδερένιο των πρωτογεωμετρικών χρόνων το οποίο έσπσε κι συ- 10. Το πώμ πό ποστρογγυλεμένο όστρκο ενσωμτωμένο σε σεστοκονίμ με το ποτύπωμ του στομίου του γγείου που ρέθηκε στον Κύνο (), κι νπράστση του τρόπου χρήσης του (). ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΑ & ΤΕΧΝΕΣ τχ

5 11. Το σιδερένιο ξίφος που είχε συγκολληθεί ρέθηκε σε θλμωτό τάφο της Ελάτεις. 11ος-10ος ι. π.χ. Αρχιολογικό Μουσείο Λμίς. Ελάτει Η Ελάτει υπήρξε κτά την ρχιότητ η μεγλύτερη πόλη κι πρωτεύουσ της Φωκίδς, κι η δεύτερη σε σημσί μετά τους Δελφούς. Κτλάμνε έν ύψωμ στους νότιους πρόποδες του Κλλιδρόμου, κλάδου της οροσειράς της Οίτης, το οποίο ρίσκετι στη μέση κοιλάδ του Βοιωτικού Κηφισού κι δεσπόζει σημντικών οδικών ξόνων που συνδέουν την περιοχή με τη Βοιωτί προς Ν, τη Λοκρίδ κι τον Βόρειο Ευοϊκό προς Α, τους Δελφούς κι τον Κορινθικό προς ΝΔ κι την Κοιλάδ του Σπερχειού κι εκείθεν τη Θεσσλί προς Β. Το όνομά της προέρχετι πό τον μυθικό ήρω Έλτο, γιο του Αρκάδ, σιλέ της Αρκδίς, ο οποίος κτά το μύθο ήλθε ν οηθήσει τους Φωκείς ενντίον των Φλεγύων, που είχν επιτεθεί στο ιερό των Δελφών. Μετά το γεγονός υτό ο Ελτος πρέμεινε στη Φωκίδ κι ίδρυσε την ομώνυμη πόλη. Τ μέχρι σήμερ ρχιολογικά ευρήμτ πό την Ελάτει κι τη γύρω πό υτήν πεδιάδ ποδεικνύουν ότι η ζωή κι ο πολιτισμός εδώ ρχίζουν ήδη πό την 6η χιλιετί π.χ. γκολλημένο συνόδευσε το νεκρό στον θλμωτό τάφο της οικογενείς του στο νεκροτφείο της Ελάτεις (εικ. 11). Τ οικοδομικά υλικά, τέλος, κτηρίων που κτστράφηκν, συχνά επνχρησιμοποιούντι σε νέες οικοδομές, τροποποιούμεν κτάλληλ ώστε ν ντποκρίνοντι στις σχετικές νάγκες. Το ίδιο συμίνει κι με επιτύμιες στήλες κι γάλμτ που έπεσν σε χρηστί συνήθως ύστερ πό μεγάλες κτστροφές (πόλεμοι, σεισμοί). Είνι έιο ότι όλοι οι ρχιολόγοι πεδίου έχουν φέρει στο φως κτήρι οικοδομημέν πό τέτοι υλικά. Ερμηνεί της νκύκλωσης σε μι μεττική περίοδο Όπως νφέρθηκε στην ρχή, η νκύκλωση είνι μί πρκτική ειωμένη σε όλες τις εποχές. Φίνετι ότι είνι πιο έντονη κι συστημτική σε περιόδους κρίσεων κι οικονομικής δυσπργίς, κι δεν ποτελεί εποχική τάση. Τέτοι είνι η περίπτωση του Κύνου, όπου πρτηρείτι ότι το φινόμενο, όπως περιγράφηκε, σκείτι εντονότερ στην εποχή που διδέχετι την Υστεροελλδική ΙΙΙΓ (ή λλιώς την ύσττη μυκηνϊκή περίοδο), δηλδή κτά την πρώιμη εποχή του Σιδήρου πό την οποί, ν κι ήτν μικρής διάρκεις, προέρχετι η πλειονότητ των νκυκλωμένων ντικειμένων, κι κυρίως των διάτρητων οστράκων. Το φινόμενο, όπως περιγράφηκε, τιριάζει με την επικρτούσ μέχρι σήμερ άποψη περί υποχώρησης του ιοτικού επιπέδου με την είσοδο στην εποχή του Σιδήρου. Το νπόφευκτο πάντως συμπέρσμ είνι ότι τ τπεινά κι μη εντυπωσικά ευρήμτ δεν στερούντι σημσίς γι την πάντηση σε ιστορικά ερωτήμτ κι πρέπει ν τυγχάνουν της νάλογης προσοχής κι επεξεργσίς. ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ DAKORONIA F./P. KOUNOUCLAS, «Fishing at Kynos», 10th International Symposium on Ship Construction in Antiquity, TROPIS X, Hydra, (υπό έκδοση). EVELY R.D.G., Minoan Crafts: Tools and Techniques, An Introduction, τόμ. 1-2, Studies in Mediterranean Archaeology 92, P. Åströms Förlag, Göteborg RAHMSTORF L., Kleinfunde aus Tiryns: Terrakotta, Stein, Bein und Glas/Fayence vornehmlich aus der Spätbronzezeit, Tiryns: Forschungen und Berichte 16, Reichert Verlag, Wiesbaden Recycling in Antiquity Fanouria Dakoronia The environmental problems created by the misuse and the pointless handling of the natural resources of our planet has introduced the term recycling in our everyday life. As a function, however, recycling is an age-old issue that coincides with the appearance of life on earth. The perpetual manuring of the soil by dead organisms, excrements and the decomposition of organic matter represent a characteristic example. Even the black gold, so important in modern economy, is a product of recycling. 96 τχ. 111 ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΑ & ΤΕΧΝΕΣ