Βιολογική καταπολέμηση στη Γεωργία: πραγματικότητα ή ουτοπία;

Transcript

1 Βιολογική καταπολέμηση στη Γεωργία: πραγματικότητα ή ουτοπία; Απόστολος Πέκας Γεωπόνος, Instituto Agroforestal Mediterráneo, Universidad Politécnica de Valencia Βιολογική καταπολέμηση είναι η χρήση παρασίτων, θηρευτών ή παθογόνων οργανισμών (συνολικά αποκαλούνται φυσικοί εχθροί ) για τον έλεγχο των πληθυσμών των επιβλαβών οργανισμών. Η βιολογική καταπολέμηση απαντάται ανέκαθεν στη φύση, με φυσικό τρόπο, χωρίς παρέμβαση του ανθρώπου, και είναι αυτή που εξασφαλίζει ότι ο πλανήτης παραμένει «πράσινος» και ότι τα φυτά μπορούν να συνεχίζουν να παράγουν αρκετή βιομάζα για τη συντήρηση άλλων μορφών ζωής. Πέραν αυτής, όμως, βιολογική καταπολέμηση σήμερα επιτυγχάνεται και με την παρέμβαση του ανθρώπου, ιδιαίτερα με τη μαζική εκτροφή και εξαπόλυση φυσικών εχθρών για την προστασία διαφόρων καλλιεργειών σε πολλές περιπτώσεις. Αυτού του τύπου βιολογική καταπολέμηση έχει εξελιχθεί πολύ τα τελευταία χρόνια και αποτελεί μια βάσιμη μέθοδο φυτοπροστασίας στη σύγχρονη γεωργία. Η εντατικοποίηση της γεωργίας κατα τη διάρκεια του δεύτερου μισού του 20 ου αιώνα στηρίχθηκε σχεδόν εξ ολοκλήρου στα φυτοπροστατευτικά χημικής προέλευσης με όλες τις γνωστές συνέπειες: ανάπτυξη ανθεκτικότητας, υψηλό κόστος παραγωγής, βιοσυσσώρευση μέσω της τροφικής αλυσίδας, περιβαλλοντική ρύπανση, απώλεια βιοποικιλότητας, επιπτώσεις για την ανθρώπινη υγεία τόσο του καταναλωτή όσο και του ψεκαστή. Παράλληλα, συνοδεύτηκε από μια αύξηση του διεθνούς εμπορίου και αναπόφευκτα από μια ταυτόχρονη διασπορά επιζήμιων για τις καλλιέργειες και τα αγροτικά προϊόντα οργανισμών ανά την υφήλιο. Στην απαρχή του 21 ου αιώνα ειναι επιτακτική ανάγκη η αναζήτηση εναλλακτικών μορφών διαχείρισης της αγροτικής παραγωγής. Η προστασία των καλλιεργειών απο εχθρούς (έντομα, ακάρεα, νηματώδεις) και ασθένειες (βακτήρια, μύκητες, ιούς) αποτελεί ακρογωνιαίο λίθο της παραγωγικής διαδικασίας. Η βιολογική καταπολέμηση αποτελεί μια αποτελεσματική μέθοδο φυτοπροστασίας η οποία διασφαλίζει αφενός την παραγωγή προϊόντων ποιότητας και αφετέρου την προστασία του περιβάλλοντος και την υγεία των καταναλωτών. Τί είναι η βιολογική καταπολέμηση; Σύμφωνα με τον Paul DeBach η βιολογική καταπολέμηση ορίζεται ως «η μελέτη και χρήση παρασίτων, θηρευτών και παθογόνων οργανισμών για τον έλεγχο των πληθυσμών επιβλαβών οργανισμών» (1). Στη φύση, οι περισσότεροι οργανισμοί αποτελούν λεία για άλλους οργανισμούς, γεγονός που σε πολλές περιπτώσεις οδηγεί σε δραστική μείωση των πληθυσμών του θηρευόμενου είδους. Αυτή την απλή αρχή εκμεταλλεύεται η βιολογική καταπολέμηση για να αντιμετωπίσει τους εχθρούς και τις ασθένειες των καλλιεργειών. Μια δεύτερη αρχή είναι ότι στόχος στη βιολογική καταπολέμηση είναι ο περιορισμός σε χαμηλά επίπεδα παρά η εξολόθρευση του επιζήμιου οργανισμού. Εικόνα 1. Ενήλικο του κολεοπτέρου Cryptolaemus montrouzieri αποτελεσματικού εχθρού του εντόμου Planoccocus citri (ψευδόκοκκος). Οι οργανισμοί που μπορούν και ελέγχουν τους επιζήμιους για τα συμφέροντά μας οργανισμούς ονομάζονται φυσικοί εχθροί. Υπάρχουν τέσσερις κατηγορίες φυσικών εχθρών: αρπακτικά έντομα, έντομα που παρασιτούν άλλα έντομα (παρασιτοειδή), παθογόνα (όπως βακτήρια, ιοί και μύκητες) και τέλος φυτοφάγα έντομα για την καταπολέμηση ζιζανίων. Σε πολλές περιπτώσεις η βιολογική καταπολέμηση από μόνη της δεν αρκεί για να διατηρήσουμε τους πληθυσμούς επιβλαβών οργανισμών σε χαμηλά επίπεδα. Γι αυτό το λόγο, η βιολογική καταπολέμηση συνδυάζεται με άλλα επιπρόσθετα μέτρα για να επιτευχθεί μια αποτελεσματική καταπολέμηση του επιζήμιου οργανισμού. Αυτά τα επιπρόσθετα μέτρα περιλαμβάνουν για παράδειγμα ανθεκτικές ποικιλίες, καλλιεργητικές τεχνικές, χρήση φερομονών, και ως ύστατη λύση τη χρήση εκλεκτικών φυτοπροστατευτικών προϊόντων (εντομοκτόνων κ.λπ). Αυτή ακριβώς είναι η θεμελιώδης φιλοσοφία της ολοκληρωμένης καταπολέ- 60 Γεωργία - Κτηνοτροφία, τεύχος 7/2009

2 μησης (Integrated Pest Management, IPM). Τύποι βιολογικής καταπολέμησης Η βιολογική καταπολέμηση απαντάται στη φύση χωρίς ανθρώπινες παρεμβάσεις με φυσικό τρόπο, από την εμφάνιση του πρώτου οικοσυστήματος, 500 εκατομμύρια χρόνια πριν μέχρι και σήμερα. Επομένως, φυσική βιολογική καταπολέμηση είναι αυτή που λαμβάνει χώρα, χωρίς ανθρώπινη παρέμβαση, τόσο σε φυσικά όσο και σε τεχνητά (αγροτικά) οικοσυστήματα. Ωστόσο, η βιολογική καταπολέμηση επιτυγχάνεται επίσης με ανθρώπινη παρέμβαση. Η πρώτη ιστορική καταγραφή βιολογικής καταπολέμησης με ανθρώπινη παρέμβαση χρονολογείται στο 304 π.χ, στην Κίνα, όπου στην καλλιέργεια εσπεριδοειδών χρησιμοποιούσαν μυρμήγκια για την καταπολέμηση επιζήμιων εντόμων. Υπάρχουν τρεις τύποι βιολογικής καταπολέμησης: Κλασική βιολογική καταπολέμηση. Εφαρμόζεται κυρίως εναντίoν «εξωτικών» εχθρών, προερχόμενων από Εικόνα 2. Προνύμφες και ενήλικα του αρπακτικού κολεοπτέρου Rodolia cardinalis τρεφόμενα με άτομα του εντόμου Icerya purchasi (βαμβακάδα των εσπεριδοειδών) (Φωτογραφία: Ferran García-Marí). άλλες γεωγραφικές περιοχές. Συνίσταται στην αναζήτηση φυσικών εχθρών στην περιοχή προέλευσης του επιζήμιου είδους. Στη συνέχεια, σχετικά μικροί αριθμοί (συνήθως λιγότερα από 1000 άτομα) του φυσικού εχθρού συλλέγονται και εισάγονται στο νέο περιβάλλον όπου αναμένουμε να εγκλιματιστούν με επιτυχία και να ελέγξουν μακροπρόθεσμα τους πληθυσμούς του επιζήμιου είδους. Αυτός ο τύπος βιολογικής καταπολέμησης είναι πιο αποτελεσματικός σε πολυετείς καλλιέργειες (δενδρώδεις καλλιέργειες, δάση) όπου η φύση των οικοσυστημάτων επιτρέπει την ανάπτυξη και εδραίωση των αλληλεπιδράσεων μεταξύ φυσικών εχθρών και επιζήμιων οργανισμών. Ως πρώτη επιτυχής περίπτωση κλασικής βιολογικής καταπολέμησης σε μεγάλη κλίμακα θεωρείται ο έλεγχος πληθυσμών του εντόμου Icerya Γεωργία - Κτηνοτροφία, τεύχος 7/

3 Εικόνα 3. Α. Νύμφες του παρασιτοειδούς Aphytis melinus. Β. Ενήλικο του παρασιτοειδούς Aphytis melinus τη στιγμή που παρασιτεί τον ξενιστή του Aonidiella aurantii (κόκκινη ψώρα της Καλιφόρνια). purchasi (κοινώς βαμβακάδα) στα εσπεριδοειδή της Καλιφόρνια το 1880 μέσω του αρπακτικού κολεόπτερου Rodolia cardinalis (Εικόνα 1). Βιολογική καταπολέμηση η οποία συνίσταται στη μαζική εκτροφή και εξαπόλυση των φυσικών εχθρών. Οι ετήσιες καλλιέργειες δεν ευνοούν την εδραίωση σχέσεων μεταξύ φυσικών εχθρών και επιζήμιων εντόμων. Έτσι με τις μαζικές εξαπολύσεις στοχεύουμε στο να δημιουργήσουμε μια μαζική αριθμητική υπεροχή υπέρ του φυσικού εχθρού επιδιώκοντας τον άμεσο έλεγχο του πληθυσμού του εχθρού. Η βιολογική καταπολέμηση που αποβλέπει στη λήψη μέτρων με στόχο τη συντήρηση/υποβοήθηση της δράσης των ιθαγενών φυσικών εχθρών. Μέτρα που χρησιμοποιούνται είναι η διαχείριση του μικροκλίματος της καλλιέργειας, δημιουργία καταφυγίων για διαχείμαση, αύξηση της διαθεσιμότητας εναλλακτικών ξενιστών και λείας, παροχή βασικών πηγών τροφής, όπως για παράδειγμα, λουλούδια που παρέχουν νέκταρ σε ενήλικα παρασιτοειδή και αρπακτικά έντομα. Πλεονεκτήματα και μειονεκτήματα Τα κύρια πλεονεκτήματα και μειονεκτήματα της βιολογικής καταπολέμησης συνήθως μετρώνται σε σύγκριση με τη χημική καταπολέμηση και παρουσιάζονται στον Πίνακα 1. Το σημαντικότερο μειονέκτημα σχετικά με τη βιολογική καταπολέμηση αφορά στις πιθανές παράπλευρες περιβαλλοντικές επιπτώσεις των εισαχθέντων οργανισμών σε οργανισμούς μη στόχους. Το πρόβλημα αυτό αντιμετωπίζεται με ειδικά πρωτόκολλα για την εισαγωγή και εξαπόλυση φυσικών εχθρών (κυρίως εντόμων) που έχουν συνταχθεί από διεθνείς οργανισμούς όπως τον Οργανισμό Τροφίμων και Γεωργίας των Ηνωμένων Εθνών (FAO 1996, 2005), την Ευρωπαϊκή και Μεσογειακή Οργάνωση για την Προστασία των Φυτών (ΕΟΠΦ, 1999, 2001, 2002) και τον Οργανισμό Οικονομικής Συνεργασίας και Ανάπτυξης (ΟΟΣΑ 2004). Πραγματικότητα ή ουτοπία; Στις μέρες μας υπολογίζεται οτι η φυσική βιολογική καταπολέμηση λαμβάνει χώρα χωρίς ανθρώπινη παρέμβαση σε 55,5 δισεκατομμύρια εκτάρια στα χερσαία οικοσυστήματα του πλανήτη. Στα δασικά και αγροτικά οικοσυστήματα, υπάρχουν περίπου είδη δυνητικά επιζήμιων εντόμων εκ των οποίων το 95% ελέγχεται με φυσικό τρόπο από τους εχθρούς του. Ο ρόλος της βιολογικής καταπολέμησης στα θαλάσσια και γλυκέων υδάτων οικοσυστήματα δεν έχει πλήρως αποτιμηθεί, αλλά υπολογίζεται ότι είναι εξίσου σημαντικός. Η φυσική βιολογική καταπολέμηση εξασφαλίζει ότι ο πλανήτης παραμένει «πράσινος» και ότι τα φυτά μπορούν να συνεχίζουν να παράγουν αρκετή βιομάζα για τη συντήρηση άλλων μορφών ζωής. Έχει εκτιμηθεί (2) ότι η υπηρεσία που προσφέρει η φυσική βιολογική καταπολέμηση για τη διατήρηση των λειτουργιών των οικοσυστημάτων παγκοσμίως ανέρχεται σε 400 δισεκατομμύρια δολάρια το χρόνο (αξίες του 1997). Η κλασική βιολογική καταπολέμηση υπολογίζεται ότι εφαρμόζεται σε 350 εκατομμύρια εκτάρια παγκοσμίως και παρουσιάζει μια εξαιρετική σχέση κόστους/οφέλους, της τάξης του 1: (3). Μόλις ο εισαχθείς φυσικός εχθρός εγκατασταθεί με επιτυχία συνεισφέρει κάθε χρόνο στον έλεγχο του επιζήμιου οργανισμού χωρίς να απαιτούνται επιπλέον έξοδα. Οι εκτιμήσεις για την συνολική έκταση στην οποία εφαρμόζεται η βιολογική καταπολέμηση εξαπολύοντας φυσικούς εχθρούς φθάνουν τα 16 εκατομμύρια εκτάρια παγκοσμίως με μια αναλογία κόστους/οφέλους της τάξης του 1:2-5, η οποία είναι παρόμοια με τη χρήση φυτοφαρμάκων. Κατά τη διάρκεια των 120 τελευταίων ετών έχουν λάβει χώρα περισσότερες από 5000 εισαγωγές περίπου 2000 φυσικών εχθρών σε 196 χώρες και νησιά με εξαιρετι- Πίνακας 1. Κυριότερα πλεονεκτήματα και μειονεκτήματα της βιολογικής καταπολέμησης. Πλεονεκτήματα Μειονεκτήματα Περιορισμένη έκθεση του γεωργού σε επικίνδυνες ουσίες οπως τα φυτοφάρμακα. Σχετικά αργή δράση σε σύγκριση με τα εντομοκτόνα. Προιόντα χωρίς υπολλείματα φυτοφαρμάκων, ασφαλή για τους καταναλωτές. Αποφυγή ανάπτυξης ανθεντικότητας από την πλευρά των επιζήμιων οργανισμών. Πιθανές επιπτώσεις σε οργανισμούς που δεν Χαμηλό κόστος. αποτελούν στόχο. Σεβασμός ή ακομη και αύξηση της βιοποικιλότητας. 62 Γεωργία - Κτηνοτροφία, τεύχος 7/2009

4 κά αμελητέες περιβαλλοντικές επιπτώσεις (στοιχεία 2008). Παραδείγματα καλλιεργειών στις οποίες εφαρμόζεται βιολογική καταπολέμηση με εξαπόλυση φυσικών εχθρών, το είδος του φυσικού εχθρού, του οργανισμού στόχου καθώς και η καλλιεργούμενη ανά περίπτωση έκταση παρουσιάζονται στον Πίνακα 2. Επιπλέον, στη Βόρεια Ευρώπη σε θερμοκηπιακές καλλιέργειες κηπευτικών όλοι οι εχθροί τους αντιμετωπίζονται πλέον χωρίς τη χρήση εντομοκτόνων (4). Επίσης, σε πολλές ευρωπαϊκές πόλεις εφαρμόζεται η βιολογική καταπολέμηση σε πάρκα και χώρους αναψυχής. Η μαζική παραγωγή φυσικών εχθρών έχει γνωρίσει ταχύτατη ανάπτυξη τα τελευταία 30 χρόνια. Η δυνατότητα παραγωγής καθώς και το φάσμα των διαθέσιμων ειδών έχει αυξηθεί σημαντικά. Βελτιώσεις στο σύστημα παραγωγής, στους ελέγχους ποιότητας, αποθήκευσης, αποστολής και εξαπόλυσης των φυσικών εχθρών είχαν σαν αποτέλεσμα μείωση του κόστους παραγωγής και την καλύτερη ποιότητα του παραγόμενου προϊόντος. Αναμφίβολα, υπάρχουν ακόμη σημαντικά περιθώρια βελτίωσης. Σήμερα είναι εμπορικά διαθέσιμα πάνω από 150 είδη φυσικών εχθρών για χρήση σε προγράμματα μαζικής εξαπόλυσης. Παγκοσμίως υπάρχουν περίπου 85 εμπορικοί οίκοι που παράγουν φυσικούς εχθρούς για μαζικές εξαπολύσεις: 25 στην Ευρώπη, 20 στη Βόρειο Αμερική, 6 στην Αυστραλία και Νέα Ζηλανδία, 5 στη Νότιο Αφρική, περίπου 15 στην Ασία (Ιαπωνία, Κορέα, Ινδία κ.τ.λ) και περίπου 15 ΕΙ ΙΚΑ ΑΡΘΡΑ Εικόνα 4. Μυρμήγκι του είδους Linepithema humile μεταφέροντας προνύμφη φυτοφάγου λεπιδοπτέρου. στη Νότιο Αμερική (5). Οι παραγωγοί μπορούν να προμηθευτούν τα ωφέλιμα έντομα με παραγγελίες μέσω εταιρειών γεωργικών φαρμάκων που βρίσκονται στην Ελλάδα ή απευθείας από τις εταιρείες που τα παράγουν στο εξωτερικό μέσω διαδικτύου. Προοπτικές Είναι προφανές ότι προγράμματα βιολογικής καταπολέμησης (αυτόνομα ή σαν μέρος προγραμμάτων ολοκληρω- Πίνακας 2. Είδος φυσικού εχθρού, οργανισμός στόχος, καλλιέργεια, χώρα και συνολική έκταση εφαρμογής της βιολογικής καταπολέμησης για κάθε περίπτωση (3). Φυσικός εχθρός Οργανισμός στόχος και καλλιέργεια Έκταση (εκτάρια*), Χώρα Trichogramma spp. Π Προνύμφες λεπιδοπτέρων σε λαχανικά, δημητριακά, βαμβάκι 3/10 εκατομμύρια, Ρωσία Trichogramma spp. Π Προνύμφες λεπιδοπτέρων σε διάφορες καλλιέργειες, δάση 2 εκατομμύρια, Κίνα Trichogramma spp. Π Trichogramma spp. Π AgMNPV** Εντομοπαθογόνοι μύκητες Προνύμφες λεπιδοπτέρων σε καλαμπόκι, βαμβάκι, ζαχαροκάλαμο, καπνό Προνύμφες λεπιδοπτέρων σε δημητριακά, βαμβάκι, ζαχαροκάλαμο, βοσκοτόπους Εναντίον της προνύμφης του εντόμου Anticarsia gemmatalis σε καλλιέργεια σόγιας Εναντίον της προνύμφης του εντόμου Hypothenemus hampei σε καλλιέργεια καφέ 1,5 εκατομμύρια, Μεξικό 1,2 εκατομμύρια, Νότια Αμερική 1 εκατομμύριο, Βραζιλία 0,55 εκατομμύρια, Κολομβία Μικροβιακοί παράγοντες Προνύμφες λεπιδοπτέρων 1 εκατομμύριο, Ρωσία Cotesia sp. Προνύμφες λεπιδοπτέρων σε ζαχαροκάλαμο 0,4 εκατομμύρια, Νότιος Αμερική, Κίνα Trichogramma spp. Π Προνύμφες λεπιδοπτέρων σε δημητριακά και ρύζι 0,3 εκατομμύρια, Νοτιο-Ανατολική Ασία Παρασιτοειδή ωών Εναντίoν εντόμων σε καλλιέργεια σόγιας 0,03 εκατομμύρια, Νότιος Αμερική Trichogramma spp. Εναντίoν της πυραλίδας του καλαμποκιού 0,1 εκατομμύρια, Ευρώπη Orgilus sp. Π 5 είδη φυσικών εχθρών Εναντίον της προνύμφης του εντόμου Rhyacionia buoliana που προσβάλλει το πεύκο Εναντίων λεπιδοπτέρων, Ομοπτέρων, ακάρεων σε δενδρώδεις καλλιέργειες 0,05 εκατομύρια, Χιλή 0,03 εκατομμύρια, Ευρώπη *1 εκτάριο=10 στρέμματα, **Πυρηνικός πολυεδρικός ιός, Π παρασιτοϊδές Γεωργία - Κτηνοτροφία, τεύχος 7/

5 μένης διαχείρισης) έχουν εφαρμοστεί με επιτυχία σε ένα ευρύ φάσμα καλλιεργειών παγκοσμίως. Σε μια γεωργία που ακόμη χαρακτηρίζεται από τη χρήση φυτοφαρμάκων και υψηλές εισρροές ενέργειας, η βιολογική καταπολέμηση έχει καταφέρει να βρει τη θέση της κυρίως υπό τη μορφή των μαζικών εξαπολύσεων φυσικών εχθρών. Σίγουρα δεν αποτελεί εύκολη υπόθεση να πεισθούν οι παραγωγοί παγκοσμίως να αναθεωρήσουν ή να αντικαταστήσουν τις υπάρχουσες πρακτικές φυτοπροστασίας επιλέγοντας τη βιολογική καταπολέμηση. Επιπλέον, οι φορείς που εμπλέκονται στον τομέα της βιολογικής καταπολέμησης περιλαμβάνουν τους παραγωγούς του πρωτογενούς τομέα, επιστήμονες, εταιρίες παραγωγής φυσικών εχθρών, διανομείς, πωλητές, καταναλωτές, περιβαλλοντικές οργανώσεις και κυβερνητικές νομοθετικές αρχές. Όπως είναι φυσικό ένα τόσο περίπλοκο τοπίο τροφοδοτεί συγκλίνοντα ή αποκλίνοντα συμφέροντα μεταξύ των εμπλεκόμενων φορέων με τελικό αποτέλεσμα η αποδοχή και υιοθέτηση της βιολογικής καταπολέμησης να είναι σχετικά αργή. Παρά τις δυσκολίες, αναμφίβολα η βιολογική καταπολέμηση θα αποτελέσει κυρίαρχη τάση στο άμεσο μέλλον καθώς είναι περιβαλλοντικά φιλική και φθηνή με επιπρόσθετα οφέλη για τους παραγωγούς και τους καταναλωτές. Για τους Έλληνες παραγωγούς αποτελεί μια χρυσή ευκαιρία ώστε να παράξουν ανταγωνιστικά προϊόντα υψηλής ποιότητας, χωρίς υπολείμματα γεωργικών φαρμάκων και με αυξημένη ανταγωνιστικότητα. Γλωσσάριο Φυσικός εχθρός: ζωντανός οργανισμός που υπάρχει ελεύθερα στη φύση και χρησιμοποιείται για την καταπολέμηση άλλων, επιζήμιων για τις καλλιέργειες οργανισμών. Αρπακτικό (θηρευτικό) έντομο: έντομο που κατά τη διάρκεια της ζωής του επιτίθεται, σκοτώνει και τρέφεται με άλλα έντομα (κατά κανόνα περισσότερα από ένα άτομα). Παρασιτοειδές: έντομο τα θηλυκά άτομα του οποίου αναζητούν άλλα έντομα (ξενιστές), όπου εναποθέτουν ένα ή περισσότερα ωά, από τα οποία θα προκύψουν οι προνύμφες που θα τραφούν από το σώμα του ξενιστή ώστε τελικά ο ξενιστής πεθαίνει. Παράσιτο: Οργανισμός που ζει εις βάρος άλλου οργανισμού τον οποίο εξασθενεί χωρίς όμως να τον σκοτώνει. ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ 1. DeBach, P., Biological control of insect pests and weeds. London, UK: Chapman & Hall. 2. Costanza, R., d Arge, R., de Groot, R., Farber, S., Grasso, M., Hannon, B., Limburg, K., Naeem, S., O Neill, R.V., Paruelo, J., Raskin, R.G., Sutton, P., van den Belt, M., The value of the world s ecosystem services and natural capital. Nature 387, Bale, J.S., van Lenteren, J.C., Bigler, F., Biological control and sustainable food production. Philosophical transactions of the Royal Society, B Biological Sciences, van Lenteren, J.C., A greenhouse without pesticides: fact or fantasy? Crop protection 19, van Lenteren, J.C, (ed.) IOBC Internet Book of Biological Control. Wageningen, The Netherlands. 64 Γεωργία - Κτηνοτροφία, τεύχος 7/2009

6