ΕΝΟΤΗΤΑ. Γλώσσα Γλώσσες και πολιτισμοί του κόσμου

Transcript

1 2η ΕΝΟΤΗΤΑ Γλώσσα Γλώσσες και πολιτισμοί του κόσμου

2 Θέματα της ενότητας Α Είδη δευτερευουσών προτάσεων Ονοματικές και επιρρηματικές προτάσεις Οι δευτερεύουσες προτάσεις, οι προτάσεις δηλαδή που εξαρτώνται από μια άλλη πρόταση συμπληρώνοντας το νόημά της ή προσδιορίζοντας κάποιον όρο της, χωρίζονται σε δύο μεγάλες ομάδες, τις ονοματικές και τις επιρρηματικές. ) ÓÔÌ ÙÈÎ Ονοματικές ονομάζονται οι δευτερεύουσες προτάσεις που ισοδυναμούν με ονόματα (ουσιαστικά, επίθετα) ή αντωνυμίες. Είναι δηλαδή Â ÙÂÚÂ Ô - ÛÂ appleúôù ÛÂÈ οι προτάσεις που: εξαρτώνται από μια άλλη πρόταση (κύρια ή δευτερεύουσα). χρησιμοποιούνται στη θέση ονομάτων ή αντωνυμιών αποτελώντας όρους μιας άλλης πρότασης. Έτσι μπορεί να είναι υποκείμενο ή αντικείμενο του ρήματος της πρότασης από την οποία εξαρτώνται ή ονοματικός προσδιορισμός (προσδιορισμός κάποιου ονόματος της πρότασης από την οποία εξαρτώνται, όπως επεξήγηση, ομοιόπτωτος ή ετερόπτωτος προσδιορισμός). π.χ. Απαγορεύεται να καπνίζετε εδώ. (υποκείμενο του απρόσωπου ρ. Απαγορεύεται) Αυτός δεν ήξερε ότι θα έρθεις. (αντικείμενο του ρ. δεν ήξερε) Υποσχέθηκε μόνο αυτό, ότι θα της τηλεφωνήσει. (ονοματικός προσδιορισμός επεξήγηση στην αντωνυμία αυτό) Αγόρασε μόνο τα πράγματα των οποίων οι τιμές ήταν χαμηλές. (ετερόπτωτος προσδιορισμός του ονόματος τα πράγματα) Οι δευτερεύουσες ονοματικές προτάσεις διακρίνονται στα εξής είδη: α) ειδικές β) βουλητικές 64

3 . π ÀΔ ƒ À À ø ƒ Δ ø Δ Δ 2 γ) ενδοιαστικές ή διστακτικές δ) πλάγιες ερωτηματικές ε) αναφορικές ονοματικές 1. ) appleèúúëì ÙÈ- Επιρρηματικές ονομάζονται οι δευτερεύουσες προτάσεις που ισοδυναμούν με επιρρήματα. Είναι δηλαδή οι προτάσεις που: Î Â ÙÂÚÂ Ô - ÛÂ appleúôù ÛÂÈ εξαρτώνται από μια άλλη πρόταση (κύρια ή δευτερεύουσα). χρησιμοποιούνται ως επιρρηματικοί προσδιορισμοί, ως προσδιορισμοί δηλαδή του ρήματος της πρότασης από την οποία εξαρτώνται, δίνοντας πληροφορίες σχετικά με το χρόνο, τον τόπο, την αιτία, το σκοπό, την αναφορά (σχέση), τις προϋποθέσεις ή τα αποτελέσματα της ενέργειας του ρήματος. π.χ. Θα φύγουν, όταν βραδιάσει. (χρόνος) Πάμε όπου θέλεις. (τόπος) Δεν ήρθε, γιατί ήταν άρρωστος. (αιτία) Μου τηλεφώνησε, για να μου πει τα νέα. (σκοπός) Θα πλούτιζες, αν πήγαινες στο εξωτερικό. (προϋπόθεση) Μιλάει τόσο σιγά, ώστε δεν τον ακούει κανείς. (αποτέλεσμα) Οι δευτερεύουσες επιρρηματικές προτάσεις διακρίνονται στα εξής είδη: α) χρονικές (δηλώνουν χρόνο) β) αιτιολογικές (δηλώνουν αιτία) γ) τελικές (δηλώνουν σκοπό) δ) υποθετικές (δηλώνουν προϋπόθεση) ε) εναντιωματικές παραχωρητικές (δηλώνουν εναντίωση παραχώρηση) στ) αποτελεσματικές ή συμπερασματικές (δηλώνουν αποτέλεσμα) ζ) αναφορικές επιρρηματικές 1 (δηλώνουν διάφορες επιρρηματικές σχέσεις). 1. Οι δευτερεύουσες αναφορικές προτάσεις αποτελούν ιδιαίτερο είδος προτάσεων, καθώς διακρίνονται τόσο σε ονοματικές όσο και σε επιρρηματικές, και θα αναλυθούν ξεχωριστά στην 4η Ενότητα. 65

4 . π ÀΔ ƒ À À ø ƒ Δ ø ÀΔ ƒ À À ƒ Δ π ÙËÁÔÚ Â ÂÈÙÔ ÚÁ ÛÙÔ ÏfiÁÔ Ë Ονοματικές Επιρρηματικές Λειτουργούν ως ονόματα ή αντωνυμίες είναι υποκείμενα, αντικείμενα ή ονοματικοί προσδιορισμοί. Λειτουργούν ως επιρρηματικοί προσδιορισμοί (χρόνου, αιτίας, τόπου, σκοπού, αποτελέσματος κ.ά.). ειδικές, βουλητικές, ενδοιαστικές (ή διστακτικές), πλάγιες ερωτηματικές, αναφορικές ονοματικές χρονικές, αιτιολογικές, τελικές, υποθετικές, εναντιωματικές παραχωρητικές, αποτελεσματικές (ή συμπερασματικές), αναφορικές ε- πιρρηματικές ÚÔÙÂÈÓfiÌÂÓ Î ÌÂÓ Î È ÛÎ ÛÂÈ ÁÈ ÂÌapple ˆÛË ÂÙÈÎ ÌÂ Ù Â Ë ÙˆÓ Â ÙÂÚÂ Ô ÛÒÓ appleúôù ÛˆÓ, ÙÈ ÔÓÔ- Ì ÙÈÎ Î È ÙÈ ÂappleÈÚÚËÌ ÙÈÎ : ñ applefi ÙÔ μè Ï Ô ÙÔ ª ıëù, ÌappleÔÚ ÙÂ Ó ÌÂÏÂÙ ÛÂÙ ÙÔ Î ÌÂÓÔ 1 ÛÙË ÛÂÏ. 30 Î È Ó Û ÔÏËı Ù Ì ÙËÓ ÛÎËÛË 1 applefi ÙÔ ÎÔ ˆ Î È ÌÈÏÒ ÛÙË ÛÂÏ. 32, Î ıò Î È Ì ÙÈ ÛÎ ÛÂÈ 1 Î È 2 applefi ÙÔ È ˆ Î È ÁÚ Êˆ ÛÙÈ ÛÂÏ ñ applefi ÙÔ ΔÂÙÚ ÈÔ ÚÁ ÛÈÒÓ, ÌappleÔÚ ÙÂ Ó Û ÔÏËı Ù Ì ÙËÓ ÛÎËÛË 3 ÙÔ ÎÂÈÌ - ÓÔ 2 ÛÙË ÛÂÏ. 19. Δευτερεύουσες ονοματικές προτάσεις: Ειδικές Ειδικές È ÈÎ ÔÓÔÌ ÔÓÙ È ÔÈ Â ÙÂÚÂ Ô Û ÔÓÔÌ ÙÈÎ appleúôù ÛÂÈ appleô ÂÈ ÈÎÂ Ô Ó ÙÔ ÁÂÓÈÎfi Î È fiúèûùô ÓfiËÌ ÂÓfi Ú Ì ÙÔ ÏÏÔ fiúô ÌÈ appleúfiù ÛË applefi ÙÔÓ ÔappleÔ Ô ÂÍ ÚÙÒÓÙ È. 66

5 . π ÀΔ ƒ À À ø ƒ Δ ø Δ Δ 2 Ò Οι ειδικές προτάσεις εισάγονται (αρχίζουν): ÂÈÛ ÁÔÓÙ È με τους ειδικούς συνδέσμους ότι, πως, που. π.χ. Μου υποσχέθηκε ότι θα του τηλεφωνήσει. Όλα έδειχναν πως κάτι δεν πήγαινε καλά. Έμαθα που παντρεύτηκε. σπάνια με το μόριο να, όταν εκφράζουν κάποια αμφιβολία, δυνατότητα, πιθανότητα. π.χ. Δεν πιστεύω να μην έρθεις στην εκδρομή. Είναι πιθανό να επιστρέψω αύριο. σπάνια με το σύνδεσμο και. π.χ. Σε βλέπω και χαμογελάς. (= ότι) È ÎÚÈÛË ÙˆÓ fiùè/fi,ùè, appleˆ /appleò, appleô /appleô Δεν πρέπει να συγχέουμε: τον ειδικό σύνδεσμο ότι με την αναφορική αντωνυμία ό,τι, που γράφεται με υποδιαστολή (,) και εισάγει αναφορικές προτάσεις. π.χ. Μου είπε ότι θα έρθει. (ειδικός σύνδεσμος) Κάνε ό,τι θέλεις. (= οτιδήποτε [αναφορική αντωνυμία]) τον ειδικό σύνδεσμο πως, που δεν τονίζεται, με το ερωτηματικό επίρρημα πώς, που τονίζεται και εισάγει πλάγιες ερωτηματικές προτάσεις. π.χ. Μου είπε πως θα έρθει. (= ότι [ειδικός σύνδεσμος]) Με ρώτησε πώς θα έρθει. (= με ποιον τρόπο [ερωτηματικό επίρρημα]) τον ειδικό σύνδεσμο που (συχνότερα είναι αναφορική αντωνυμία), που δεν τονίζεται, με το ερωτηματικό επίρρημα πού, που τονίζεται και εισάγει πλάγιες ερωτηματικές προτάσεις. π.χ. Άκουσες που έγιναν μεγάλες καταστροφές από την πλημμύρα; (= ότι [ειδικός σύνδεσμος]) Με ρώτησε πού έγιναν μεγάλες καταστροφές. (= σε ποιο μέρος [ερωτηματικό επίρρημα]) applefi ÙÈ Οι ειδικές προτάσεις εξαρτώνται από: ÂÍ ÚÙÒÓÙ È α) ρήματα λεκτικά (όσα δηλώνουν λεκτική έκφραση νοημάτων), όπως τα λέω, δηλώνω, ομολογώ, υποστηρίζω, ισχυρίζομαι, ειδοποιώ κ.ά. δεικτικά (όσα έχουν την ευρύτερη σημασία του «δείχνω»), όπως τα δείχνω, αποδεικνύω, φανερώνω, επισημαίνω κ.ά. 67

6 . π ÀΔ ƒ À À ø ƒ Δ ø αισθητικά (όσα δηλώνουν αίσθηση), όπως τα βλέπω, ακούω, παρατηρώ, αισθάνομαι, νιώθω κ.ά. γνωστικά (όσα δηλώνουν γνώση), όπως τα γνωρίζω, ξέρω, πληροφορούμαι, μαθαίνω, αγνοώ κ.ά. δοξαστικά (όσα δηλώνουν προσωπική κρίση, γνώμη, πεποίθηση), όπως τα νομίζω, θεωρώ, κρίνω, πιστεύω, σκέφτομαι, υποψιάζομαι, φαντάζομαι κ.ά. β) περιφράσεις που έχουν παρόμοια σημασία με εκείνη των προηγούμενων ρημάτων, όπως έχω τη γνώμη/την πεποίθηση/την άποψη, είμαι βέβαιος, υπάρχει η πληροφορία κ.ά. γ) απρόσωπα ρήματα και απρόσωπες εκφράσεις που έχουν σημασία συγγενική με εκείνη των προηγούμενων ρημάτων, όπως λέγεται, φαίνεται, ομολογείται, επισημαίνεται, ακούγεται, διαδίδεται/είναι γνωστό, είναι φανερό, είναι βέβαιο, είναι διαπιστωμένο κ.ά. δ) ουσιαστικά που έχουν σημασία συγγενική με εκείνη των προηγούμενων ρημάτων, όπως είδηση, φήμη, πληροφορία, ισχυρισμός, διαπίστωση, παρατήρηση, πεποίθηση κ.ά. ε) δεικτικές ή αόριστες αντωνυμίες ουδετέρου γένους, όπως εκείνο, αυτό, ένα, άλλο κ.ά. Ò ÚËÛÈÌÔappleÔÈÔ ÓÙ È α) αντικείμενο των παραπάνω ρημάτων (λεκτικών, δεικτικών, αισθητι- Οι ειδικές προτάσεις χρησιμοποιούνται στο λόγο ως: κών, γνωστικών, δοξαστικών) και των αντίστοιχων περιφράσεων. π.χ. Μου είπε ότι θα φύγει αύριο. Θα σας αποδείξω πως όλα ήταν ψέματα. Είδα ότι το σπίτι είχε γκρεμιστεί. Δεν έμαθες πως αρρώστησε; Νομίζω ότι έχει δίκιο. Είμαι βέβαιος πως θα έρθει. β) υποκείμενο των παραπάνω απρόσωπων ρημάτων και απρόσωπων εκφράσεων. π.χ. Λέγεται ότι έγιναν μεγάλες καταστροφές. Φαίνεται πως ο καιρός θα χαλάσει. Είναι φανερό πως έχει δίκιο. Είναι βέβαιο ότι θα πάμε εκδρομή; ÁÓˆÚ ÂÈ È ÂÈ ÈÎ appleúôù ÛÂÈ : Â ˆÚ ÔÓÙ È ÌÂ ÎfiÌÌ applefi ÙÈ appleúôù ÛÂÈ applefi ÙÈ ÔappleÔ Â ÂÍ Ú- ÙÒÓÙ È, fiù Ó ÚËÛÈÌÔappleÔÈÔ ÓÙ È ˆ appleôîâ ÌÂÓ ÓÙÈÎÂ ÌÂÓ Ø apple.. appleâ fiùè ı Ê ÁÂÈ ÚÈÔ. ˆÚ ÔÓÙ È ÌÂ ÎfiÌÌ, fiù Ó ÚË- ÛÈÌÔappleÔÈÔ ÓÙ È ˆ ÂappleÂÍËÁ ÛÂÈ ÙÔ ÎfiÌÌ Ùfi ÈÛÔ Ó ÌÂ ÌÂ apple - ÛË ÛÙÔÓ appleúôêôúèîfi ÏfiÁÔØ apple.. - appleâ Ùfi, fiùè ı ÚıÂÈ ÚÈÔ. γ) επεξήγηση στα ουσιαστικά συγγενικής σημασίας με τα ρήματα που δέχονται ειδική πρόταση ως αντικείμενο και σε δεικτικές ή αόριστες αντωνυμίες ουδετέρου γένους. 68

7 . π ÀΔ ƒ À À ø ƒ Δ ø Δ Δ 2 π.χ. Η χθεσινή φήμη, πως ο υπουργός θα παραιτηθεί, είναι ανυπόστατη. Εμμένει στην άποψή του, ότι για όλα έφταιγε η αδερφή σου. Κανείς δεν το γνώριζε αυτό, ότι μας παρακολουθούσαν. Ένα μόνο ξέρω σίγουρα, ότι θα έρθει αύριο. ËÌ ˆÛË Μια ειδική πρόταση ουσιαστικοποιημένη, που έχει δηλαδή μπροστά της το άρθρο το, μπορεί να χρησιμεύει ως υποκείμενο ή ως αντικείμενο και ρημάτων με διαφορετική σημασία από εκείνα που δέχονται ειδική πρόταση ως υποκείμενο ή αντικείμενο. π.χ. Το ότι απέτυχα στις εξετάσεις με στενοχώρησε πολύ. (υποκείμενο του ρ. στενοχώρησε) ÚÔÙÂÈÓfiÌÂÓ Î ÌÂÓ Î È ÛÎ ÛÂÈ ÁÈ ÂÌapple ˆÛË ÂÙÈÎ Ì ÙÈ Â ÙÂÚÂ Ô Û ÔÓÔÌ ÙÈÎ ÂÈ ÈÎ appleúôù - ÛÂÈ : ñ applefi ÙÔ μè Ï Ô ÙÔ ª ıëù, ÌappleÔÚ ÙÂ Ó Û ÔÏËı Ù Ì ÙËÓ ÛÎËÛË ÙÔ ÎÔ ˆ Î È ÌÈ- ÏÒ ÛÙË ÛÂÏ. 34, Î ıò Î È Ì ÙÈ ÛÎ ÛÂÈ 1 Î È 2 applefi ÙÔ È ˆ Î È ÁÚ Êˆ ÛÙË ÛÂÏ. 35. ñ applefi ÙÔ ΔÂÙÚ ÈÔ ÚÁ ÛÈÒÓ, ÌappleÔÚ ÙÂ Ó ÌÂÏÂÙ ÛÂÙ ÙÔ Î ÌÂÓÔ 3 ÛÙË ÛÂÏ. 20 Î È Ó Û ÔÏËı Ù Ì ÙËÓ ÛÎËÛË 3 ÛÙË ÛÂÏ. 21. apple ÛË ÌappleÔÚ ÙÂ Ó ÌÂÏÂÙ ÛÂÙ ÙÔ Î - ÌÂÓÔ 4 ÛÙÈ ÛÂÏ Î È Ó Û ÔÏËı Ù Ì ÙËÓ ÛÎËÛË 3 ÛÙË ÛÂÏ. 22. Δευτερεύουσες ονοματικές προτάσεις: Βουλητικές Βουλητικές μô ÏËÙÈÎ ÔÓÔÌ ÔÓÙ È ÔÈ Â ÙÂÚÂ Ô Û ÔÓÔÌ ÙÈÎ appleúôù ÛÂÈ appleô Û ÌappleÏË- ÚÒÓÔ Ó ÙËÓ ÓÓÔÈ ÂÓfi Ú Ì ÙÔ, ÌÈ ÚËÌ ÙÈÎ ÊÚ ÛË ÂÓfi ÔÓfiÌ ÙÔ, È - ÎÚÈÓ ÔÓÙ ÙÔ ÎÚÈ appleâúèâ fiìâóô ÙË Ô ÏËÛË appleô ËÏÒÓÂÙ È applefi ÙÔ Ú Ì ÙÔÓ fiúô/fióôì ÂÍ ÚÙËÛË. Ò Οι βουλητικές προτάσεις εισάγονται (αρχίζουν): ÂÈÛ ÁÔÓÙ È κατά κανόνα, με το μόριο να. π.χ. Τελικά αποφάσισε να μην πάει μαζί τους. 69

8 . π ÀΔ ƒ À À ø ƒ Δ ø σπάνια με το σύνδεσμο και. π.χ. Αρχίζει και μπαίνει στο νόημα. (= να μπαίνει ) ÚÔÛÔ ÛÙÔ Ó Μια πρόταση που εισάγεται με το να δεν είναι πάντα βουλητική μπορεί να είναι ειδική (σπάνια), τελική, αποτελεσματική, υποθετική (σπάνια) ή παραχωρητική. Η διάκριση γίνεται με βάση το νόημα της πρότασης από την οποία εξαρτάται η δευτερεύουσα. applefi ÙÈ Οι βουλητικές προτάσεις εξαρτώνται από: ÂÍ ÚÙÒÓÙ È α) ρήματα βουλητικά (όσα δηλώνουν βούληση, επιθυμία), όπως τα θέλω, επιθυμώ, λαχταρώ, σκέφτομαι, προσδοκώ, ελπίζω κ.ά. κελευστικά (όσα δηλώνουν προσταγή ή προτροπή), όπως τα προστάζω, διατάζω, ζητώ, απαιτώ, προτρέπω, καλώ, προτείνω κ.ά. κωλυτικά (όσα δηλώνουν εμπόδιο) και τα αντίθετά τους, όπως τα εμποδίζω, απαγορεύω, αρνούμαι, επιτρέπω, διευκολύνω κ.ά. δυνητικά (όσα δηλώνουν δυνατότητα) και τα αντίθετά τους, όπως τα μπορώ, προσπαθώ, αδυνατώ κ.ά. αισθητικά (βλέπω, ακούω κ.λπ.) και γνωστικά (μαθαίνω, ξέρω, γνωρίζω κ.λπ.). β) περιφράσεις που έχουν παρόμοια σημασία με εκείνη των προηγούμενων ρημάτων, όπως έχω διάθεση/επιθυμία/σκοπό/δυνατότητα, είμαι πρόθυμος/έτοιμος κ.ά. γ) απρόσωπα ρήματα και απρόσωπες εκφράσεις που έχουν σημασία συγγενική με εκείνη των προηγούμενων ρημάτων, όπως πρέπει, χρειάζεται, απαγορεύεται, επιτρέπεται/είναι δυνατό, είναι αδύνατο, είναι καλύτερο, είναι χειρότερο, είναι ανάγκη κ.ά. δ) ουσιαστικά και επίθετα που έχουν σημασία συγγενική με εκείνη των προηγούμενων ρημάτων, όπως επιθυμία, θέληση, πόθος, παραγγελία, ανάγκη, σκοπός, δύναμη, έτοιμος, πρόθυμος κ.ά. ε) αντωνυμίες (συνήθως δεικτικές ή αόριστες) ουδετέρου γένους, όπως εκείνο, αυτό, ένα, άλλο κ.ά. στ) προθέσεις όπως οι αντί, χωρίς, δίχως, ίσαμε και οι από, με, σε + άρθρο το (δηλαδή από το, με το, στο). Ò ÚËÛÈÌÔappleÔÈÔ ÓÙ È α) αντικείμενο των παραπάνω ρημάτων (βουλητικών, κελευστικών, κωλυ- Οι βουλητικές προτάσεις χρησιμοποιούνται στο λόγο ως: τικών, δυνητικών, αισθητικών, γνωστικών) και των αντίστοιχων περιφράσεων. 70

9 π.χ. Θέλω να παίξω μπάλα. Μας ζήτησε να πάμε μαζί του. Μας εμπόδισαν να πλησιάσουμε. Δεν μπορώ να σου μιλήσω τώρα. Ξέρει να διαβάζει; Την είδα να μπαίνει στο σπίτι. Δεν έχει σκοπό να την αφήσει ήσυχη. Είμαι πρόθυμος να σε βοηθήσω.. π ÀΔ ƒ À À ø ƒ Δ ø Δ Δ 2 ËÌ ˆÛË Πολλά από τα ρήματα που δέχονται ως αντικείμενό τους βουλητική πρόταση, όπως τα βλέπω, ξέρω, ελπίζω, θυμάμαι, αρνούμαι, πιστεύω, σκέφτομαι, υπόσχομαι κ.ά., δέχονται ως αντικείμενό τους και ειδική πρόταση. Η διαφοροποίηση στη σύνταξη των ρημάτων αυτών αντιστοιχεί κατά κανόνα σε διαφοροποίηση του περιεχομένου τους. π.χ. Ξέρει να παίζει χαρτιά. (δηλώνεται δυνατότητα βουλητική πρόταση) Ξέρει ότι θα έρθω αύριο. (δηλώνεται ένα γεγονός ειδική πρόταση) β) υποκείμενο των παραπάνω απρόσωπων ρημάτων και απρόσωπων εκφράσεων. π.χ. Πρέπει να έρθεις γρήγορα. Δεν επιτρέπεται να ρίχνετε σκουπίδια εδώ. Δεν είναι δυνατό να συμβαίνει αυτό. Είναι ντροπή να φέρεσαι έτσι. γ) επεξήγηση στα ουσιαστικά συγγενικής σημασίας με τα ρήματα που δέχονται βουλητική πρόταση ως αντικείμενο και σε αντωνυμίες (δεικτικές ή αόριστες) ουδετέρου γένους. π.χ. Του έκαναν μια πρόταση, να δουλέψει μαζί τους. Δεν έχουν αυτή τη δυνατότητα, να αγοράσουν σπίτι σ αυτή την περιοχή. Λαχταρούσε μόνο αυτό, να πάει σύντομα διακοπές. ÁÓˆÚ ÂÈ È Ô ÏËÙÈÎ appleúôù ÛÂÈ :  ˆÚ ÔÓÙ È Ì ÎfiÌÌ applefi ÙÈ appleúôù ÛÂÈ applefi ÙÈ ÔappleÔ Â ÂÍ ÚÙÒ- ÓÙ È, fiù Ó ÚËÛÈÌÔappleÔÈÔ ÓÙ È ˆ appleôîâ ÌÂÓ, ÓÙÈΠÌÂÓ appleúôû- ÈÔÚÈÛÌÔ Ø apple.. ÚÓÂ Ù È Ó ÙÔ apple Ú -  ÙÂ. ˆÚ ÔÓÙ È Ì ÎfiÌÌ, fiù Ó ÚË- ÛÈÌÔappleÔÈÔ ÓÙ È ˆ ÂappleÂÍËÁ ÛÂÈ Ø apple.. Ùfi ı ψ applefi Û Ó, Ó È - ÂÈ appleâúèûûfiùâúô. δ) προσδιορισμός συμπλήρωμα των παραπάνω προθέσεων (δηλώνονται διάφορες επιρρηματικές σχέσεις). π.χ. Έφυγε χωρίς να μας χαιρετήσει. (δηλώνεται παράλειψη πράξης) Τελικά πήγα εγώ αντί να έρθει εκείνος. (δηλώνεται αντικατάσταση) Δεν καταφέρνεις τίποτα με το να φωνάζεις συνέχεια. (δηλώνεται τρόπος) 71

10 . π ÀΔ ƒ À À ø ƒ Δ ø ÚÔÙÂÈÓfiÌÂÓ ÛÎ ÛÂÈ ÁÈ ÂÌapple ˆÛË ÂÙÈÎ Ì ÙÈ Â ÙÂÚÂ Ô Û ÔÓÔÌ ÙÈÎ Ô ÏËÙÈÎ appleúô- Ù ÛÂÈ : ñ applefi ÙÔ μè Ï Ô ÙÔ ª ıëù, ÌappleÔÚ ÙÂ Ó Û ÔÏËı Ù Ì ÙËÓ ÛÎËÛË ÙÔ ÎÔ ˆ Î È ÌÈ- ÏÒ ÛÙË ÛÂÏ. 35, Î ıò Î È Ì ÙÈ ÛÎ ÛÂÈ 1 Î È 3 applefi ÙÔ È ˆ Î È ÁÚ Êˆ ÛÙË ÛÂÏ. 36. ñ applefi ÙÔ ΔÂÙÚ ÈÔ ÚÁ ÛÈÒÓ, ÌappleÔÚ ÙÂ Ó Û ÔÏËı Ù Ì ÙÈ ÛÎ ÛÂÈ 4 Î È 5 ÙÔ ÎÂÈÌ ÓÔ 2 ÛÙË ÛÂÏ. 19. Δευτερεύουσες ονοματικές προτάσεις: Ενδοιαστικές Ενδοιαστικές Ó ÔÈ ÛÙÈÎ ÔÓÔÌ ÔÓÙ È ÔÈ Â ÙÂÚÂ Ô Û ÔÓÔÌ ÙÈÎ appleúôù ÛÂÈ appleô Ê ÓÂ- ÚÒÓÔ Ó Êfi Ô (ÂÓ ÔÈ ÛÌfi) Ì appleˆ Û Ì Â Î ÙÈ Î Îfi, Û ÚÂÛÙÔ, ÓÂappleÈı ÌËÙÔ ÓËÛ ÁÈ ÙË ÌË appleú ÁÌ ÙÔappleÔ ËÛË ÌÈ ÂappleÈı Ì. Ò Οι ενδοιαστικές προτάσεις εισάγονται (αρχίζουν): ÂÈÛ ÁÔÓÙ È με τους συνδέσμους μήπως, μη(ν), όταν εκφράζεται φόβος μήπως γίνει κάτι κακό ή ανεπιθύμητο. π.χ. Φοβάμαι μήπως αποτύχω στις εξετάσεις. με τα μήπως δε(ν), μη δε(ν), όταν εκφράζεται φόβος μήπως δε γίνει κάτι επιθυμητό. π.χ. Φοβάμαι μήπως δε γράψω καλά στο διαγώνισμα. ËÌ ˆÛË Οι ενδοιαστικές προτάσεις μπορεί σπάνια να εισάγονται και με το να μη(ν). π.χ. Φοβάται πολύ να μην αρρωστήσει πάλι. applefi ÙÈ Οι ενδοιαστικές προτάσεις εξαρτώνται από: ÂÍ ÚÙÒÓÙ È α) ρήματα που δηλώνουν φόβο, ανησυχία, προφύλαξη, όπως τα φοβάμαι, τρομάζω, τρέμω, ανησυχώ, φυλάγομαι, προσέχω κ.ά. β) περιφράσεις που έχουν παρόμοια σημασία με εκείνη των προηγούμενων ρημάτων, όπως υπάρχει φόβος, έχω ανησυχία, παίρνω τα μέτρα μου κ.ά. 72

11 γ) ουσιαστικά που έχουν σημασία συγγενική με εκείνη των προηγούμενων ρημάτων, όπως φόβος, ανησυχία, αγωνία, υποψία κ.ά. δ) αντωνυμίες (δεικτικές ή αόριστες) ουδετέρου γένους, όπως εκείνο, αυτό, ένα, άλλο κ.ά. Ò ÚËÛÈÌÔappleÔÈÔ ÓÙ È α) αντικείμενο των παραπάνω ρημάτων (που δηλώνουν φόβο, ανη- Οι ενδοιαστικές προτάσεις χρησιμοποιούνται στο λόγο ως: συχία, προφύλαξη) και των αντίστοιχων περιφράσεων. π.χ. Ανησυχούν μήπως δε φτάσουν έγκαιρα. ÁÓˆÚ ÂÈ Πρόσεξε μην κάνεις ξανά το ίδιο λάθος. Τρέμω μην τυχόν το ξεχάσω. Έχει αγωνία μήπως δεν τα καταφέρει.. π ÀΔ ƒ À À ø ƒ Δ ø Δ Δ 2 β) επεξήγηση στα ουσιαστικά συγγενικής σημασίας με τα ρήματα που δέχονται ενδοιαστική πρόταση ως αντικείμενο και σε αντωνυμίες (δεικτικές ή αόριστες) ουδετέρου γένους. π.χ. Έχει πάντα τον ίδιο φόβο, μήπως πάθουν κάτι τα παιδιά. Η ανησυχία της, μην τυχόν δεν της έφταναν τα χρήματα, ήταν αβάσιμη. Τον φόβιζε μονάχα αυτό, μήπως χανόταν μες στο πλήθος. ËÌ ˆÛË È ÂÓ ÔÈ ÛÙÈÎ appleúôù ÛÂÈ :  ˆÚ ÔÓÙ È Ì ÎfiÌÌ applefi ÙÈ appleúôù ÛÂÈ applefi ÙÈ ÔappleÔ Â ÂÍ Ú- ÙÒÓÙ È, fiù Ó ÚËÛÈÌÔappleÔÈÔ ÓÙ È ˆ ÓÙÈΠÌÂÓ Ø apple.. ºÔ Ì È ÌËÓ Ú- Á Ûˆ. ˆÚ ÔÓÙ È Ì ÎfiÌÌ, fiù Ó ÚË- ÛÈÌÔappleÔÈÔ ÓÙ È ˆ ÂappleÂÍËÁ ÛÂÈ Ø apple.. ºÔ Ì È Î Ú ˆ Ùfi, ÌËÓ Ú- Á Ûˆ. Οι ενδοιαστικές προτάσεις σπάνια χρησιμεύουν ως υποκείμενο σε απρόσωπα ρήματα ή σε απρόσωπες εκφράσεις. π.χ. Με ανησυχεί μήπως αναβάλει τη συνάντησή μας. (υποκείμενο του απρόσωπου ρ. ανησυχεί) ÚÔÙÂÈÓfiÌÂÓ Î ÌÂÓ Î È ÛÎ ÛÂÈ ÁÈ ÂÌapple ˆÛË ÂÙÈÎ Ì ÙÈ Â ÙÂÚÂ Ô Û ÔÓÔÌ ÙÈÎ ÂÓ ÔÈ ÛÙÈÎ appleúôù ÛÂÈ : ñ applefi ÙÔ μè Ï Ô ÙÔ ª ıëù ÌappleÔÚ ÙÂ Ó ÌÂÏÂÙ ÛÂÙ ÙÔ Î ÌÂÓÔ 5 ÛÙË ÛÂÏ. 36 Î È Ó Û ÔÏËı Ù Ì ÙËÓ ÛÎËÛË ÙÔ ÎÔ ˆ Î È ÌÈÏÒ, Î ıò Î È Ì ÙÈ ÛÎ ÛÂÈ 1, 2 Î È 3 applefi ÙÔ È ˆ Î È ÁÚ Êˆ ÛÙË ÛÂÏ. 36. ñ applefi ÙÔ ΔÂÙÚ ÈÔ ÚÁ ÛÈÒÓ, ÁÈ ÙËÓ Âapple Ó ÏË Ë ÙˆÓ Â ÙÂÚÂ Ô ÛÒÓ appleúôù ÛˆÓ, ÌappleÔÚ ÙÂ Ó ÌÂÏÂÙ ÛÂÙ ÙÔ Î ÌÂÓÔ 1 ÛÙË ÛÂÏ. 18 Î È Ó Û ÔÏËı Ù Ì ÙÈ ÛÎ ÛÂÈ 3 Î È 4 ÛÙË ÛÂÏ

12 μ. À ªπ Δ Β Πολυσημία της λέξης Η έννοια της πολυσημίας Πολυσημία ÔÏ ÛËÌ ÔÓÔÌ ÂÙ È ÙÔ Ê ÈÓfiÌÂÓÔ Î Ù ÙÔ ÔappleÔ Ô Ë È Ï ÍË ÂÈ Ô appleâúèû- ÛfiÙÂÚ ÛËÌ Û Â, ÂÎÊÚ ÂÈ Ô appleâúèûûfiùâú ÓÔ Ì Ù, appleô fiìˆ Ô Ó Û ÛË ÌÂÙ Í ÙÔ, ÙÛÈ ÒÛÙ ÙÔ Ó ÓfiËÌ (Ë Ì ÛËÌ Û ) Ó ÌappleÔÚÂ Ó ıâˆúëıâ Âapple - ÎÙ ÛË ÙÔ ÏÏÔ. Στην περίπτωση της πολυσημίας το σημαντικό είναι να κατανοήσουμε ότι το βασικό νόημα μιας λέξης ουσιαστικά δεν αλλάζει ο ίδιος δηλαδή λεκτικός τύπος δεν αντιπροσωπεύει διαφορετικά πράγματα αυτό που αλλάζει είναι η χρήση της λέξης, δηλαδή η τοποθέτησή της σε διαφορετικό γλωσσικό περιβάλλον. Για παράδειγμα, τη λέξη φύλλο τη χρησιμοποιούμε σε διάφορες περιπτώσεις, λέγοντας: Το φύλλο του δέντρου Ένα φύλλο τετραδίου Ανοίγει φύλλο για πίτα Το φύλλο του παραθύρου Δεν είχα καλό φύλλο σ αυτή την παρτίδα (= φύλλο τράπουλας) Το κυριακάτικο φύλλο της εφημερίδας Λεπτό φύλλο λαμαρίνας Ο στρατιώτης πήρε φύλλο πορείας Φύλλο ελέγχου ποιότητας Σε καθεμιά από τις παραπάνω περιπτώσεις υποδηλώνεται, ως βασικό νόημα της λέξης, μια «λεπτή πεπλατυσμένη μάζα υλικού»: αυτή είναι η βασική έννοια της λέξης, η δήλωση, όπως ονομάζεται, και όλες οι άλλες αποτελούν ιδιαίτερες εφαρμογές της σε διαφορετικό γλωσσικό περιβάλλον, είναι δηλαδή οι συνυποδηλώσεις της. ÔÏ ÛËÌ ÌÂÙ ÊÔÚ ; Παλαιότερα δε γινόταν λόγος για πολυσημία αλλά για μεταφορά, κατά την οποία η σημασία των λέξεων μεταβάλλεται λόγω της ομοιότητας που υπάρχει μεταξύ διαφόρων εννοιών (Αχ. Τζάρτζανος, Νεοελληνική Σύνταξις [της Κοινής Δημοτικής], τόμ. Β, σελ. 305). Ωστόσο, ακόμα και σήμερα είναι δύσκολο να πούμε με ακρίβεια κάθε 74

13 μ. À ªπ Δ Δ Δ 2 φορά πού σταματά η κυριολεκτική χρήση μιας λέξης και πού αρχίζει η μεταφορική της χρήση, και ακόμα περισσότερο κατά πόσο πρόκειται για μεταφορά και όχι για επέκταση της σημασίας της. Η αξιοποίηση της πολυσημίας Η πολυσημία επιτρέπει την ποικίλη χρήση των λέξεων, με αποτέλεσμα να αποδίδονται παραστατικότερα οι ιδιαίτερες σημασίες τους, να δημιουργείται εκφραστικός πλούτος και να γίνεται πιο ουσιαστική και αποκαλυπτική η επικοινωνία. Το φαινόμενο της πολυσημίας, λοιπόν, αξιοποιείται: από τον ευθυμογραφικό λόγο, όπου το γεγονός ότι μια λέξη μπορεί να προσλάβει τη μια ή την άλλη σημασία αφήνει ανοιχτό το ενδεχόμενο να γίνουν παρεξηγήσεις-παρανοήσεις, με αποτέλεσμα να δημιουργηθούν χιουμοριστικές καταστάσεις. Για το λόγο αυτό η χρήση της πολυσημίας είναι πολύ συνηθισμένη στο θέατρο, στον κινηματογράφο, στη γελοιογραφία, ακόμα και στη διαφήμιση, προκειμένου να προσελκυστεί το ενδιαφέρον των καταναλωτών. από τον ποιητικό λόγο, όπου οι λέξεις συχνά συσχετίζονται με ασυνήθιστους τρόπους δημιουργώντας νέες σημασίες. Ξεχωριστή περίπτωση αποτελεί ο επιστημονικός λόγος, που είναι ιδιαίτερα ακριβής στους όρους που χρησιμοποιεί για τις έννοιες της κάθε επιστήμης. Ο επιστημονικός λόγος συχνά αντλεί λέξεις από την κοινή χρήση και τους προσδίδει ιδιαίτερο περιεχόμενο (πρβλ. τη λέξη ταχύτητα). Αντίστοιχα, λέξεις από διάφορες επιστήμες διαχέονται στην κοινή χρήση με την ίδια ή με παραλλαγμένη σημασία. π.χ. Τα κύτταρα του οργανισμού... (επιστημονικός όρος) Η οικογένεια είναι το κύτταρο της κοινωνίας. (κοινή χρήση της λέξης) ÚÔÙÂÈÓfiÌÂÓ Î ÌÂÓ Î È ÛÎ ÛÂÈ ÁÈ ÂÌapple ˆÛË ÂÙÈÎ Ì ÙËÓ appleôï ÛËÌ ÙˆÓ Ï ÍˆÓ: ñ applefi ÙÔ μè Ï Ô ÙÔ ª ıëù, ÌappleÔÚ ÙÂ Ó ÌÂÏÂÙ ÛÂÙ ٠Π- ÌÂÓ 6 Î È 7 ÛÙÈ ÛÂÏ. 37 Î È 38 ÓÙ ÛÙÔÈ Î È Ó Û ÔÏËı Ù Ì ÙÈ ÛÎ ÛÂÈ 1, 2 Î È 3 applefi ÙÔ È ˆ Î È ÁÚ Êˆ ÛÙÈ ÛÂÏ ÙË Û Ó ÂÈ ÌappleÔÚ ÙÂ Ó ÌÂÏÂÙ ÛÂÙ ÙÔ Î ÌÂÓÔ 8 Î È Ó Û ÔÏËı Ù Ì ÙÈ ÛÎ ÛÂÈ 1 Î È 3 applefi ÙÔ ÎÔ ˆ Î È ÌÈÏÒ ÛÙË ÛÂÏ. 39. Δ ÏÔ, ÌappleÔÚ ÙÂ Ó Û ÔÏËı Ù Ì ÙËÓ ÛÎËÛË 3 applefi ÙÔ È ˆ Î È ÁÚ Êˆ ÛÙË ÛÂÏ. 40, Î ıò Î È Ì ÙÈ ÛÎ ÛÂÈ 1 Î È 2 applefi ÙÔ ÎÔ ˆ Î È ÌÈÏÒ ÛÙË ÛÂÏ. 41. ñ applefi ÙÔ ΔÂÙÚ ÈÔ ÚÁ ÛÈÒÓ, ÌappleÔÚ ÙÂ Ó Û ÔÏËı Ù Ì ÙÈ ÛÎ ÛÂÈ 6 Î È 7 ÙÔ ÎÂÈÌ ÓÔ 2 ÛÙË ÛÂÏ. 20, Î ıò Î È Ì ÙÈ ÛÎ ÛÂÈ 6 Î È 8 ÙÔ ÎÂÈÌ ÓÔ 4 ÛÙË ÛÂÏ

14 . π ΔÀ ø πδπ ª ø ƒπ ø Γ Διατύπωση αιτιολογημένων κρίσεων È ÈÙÈÔÏÔÁËÌ - Στο πλαίσιο της επικοινωνίας ο ομιλητής/ο συγγραφέας συχνά χρειάζεται να πάρει θέση ή να εκφράσει μια κρίση, μια άποψη: ÓÂ ÎÚ ÛÂÈ Î È Ô ÛÎÔapplefi ÙÔ όταν αναφέρεται σε θέματα που προκαλούν αντιπαραθέσεις μεταξύ ατόμων ή κοινωνικών ομάδων. όταν θέλει να εκφράσει την προτίμηση ή την αποστροφή του για κάτι (π.χ. ένα έργο τέχνης, μια θεατρική παράσταση, ένα βιβλίο κ.ά.). Τη συγκεκριμένη θέση ή άποψη που εκφράζει ο ομιλητής/ο συγγραφέας σε μια τέτοια περίπτωση είναι απαραίτητο να την αιτιολογήσει, να παρουσιάσει δηλαδή στοιχεία που να τη στηρίζουν και να αποδεικνύουν την ορθότητά της. Τα στοιχεία αυτά είναι οι αιτιολογημένες κρίσεις. Σκοπός μιας αιτιολογημένης κρίσης είναι να προκαλέσει τη συναίνεση του αποδέκτη, να πείσει δηλαδή για την ορθότητά της ακόμη και όποιον είχε αρχικά διαφορετική θέση/άποψη για ένα ζήτημα. Δ Ì Û ÁÈ Η αιτιολόγηση μιας κρίσης μπορεί να γίνει με την παρουσίαση: ÙËÓ ÈÙÈÔÏfiÁË- τεκμηρίων, τα οποία μπορεί να είναι παραδείγματα από την καθημερινή ζωή ή την ιστορία, πορίσματα ερευνών, στατιστικά στοιχεία κ.λπ. ÛË ÌÈ ÎÚ ÛË αρχών ή αξιών που να είναι κοινά αποδεκτές. Για να είναι μια αιτιολογική κρίση πετυχημένη, πρέπει τα τεκμήρια: α) να είναι κατάλληλα (εύστοχα), ώστε να στηρίζουν την άποψη που διατυπώθηκε. β) να χαρακτηρίζονται από νοηματική αλληλουχία. Ò Á ÓÂÙ È Ë Η αιτιολόγηση μιας κρίσης μπορεί να γίνει με την παρουσίαση είτε της αιτίας (γιατί συμβαίνει κάτι) ή του αποτελέσματος (ποιες συνέπειες έχει το ÈÙÈÔÏfiÁËÛË ÌÈ ÎÚ ÛË φαινόμενο, το πρόβλημα που εξετάζουμε). Και στις δύο περιπτώσεις η σχέση αιτίας και αποτελέσματος μπορεί να αποδοθεί: α) με τη χρήση κατάλληλων προθέσεων, επιρρημάτων, μετοχών, συνδέσμων, ρημάτων ή ουσιαστικών. π.χ. Από την καταιγίδα αυτή έγιναν μεγάλες καταστροφές. (πρόθεση) Δεν πήρε τη θέση, επειδή δε γνωρίζει αγγλικά. (σύνδεσμος) Η καταστροφή του περιβάλλοντος οφείλεται... (ρήμα) Τα αίτια για την καταστροφή του περιβάλλοντος... (ουσιαστικό) β) με συμπλεκτική σύνδεση ή με ασύνδετο σχήμα. 76

15 . π ΔÀ ø πδπ ª ø ƒπ ø Δ Δ 2 π.χ. Άργησε να φύγει και έχασε το λεωφορείο. (συμπλεκτική σύνδεση) Απέτυχε στις εξετάσεις παταγωδώς. Δε διάβασε σχεδόν καθόλου όλη τη χρονιά. Αγνόησε τους καθηγητές του. Αδιαφόρησε για τις συμβουλές των γονιών του. (ασύνδετο σχήμα) ÚÔÙÂÈÓfiÌÂÓ Î ÌÂÓ Î È ÛÎ ÛÂÈ ÁÈ ÂÌapple ˆÛË ÂÙÈÎ Ì ÙË È Ù appleˆûë ÈÙÈÔÏÔÁËÌ ÓˆÓ ÎÚ ÛˆÓ: ñ applefi ÙÔ μè Ï Ô ÙÔ ª ıëù, ÌappleÔÚ ÙÂ Ó ÌÂÏÂÙ ÛÂÙ ÙÔ Î - ÌÂÓÔ 1 ÛÙË ÛÂÏ. 30 Î È Ó Û ÔÏËı Ù Ì ÙÈ ÛÎ ÛÂÈ 1, 3 Î È 4 applefi ÙÔ ÎÔ ˆ Î È ÌÈ- ÏÒ ÛÙË ÛÂÏ. 41. apple ÛË ÌappleÔÚ ÙÂ Ó ÌÂÏÂÙ ÛÂÙ ٠ΠÌÂÓ 10 Î È 11 ÛÙÈ ÛÂÏ Î È Ó Û ÔÏËı Ù Ì ÙÈ ÛÎ ÛÂÈ 1, 3 Î È 4 applefi ÙÔ ÎÔ ˆ Î È ÌÈÏÒ ÛÙË ÛÂÏ. 43. ñ applefi ÙÔ ΔÂÙÚ ÈÔ ÚÁ ÛÈÒÓ, ÌappleÔÚ ÙÂ Ó ÌÂÏÂÙ ÛÂÙ ÙÔ Î ÌÂÓÔ 3 ÛÙË ÛÂÏ. 20 Î È Ó Û ÔÏËı Ù Ì ÙÈ ÛÎ ÛÂÈ 5, 6 Î È 7 ÛÙË ÛÂÏ. 21. apple ÛË ÌappleÔÚ ÙÂ Ó ÌÂÏÂÙ ÛÂ- Ù ÙÔ Î ÌÂÓÔ 5 Î È Ó Û ÔÏËı Ù Ì ÙÈ ÛÎ ÛÂÈ 1, 3, 4 Î È 5 ÛÙË ÛÂÏ. 23. Δ ÏÔ, ÌappleÔÚ ÙÂ Ó ÌÂÏÂÙ ÛÂÙ ÙÔ Î ÌÂÓÔ 7 ÛÙË ÛÂÏ. 25 Î È Ó Û ÔÏËı Ù Ì ÙÈ ÛÎ ÛÂÈ 1, 2 Î È 3 ÛÙË ÛÂÏ