PRAGMATIQUE ΠΡΑΓΜΑΤΟΛΟΓΙΑ. Αγγελική Αλεξοπούλου

Transcript

1 PRAGMATIQUE ΠΡΑΓΜΑΤΟΛΟΓΙΑ Αγγελική Αλεξοπούλου

2 Διαλογικά υπονοήματα

3 η σημασία και η ισχύς των εκφωνημάτων Αφηρημένη σημασία: αυτό που μπορεί θεωρητικά να σημαίνει μια πρόταση Συμφραστική σημασία: αυτό που εννοεί ο συγκεκριμένος ομιλητής με το εκφώνημά του σε μια συγκεκριμένη περίσταση. Τα συμφραζόμενα ενέχουν και κατανόηση της πρόθεσης του ομιλητή, αυτό που θέλει να κάνει με τα λεγόμενά του (Κανάκης, 80)

4 η σημασία και η ισχύς των εκφωνημάτων Με τη σειρά του, η σημασία του ομιλητή έχει δύο αλληλένδετα επίπεδα: Τη σημασία του εκφωνήματος : αποτελεί το πρώτο επίπεδο της σημασίας του ομιλητή. ΑΥΤΟ ΠΟΥ ΛΕΕΙ Ο ΟΜΙΛΗΤΗΣ Την ισχύ του εκφωνήματος: αποτελεί το δεύτερο επίπεδο της σημασίας του ομιλητή αντιστοιχεί στην πρόθεσή του. ΑΥΤΟ ΠΟΥ ΕΝΝΟΕΙ Ο ΟΜΙΛΗΤΗΣ

5 η σημασία και η ισχύς των εκφωνημάτων Η ισχύς, σύμφωνα με τον Austin, ταυτίζεται με τις επικοινωνιακές προθέσεις του ομιλητή όταν παράγει το εκφώνημα

6 Δικά σου είναι τα σκυλάκια; Πρώτο επίπεδο: Χάρη στα συμφραζόμενα δεν υπάρχει αμφισημία έννοιας ή αναφοράς (οι δεικτική έκφραση σου έχει και αυτή σαφή αναφορά) Δεύτερο επίπεδο: ποια είναι η πρόθεση του ομιλητή; Ποια είναι η πραγματολογική ισχύς της ερώτησης; Α. απλή ερώτηση ταυτοποίησης; Β. παρατήρηση γιατί τα σκυλάκια ενοχλούν τους γείτονες, γαυγίζουν πολύ; Γ. μήπως ρωτάει γιατί θέλει να αποκτήσει ένα κουτάβι;

7 η σημασία και η ισχύς των εκφωνημάτων Πρόκειται για πρόσθετες ή και διαφορετικές σημασίες που μεταφέρονται μέσω υπονοημάτων

8 . Η αρχή της συνεργασίας και η θεωρία των υπονοημάτων

9 Logic and Conversation (1975)

10 H. Paul Grice Ο H. Paul Griceεπιχείρησε να εξηγήσει, μέσω ενός συνόλου κοινών κανόνων ή συμβάσεων, πως οι ικανοί χρήστες της γλώσσας καταφέρνουν να συνεννοούνται. εργάστηκε με τον J. L. Austin στην Οξφόρδη στα 1940 και 1950 και η δουλειά του για την αρχή της συνεργασίας εντάσσεται στην παράδοση της φιλοσοφίας της καθημερινής γλώσσας. Σε μια σειρά διαλέξεων, που είχε δώσει το 1967 στο Πανεπιστήμιο Harvard, σκιαγράφησε για πρώτη φορά τη θεωρία των υπονοημάτων του. το έργο του αποδείχτηκε μια από τις θεωρίες με την μεγαλύτερη επιρροή στην ανάπτυξη της πραγματολογίας

11 H. Paul Grice Η θεωρία του Grice προσπαθεί να εξηγήσει πώς ο ομιλητής φτάνει από αυτά που λέγονται σε αυτά που εννοούνται, από το επίπεδο του εκπεφρασμένης σημασίας στο επίπεδο της υπονοούμενης σημασίας.

12 Υπονοήματα (implicatures) Ο Grice διέκρινε δύο διαφορετικά είδη υπονοημάτων: τα συμβατικά υπονοήματα (implicatures conventionelles ) και τα διαλογικά υπονοήματα (implicatures conversationelles ). Αυτά έχουν από κοινού την ιδιότητα ότι μεταδίνουν (ή μεταφέρουν) ένα επιπλέον επίπεδο σημασίας, πέρα από τη σημασιολογική σημασία των λέξεων που εκφωνούνται.

13 Υπονοήματα (implicatures) implicatures conventionelles présupposés implicatures conversationelles sous-entendus

14 συμβατικά υπονοήματα (implicatures conventionelles ) Όπως και οι λεξικές προϋποθέσεις, τα συμβατικά υπονοήματα συνδέονται με συγκεκριμένες λέξεις και οδηγούν στην παραγωγή πρόσθετων υποδηλούμενων νοημάτων, όταν χρησιμοποιούνται οι λέξεις αυτές. Μεταδίδεται πάντοτε το ίδιο υπονόημα, ασχέτως συμφραζομένων.

15 συμβατικά υπονοήματα (implicatures conventionelles ) Το συνδετικό αλλά είναι μία από αυτές τις λέξεις τραύλιζε, ήταν ανύπαντρος αλλά καθόλου χαζός. η έννοια της λέξης αλλά μεταφέρει πάντοτε αυτό το υπονόημα άσχετα με τα συμφραζόμενα στα οποία απαντά C est un enfant mais il est très mature

16 διαλογικά υπονόηματα (implicatures conversationnelles Αυτό που υπονοείται ποικίλει ανάλογα με τα συμφραζόμενα του εκφωνήματος. Ce dessert est réellement très bon (en fin de repas, alors que vous avez terminé votre assiette et que le dessert n est pas terminé)

17 Υπονόημα και συναγωγή Υπονοώ (impliciter) σημαίνει υπαινίσσομαι, προτείνω πλαγίως ή μεταδίδω κάποια σημασία έμμεσα μέσω τη γλώσσας. Ο ομιλητής θέλει να δείξει έμμεσα κάτι δημιουργώντας ένα ηθελημένο υπονόημα που μπορεί να γίνει (ή και να μην γίνει) αντιληπτό από τον ακροατή. Συνάγω (inférer), σημαίνει κάνω μια λογική υπόθεση, εκλαμβάνω κάτι ή οδηγούμαι κάπου από τα στοιχεία που έχω (στοιχεία που μπορεί να είναι γλωσσικά, παραγλωσσικά, ή και μη-γλωσσικά). Η συναγωγή αναφέρεται στον ακροατή και παράγεται από τον ακροατή.

18 Η αρχή της συνεργασίας (principe de coopération) Προκειμένου να εξηγήσει το μηχανισμό μέσω του οποίου οι άνθρωποι ερμηνεύουν τα διαλογικά υπονοήματα, ο Grice στο Logic and Conversation εισήγαγε τέσσερα διαλογικά αξιώματα (maximes) και την Αρχή της Συνεργασίας (Α.Σ.).

19 Η αρχή της συνεργασίας (principe de coopération) Φρόντισε ώστε η συνομιλιακή σου συνεισφορά να είναι όποια ακριβώς απαιτεί, κατά τη στιγμή της πραγμάτωσής της, ο κοινής αποδοχής στόχος ή η κατεύθυνση, της λεκτικής συνδιαλλαγής στην οποία συμμετέχεις. Faites que votre contribution à la conversation soit, au moment où elle intervient, telle que le requiert l objectif ou la direction acceptée de l'échange verbal dans lequel vous êtes engagé

20 Η αρχή της συνεργασίας (principe de coopération) Η Αρχή της Συνεργασίας προτείνει ότι κατά την διεξαγωγή διαλόγου οι άνθρωποι βασίζονται στην υπόθεση ότι υπάρχει ένα συγκεκριμένο σύνολο λειτουργικών κανόνων για τη διεξαγωγή του διαλόγου, εκτός κι αν έχουν ενδείξεις για το αντίθετο. Στα πλαίσια μιας συγκεκριμένης κοινότητας, όταν μιλάμε λειτουργούμε βασιζόμενοι σε κάποιες υποθέσεις και, γενικά, τα καταφέρνουμε.

21 Η αρχή της συνεργασίας (principe de coopération) Κάποιες φορές ενδέχεται να εγκαταλείψουμε την υπόθεση ότι ο συνομιλητής μας ακολουθεί τους ίδιους συνομιλιακούς κανόνες (ή νόρμες) με εμάς: μπορεί να μιλάμε σε ένα μικρό παιδί που δεν έχει ακόμη κατακτήσει τις συνομιλιακές νόρμες της κοινότητάς μας, σε έναν μεθυσμένο, ή σε κάποιον που πονά ή είναι ταραγμένος. σε κάποιον που έχουμε λόγους να πιστεύουμε ότι ακολουθεί διαφορετικές συνομιλιακές νόρμες από εμάς (π.χ., με ένα μέλος άλλης πολιτισμικής ή γλωσσικής κοινότητας). Και υπάρχουν, βέβαια, περιπτώσεις όπου οι υποθέσεις μας είναι λανθασμένες και τότε γίνονται λάθη και προκύπτουν παρανοήσεις και παρεξηγήσεις, ή περιπτώσεις όπου ο συνομιλητής μας μας παραπλανεί εσκεμμένα.

22 Η αρχή της συνεργασίας (principe de coopération) A. Vous viendrez nous voir en juillet? B. Claire doit remplacer un de ses collègues.

23 Η αρχή της συνεργασίας (principe de coopération) Σύμφωνα με τον Grice, εάν ο Α υποθέτει ότι, παρά τα φαινόμενα, ο Β τηρεί την Α.Σ. και έχει δώσει μια κατάλληλη απάντηση στην ερώτησή του, τότε θα ψάξει για εναλλακτικές ερμηνείες. Ο Grice ισχυρίζεται ότι χωρίς την υπόθεση ότι ο ομιλητής συμμορφώνεται με την Α.Σ., δεν υπάρχει μηχανισμός που θα δώσει σε κάποιον το έναυσμα να αναζητήσει ένα άλλο επίπεδο ερμηνείας. Αυτός ο μηχανισμός κινητοποιεί την αναζήτηση ενός διαλογικού υπονοήματος.

24 Η αρχή της συνεργασίας (principe de coopération) Η βασική αυτή αρχή αποτελείται από τέσσερα αξιώματα ή τέσσερις κύριους κανόνες που ρυθμίζουν την επικοινωνία:

25 Τα διαλογικά αξιώματα(maximes de conversation ) ΠΟΣΟΤΗΤΑ quantité ΠΟΙΟΤΗΤΑ qualité ΣΥΝΑΦΕΙΑ relation ΤΡΟΠΟΣ manière

26 Τα διαλογικά αξιώματα(maximes de conversation ) Αξίωμα της Ποσότητας: (α) Η συνεισφορά σου να είναι τόσο επαρκής όσο απαιτείται (από τους τρέχοντες στόχους της συνομιλίας), (β) Μη λες περισσότερα από όσο χρειάζονται.

27 Τα διαλογικά αξιώματα(maximes de conversation ) Αξίωμα της Ποιότητας: Η συνεισφορά σου να είναι αληθής και, ειδικότερα, (α) Μην λες κάτι που πιστεύεις ότι είναι ψευδές και (β) Μην λες κάτι για το οποίο δεν έχεις επαρκείς αποδείξεις.

28 Τα διαλογικά αξιώματα(maximes de conversation ) Αξίωμα της Συνάφειας /Σχετικότητας: Η συμβολή σου στο διάλογο να είναι συναφής / σχετική με τον άμεσο σκοπό της συνομιλίας.

29 Τα διαλογικά αξιώματα(maximes de conversation ) Αξίωμα του Τρόπου: Να είσαι σαφής και, ειδικότερα, (α) Να αποφεύγεις την αδιαφάνεια στην έκφρασή σου, (β) Να αποφεύγεις την αμφισημία, (γ) Να είσαι σύντομος (να αποφεύγεις την περιττή φλυαρία), και (δ) Ο λόγος σου να έχει σειρά και τάξη

30 Τα διαλογικά αξιώματα(maximes de conversation ) Η λιγότερο ενδιαφέρουσα περίπτωση είναι όταν ένας ομιλητής σέβεται και τηρεί όλα τα αξιώματα όπως παρακάτω: Γιάννης: Μαρία: Πού είναι τα κλειδιά του αυτοκινήτου; Είναι πάνω στο τραπεζάκι του χωλ.

31 Τα διαλογικά αξιώματα(maximes de conversation ) Ο Grice γνώριζε πολύ καλά, όμως, ότι υπάρχουν πάμπολλες περιπτώσεις στις οποίες οι άνθρωποι δεν τηρούν ή παραβιάζουν τα διαλογικά αξιώματα. Η αντίδραση του ακροατηρίου σε κάθε φανερή παραβίαση των συνομιλιακών αρχών αποτελεί το κλειδί για την κατανόηση της έννοιας του συνομιλιακού υπονοήματος Οι άνθρωποι μπορεί να παραβιάσουν ένα αξίωμα επειδή, π.χ., δεν είναι σε θέση να μιλήσουν καθαρά, ή γιατί επιλέγουν να πουν ψέματα εσκεμμένα.

32 Τα διαλογικά αξιώματα(maximes de conversation ) Διακρίνει πέντε διαφορετικούς τρόπους αποτυχίας τήρησης των αξιωμάτων: 1. κατάφωρη παραβίαση ή καταπάτηση ενός αξιώματος 2. δόλια παραβίαση 3. ακούσια παραβίαση 4. αποδέσμευση από ένα αξίωμα 5. κατάργηση ενός αξιώματος

33 Τα διαλογικά αξιώματα(maximes de conversation ) 1. Κατάφωρη παραβίαση ενός αξιώματος Οι περιπτώσεις που ενδιέφεραν κυρίως τον Grice ήταν αυτές όπου ένας ομιλητής παραβιάζει κατάφωρα ένα αξίωμα, όχι με την πρόθεση να εξαπατήσει ή να παραπλανήσει τον συνομιλητή, αλλά επειδή επιθυμεί να ωθήσει τον ακροατή να αναζητήσει μια σημασία που διαφέρει από την εκπεφρασμένη σημασία ή που προστίθεται σε αυτήν. Αυτή την επιπλέον σημασία την ονόμασε «διαλογικό υπονόημα» και τη διαδικασία δημιουργίας της «κατάφωρη παραβίαση ενός αξιώματος».

34 Τα διαλογικά αξιώματα(maximes de conversation ) 1. Κατάφωρη παραβίαση ενός αξιώματος Μια κατάφωρη παραβίαση προκύπτει όταν ο ομιλητής αποτυγχάνει καταφανώς να τηρήσει ένα αξίωμα στο επίπεδο των όσων λέγονται, με την σαφή πρόθεση να δημιουργήσει ένα υπονόημα.

35 Τα διαλογικά αξιώματα(maximes de conversation ) 1. Κατάφωρη παραβίαση ενός αξιώματος Κατάφωρες παραβιάσεις που απαιτούνται λόγω σύγκρουσης των αξιωμάτων Ένας ομιλητής μπορεί να παραβιάσει κατάφωρα το αξίωμα της ποσότητας δίνοντας με προφανή τρόπο είτε περισσότερες είτε λιγότερες πληροφορίες από ότι απαιτεί η περίσταση. Μιλώντας, π.χ., για την ταυτότητα του υπαίτιου για μια αξιόποινη πράξη: Ήταν είτε ο Γιάννης Πετρόπουλος είτε ο Νίκος Αντωνίου και δεν πιστεύω ότι ήταν ο Γιάννης Πετρόπουλος.

36 Τα διαλογικά αξιώματα(maximes de conversation ) 1. Κατάφωρη παραβίαση ενός αξιώματος Κατάφωρες παραβιάσεις που απαιτούνται λόγω σύγκρουσης των αξιωμάτων Σύμφωνα με τον Grice, μια τέτοια απάντηση κινητοποιεί μια διαδικασία άτυπου συλλογισμού (πρβλ. λογική σκέψη) που ωθεί τους ακροατές να αντλήσουν επιπλέον πληροφορίες. Αυτό μπορεί να γίνει ως εξής:

37 Τα διαλογικά αξιώματα(maximes de conversation ) (i) Ο ομιλητής έδωσε με κατάφωρο τρόπο περισσότερες πληροφορίες από όσο χρειάζεται (θα μπορούσε απλά να πει «ο ένοχος είναι ο Νίκος Αντωνίου»). Ο ομιλητής, λοιπόν, φαίνεται πως παραβιάζει το αξίωμα της ποσότητας. (ii) Όμως, δεν έχουμε λόγο να πιστεύουμε ότι ο ομιλητής είναι εσκεμμένα μη-συνεργάσιμος (δηλ., ότι δεν τηρεί την αρχή της συνεργασίας (Α.Σ.)) (iii) Πρέπει λοιπόν να συμπεράνουμε ότι η αποτυχία του να τηρήσει το αξίωμα της ποσότητας οφείλεται στην επιθυμία του να τηρήσει την Α.Σ. με κάποιον άλλο τρόπο. Πρέπει λοιπόν να εξακριβώσουμε γιατί η Α.Σ. ώθησε τον ομιλητή να δώσει περισσότερες πληροφορίες από όσο χρειάζεται.

38 Τα διαλογικά αξιώματα(maximes de conversation ) (iv) Η αποτυχία τήρησης του αξιώματος της ποσότητας μπορεί να εξηγηθεί εάν υποθέσουμε ότι ο ομιλητής επιθυμεί να τηρήσει ταυτόχρονα και το αξίωμα της ποιότητας. Συμπεραίνουμε ότι για κάποιο λόγο βρίσκεται αντιμέτωπος με μια σύγκρουση μεταξύ των δύο αξιωμάτων (είτε θα πει την αλήθεια είτε θα δώσει ακριβώς την σωστή ποσότητα πληροφοριών). (v) Η απάντησή του αποτελεί συμβιβασμό, πράγμα που μας ωθεί να συνάγουμε ότι ενώ πιστεύει ακράδαντα ότι φταίει ο Αντωνίου, δεν έχει επαρκή στοιχεία ώστε να δηλώσει πως αυτό είναι γεγονός. Λέγοντας αυτό που είπε σηματοδοτεί ότι η άποψή του μπορεί να μην είναι σωστή.

39 Τα διαλογικά αξιώματα(maximes de conversation ) η εξήγηση του Grice για την παραβίαση του αξιώματος της ποσότητας σε αυτήν την περίπτωση είναι ότι ο ομιλητής έρχεται αντιμέτωπος με σύγκρουση των αξιωμάτων. Στην περίπτωση που εξετάσαμε ο ομιλητής δεν ήταν σε θέση να τηρήσει ταυτόχρονα και τα δύο αξιώματα (ποσότητα και ποιότητα), σηματοδότησε το δίλημμά του με την προφανή αποτυχία του να δώσει επαρκείς πληροφορίες και ώθησε τους συνομιλητές του να αναζητήσουν ένα υπονόημα.

40 Τα διαλογικά αξιώματα(maximes de conversation ) Κατάφωρες παραβιάσεις που εκμεταλλεύονται ένα αξίωμα Σύμφωνα με τη θεωρία του Grice, οι συνομιλητές λειτουργούν βάσει της υπόθεσης ότι, γενικά, τα αξιώματα τηρούνται. Όταν αυτή η προσδοκία διαψεύδεται και ο ακροατής έρχεται αντιμέτωπος με κατάφωρη παραβίαση ενός αξιώματος (δηλ., όταν ο ακροατής έχει απορρίψει την πιθανότητα ότι ο ομιλητής προσπαθεί να τον εξαπατήσει, ή δεν είναι σε θέση να μιλήσει καθαρότερα, ακριβέστερα, κλπ.), τότε ο ακροατής ωθείται και πάλι να αναζητήσει ένα υπονόημα. Τα περισσότερα παραδείγματα κατάφωρων παραβιάσεων του Grice εμπλέκουν τέτοιου είδους «εκμετάλλευση».

41 Τα διαλογικά αξιώματα(maximes de conversation ) Κατάφωρες παραβιάσεις που εκμεταλλεύονται το αξίωμα της ποιότητας Κατάφωρες παραβιάσεις που εκμεταλλεύονται το αξίωμα της ποιότητας προκύπτουν όταν ο ομιλητής λέει κάτι που είναι προφανώς αναληθές ή κάτι για το οποίο δεν έχει επαρκή στοιχεία. Μια γυναίκα μιλάει για έναν γνωστό της πρόσωπο, έναν άνδρα: Έζησα στο ίδιο σπίτι με αυτόν τον άνθρωπο για τρία χρόνια και τον μισώ περισσότερο από οποιονδήποτε στον κόσμο. Σε όλο το βρώμικο, λιγδερό παρελθόν μου, αυτός είναι ο μεγαλύτερος λεκές. (J. Thomas, 1995)

42 Τα διαλογικά αξιώματα(maximes de conversation ) Κατάφωρες παραβιάσεις που εκμεταλλεύονται το αξίωμα της ποιότητας ΒΗΜΑΤΑ ΤΟΥ ΣΥΛΛΟΓΙΣΜΟΥ (i) Είναι προφανώς αναληθές ότι ο άνδρας είναι λεκές. (ii) Η γυναίκα δεν φαίνεται να προσπαθεί να μας πείσει ότι ο άνδρας είναι λεκές. (iii) Εκτός κι αν το εκφώνημά της είναι εντελώς άστοχο, πρέπει να προσπαθεί να μεταδώσει κάτι άλλο, μια άλλη λογική πρόταση. (iv) Αυτή θα πρέπει να είναι μια προφανώς σχετική λογική πρόταση. (v) Η πιο προφανής σχετική λογική πρόταση είναι ότι, όπως η βρώμα και οι λεκέδες, ο άνδρας αυτός είναι ανεπιθύμητος ή και μάστιγα.

43 Τα διαλογικά αξιώματα(maximes de conversation ) 1 β. Κατάφωρες παραβιάσεις που εκμεταλλεύονται το αξίωμα της ποσότητας Μια κατάφωρη παραβίαση του αξιώματος της ποσότητας προκύπτει όταν ο ομιλητής δίνει προφανώς περισσότερες ή λιγότερες πληροφορίες από ότι απαιτεί η περίσταση. Α: Και πώς θα πάμε εκεί; Β: Πάντως, εμείς θα πάμε με το αυτοκίνητο του Κώστα.

44 Τα διαλογικά αξιώματα(maximes de conversation ) 1 γ. Κατάφωρες παραβιάσεις που εκμεταλλεύονται το αξίωμα της συνάφειας Ο ομιλητής εκμεταλλεύεται το αξίωμα της συνάφειας δίνοντας μια απάντηση ή κάνοντας μια παρατήρηση που είναι προφανώς άσχετη με το θέμα συζήτησης (π.χ., μια ξαφνική αλλαγή του θέματος συζήτησης, αποτυχία του ομιλητή να ανταποκριθεί στο στόχο μιας ερώτησης του συνομιλητή του, κλπ.). A et B parlent d un certain professeur X. A déclare tout à coup, sans se rendre compte que son collègue Y est derrière lui. B essaye de faire diversion avec (35B) : A : Le professeur X est un vieux crétin. B : A propos, où pars-tu en vacances cet été? B implicite quelque chose comme : Parlons d autre chose, s il te plaît. (Moeschler et Reboul, 1994)

45 Τα διαλογικά αξιώματα(maximes de conversation ) 1 δ. Κατάφωρες παραβιάσεις που εκμεταλλεύονται το αξίωμα του τρόπου Sous-maxime de clarté : A et B parlent devant leurs enfants : A : Si nous allions à la plage? B : Oui, mais pas de G-L-A-C-E au retour. (Moeschler et Reboul, 1994)

46 Τα διαλογικά αξιώματα(maximes de conversation ) ο κατάφωρος τρόπος παραβίασης ενός αξιώματος είναι ο παράγοντας που μας ωθεί να αναζητήσουμε ένα διαλογικό υπονόημα (δηλ. ένα επιπλέον επίπεδο σημασίας).

47 Ιδιότητες των υπονοημάτων Ο Grice στο άρθρο του Logic and Conversation εξετάζει τις ιδιότητες των υπονοημάτων και θέτει τέσσερα κριτήρια.

48 Ιδιότητες των υπονοημάτων Μη-απαλοιφή και μη-συμβατικότητα Αλλαγή υπονοήματος Υπολογισιμότητα Ακύρωση