ΕΙΡΗΝΗ Ν. ΘΕΟΧΑΡΟΠΟΥΛΟΥ ΑΠΟΤΟΙΧΙΣΜΕΝΕΣ ΤΟΙΧΟΓΡΑΦΙΕΣ ΣΤΟ ΒΥΖΑΝΤΙΝΟ ΚΑΙ ΧΡΙΣΤΙΑΝΙΚΟ ΜΟΥΣΕΙΟ ΑΘΗΝΩΝ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΤΗΣ ΕΠΙΣΚΟΠΗΣ ΕΥΡΥΤΑΝΙΑΣ*

Transcript

1 ΕΙΡΗΝΗ Ν. ΘΕΟΧΑΡΟΠΟΥΛΟΥ ΑΠΟΤΟΙΧΙΣΜΕΝΕΣ ΤΟΙΧΟΓΡΑΦΙΕΣ ΣΤΟ ΒΥΖΑΝΤΙΝΟ ΚΑΙ ΧΡΙΣΤΙΑΝΙΚΟ ΜΟΥΣΕΙΟ ΑΘΗΝΩΝ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΤΗΣ ΕΠΙΣΚΟΠΗΣ ΕΥΡΥΤΑΝΙΑΣ* ΑΘΗΝΑ

2 Τό μνημεῖο Ὁ ἐπιβλητικός ναός τῆς Κοίμησης Θεοτόκου στήν Ἐπισκοπή Εὐρυτανίας πιθανόν ἕδρα τοῦ ἐπισκόπου Λιτζᾶς καί Ἀγράφων 1, ἀνήκει στήν κατηγορία τοῦ ἑλλαδικοῦ μεταβατικοῦ σταυροειδοῦς ἐγγεγραμμένου, στήν ὁποία προσγράφονται ὡρισμένα ἀπό τά μεγαλύτερα καί σπουδαιότερα μνημεῖα τοῦ ἑλλαδικοῦ χώρου 2. Ἡ λιτή, στιβαρή κατασκευή του, πού ὑπογραμμίζεται ἀπό ἀπουσία γλυπτοῦ καί κεραμοπλαστικοῦ διακόσμου καί τά τυπολογικά, δομικά καί μορφολογικά χαρακτηριστικά του, θεωρήθηκε ὅτι χαρακτηρίζουν μία προδρομική ὁμάδα, τήν ὁποία ὁ Π. Βοκοτόπουλος προσδιόρισε μέ τόν ὅρο «προελλαδική σχολή» καί κατέταξε τό μνημεῖο μεταξύ τῶν ἀρχαιότερων μεταβατικῶν στό β μισό τοῦ 8 ου ἤ στό α μισό τοῦ 9 ου αἰῶνα 3. Ὁ ναός, δομημένος στήν δεξιά ὄχθη τοῦ ποταμοῦ Μέγδοβα, κατακλύσθηκε μέ τήν κατασκευή τῆς τεχνητῆς λίμνης Κρεμαστῶν, πού δημιουργήθηκε ἀπό τό φράγμα τοῦ Ἀχελώου 4. Τά ἀποσπασματικά σωζόμενα τρία στρώματα τοιχογραφικοῦ διακόσμου πού ἀποτοιχίσθηκαν, βρίσκονται σήμερα στήν Συλλογή τοῦ Βυζαντινοῦ καί Χριστιανικοῦ Μουσείου 5. Ὁ τοιχογραφικός διάκοσμος Ἐλάχιστα στοιχεῖα τοῦ α στρώματος ζωγραφικῆς διασώθηκαν, ἀπό τά ὁποῖα προκύπτει ὅτι μέ ἀνεικονικό διάκοσμο καλύπτονταν οἱ καμάρες τῶν κεραιῶν τοῦ σταυροῦ, οἱ κόγχες καί οἱ ἀνώτερες ζῶνες τῆς τοιχοποιίας. Στόν βόρειο τοῖχο τοῦ δυτικοῦ σκέλους τῆς κεραίας σώθηκε ἀποσπασματικά ἡ μόνη εἰκονιστική παράσταση, τῆς Σταύρωσης. Ἡ λιτή σύνθεση περιορισμένη στά ἀπολύτως ἀπαραίτητα γιά τήν ἀνάγνωσή της πρόσωπα, ἀναπτύσσεται ὡς δισδιάστατος πίνακας σέ τρίχρωμο κάμπο, μέ * Τό κείμενο πού παρατίθεται ἐδῶ ἀποτελεῖ μία πολύ σύντομη περίληψη τῆς μεταδιδακτορικῆς ἔρευνας, πού ἐκπονήθηκε στό πλαίσιο τοῦ προγράμματος Μεταπτυχιακῶν Σπουδῶν τοῦ Τμήματος Ἱστορίας καί Ἀρχαιολογίας τῆς Φιλοσοφικῆς Σχολῆς τοῦ Πανεπιστημίου Ἀθηνῶν ὑπό τήν ἐποπτεία τοῦ καθηγητή Ν. Γκιολέ, στόν ὁποῖο ὀφείλω θερμότατες εὐχαριστίες διότι ἐνέκρινε τήν ἐπιλογή τοῦ θέματος καί παρακολούθησε μέ ἀμείωτο ἐνδιαφέρον τήν ἐξέλιξη τῆς μελέτης. Εὐχαριστῶ ἐπίσης τίς καθηγήτριες Σ. Καλοπίση-Βέρτη καί Β. Κέπετζη, μέλη τῆς τριμελοῦς ἐπιτροπῆς, γιά τό ἐνδιαφέρον μέ τό ὁποῖο περιέβαλαν αὐτή τήν μελέτη. Θερμότατες εὐχαριστίες ἐκ βάθους καρδίας ὀφείλω ἰδιαιτέρως στόν ἀκαδημαϊκό καί ὁμότιμο καθηγητή τοῦ Πανεπιστημίου Αθηνῶν Π. Λ. Βοκοτόπουλο, ὑπό τήν ἐποπτεία τοῦ ὁποίου ἔχω πραγματοποιήσει τήν διδακτορική μου διατριβή, ὁ ὁποῖος παρά τήν πολύπλευρη δραστηριότητα καί τίς πολλαπλές ὑποχρεώσεις του, εἶχε τήν καλοσύνη νά ἀφιερώσει πολύτιμο χρόνο γιά τήν ἀνάγνωση τοῦ πλήρους κειμένου τῆς μεταδιδακτορικῆς μελέτης, νά διατυπώσει ἐπισημάνσεις καί εὐμενῆ σχόλια. Ὀφείλω πολλά στόν ἀείμνηστο Διευθυντή τοῦ ΒΧΜ Δημήτρη Κωνστάντιο, ὁ ὁποῖος ἐνεθάρρυνε τήν ἰδέα τῆς μεταδιδακτορικῆς αὐτῆς ἔρευνας καί ἐπέτρεψε ἀσμένως τήν παραχώρηση καί δημοσίευση τοῦ ἐπιστημονικοῦ ὑλικοῦ καί τήν χορήγηση ἐρευνητικῆς ἄδειας, γιά τήν ἔγκριση τῆς ὁποίας ὀφείλω εὐχαριστίες στό Ὑπουργεῖο Πολιτισμοῦ καί στήν Ἐπιστημονική Ἐπιτροπή. Εύχαριστῶ ἐπίσης θερμά τήν Διευθύντρια τοῦ ΒΧΜ Ἀν. Λαζαρίδου γιά τήν παραχώρηση τῆς ἄδειας δημοσίευσης φωτογραφικοῦ καί σχεδιαστικοῦ ὑλικοῦ ἀπό τό ἀρχεῖο τοῦ Μουσείου. 1 Π. Βασιλείου, Ἡ Ἐπισκοπή Λιτζᾶς καί Ἀγράφων ἐπί Τουρκοκρατίας, Ἀθήνα 1960, σ. 119, σημ Ὀρλάνδου, Ὁ ἐν Eὐρυτανίᾳ βυζαντινός ναός τῆς Ἐπισκοπῆς, σ Bοκοτοπούλου, Ἀρχιτεκτονική, σ , 135, σημ Βλ. ἀναλυτικά, Βοκοτοπούλου, Ἀρχιτεκτονική, σ , , 183. Χ. Μπούρα, Βυζαντινή καί Μεταβυζαντινή Ἀρχιτεκτονική στήν Ἑλλάδα, Ἀθήνα 2001, σ Χ. καί Λ. Μπούρα, Ἡ Ἑλλαδική Ναοδομία κατά τόν 12 ο αἰῶνα, Ἀθήνα 2002, σ Βοκοτοπούλου, ὅ.π., σ , 119, 124, 183, 205, σχ , πίν Χ. Μπούρα, ὅ.π., σ. 49 κ.ἑξ, σ. 62, εἰκ Χ. καί Λ. Μπούρα, ὅ.π., σ Ὀρλάνδου, Ὁ ἐν Eὐρυτανίᾳ βυζαντινός ναός τῆς Ἐπισκοπῆς, σ. 3. Βοκοτοπούλου, Ἀρχιτεκτονική, σ. 3, Ἐπίσης, Ἀρχιμ. Δ. Βασιλοπούλου, Παναγία Ἐπισκοπῆς Εὐρυτανίας, Ναύπακτος 2008, σ. 13. Τοῦ ἴδιου, Τό Βυζαντινό Μνημεῖο Ἐπισκοπή Εὐρυτανίας. Ἡ περιπέτεια ἐνός σημαντικοῦ Βυζανινοῦ Μνημείου, Ναύπακτος 2009, στό ὁποῖο ὁ συγγραφέας ἔχει συγκεντρώσει ἐπιμελῶς τό σύνολο σχεδόν τῶν ἐγγράφων πού ἀναφέρονται στόν ναό, στά ὁποῖα ἀποτυπώνονται οἱ διοικητικές πράξεις πού καθόρισαν τήν τύχη τοῦ σημαντικοῦ αὐτοῦ μνημείου. 5 Χατζηδάκη, Τοιχογραφίες Ἐπισκοπῆς Εὐρυτανίας, σ. 28. Βλ. ἐπίσης, Ἀρχιμ. Δ. Βασιλοπούλου, Τό Βυζαντινό Μνημεῖο Ἐπισκοπή Εὐρυτανίας, (ὅ.π.), σ , 85-86, 93, , ,

3 τους ἐσταυρωμένους να παριστάνονται εὐθυτενεῖς, μέ ἐκτεταμένα μέλη, προσηλωμένοι σέ κεραμιδοκόκκινους σταυρούς μέ ὑποπόδια 6. Τό αὐστηρό ὕφος, ἡ ἰσχυρή σχηματοποίηση, ἡ κυριαρχία τῆς σχεδιαστικῆς λειτουργίας τῆς γραμμῆς καί ἡ χαρακτηριστική ἐπιπεδομορφία τῶν ἄκαμπτων μορφῶν μέ στρογγυλά πρόσωπα, στιβαρούς λαιμούς, ἀδέξια ἀποδοσμένα ἄκρα καί χαρακτηριστικά πού ἁπλῶς ὑποδηλώνονται χωρίς νά ἀποδίδονται, καθώς ἐπίσης οἱ τύποι τῶν σταυρῶν, τό μακρύ κολόβιον τοῦ Χριστοῦ καί τό ποδῆρες περίζωμα τοῦ ληστή μέ τήν συμβατική ἁπλουστευμένη πτυχολογία, ἀνακαλοῦν πρώιμα εἰκονογραφικά πρότυπα. Ἡ ἀρχαϊκοῦ τύπου σύνθεση, πού παραπέμπει στό κεντρικό εἰκονογραφικό σχῆμα τῆς Σταύρωσης στήν Santa Maria Antiqua, προσιδιάζει στήν ἀφηρημένη τεχνοτροπική ἀντίληψη τοῦ παρεκκλησίου τοῦ Θεοδότου, ἀπηχῶντας ἰσχυρές ἐπιρροές τῆς τέχνης τῶν φορητῶν εἰκόνων 7 καί θυμίζει ἐπίσης ἀντίστοιχα παραδείγματα ἀπό καππαδοκικούς ναούς 8, ἀντικείμενα μικροτεχνίας καί μικρογραφίες χειρογράφων τοῦ 8 ου /9 ου αἰῶνα 9, ὑποδεικνύοντας τά πρότυπα ἀπό τά ὁποῖα ἀντλεῖ ὁ καλλιτέχνης. Τό ἀρχικό εἰκονογραφικό πρόγραμμα περιελάμβανε στό τεταρτοσφαίριο τῆς πρόθεσης παγώνια ἀντωπά μέ πολύχρωμες κατάκοσμες οὐρές ἑκατέρωθεν σταυροῦ, πλαισιωμένα ἀπό κυπαρισσοειδῆ δένδρα 10. Ἡ ἀλληγορική αὐτή σύνθεση στό παραδεισιακό περιβάλλον πού 6 Ἀξίζει νά σημειωθεῖ, ὅτι μέχρι σήμερα ἐθεωρεῖτο ὡς μόνο σωζόμενο τό δεξί τμῆμα τῆς Σταύρωσης, τό ὁποῖο ἐκτίθεται στήν μόνιμη Ἔκθεση τοῦ Βυζαντινοῦ καί Χριστιανικοῦ Μουσείου (Μυστήριον Μέγα καί Παράδοξον, Ἔκθεσις είκόνων καί κειμηλίων, Ἀθήνα 2002, ἀρ. 108, σ , Ἀ. Κατσελάκη). Κατά τήν παροῦσα ἔρευνα ἐντοπίσθηκε καί ταυτίσθηκε τό ἀνώτερο ἀριστερό ἄκρο τῆς ἀρχικῆς παράστασης, πού περιλαμβάνει τμῆμα τῆς μορφῆς τοῦ δεύτερου ἐσταυρωμένου ληστή, καθιστῶντας δυνατή τήν σύνθεση τῆς σωζομένης σκηνῆς γιά πρώτη φορά στό σύνολό της. 7 Βλ. σχετικά, ὅ.π. Ἐπίσης, W. de Grüneisen, Sainte-Marie Antique, Rome 1911, πίν. ΧΧΧΙΧ, εἰκ P. J. Nordhagen, The Frescoes of John VII (A.D ) in S. Maria Antiqua in Rome, Acta ΙRNorv., III (1968), σ. 87 καί σ. 113 κ. ἑξ. J. M. Sansterre, Á propos de la signification politique-réligieuse de certaines fresques de Jean VII à Sainte Μarie Antiqua, Byzantion 57 (1987), σ Η. Belting, Eine Privatkapelle im frühmittelalterlichen Rom, DOP 41 (1987), σ , εἰκ. 1, 2 καί σ D. Knipp, The Chapel of Physicians at Santa Maria Antiqua, DOP 56 (2002), σ Cormack, The Arts during the Age of Iconoclasm, σ. 42. Βλ. ἐπίσης, K. Weitzmann, The Classical in Byzantine Art as a Mode of Individual Expression, Byzantine Art, Athens 1966, σ Τοῦ ἴδιου, The Monastery of Saint Catherine at the mountain of Sinai. The Icons, I: From the sixth to the tenth century, Princeton 1976, σ , Β Jerphanion, Les églises rupestres de Cappadoce, ΙI, σ Ν. Thierry, Mentalité et formulation, πίν. VI, εἰκ. 20. Τῆς ἴδιας, Les peintures murales de six églises, σ , 469, Τῆς ἴδιας, La Cappadoce de l Antiquité au Moyen-Âge, σ. 428, 883, Τῆς ἴδιας, Açikel Aĝa Kilisesi, σ. 49, εἰκ. 13, σ , σ. 69. Τῆς ἴδιας, De la datation, σ Jolivet-Lévy, Les églises byzantines de Cappadoce, σ , F. Hild-M. Restle, Kappadokien (Kappadokia, Charsianon, Sebasteia und Lykandos), Wien 1981, σ. 214, 257. G.P. Schiemenz, Die Kapelle des Styliten Niketas in Weinbergen von Ortahisar, JÖB 18 (1969), σ J. Lafontaine-Dosogne, L église rupestre dite Eski baca kilisesi et la place de la Vierge dans les absides cappadociennes, JÖB 21 (1972), σ Τῆς ἴδιας, Pour une problématique, σ Ὅ.π., σημ. 7. C. Ceccheli-G.Furlani-M. Salmi, The Rabbula Gospels. Facsimile Edition of the Miniatures of the Syriac Manuscript plut. I, 56 in the Medicaean-Laurentian Library, Olton- Lauzanne 1959, f. 13b, 10a. L. von Matt (ed.), Die Kunstsammlungen der Biblioteca Apostolica Vaticana Rom, Köln 1969, πίν. 66, 67. Βλ. ἐπίσης ἀναλυτικά, Γκιολέ, Ἡ σταυροθήκη Fieschi-Morgan, σ καί σημ. 2-5, πίν. Ι, ΙΙ, V, εἰκ. 8 καί σ K. Wessel, Les Ėmaux, Splendeur de Byzance, Europalia 82-Hellas-Grèce, Bruxelles 1982, ἀρ. 6, ἀρ. 7, ἀρ. 13, εἰκ. 13 α. C.R. Morey, The Painted Panel from Sancta Sanctorum. Festschrift P. Clemen, Bonn- Düsseldorf 1926, σ. 151 κ. ἑξ. S. Dufrenne, L illustration des psautiers grecs du Moyen Age, Paris 1966, I, πίν. I. H. Omont, Miniatures des plus anciens manuscrits grecs de la Bibliothèque Nationale, Paris 1929, πίν. XXI. 10 Ἡ ἀπεικόνιση τοῦ θέματος διαδεδομένη λόγῳ τοῦ συμβολικοῦ του χαρακτῆρα κυρίως σέ ἁψῖδες ὡς ἐπιβίωση παλαιοχριστιανικῶν παραδόσεων, ἐντοπίζεται σέ καππαδοκικούς καί ἑλλαδικούς ναούς. Βλ. σχετικά, Σ. Πελεκανίδη-Ἰ. Ἀτζακᾶ, Σύνταγμα τῶν παλαιοχριστιανικῶν ψηφιδωτῶν δαπέδων τῆς Ἑλλάδος. Ι. Νησιωτική Ἑλλάς, Θεσσαλονίκη 1988, σ Π. Ἀσημακοπούλου-Ἀτζακᾶ, Σύνταγμα τῶν παλαιοχριστιανικῶν ψηφιδωτῶν δαπέδων τῆς Ἑλλάδος, ΙΙ. Πελοπόννησος, Στερεά, Θεσσαλονίκη 1987, σ. 164 καί πίν. 271, 272, 273δ. Βασιλάκη-Καρακατσάνη, Εἰκονομαχικές ἐκκλησίες στή Νάξο, σ. 62, εἰκ. 2, σ. 70. Ἀχειμάστου-Ποταμιάνου, Νέος ἀνεικονικός διάκοσμος, σ. 353, σημ. 29, σ Δρανδάκη, Βυζαντιναί 3

4 ὑποδηλώνουν τά δένδρα, μέ τά παγώνια ὡς σύμβολο αἰωνιότητας δορυφοροῦντα θριαμβικό σταυρό πού ἐνέχει ζωοποιό ἰδιότητα 11, θυμίζει πρώιμες ταφικές ἀπεικονίσεις 12 ὑποδηλώνοντας ὅτι στόν συγκεκριμένο χῶρο διαμορφώθηκε διακόσμηση ἐσχατολογικοῦ χαρακτῆρα, ὑπόθεση πού ἐνισχύεται ἀπό τήν ἀνάλογη ἀντίληψη τῶν μεταγενέστερων τοιχογραφήσεων. Στίς ἡμικυλινδρικές καμάρες τῆς κάθετης κεραίας διαγράφονταν ἀλληλοτεμνόμενοι κύκλοι μέ κεντρικά κομβία, σχηματίζοντας τετράφυλλα μέ ἐγγεγραμμένα χιαστί κοσμήματα ἀπ ὅπου ἀναφύονται καρδιόσχημα μοτίβα καί ψαθωτά ζατρικιοειδῆ πλέγματα. Οἱ τεμνόμενοι κύκλοι διαγράφουν κοιλόπλευρους ρόμβους, πού ἐγγράφουν ἀνθεμοειδῆ μέ ὀξύληκτα στελέχη σχηματίζοντας σταυρό μέ κεντρκό κομβίο καί δίλοβα καρδιόσχημα πέταλα στήν διασταύρωση τῶν σκελῶν του, ἐνῶ στά διάκενα διαγράφεται τρισχιδές ἄνθινο ὀξύληκτο κόσμημα 13. Παρεμφερής ἀνεικονικός διάκοσμος κάλυπτε τίς καμάρες τῆς ἐγκάρσιας κεραίας. Μαργαριτοφόροι κύκλοι σέ παράλληλες σειρές, ἐφαπτόμενοι μέ ἄλλους μικρότερους, ἐγγράφουν σύνθετους ἀστεροειδεῖς ρόδακες, μεταξύ τῶν ὁποίων σχηματίζονται δίλοβα καρδιόσχημα πέταλα, ἀπ ὅπου ἐκφύονται σπαθωτά σέπαλα ἐναλλασσόμενα μέ δίλοβα πέταλα, διαμορφώνοντας ἀτρακτοειδή σύνθεση. Μεταξύ τῶν κύκλων διαγράφονται κοιλόπλευροι ρόμβοι, πού ἐγγράφουν σταυροειδές ἀνθέμιο μέ καρδιόσχημα πέταλα στό σημεῖο τομῆς 14. Στό νότιο σκέλος τῆς καμάρας σειρές κυκλικῶν μεταλλίων ἐγγράφουν σενμούρβ καί ἑραλδικά τοποθετημένους ἀντίνωτους γρῦπες, πού συστρέφουν τίς κεφαλές τους ἀντωπά 15. Ἡ ἀπόδοση παγανιστικῶν ὄντων, ὄχι ἐλεύθερων καί αὐτοδύναμων ἀλλά ἐγγεγραμμένων σέ πολυτελῆ πλαίσια, προσομοιάζει μέ ἐξελιγμένη παραλλαγή, πού ἕλκει καταγωγή ἀπό ὑφάσματα σασανιδικῶν καταβολῶν ἐνέχοντας διακοσμητικό καί συμβολικό χαρακτῆρα 16, ἐνῶ πηγή τοιχογραφίαι τῆς Μέσα Μάνης, σ. 7, Τοῦ ἴδιου, Μέσα Μάνη, σ Pallas, Eine anikonische, σ Τοῦ ἴδιου, Les decorations aniconiques, σ Lafontaine-Dosogne, Pour une problématique, σ Grabar, L iconoclasme, σ. 27. G. Millet, Les iconoclastes et la croix à propos d une inscription de Cappadoce, BCH 34 (1910), σ, D. Talbot Rice, The leaved cross, Byzantinoslavica II, 1950, (Var. Rep. London 1973), σ. 80. N. et M. Thierry, Nouvelles églises rupestres de Cappadoce, σ. 71. Lafontaine- Dosogne, Pour une problématique, σ. 324, 336. Ἐπίσης, Γ. καί Μ. Σωτηρίου, Ἡ Βασιλική τοῦ Ἁγίου Δημητρίου Θεσσαλονίκης, Ἀθῆναι 1952, σ Vocotopoulos, Fresques du XIe siècle à Corfou, σ Ch. Bouras, The byzantine bronze doors of the Great Lavra Monastery on Mount Athos, JÖB 24 (1975), σ Εὐαγγελίδου, Εἰκονομαχικά μνημεῖα, σ Pallas, Eine anikonische, σ Wharton Epstein, The Iconoclast Churches of Cappadocia, σ καί σημ. 23. Βασιλάκη-Καρακατσάνη, Εἰκονομαχικές ἐκκλησίες στή Νάξο, σ Δρανδάκη, Μέσα Μάνη, σ Κατσαροῦ, Ἐρειπωμένη ἐκκλησία μέ «ἁνεικονικό» διάκοσμο στό χωριό Σταμνᾶ τῆς Αἰτωλίας, σ Xατζηδάκης, AΔ 21, πίν. 35 α. St. Pelekanidis, Die Malerei der Konstantinischen zeit, Σ. Πελεκανίδη, Μελέτες Παλαιοχριστιανικῆς καί Βυζαντινῆς Ἀρχαιολογίας, Θεσσαλονίκη 1977, πίν. 20, 23. Τοῦ ἴδιου, Symbolik der Frühbyzantinischen Fussbodenmosaiken Griechenlands, (ὅ.π.), πίν. 5, 6. Βλ. ἐπίσης ἀναλυτικά, Μαρκῆ, Ἡ νεκρόπολη τῆς Θεσσαλονίκης, σ σχ. 153, τάφος ἀρ. 82, σ. 193, σχ. 155, πίν. 25 α, σχ. 156, πίν. 25β, σ. 198, σχ. 160, σ Ε. Μαρκῆ-Δ. Κομμάτας, Σωστικές ἀνασκαφές τάφων καί ὑδραυλικῶν ἔργων στή Θεσσαλονίκη, ΑΕΜΘ 11 (1997), σ Τῆς ἴδιας, Τάφος μέ παράσταση παραδείσου στή Θεσσαλονίκη, Θωράκιον. Ἀφιέρωμα στή μνήμη τοῦ Παύλου Λαζαρίδη, Ἀθήνα 2004, σ. 359, εἰκ. 2 καί πίν. 13 ο α. Τῆς ἴδιας, Τά χριστιανικά κοιμητήρια τῆς Θεσσαλονίκης στά παλαιοχριστιανικά χρόνια, Θεσσαλονικέων πόλις, β περίοδος, Ι, Θεσσαλονίκη 2000, σ Τῆς ἴδιας, Ἡ ἀπεικόνιση τῶν ὀπωρῶν στήν παλαιοχριστιανική τέχνη. Ἡ περίπτωση τῆς Θεσσαλονίκης, ΔΧΑΕ ΚΣΤ (2005), σ Ἐπίσης, Jolivet- Lévy, Les églises byzantines de Cappadoce, σ Χατζηδάκης, ΑΔ 21, σ. 28, πίν. 29β. Ὁ ἴδιος, Τοιχογραφίες Ἐπισκοπῆς Εὐρυτανίας, πίν. 14 α. Panayotidi, Les monuments de Grèce, σ Ὅ.π. 15 Χατζηδάκη, Τοιχογραφίες Ἐπισκοπῆς Εὐρυτανίας, εἰκ.14 α. 16 Les Perses Sassanides, σ. 166, ἀρ. 109, σ. 176, ἀρ. 126, σ , ἀρ. 129, ἀρ V. Husard, Un feuillet du lectionnaire de l abbaye de Cluny, La Revue des musées de France- Revue du Louvre, 2004, 5, ἀρ A. Stauffer, Seidengewerte mit senmurwen, Byzanz. Pracht und Alltag, Ex. kat., Bonn 2010, ἀρ. κατ. 54, σ. 10 καί σ. 169, εἰκ. 54. Muthesius, Byzantine silk weaving, σ , Μ77 a-b, Μ45, σ , πίν. 71Β (Μ611). 4

5 ἔμπνευσης ἀποτελεῖ ἐπίσης τό θεματολόγιο εἰδῶν μικροτεχνίας καί μικρογραφημένων χειρογράφων 17. Στήν διακόσμηση αὐτή ἐντοπίζονται στοιχεῖα ἐμβαπτισμένα στήν κοιτίδα τῆς παλαιοχριστιανικῆς τέχνης προδίδοντας τήν ἀπώτατη καταγωγή τῶν εἰκονογραφικῶν προτύπων τους. Ὡρισμένα ἅπτονται ἑνός νέου θεματολογίου ἀναγομένου στήν σασανιδική παράδοση, πού διεισδύει στήν ἰσλαμική τέχνη καί μεταξύ 6 ου καί 8 ου αἰῶνα ἀνιχνεύεται σχεδόν σέ ὅλο τό εὗρος τῆς βυζαντινῆς, ἀποβαίνοντας ἰδιατέρως δημοφιλές στίς μεσογειακές περιοχές κατά τήν εἰκονομαχική περίοδο, κυρίως ἐπί Θεοφίλου 18. Τά διασωθέντα στοιχεῖα μαρτυροῦν τήν διαμόρφωση ἑνός εἰκονογραφικοῦ προγράμματος μέ ἀλληγορικές-συμβολικές προεκτάσεις καί δογματική σημασία. Ἡ πυκνή ταπητόμορφη κάλυψη τῶν καμαρῶν μέ στοιχεῖα horror vacui ἐπιχειρεῖ τήν ἀπόδοση παραδείσιου τοπίου μέ μυθικά ἀποτροπαϊκά ὄντα, ἐμβλήματα ίσχύος καί θεϊκῆς ἐξουσίας, συνθέτοντας πολυτελεῖς σχηματοποιημένους διακόσμους πού ἀντανακλοῦν λαμπρότητα καί μεγαλεῖο. Οἱ ἀλληγορικές ἀπεικονίσεις συμπληρώνονταν πιθανόν μέ δογματικά θέματα, σκηνές θεοφάνειας καί ἐσχατολογικοῦ χαρακτῆρα, ἄρρηκτα συνδεδεμένες μέ τίς προσδοκίες τῶν πιστῶν γιά κατάκτηση τῆς ούράνιας βασιλείας 19. Ὁ συνδυασμός ἀνεικονικῶν καί εἰκονιστικῶν θεμάτων, πού παρατηρεῖται στήν διακόσμηση τῆς Ἐπισκοπῆς, διαπιστώνεται σέ ὡρισμένα ἑλλαδικά μνημεῖα ὅπως ὁ Ἅγιος Ἀνδρέας Περιστερᾶς καί ἡ Ἀνάληψη στό Φρανδᾶτο Ἰκαρίας 20. Πενιχρές ἐνδείξεις γιά ὕπαρξη εἰκονιστικῶν θεμάτων ἐντοπίζονται ἐπίσης στόν σωζόμενο ἀνεικονικό διάκοσμο τοῦ ἐρειπωμένου ναοῦ τῆς Σταμνᾶς Αἰτωλίας, ὁ μελετητής τοῦ ὁποίου ὑποθέτει ὅτι μαρτυροῦν ἐπίδραση ἀνάλογης τῆς Ἐπισκοπῆς συνδυαστικῆς τάσης, πού ἐνδεχομένως ἐπικρατεῖ στήν περιοχή κατά τό δεύτερο μισό τοῦ 9 ου αἰῶνα 21. Ἀνάλογη συνύπαρξη διαπιστώνεται σέ ὡρισμένους μικρασιατικούς ναούς, στίς διακοσμήσεις τῶν ὁποίων ἐντοπίζονται κοινά χαρακτηριστικά ἑνός ἀνατολικοῦ διακοσμητικοῦ θεματολογίου μέ ἀνεικονικούς καί μικτούς ἑλλαδικούς διακόσμους καί μέ τό εὐρυτανικὀ μνημεῖο Γκιολέ, Ἡ σταυροθήκη Fieschi-Morgan, σ Ν. Thierry, La Cappadoce de l Antiquité au Moyen-Âge, σ Τῆς ἴδιας, Les peintures murales de six églises, σ , Τῆς ἴδιας, Mentalité et formulation, σ Τῆς ἴδιας, Une école de peinture gréco-orientale, σ Α. Grabar, La décoration architecturale de l église de la Vierge à Saint-Luc en Phocide et les débuts des influences islamiques sur l art byzantine de Grèce, Comptes rendus des séances de l Académie des Inscriptions et des Belles Lettres, vol (1971), σ. 28, 33, 34 καί σημ. 1, σ. 36. Lafontaine-Dosogne, Pour une problématique, σ Grabar, L iconoclasme, σ. 167, 169, 184. O. Grabar, Islam and Iconoclasm, Iconoclasm, σ Βλ. ἐπίσης, Pallas, Les decorations aniconiques, σ Cormack, The Arts during the Age of Iconoclasm, σ. 43. Βλ. ἐπίσης, Χατζηδάκης, ΙΕΕ Η, σ Βασιλάκη-Καρακατσάνη, Εἰκονομαχικές ἐκκλησίες στή Νάξο, σ Τῆς ἴδιας, Ἁγία Κυριακή-Ἅγιος Ἀρτέμιος, σ. 63. Ἀχειμάστου-Ποταμιάνου, Ἅγιος Ἰωάννης Θεολόγος στ Ἀδησαροῦ, σ. 52. Τῆς ἴδιας, Νέος ἀνεικονικός διάκοσμος, σ. 370 καί σημ Ν. Γκιολέ, Εἰκονογραφικές παρατηρήσεις στό μωσαϊκό τῆς Μονῆς Λατόμου στή Θεσσαλονίκη, Παρουσία 2 (1984), σ. 92. Τοῦ ἴδιου, Ἁγιολογικό κείμενο καί εἰκόνα. Ἡ περίπτωση τοῦ ψηφιδωτοῦ τῆς Μονῆς Λατόμου στή Θεσσαλονίκη, ΕΕΒΣ, ΝΒ (2006), σ Σχετικά μέ τόν ἀναγόμενο στά ναό τοῦ Ἁγίου Ἀνδρέα Περιστερᾶς, βλ. Mavropoulou-Tsioumi, Saint Andrew Peristera, σ , 16. Panagiotidi, La peinture monumentale, σ. 76. Γιά τόν ναό τῆς Ἰκαρίας, βλ. Pallas, Eine anikonische, σ Τοῦ ἴδιου, Les decorations aniconiques, σ Ἐπίσης, Lafontaine-Dosogne, Pour une problématique, σ. 335, ἡ ὁποία σέ ἀντίθεση μέ τόν Δ. Πάλλα κατατάσσει τόν συνδυαστικό διάκοσμο τοῦ ναοῦ στούς εἰκονομαχικούς. 21 Κατσαροῦ, Ἐρειπωμένη ἐκκλησία μέ «ἀνεικονικό» διάκοσμο στό χωριό Σταμνᾶ τῆς Αἰτωλίας, σ , 402. Τοῦ ἴδιου, Ὁ ναός τῶν Ἁγίων Θεοδώρων τῆς Αἰτωλικῆς Σταμνᾶς καί ὁ «ἀνεικονικός» του διάκοσμος, Ἀφιέρωμα στή μνήμη Στυλιανοῦ Πελεκανίδη, Θεσσαλονίκη 1983, σ Τοῦ ἴδιου, Ζητήματα ἱστορίας ἑνός βυζαντινοῦ ναοῦ κοντά στό Εὐπάλιο Δωρίδας, Βυζαντινά 10 (1980), σ , σημ Πρόκειται γιά τούς ναούς τοῦ Ἁγίου Βασιλείου στήν Σινασό, τοῦ στυλίτη Νικήτα στό Ortahisar, τοῦ Ἁγίου Στεφάνου στό Cemil, τῶν Ἁγίων Πέτρου καί Παύλου στήν Meskendir, τό παρεκκλήσι 3 τοῦ Göreme, τό Ağaç Alti Kilise καί τό Al Oda. Σχετικά μέ τά μνημεῖα αὐτά καί τίς διαφορετικές χρονολογήσεις πού ἔχουν προταθεῖ, ἀναγόμενες σέ γενικές γραμμές μεταξύ 7 ου /8 ου καί 9 ου αἰῶνα, βλ. Jerphanion, Les églises rupestres de Cappadoce, ΙΙ 1, σ , , 349, 357. N. et M. Thierry, Nouvelles églises rupestres de 5

6 Οἱ ὑπάρχουσες ἐνδείξεις παραπέμπουν στήν ὑπόθεση ὅτι στήν Ἐπισκοπή ἐφαρμόσθηκε ἐξ ἀρχῆς ἕνα συνδυαστικό εἰκονογραφικό πρόγραμμα εἰκονιστικῶν καί ἀνεικονικῶν συνθέσεων. Τό γεγονός αὐτό δέν ἀποτελεῖ παράδοξο στόν ἑλλαδικό χῶρο, ὅπου ὑφίστανται τεκμήρια μιᾶς ἀρχαιότερης μικτῆς παράδοσης δημιουργῶντας ἕνα οἰκεῖο ὑπόβαθρο γιά τήν ἀνάπτυξη μιᾶς νέας διακοσμητικῆς τάσης, πού συνδυάζει νεωτεριστικά θέματα καί στοιχεῖα τῆς προεικονομαχικῆς συμβολικῆς εἰκονογραφίας, τά ὁποῖα παρεισέσφρησαν στήν ἀνατολική τέχνη καί ἐπανεισήχθησαν στό βυζαντινό εἰκονογραφικό θεματολόγιο μεταπλασμένα στό καλλιτεχνικό της ἰδίωμα 23. Ἄν αὐτή ἡ ὑπόθεση εὐσταθεῖ, τότε παράλληλα μέ τό ἐπιβεβαιωμένο ἀνεικονικό ρεῦμα ἀναπτύχθηκε μία παράδοση μικτῶν διακόσμων, ἡ ὁποία ἐκτός ἀπό τά μικρασιατικά παραδείγματα εὐδοκίμησε σέ ἀπομακρυσμένες ἀπό τό αὐτοκρατορικό κέντρο περιοχές, ὅπου τό εἰκονομαχικό κίνημα δέν γνώρισε καθολική ἀποδοχή καί ἐφαρμόσθηκε σέ μνημεῖα τοῦ ἑλλαδικοῦ χώρου- ἐνδεχομένως τοῦ βορειότερου-, ὑπό συγκεκριμένες συνθῆκες πού εὐνόησαν τήν διάδοσή της 24. Οἱ εἰκονιστικές σκηνές φαίνεται ὅτι παρέμεναν ἐξαιρετικά περιορισμένες, ἐνδεχομένως ὡς μεμονωμένες ἀναθηματικές συνθέσεις ἐν εἴδει φορητῶν εἰκόνων σἐ προσβάσιμα μέρη μέ θέματα θεοφάνειας καί ἐσχατολογικοῦ περιεχομένου, μέ συμβολικό ἤ δογματικό-διδακτικό χαρακτῆρα, παραπέμποντας σέ ἀνάλογες τάσεις πού τήν περίοδο αὐτή διαπιστώνονται στίς βυζαντινές Cappadoce, σ Ν. Thierry, Les peintures murales de six églises, σ , , 469, Τῆς ἴδιας, La Cappadoce de l Antiquité au Moyen-Âge, σ , Τῆς ἴδιας, Haut Moyen-Âge en Cappadoce, σ Τῆς ἴδιας, Mentalité et formulation, σ Τῆς ἴδιας, Une école de peinture grécoorientale, σ. 300, Μ. Gough, A church of the Iconoclast (?) Period in Byzantine Isauria, Anatolian Studies 7 (1957), σ G.P. Schiemenz, Die Kapelle des Styliten Niketas in Weinbergen von Ortahisar, JÖB 18 (1969), σ Pallas, Eine anikonische, σ Τοῦ ἴδιου, Les decorations aniconiques, σ , Τοῦ ἴδιου, Haghios Basileios de Sinasos, σ , κυρίως σ Lafontaine- Dosogne, Pour une problématique, σ , 335. Wharton-Epstein, The «Iconoclast» Churches of Cappadocia, σ , σ. 106, εἰκ. 23. Hild-M. Restle, Kappadokien (ὅ.π., σημ. 8), σ. 214, 280. Jolivet- Lévy, Les églises byzantines de Cappadoce, σ , 53-56, 163, , 248. Y. Christe, Notes iconographiques sur quelques églises de Cappadoce, Zograf 15 (1984), σ Lafontaine-Dosogne, Pour une problématique, , 334 καί σημ. 74, Βλ. ἐπίσης, Βασιλάκη-Καρακατσάνη, Εἰκονομαχικές ἐκκλησίες στή Νάξο, σ. 67. Τῆς ἴδιας, Ἁγία Κυριακή-Ἅγιος Ἀρτέμιος, σ. 63. Ἀχειμάστου-Ποταμιάνου, Νέος ἀνεικονικός διάκοσμος, σ. 370 καί σημ Βλ. σχετικά, Ν. Τhierry, La Cappadoce de l Antiquité au Moyen-Âge, σ. 884, σ Pallas, Eine anikonische, σ Τοῦ ἴδιου, Haghios Basileios de Sinassos, σ Βασιλάκη-Καρακατσάνη, Εἰκονομαχικές ἐκκλησίες στή Νάξο, σ. 67. Τῆς ἴδιας, Ἁγία Κυριακή-Ἅγιος Ἀρτέμιος, σ. 63. Ἀχειμάστου- Ποταμιάνου, Ἅγιος Ἰωάννης Θεολόγος στ Ἀδησαροῦ, σ Τῆς ἴδιας, Νέος ἀνεικονικός διάκοσμος, σ , καί σημ Βλ. H. Ahrweiller, The Geopraphy of the Iconoclast World, Iconoclasm, σ J.B. Bury, A History of the Eastern Roman Empire ( ), III, London 1912, G. Ostrogorsky, Geschichte des byzantinischen Staates, Μünchen 1963, σ. 53, 59. Τ. Κ. Λουγγῆ, Δοκίμιο γιά τήν κοινωνική ἐξέλιξη στή διάρκεια τῶν λεγόμενων ''Σκοτεινῶν αἰώνων'' ( ), Ἀθήνα 1985, σ. 204, , S. Gero, Byzantine iconoclasm during the reign of Constantine V, with particular attention to the oriental sources, Corpus Scriptorum Christianorum Orientalium, v. 382 Subsidia, t. 52, Louvain 1977, σ P. Speck, Kaiser Constantin VI, Münich 1978, σ. 56. Δρανδάκη, Βυζαντιναί τοιχογραφίαι τῆς Μέσα Μάνης, σ Βασιλάκη-Καρακατσάνη, Εἰκονομαχικές ἐκκλησίες στή Νάξο, σ. 72. Pallas, Les decorations aniconiques, σ Ἀχειμάστου-Ποταμιάνου, Νέος ἀνεικονικός διάκοσμος, σ , Tῆς ἴδιας, Ἅγιος Ἰωάννης Θεολόγος στ Ἀδησαροῦ, σ Ἐπίσης, Χατζηδάκη, Εἰσαγωγικές Σημειώσεις, σ

7 ἐπαρχίες 25. Οἱ διαπιστωθεῖσες ἰσλαμικές ἐπιρροές συνδέουν τήν ἀνεικονική διακόσμηση τῆς Ἐπισκοπῆς μέ τήν εἰκονομαχική φάση τῆς περιόδου βασιλείας τοῦ Θεοφίλου 26. Τά στοιχεῖα αὐτά, καθώς ἐπίσης ἡ χρονολόγηση τῆς κατασκευῆς τοῦ κτίσματος πιθανότερα στίς πρῶτες δεκαετίες τοῦ 9 ου αἰῶνα πού προσφέρει ἕνα terminus post quem 27 καί οἱ ὁμοιότητες μέ μνημειακές διακοσμήσεις κυρίως τοῦ 9 ου αἰῶνα 28, συνηγοροῦν στήν χρονολόγηση τῆς ἀρχικῆς τοιχογράφησης μεταξύ 830/835 καί 850. Ἐλάχιστα εἶναι τά διασωθέντα τμήματα τοῦ β στρώματος τοιχογράφησης, πού περιορίσθηκε κυρίως στά χαμηλότερα τμήματα τῆς τοιχοποιίας. Κατά τήν τμηματική ἀνανέωση τοῦ διακόσμου τόν 11 ο αἰῶνα, ἀντικαταστάθηκαν εἰκονιστικές παραστάσεις πού εἶχαν ὑποστεῖ σημαντικές φθορές ἤ ἀπαιτοῦσαν καλλιτεχνική ἀνανέωση, ἐνῶ ἀντιθέτως διατηρήθηκαν μεγάλα τμήματα ἀνεικονικῶν συνθέσεων 29. Ἀπό τήν τρίμορφη ἀρχικά σύνθεση τοῦ βόρειου τοίχου τοῦ Ἱεροῦ σώζεται ὁλόσωμος, κατενώπιον ὁ Προφήτης Ἠλίας, φέροντας εἰλητό μέ τήν προφητεία «ΖΗ Κ[ΥΡΙΟC]/ΚΕ ΖΗ/Η ΨΥΧΗ/ΜΟΥ/ΟΥ Κ/[ΑΤΑΒΗ]CΕ[ΤΑΙ] Υ/ΕΤΟC Θ(ΕΟΥ)/ΕΠΗ ΤΗC ΓΗC» 30, ἀριστερά τοῦ ὁποίου διακρίνονται ἴχνη μεγάλης κλίμακας μορφῆς τοῦ Χριστοῦ. Τό τεταρτοσφαίριο τῆς πρόθεσης κατελάμβανε ὁ ἱεράρχης Νικόλαος ἡμίσωμος, δεόμενος, σέ ὑπερφυσικό μέγεθος, πού ἀπεικονιζόταν ἐπίσης ὁλόσωμος στόν ΝΔ «τοιχοπεσσό» 31. Στόν βόρειο τοῖχο τοῦ δυτικοῦ σκέλους τῆς κεραίας παριστάνονταν σέ κοινή σύνθεση ἡ Θεοδότη μέ τούς ἁγίους Δαμιανό καί Κοσμᾶ καί ὁ ἅγιος Νικόλαος πλαισιωμένος ἀπό στηθάρια τοῦ Χριστοῦ καί τῆς Θεοτόκου ὡς imagines clipeatae, ἀπεικονίζοντας τήν θαυματουργή ἀπόδοση τῶν διακριτικῶν συμβόλων τῆς ἀρχιεροσύνης στόν ἅγιο. Ἡ πρωτότυπη συνύπαρξη αὐτῶν τῶν μορφῶν, ἄγνωστη ἀπό ἄλλα παραδείγματα τῆς ἐξεταζομένης περιόδου, ἅπτεται ἀσφαλῶς τῶν κοινῶν θαυματουργικῶν καί ἰαματικῶν τους ἰδιοτήτων καί ἐνδεχομένως ἀντιγράφει ἀρχαιότερα πρότυπα Βλ. σχετικά, Χατζηδάκη, Ἐπισκοπή Εὐρυτανίας, σ. 28. A. Weis, Eine vorjustinianischer Ikonentypus in S. Maria Antiqua, Römisches Jahrbuch für Kunstgeschichte 8 (1958), σ. 32. Ν. Τhierry, De la datation, σ Ἐπίσης, L. Brubake, The artisanal production of the Second Iconoclasm ( ), Monastères, images, pouvoirs et societé à byzance, (ἐπιμ. M. Kaplan), Paris 2006, σ Βλ. ἐπίσης τίς ἀπόψεις τῶν Y. Ötuken-R. Ousterhout, Notes on the monuments of Turkish Thrace, Anatolian Studies 39 (1989), σ , εἰκ. 6, πίν. XXXIII. C. Mango, The byzantine church at Vize (Bizye) in Thrace and St Mary the Younger, ZRVI, II (1968), σ Σχετικά μέ τήν ἐπιβίωση εἰκονιστικοῦ διακόσμου, βλ. Lafontaine-Dosogne, Pour une problématique, σ Ἐπίσης, Ποταμιάνου, Νέος ἀνεικονικός διάκοσμος, σ Grabar, L iconoclasme, σ Τοῦ ἴδιου, La décoration architecturale de l église de la Vierge à Saint-Luc en Phocide et les débuts des influences islamiques sur l art byzantine de Grèce, Comptes rendus de l Académie des Inscriptions, σ. 33, 34 καί σημ. 1, σ. 36. Cormack, The Arts during the Age of Iconoclasm, σ. 43. Βασιλάκη-Καρακατσάνη, Εἰκονομαχικές ἐκκλησίες στή Νάξο, σ. 71. Χατζηδάκης, ΙΕΕ Η, σ Μ. Ἀχειμάστου-Ποταμιάνου, Νέος ἀνεικονικός διάκοσμος, σ , 378. Panayotidi, La peinture monumentale, σ Βλ. σχετικά παραπάνω, σημ Βλ. ἀναλυτικά, Panayotidi, La peinture monumentale, σ Σχετικά μέ τίς ἀπόψεις τοῦ Μ. Χατζηδάκη γιά τήν χρονολόγηση, βλ. Chatzidakis, Propyläen Kunstgeschichte.3. Byzanz und der Christliche Osten, Berlin 1968, σ. 223, σ Ὁ ἴδιος, ΑΔ 21, σ. 2. ΙΕΕ, Η, σ Χατζηδάκη, Ἐπισκοπή Εὐρυτανίας, σ Βασιλειῶν Γ, 17:1. Βλ. Vocotopoulos, Fresques du XIe siècle à Corfou, σ. 163, εἰκ. 15, σ. 156, εἰκ. 6, 7 καί σ. 174 καί σημ. 115 καί σ. 158, σημ. 26, ὅπου παρατίθενται ἀνάλογα παραδείγματα δοξαστικῶν προφητειῶν στό εἰλητό τοῦ προφήτη. Τόν κατάλογο συμπληρώνει ὁ Τ. Παπαμαστοράκης (Ὁ διάκοσμος τοῦ τρούλου τῶν ναῶν τῆς παλαιολόγειας περιόδου στή βαλκανική χερσόνησο καί τήν Κύπρο, Ἀθήνα 2001, σ ). Βλ. ἐπίσης, Χατζηδάκη, Τοιχογραφίες Ἐπισκοπῆς Εὐρυτανίας, πίν. 8, πίν. ΙΙ, εἰκ. 3β. Ὁ ἴδιος, Bυζαντινή καί Μεταβυζαντινή Τέχνη, σ , ἀρ. 22. Ὁ ἴδιος, Affreschi e icone, σ. 42, ἀρ. 2 καί σ. 43, εἰκ Χατζηδάκη, Τοιχογραφίες Ἐπισκοπῆς Εὐρυτανίας, πίν. 9, εἰκ. 19β. 32 Ἐνδεικτική εἶναι ἡ ἀναφορά στά πρακτικά τῆς Ζ Οἰκουμενικῆς Συνόδου σέ μνημειακή σύνθεση ἀπό ναό τῶν Ἁγίων Ἀναργύρων πιθανότατα στήν Βασιλεύουσα, ὅπου οἱ Κοσμᾶς καί Δαμιανός συναπεικονίζονταν μέ τόν Χριστό, τήν Θεοτόκο καί κάποιον ἐπιφανῆ Λεόντιο, ἐνδεχομένως ἀφιερωτή. Βλ. σχετικά, J. Ebersolt, 7

8 Στόν βόρειο τοῖχο τῆς ἐγκάρσιας κεραίας σώθηκαν ἐλάχιστα ἴχνη ἀπό τήν μορφή τῆς Θεοτόκου καί τοῦ ἀγγέλου ἀπό τήν σκηνή τοῦ Λίθου, στόν νότιο διατηρήθηκε σέ μνημειώδη κλίμακα ὁ Χριστός πού εὐλογεῖ καί προσφέρει κλειστό κώδικα σέ νεαρό ἱεράρχη φέροντα μεγάλη σταυροφόρο ράβδο, ἐνῶ χαμηλότερα εἰκονιζόταν στρατιωτικός ἅγιος. Στίς ζωγραφικές ἐπιφάνειες ὡρισμένων τοιχογραφιῶν ἐντοπίζονται σποραδικά ἴχνη ἀπό κόκκινες πινελιές μαρτυρῶντας σχεδιαστικές ἀπόπειρες πρίν ἀπό τήν εἰκονογράφηση τοῦ γ στρώματος 33. Οἱ ὑπάρχουσες ἐνδείξεις παραπέμπουν στήν ὐπόθεση, ὅτι ἡ δεύτερη διακοσμητική φάση περιελάμβανε κατά κανόνα μεμονωμένες μορφές καί ἐλάχιστες, εὐαγγελικές κυρίως σκηνές, ἡ εἰσαγωγή τῶν ὁποίων ἐπιχειρεῖται σταδιακά κατά τόν 11 ο αἰῶνα ἐξισορροπῶντας ἀφηγηματικές συνθέσεις καί μεμονωμένες ἀπεικονίσεις 34. Οἱ εἰκονιστικές παραστάσεις φαίνεται ὅτι ἐπεῖχαν θέση ἀναθηματικῶν πινάκων, ἐν εἴδει λατρευτικῶν εἰκόνων πού πολλαπλασιάζονται κατά τήν μετεικονομαχική περίοδο καί ἀποτελοῦσαν ἐμβόλιμα στοιχεῖα στό ὑφιστάμενο ἀνεικονικό πρόγραμμα, ἀντικατοπτρίζοντας ἀνάλογη τῆς ἀρχικῆς διακοσμητική ἀντίληψη. Ἡ διακόσμηση τοῦ βόρειου κλίτους συναρτᾶται μέ τό διατηρούμενο κατά χώραν ἀρχικό στρῶμα τοιχογράφησης μέ ἀλληγορικά στοιχεῖα 35, πού μαρτυροῦν τό ἐσχατολογικό περιεχόμενο καί τήν μεταφυσική διάσταση τοῦ προγράμματος, μέ τά ὁποῖα συνάδει ἡ ἀφιέρωση τῆς πρόθεσης στόν Νικόλαο ὡς παρεκκλήσιο ταφικοῦ χαρακτῆρα 36. Ἡ προσδιδόμενη ἔμφαση στόν ἱεράρχη σχετίζεται μέ τίς θαυματουργικές του ἰδιότητες, παράλληλα μέ τόν διαμεσολαβητικό ρόλο, τήν φήμη του ὡς ὑπερμάχου τῆς Ὀρθοδοξίας καί τήν δράση του κατά τοῦ ἀρειανισμοῦ 37. Ἐνδεχομένως συνδέεται ἐπίσης μέ τήν πρόβλεψη τοῦ τέλους Sanctuaires de Byzance, Paris 1921, σ. 99. Ἀ. Ξυγγοπούλου, Tό ἀνάγλυφον τῶν ἁγίων Ἀναργύρων εἰς τόν Ἃγιον Μᾶρκον τῆς Βενετίας, ΑΔ 20 (1965), Μελέται, σ. 94 καί σημ Σχετικά μέ αὐτοῦ τοῦ τύπου τά σχεδιάσματα, βλ. D.C. Winfield, Middle and later byzantine wall painting methods, DOP 22 (1968), σ καί πίν. 9 a,b, 10 a,b. 34 Grabar, L iconoclasme, σ Wharton Epstein, The Iconoclast Churches of Cappadocia, σ Chatzidakis-Bacharas, Les peintures murales de Hosios Loukas, σ Ν. Γκιολέ, Παρατηρήσεις στό εἰκονογραφικό πρόγραμμα τοῦ τρούλλου ναῶν τῆς Κωνσταντινούπολης κατά τό β μισό τοῦ 9 ου αἰ., Δίπτυχα, 5, 1991, σ. 13, Βλ. σχετικά παραπάνω, σ. 4, Babić, Les chapelles annexes, σ. 138, 144, 163, 168, 170, 173. Μουρίκη, Σπηλιά Πεντέλης, σ Τῆς ἴδιας, Ἁγιος Νικόλαος στήν Πλάτσα, σ Μ. Παναγιωτίδη, Οἱ τοιχογραφίες τῆς κρύπτης τοῦ Ἁγίου Νικολάου στά Καμπιά τῆς Βοιωτίας, Actes du XVe Congrès International d Études Byzantines, Athènes 1981, ΙΙ, σ Ν. Β. Δρανδάκη, Ἅγιος Παντελεήμων Ἐπάνω Μπουλαριῶν, Μέσα Μάνη, σ. 369 καί εἰκ. 10, πίν Babić, Les chapelles annexes, σ. 138, 144, 163, 168, 170, 173. Μουρίκη, Σπηλιά Πεντέλης, σ Τῆς ἴδιας, Ἁγιος Νικόλαος στήν Πλάτσα, σ Παναγιωτίδη, (ὅ.π.). Φ. Δροσογιάννη, Βυζαντιναί τοιχογραφίαι ἐνός λαξευτοῦ τάφου ἐν Βεροίᾳ, Χαριστήριον, Β, Ἀθῆναι 1966, σ Anrich, Der Heilige Nikolaos, Ι, σ καί ΙΙ σ , 423. Ševčenko,The Life of Saint Nicholas, σ. 79. Ἀ. Μαραβᾶ-Χατζηνικολάου, Ἡ ψηφιδωτή εἰκόνα τῆς Πάτμου, ΔΧΑΕ Α (1959), σ Ν. Γκιολέ, Ὁ ναός τοῦ Ἅϊ Στρατηγοῦ στόν Ἅγιο Νικόλαο Μονεμβασίας, Λακωνικαί Σπουδαί Θ (1988), σ Βλ. ἐπίσης, Μουτσοπούλου-Δημητροκάλλη, Γεράκι, σ , κυρίως σ καί σημ Σχετικά μέ τίς ἐπικλήσεις τῶν ἰαματικῶν ἱκανοτήτων καί τῆς μεσιτείας τῶν ἁγίων Ἀναργύρων καί Νικολάου, βλ. Ἰ. Μ. Φουντούλη, Κείμενα Λειτουργικῆς, Θέματα Εὐχολογίου, τ. Β, Θεσσαλονίκη 1984, σ. 92, Τοῦ ἴδιου, Ἀπαντήσεις εἰς λειτουργικάς ἀπορίας, Δ, Ἀθῆναι 1994, σ. 200, 203. Π. Τρεμπέλα, Αἱ τρεῖς Λειτουργίαι κατά τούς ἐν Ἀθήναις κώδικας, Ἀθῆναι 1935, σ. 3. 8

9 τῆς εἰκονομαχίας καί τῆς νίκης τῶν εἰκονολατρῶν 38, ἐνῶ ἀσφαλῶς ἅπτεται τῆς ἰδιαιτέρως διαδεδομένης λατρείας του στήν περιοχή 39. Ἡ λειτουργία τοῦ ναοῦ ὡς καθεδρικοῦ ἀπέβη καθοριστική γιά τήν διαμόρφωση τοῦ εἰκονογραφικοῦ προγράμματος, πού διέπεται ἀπό τήν διατύπωση θεμελιωδῶν δογματικῶν ἀρχῶν ἀποκρυσταλλωμένων μετά ἀπό τήν εἰκονομαχική κρίση, προσδίδοντας ἔμφαση στήν ἔννοια τῆς ἐνσάρκωσης, κυρίαρχου δόγματος τοῦ χριστιανισμοῦ καί τῶν θριαμβευσάντων εἰκονοφίλων 40. Ἡ διακόσμηση τοῦ β στρώματος τοιχογράφησης ἀπηχεῖ μία ζωγραφική τάση συντηρητικοῦ χαρακτῆρα, διακρινόμενη ἀπό ἐπιτυχή σύζευξη στοιχείων παλαιότερων αἰσθητικῶν παραδόσεων καί χαρακτηριστικῶν πού ἀντανακλοῦν ἀνανεωτικές καλλιτεχνικές ἀντιλήψεις, ἡ ὁποία συνδέεται μέ τό τεχνοτροπικό ρεῦμα πού κυριαρχεῖ τόν 11 ο αἰῶνα 41. Οἱ διαπιστωθεῖσες ἀπό τούς μελετητές ὁμοιότητες μέ τούς ζωγραφικούς διακόσμους τῆς Παναγίας Χαλκέων, τοῦ νάρθηκα τῆς Ἁγίας Σοφίας Θεσσαλονίκης καί τοῦ ΒΔ παρεκκλησίου τοῦ Ὁσίου Λουκᾶ, πού ἀπηχοῦν τήν τεχνοτροπική παράδοση τοῦ αὐτοκρατορικοῦ κέντρου, ὑποδεικνύουν τούς βασικούς παράγοντες διείσδυσης τῶν νέων καλλιτεχνικῶν ἀντιλήψεων, παράλληλα μέ τίς εἰκόνες καί τά εἰκονογραφημένα χειρόγραφα 42. Συγκριτικά μέ τήν ἀνώτερη καλλιτεχνική στάθμη αὐτῶν τῶν μνημείων, ὁ ἁγιογράφος τῆς Ἐπισκοπῆς χωρίς νά ἀφίσταται ἀπό τό κοινό πλαίσιο τεχνοτροπικῆς ἀντίληψης, συνθέτει ἔνα χαρακτηριστικό ζωγραφικό ἰδίωμα καθορισμένο ἀπό τίς δυνατότητες ἀφομοίωσης τῶν νέων αἰσθητικῶν ἀντιλήψεων προδίδοντας τήν διαβάθμιση τοῦ καλλιτεχνικοῦ ἐπιπέδου καί δημιουργεῖ ἕνα ἀξιόλογο, ὑψηλῆς ποιότητας τοιχογραφικό σύνολο στό πλαίσιο τῆς τοπικῆς καλλιτεχνικῆς παράδοσης, τό ὁποῖο ἅπτεται τῆς λειτουργίας τοῦ ναοῦ ὡς καθεδρικοῦ. Κοινά στοιχεῖα διαπιστώνονται ἐπίσης μέ τοιχογραφίες ὡρισμένων καππαδοκικῶν μνημείων καί ἑλλαδικῶν ναῶν, ὅπως τοῦ Ἁγίου Μερκουρίου στήν Κέρκυρα 43, τῆς Μεταμόρφωσης 38 P.G. 106, σ Synaxarium, σ Ἰ. Φυτράκη, Ἰωσήφ ὁ Ὑμνογράφος καί Ἰωσήφ ὁ Στουδίτης καί τό ἔργο αὐτῶν: Κρίσεις καί παρατηρήσεις, ΕΕΘΣΠΑ, τόμ. ΙΖ, Ἀθήνα 1971, σ. 335 κ.ἑξ. Ε. Ι. Τωμαδάκη, Ἰωσήφ ὀ Ὑμνογράφος. Βίος καί Ἔργον, Ἀθῆναι D. Stiernon, La vie et l oeuvre de s. Joseph l Hymnographe. A propos d une publication récente, REB 31 (1973), σ A. Kazhdan, Joseph the Hymnographer and the First Russian Attack on Constantinople, From Byzantium to Iran: in Honor of Nina Garsoïan, Atlanta 1996, σ Βλ. ἐπίσης παραπάνω, σημ P. Soustal- J. Koder, Nikopolis und Kephallenia (Tabula Imperii Byzantini 3), Wien 1981, σ Π. Λ. Βοκοτόπουλος, ΑΔ 22 (1967), Χρονικά, σ Σ. Κίσσα, Σχόλια σέ ἕνα σιγίλλιο τοῦ Ἰωάννου Ἀπόκαυκου μητροπολίτη Ναυπάκτου, Ἀφιέρωμα στή μνήμη Στυλιανοῦ Πελεκανίδη, Θεσσαλονίκη 1983, σ Ἀ. Δ. Παλιούρα, Βυζαντινή Αἰτωλοακαρνανία, Ἀθήνα 1985, σ Grabar, L iconoclasme, σ Βλ. ἀναλυτικά, Μουρίκη, Stylistic trends, σημ. 337 καί σ. 131, σημ Panayotidi, La peinture monumentale, σ Ἡ Ν. Μουρίκη (Stylistic trends, σ , σ. 81, σ. 131, σημ. 322, σημ. 337, σ καί εἰκ. 1, 3, 10-12) ἐπεσήμανε τίς ὁμοιότητες μεταξύ τῶν διακοσμήσεων τῆς Ἐπισκοπῆς, τῆς Παναγίας Χαλκέων καί τῶν Μονῶν Ὁσίου Λουκᾶ καί Μυριοκεφάλων Ρεθύμνης, ἀποδίδοντας τήν ὑψηλή ποιότητα τῶν τριῶν στρωμάτων ζωγραφικῆς τοῦ εὐρυτανικοῦ μνημείου στήν χρήση του ὡς ἐπισκοπικῆς ἕδρας, συμβάλλοντας ἔτσι στόν προβληματισμό ἐάν ὁ ναός λειτούργησε ἐξαρχῆς ὡς καθεδρικός. Ἡ Μ. Παναγιωτίδου (La peinture monumentale, σ , σημ. 100, σ ) συνέδεσε ἐπίσης τίς τοιχογραφίες τῆς Ἐπισκοπῆς μέ αὐτές τῆς Παναγίας Χαλκέων καί τοῦ ΒΔ παρεκκλησίου τοῦ Ὁσίου Λουκᾶ, ἐπισημαίνοντας παράλληλα τό διαφορετικό καλλιτεχνικό ἐπίπεδο τῶν διακόσμων. Ἡ διακόσμηση τοῦ βοιωτικοῦ μνημείου ἀπηχεῖ ὡστόσο μία αὐστηρότερη καί ἐκφραστικότερη τεχνοτροπική ἀντίληψη. Βλ. M. Chatzidakis, Á propos de la date et du fondateur de Saint Luc, Cah. Arch. 19 (1969), σ. 127, 133, 145, 147. Chatzidakis-Bacharas, Les peintures murales de Hosios Loukas, σ , εἰκ. 3, 4, 9, 10, 13, 16, 18, 31, 32, 41-44, 105, 106. Τῆς ἴδιας, Particularités iconographiques du décor peint des chapelles occidentals de Saint Luc du Phocide, Cah. Arch. 22 (1972), σ. 89. Ἐπίσης, Papadopoulos, Παναγία τῶν Χαλκέων, εἰκ. 7, 11, 16. Σ. Πελεκανίδη, Νέαι ἔρευναι εἰς τήν Ἁγίαν Σοφίαν Θεσσαλονίκης καί ἡ ἀποκατάστασις τῆς ἀρχαίας αὐτῆς μορφῆς, [=Πεπραγμένα Θ Διεθνοῦς Βυζαντινολογικοῦ Συνεδρίου, Θεσσαλονίκη Ἀπριλίου 1953, τόμ. Α, (Ἀθῆναι 1955), σ , εἰκ. 2β, Jolivet-Lévy, Les églises byzantines de Cappadoce, σ , , , , πίν. 10, 15, 95-97, , , N. Thierry, L art monumentale en Asie Mineure du XIe et XVIe siècle, DOP 29 (1975), σ. 94. Vocotopoulos, Fresques du XIe siècle à Corfou, σ ,

10 στό Κορωπί 44, τοῦ ἀρχικοῦ στρώματος τῶν Ἁγίων Ἀναργύρων Καστοριᾶς 45 καί ὡρισμένων ναῶν τῆς Μάνης 46. Μέ βάση τά διαλαμβανόμενα καί τίς συγκλίνουσες ὡς πρός τό α μισό τοῦ 11 ου αἰῶνα ἀπόψεις τῶν περισσότερων μελετητῶν 47, τό δεύτερο στρῶμα τοιχογράφησης χρονολογεῖται πιθανότερον στίς πρῶτες δεκαετίες καί ἀσφαλῶς πρό τῶν μέσων τοῦ 11 ου αἰῶνα. Τά σωζόμενα λείψανα τοῦ γ στρώματος ζωγραφικῆς, πού ἐκτάθηκε σέ ὅλη τήν διακοσμητική ἐπιφάνεια καί προσαρμόσθηκε στόν ἀρχιτεκτονικό τύπο τοῦ μνημείου, ἀντανακλοῦν τίς ἀποκρυσταλλωμένες κατά τήν μετεικονομαχική περίοδο θεμελιώδεις δογματικές ἀρχές, καθοριστικές στήν διαμόρφωση τοῦ εἰκονογραφικοῦ προγράμματος. Ἡ Ἀνάληψη 48 κατελάμβανε τυπικά τήν ἀνατολική καί ἡ Πεντηκοστή τήν δυτική καμάρα. Κάθε σκέλος τῆς καμάρας τῆς ἐγκάρσιας κεραίας διαμοιραζόταν σέ δύο τμήματα, ἐκ τῶν ὁποίων στό βόρειο ἱστοροῦντο ἡ εἰς ᾋδου Κάθοδος 49 καί ἡ Βαϊοφόρος, ἐνῶ τό νότιο μοιράζονταν ἡ Γέννηση 50 καί ἡ Μεταμόρφωση. Στό νότιο τμῆμα τῆς καμάρας τοῦ ΒΔ γωνιακοῦ διαμερίσματος εἰκονίζονταν ἡ Ἴαση τοῦ ἐκ γενετῆς τυφλοῦ καί πιθανόν ἡ Ἔγερση τοῦ Λαζάρου. Ἡ Γέννηση τοῦ ἁγίου Νικολάου παριστανόταν στό νότιο τμῆμα τῆς καμάρας τῆς πρόθεσης, στόν νότιο τοῖχο παριστάνονταν οἱ ἅγιοι Σάββας καί Ἱλαρίων καί στήν ἀντίστοιχη πλευρά τῆς καμάρας τοῦ διακονικοῦ τά Εἰσόδια. Ἡ Κοίμηση ἱστορεῖτο στόν νότιο τοῖχο τῆς ἐγκάρσιας κεραίας 51. Στίς ἐπιφάνειες τῶν διατρυπωμένων ἀπό τοξωτές διόδους ἐπίμηκων διαχωριστικῶν «τοιχοπεσσῶν» ἅγιοι διατάσσονταν ἀνά δύο ἱστάμενοι ἑκατέρωθεν μεταλλίων τοποθετημένων ὑπεράνω τῶν ἀνοιγμάτων, ἐπιλύοντας ad hoc μέ αὐτήν τήν εὔστοχη σύλληψη τῶν τρίμορφων συνθέσεων τό πρόβλημα τοιχογράφησης τῶν συγκεκριμένων τμημάτων 52, τήν ἀνατολική πλευρά τῶν ὁποίων κατελάμβαναν ὁ ἅγιος Ἰωάννης ὁ Πρόδρομος καί ἡ Θεοτόκος Βρεφοκρατοῦσα. 44 Μ. Chatzidakis, Medieval painting in southern Greece, The Connoiseur, N. 603, Mai 1962, σ , εἰκ. 1-2, [=Studies in Byzantine Art and Archaeology (Variorum Reprints, London 1972, XI)]. Skawran, Middle Byzantine Fresco Painting, σ , , πίν Panayotidi, La peinture monumentale, σ Σχετικά μέ τίς ἀπόψεις τοῦ Μ. Χατζηδάκη, πού συνέδεσε τό δεύτερο στρῶμα τῆς Ἐπισκοπῆς μέ τήν πρώτη φάση διακόσμησης τοῦ Ἁγίου Στεφάνου καί τῶν Ἁγίων Ἀναργύρων Καστοριᾶς, βλ. Χατζηδάκη, Τοιχογραφίες Ἐπισκοπῆς Εὐρυτανίας, σ. 29. Ὁ ἴδιος, Bυζαντινή καί Μεταβυζαντινή Τέχνη, σ. 28. Ὁ ἴδιος, Affreschi e icone, σ. 42, ἀρ. 2, 3. Πελεκανίδη-Χατζηδάκη, Καστοριά, σ. 23, 28. Βλ. ἐπίσης, Μουτσοπούλου, Ἐκκλησίες τῆς Καστοριᾶς, σ. 386, εἰκ. 348, σ. 389, εἰκ A. Wharton Epstein, Byzantine churches of Kastoria. Dates and Implications, ArtB LXIII (1980), σ Ἔχει ἐπισημανθεῖ ἀπό τούς μελετητές συγγένεια αὐτῆς τῆς καλλιτεχνικῆς ἀντίληψης μέ τό δεύτερο στρῶμα τοιχογράφησης τοῦ Ἁγίου Πέτρου Παλιόχωρας, τούς διακόσμους τοῦ Ἁγίου Γεωργίου καί Ἀρχαγγέλου Κέριας καί τοῦ Ἁγίου Φιλίππου Κορογωνιάνικων, οἱ ὁποῖοι ὡστόσο διακρίνονται γιά τόν λαϊκότερο χαρακτῆρα, τήν ἁπλοϊκότερη ἀπόδοση καί τήν ἀμελέστερη ζωγραφική ἐκτέλεση, σέ σχέση μέ τήν περισσότερο προηγμένη στυλιστική ἀντίληψη καί καλλιτεχνική στάθμη τοῦ εὐρυτανικοῦ μνημείου. Βλ. σχετικά, Ν. Δρανδάκη, Ἔρευναι εἰς τήν Μάνην, ΠΑΕ 1974, σ , , πίν. 99 α-β. Τοῦ ἴδιου, Ἅγιος Νικήτας Κηπούλας, Μέσα Μάνη, σ Τοῦ ἴδιου, Ἅγιος Παντελεήμων Ἐπάνω Μπουλαριῶν (991/992), Μέσα Μάνη, σ Μ. Παναγιωτίδη, Ἔρευνα στή Μάνη, ΠΑΕ 1978, σ Τῆς ἴδιας, La peinture monumentale, σ Χατζηδάκη, Τοιχογραφίες Ἐπισκοπῆς Εὐρυτανίας, σ. 29. Ὁ ἴδιος, Bυζαντινή καί Μεταβυζαντινή Τέχνη, σ. 28. Πελεκανίδη-Χατζηδάκη, Καστοριά, σ. 23, 28. Μουτσοπούλου, Ἐκκλησίες τῆς Καστοριᾶς, σ W. F. Volbach, J. Lafontaine-Dosogne, Byzanz und der Christliche Osten, Propyläen Kunst Geschichte, 3, Berlin 1968, σ Panagiotidi, La peinture monumentale, σ καί κυρίως σ Ὁ κόσμος τοῦ Bυζαντινοῦ Mουσείου, εἰκ. 83. Χατζηδάκη, Τοιχογραφίες Ἐπισκοπῆς Εὐρυτανίας, πίν. Χ-ΧΙ. 49 Χατζηδάκη, Τοιχογραφίες Ἐπισκοπῆς Εὐρυτανίας, πίν. XVI, εἰκ. 43γ. 50 Ὅ.π., πίν , εἰκ. 15γ. 51 Ὅ.π., πίν. V, εἰκ. 13γ. 52 Ἀνάλογη πρωτότυπη διευθέτηση ὁλόσωμων μορφῶν ἑκατέρωθεν μεταλλίων ἀπαντᾶ στό μέτωπο τῆς τοξοστοιχίας τοῦ νότιου κλίτους τῆς βασιλικῆς τῆς Ἀχειροποιήτου στήν Θεσσαλονίκη, μνημεῖο συγγενοῦς ζωγραφικῆς ἀντίληψης μέ αὐτήν τῆς Ἐπισκοπῆς, στό ὁποῖο ἀσφαλῶς θά πρέπει νά ἀναζητηθοῦν τά διακοσμητικά πρότυπα τοῦ εὐρυτανικοῦ ναοῦ. Βλ. σχετικά, Ξυγγοπούλου, Αἱ τοιχογραφίαι τῶν ἁγίων Τεσσαράκοντα εἰς τήν Ἀχειροποίητον, εἰκ. 1-4 καί σ Πρβλ. ἐπίσης παρόμοια διάταξη πάνω ἀπό τήν 10

11 Ἀπό αὐτούς τούς τρίμορφους πίνακες σώθηκαν στόν νότιο τοῖχο τοῦ ΒΔ γωνιακοῦ διαμερίσματος οἱ ἅγιοι Ὀρέστης, Εὐγένιος καί πιθανόν Εὐστράτιος 53, στόν βόρειο τοῖχο τῆς δυτικῆς κεραίας οἱ Ἀνάργυροι μέ τήν Θεοδότη 54, στόν νότιο οἱ Παντελεήμων 55, Ἑρμόλαος καί ἀδιάγνωστη μορφή, ἐνῶ ψηλότερα ἱστοροῦντο ὁ Μυστικός Δεῖπνος καί ἡ Προδοσία ἀντιστοίχως. Στόν βόρειο τοῖχο τοῦ ΝΔ διαμερίσματος παριστάνονταν οἱ ἅγιοι Ἄβιβος, Γουρίας, Σαμωνᾶς καί ψηλότερα εἰκονογραφεῖτο ἡ Ἀπόνιψη τοῦ Πιλάτου. Τά ἐσωρράχια τῶν τόξων κοσμοῦσαν μορφές ἁγίων ὁλόσωμων ἤ σέ στηθάρια, ἀπό τούς ὁποίους διατηρήθηκαν οἱ Φλῶρος, Λαῦρος, Μαρκιανός, Μαρτύριος. Στήν χαμηλότερη ζώνη τῆς τοιχοποιίας παρατάσσονταν ὁλόσωμοι ἅγιοι, ἰαματικοί στόν κυρίως ναό, στρατιωτικοί καί μάρτυρες στούς πλευρικούς χώρους. Ἀπό τόν βόρειο τοῖχο σώζονται οἱ Θεόδωροι Τήρων 56 καί πιθανόν ὁ Στρατηλάτης, ὁ μάρτυρας Νικήτας, ψηλότερα ἀδιάγνωστη σκηνή ἐνδεχομένως τοῦ χριστολογικοῦ κύκλου καί στόν νότιο τοῖχο εἰκονίζονταν ὁ Νέστωρ καί ἴσως ὁ Δημήτριος. Οἱ συνοπτικοῦ χαρακτῆρα συμπλεκόμενοι εἰκονογραφικοί κύκλοι περιελάμβαναν συνθέσεις δεσποτικῶν ἑορτῶν καί Παθῶν, υἱοθετῶντας ἕνα μικτό σύστημα ἀφήγησης μέ χρονολογική σειρά καί ἐπιλεκτικῆς ἐφαρμογῆς ἐξεχόντων θεμάτων προδίδοντας τήν εὑρηματική σύλληψη τοῦ εἰκονογραφικοῦ προγράμματος, πού συνδυάζει δογματικό, λειτουργικό καί ἱστορικό χαρακτῆρα. Στήν διάταξη τοῦ εἰκονογραφικοῦ προγράμματος παρατηρεῖται προσπάθεια συσχετισμοῦ ἐπιλεγμένων θεμάτων μέ ἐφαρμογή μεθόδων ἀντιπαράταξης, προσδίδοντας συμβολικές προεκτάσεις καί ἀπηχῶντας θεολογικές ἀναζητήσεις. Ἡ διαχρονική λατρεία τοῦ Νικολάου στόν χῶρο τῆς πρόθεσης ὑπαγόρευσε προφανῶς τήν ἀφιέρωση τοῦ διακονικοῦ στήν Θεοτόκο, ὑπογραμμίζοντας παρἀλληλα τήν ἐπιδιωκόμενη ἔξαρση τοῦ ρόλου της ὡς μέσου ἐνσάρκωσης μέ τήν ἰδιαίτερη ἀφιέρωση παρεκκλησίου σ ἕναν ναό ὅπου τιμᾶται ἡ μνήμη της. Ἡ προσδιδόμενη ἔμφαση στήν θεμελιακή αὐτήν ἔννοια καί στήν ὑποδήλωση τῆς διττῆς φύσης τοῦ Χριστοῦ ἀντανακλᾶται στό σύνολο τοῦ εἰκονογραφικοῦ προγράμματος ἀποσαφηνίζοντας βασικά δογματικά θέματα, πού εἶχαν πυροδοτήσει ὀξύτατες θεολογικές ἕριδες στούς κόλπους τῆς Ἐκκλησίας 57. Ὁ διαμεσολαβητικός ρόλος καί οἱ θαυματουργές ἰδιότητες τοῦ ἱεράρχη Νικολάου, ὑπαινικτικῶς παραλληλιζόμενες μέ αὐτές τοῦ Χριστοῦ 58, ἅπτονται τῆς ἰδιαίτερης διάδοσης τῶν βιογραφικῶν του κύκλων καί ἑρμηνεύουν τήν συχνή ἐφαρμογή τους σέ ταφικά προγρἀμματα 59, καθιστῶντας πιθανό ἕνα ἀνάλογο ἐνδεχόμενο γιά τό ΒΑ παρεκκλήσιο τῆς Ἐπισκοπῆς. Τό στοιχεῖο αὐτό συνδυαζόμενο μέ τό ἀναστάσιμο, σωτηριολογικό περιεχόμενο τῶν σωζομένων ἁψίδα τοῦ Direnli Kilise (N. et M. Thierry, Nouvelles églises rupestres de Cappadoce, πίν. 89) καί στό τόξο τοῦ τριβήλου τοῦ Ἁγίου Πέτρου στά Καλύβια Κουβαρᾶ (Ν. Πανσελήνου, Ἅγιος Πέτρος Καλυβίων Κουβαρᾶ, ΔΧΑΕ ΙΔ ( ), εἰκ , 20). 53 Ὁ κόσμος τοῦ Bυζαντινοῦ Mουσείου, εἰκ. 84. Χατζηδάκη, Τοιχογραφίες Ἐπισκοπῆς, πίν. ΧΙΙΙ, εἰκ. 35γ. 54 Χατζηδάκη, Τοιχογραφίες Ἐπισκοπῆς, πίν. VI-VIII, εἰκ. 24γ. 55 Ὅ.π., πίν. ΙΧ, εἰκ. 21γ. 56 Ὅ.π., πίν. ΧV, εἰκ. 38γ. 57 Γιά τήν ἐπίδραση τῶν θεολογικῶν ἑρίδων στίς ἐπιλογές τῶν εἰκονογραφικῶν προγραμμάτων, βλ. ἐνδεικτικά, Μουρίκη, Οἱ τοιχογραφίες τοῦ παρεκκλησίου τῆς Μονῆς τοῦ Ἰωάννου Θεολόγου στήν Πάτμο, σ , Ἀνάλογη ὑπαινικτική ἀπόπειρα ἀντιστοίχισης τοῦ θαυματουργοῦ ἔργου τοῦ Χριστοῦ καί τοῦ ἁγίου, ἔχει διαπιστωθεῖ στά παρεκκλήσια τοῦ Ἁγίου Εὐθυμίου στή Θεσσαλονίκη καί τῆς Μονῆς τοῦ Ἰωάννου Θεολόγου τῆς Πάτμου. Βλ. ἀναλυτικά, Th. Gouma-Peterson, The Frescoes of the Parekklesion of St. Euthymios in Thessaloniki: Patrons, Workshop and Style, S. Ćurčić and D. Mouriki (ed.), The twilight of Byzantium, Princeton New Jersey 1991, σ Τῆς ἴδιας, Christ as Ministrant, σ Μουρίκη, Οἱ τοιχογραφίες τοῦ παρεκκλησίου τῆς Μονῆς τοῦ Ἰωάννου Θεολόγου στήν Πάτμο, σ. 232, Βλ. σχετικά, Ševčenko, The Life of Saint Nicholas, σ Παρά τά ἐλάχιστα διασωθέντα στοιχεῖα, ὁ περιορισμένος χῶρος τῆς πρόθεσης παραπέμπει στήν ὑπόθεση ὅτι ὁ ἁγιογραφικός κύκλος ἀπαρτιζόταν ἀπό ὁλιγάριθμες παραστάσεις πιθανότερα θαυμάτων τοῦ Νικολάου, μέ μοναδική βιογραφική σκηνή αὐτή τῆς Γέννησης. Βλ. σχετικά, Ševčenko, ὅ.π., σ. 35, 40, 42, 52, ὅπου παρατίθενται ἀνάλογα παραδείγματα. 11

12 παραστάσεων παραπέμπει σέ διακόσμηση ἐσχατολογικοῦ χαρακτῆρα στό βόρειο τμῆμα τοῦ ναοῦ, ὡς ἀδιάλειπτη συνέχεια τῶν ἀνάλογης ἀντίληψης προγενέστερων τοιχογραφήσεων 60. Ὁ σημαντικός ἀριθμός καί ἡ ἐμφαντική προβολή ἰαματικῶν ἁγίων συναρτῶνται μέ τήν ἰδιαίτερη λατρεία καί τίς εὐρέως διαδεδομένες ἀπεικονίσεις τους σέ βυζαντινά μνημεῖα καί σχετίζονται μέ τόν διαμεσολαβητικό ρόλο, τόν ἀποτροπαϊκό χαρακτῆρα, τίς προστατευτικές καί κυρίως θεραπευτικές τους ἱκανότητες, γλαφυρά ἀποτυπωμένες στήν ὑμνολογική παράδοση καί στά λειτουργικά κείμενα 61. Οἱ ἰαματικές ἰδιότητες συνιστοῦν ἐπίσης καθοριστικό κριτήριο ἐπιλογῆς τοῦ Νικολάου, τῶν σωζομένων ἁγίων καί μαρτύρων τῆς Σεβάστειας, κατατάσσοντας μάλιστα τούς τελευταίους στούς Ἀναργύρους καί σέ συνδυασμό μέ τόν στρατιωτικό χαρακτῆρα τους μεταξύ τῶν στυλοβατῶν τῆς ἐκκλησίας 62. Τό εἰκονογραφικό πρόγραμμα ἀποτύπωνε συνοπτικά θεολογικές ἀναζητήσεις καί προβληματισμούς, πού ἀνέκυψαν κατά τόν 12 ο καί κορυφώθηκαν τόν 13 ο αἰῶνα 63, προβάλλοντας τόν ἀντιαιρετικό του χαρακτῆρα μέ τήν προσδιδόμενη ἔμφαση στήν Θεοτόκο, τόν Πρόδομο καί τόν Νικόλαο, ὑπογραμμίζοντας τήν καθοριστική συμβολή τους στήν ἑδραίωση τῆς χριστιανικῆς πίστης ὡς στύλων τῆς Ὀρθοδοξίας 64, σέ συνδυασμό μέ ἐπιλεκτικές ἀπεικονίσεις λιγότερο διαδεδομένων ἁγίων, μαχητικῶν πολεμίων τοῦ ἀρειανισμοῦ, ὅπως οἱ Μαρκιανός καί Μαρτύριος 65, μέ βασικό συνεκτικό στοιχεῖο τήν ἀντιαιρετική τους δράση. Τό ἱστορικό πλαίσιο, στό ὁποῖο ἐντάσσεται ἡ τρίτη διακοσμητική φάση, ὑπῆρξε ταραχῶδες γιά τήν εὐρύτερη περιοχή τῆς Ἠπείρου στήν ὁποία ὑπαγόταν ἡ Ἐπισκοπή. Τό διακοσμητικό πρόγραμμα τοῦ ἐπισκοπικοῦ ναοῦ ἀπηχοῦσε καί προέβαλε τίς ἀντιλήψεις τῆς ἐπίσημης ἐκκλησίας, ἐνῶ ἀποτύπωνε συνοπτικά τίς θεμελιώδεις ἀρχές τῆς Ὀρθοδοξίας, ἀπηχῶντας τό θρησκευτικό κλῖμα πού εἶχε ἀναπτυχθεῖ μέ τίς ἀντιπαραθέσεις ὡς πρός τήν 60 Βλ. ἀναλυτικά παραπάνω, σ Βλ. σχετικά παραπάνω, σ Ἐπίσης, Hadermann-Misguich, Kurbinovo, Ι, σ Albani, Panagia Chrysaphitissa, σ Τσιτουρίδου, Ὁ ζωγραφικός διάκοσμος τοῦ Ἁγίου Νικολάου Ὀρφανοῦ, σ , πίν Μ. Ἀσπρᾶ-Βαρδαβάκη, Οἱ βυζαντινές τοιχογραφίες τοῦ Ταξιάρχη στό Μαρκόπουλο Ἀττικῆς, ΔΧΑΕ Η ( ), πίν Jolivet-Lévy, Les églises byzantines de Cappadoce, σ. 39, 342, 345. Ν. Γκιολέ, Τό εἰκονογραφικό πρόγραμμα τοῦ νάρθηκα τοῦ Καθολικοῦ τῆς Μονῆς τοῦ Ὁσίου Λουκᾶ, ΕΕΒΣ (Ἀφιέρωμα εἰς τόν Δ.Ζ. Σοφιανόν), ΝΓ ( ), σ Τοῦ ἴδιου, Ὁ ναός τοῦ Ἁγίου Νικήτα Καραβᾶ Μέσα Μάνης, Λακωνικαί Σπουδαί 7 (1983), σ Μουρίκη, Οἱ τοιχογραφίες τοῦ παρεκκλησίου τῆς Μονῆς τοῦ Ἰωάννου Θεολόγου στήν Πάτμο, σ Πρβλ. τήν ἀνάπτυξη τῶν εἰκονογραφικῶν θεμάτων στά παρεκκλήσια τοῦ Ἁγίου Εὐθυμίου στήν Θεσσαλονίκη καί τῆς Μονῆς τοῦ Ἰωάννου Θεολόγου τῆς Πάτμου, καθώς ἐπίσης στό εἰκονογραφικό πρόγραμμα τοῦ Πρωτάτου. Βλ. σχετικά, Gouma-Peterson, The Frescoes of the Parekklesion of St. Euthymios in Thessaloniki (ὅ.π. σημ. 58), σ Τῆς ἴδιας, Christ as Ministrant, σ Μουρίκη, ὅ.π., σ , Δ. Καλομοιράκη, Ἑρμηνευτικές παρατηρήσεις στό εἰκονογραφικό πρόγραμμα τοῦ Πρωτάτου, ΔΧΑΕ ΙΕ ( ), σ. 206, Σχετικά μέ τήν ἐπιλογή εἰκονογραφικῶν συνθέσεων καί μεμονωμένων μορφῶν πού διαπιστώνεται μεταγενέστερα στόν ναό τῆς Παναγίας Χρυσαφίτισσας, ὅπου ἐπίσης προσδίδεται ἰδιαίτερη ἔμφαση στούς ἰαματικούς ἁγίους καί προβάλλονται θεολογικά ζητήματα, βλ. Albani, Panagia Chrysaphitissa, σ , Βλ. σχετικά παραπάνω, σημ. 57. Οἱ θεολογικές συζητήσεις καί ἀντεγκλήσεις σχετικά μέ τό τριαδικό δόγμα παραμένουν ζωντανές καθ ὅλον τόν 13 ο αἰῶνα, μέ τό πρόβλημα τῆς ἕνωσης νά ἀποτελεῖ τόν ἀκρογωνιαῖο λίθο τῶν ἐκκλησιαστικῶν σχέσεων καί κορυφώνονται μέ τό Ἀρσενιακό σχίσμα ( ), ἐπηρεάζοντας μέχρι τήν ἅρση του καθοριστικά τά εἰκονογραφικά προγράμματα μνημείων. Βλ. σχετικά, Α.Α. Βασίλιεφ, Ἱστορία τῆς Βυζαντινῆς Αὐτοκρατορίας, , Ἀθῆναι 1971, τόμ. Β, σ , S. Salaville, Deux documents inédits sur les dissensions réligieuses byzantines entre 1275 et 1310, REB 5 (1947), σ ΙΕΕ Θ, σ Ἀ. Κοντογιαννοπούλου, Το σχίσμα τῶν Ἀρσενιατῶν ( ). Συμβολή στήν μελέτη τῆς πορείας καί τῆς φύσης τοῦ κινήματος, Βυζαντιακά 18 (1998), σ Jolivet-Lévy, Les églises byzantines de Cappadoce, σ Ν. Γκιολέ, Ὁ ναός τοῦ Ἁγίου Θεοδώρου Ἄνω Πούλας στή Μέσα Μάνη, Λακωνικαί Σπουδαί, ΙΓ (1996), σ Τοῦ ἴδιου, Παρατηρήσεις στό εἰκονογραφικό πρόγραμμα τοῦ τρούλλου (ὅ.π., σημ. 34), σ. 23. Ἐπίσης, Anrich, Der Heilige Nikolaos, ΙΙ, σ LChrI, 7 (1975), στ Il menologio, ΙΙ, πίν Synaxarium, στ ). Ἀ. Ξυγγοπούλου, Ἡ ψηφιδωτή διακόσμησις τοῦ ναοῦ τῶν Ἁγίων Ἀποστόλων Θεσσαλονίκης, Θεσσαλονίκη 1953, σ Βλ. ἀναλυτικά, Μουρίκη, Οἱ τοιχογραφίες τοῦ παρεκκλησίου τῆς Μονῆς τοῦ Ἰωάννου Θεολόγου στήν Πάτμο, σ. 218,

13 ἐκκλησιαστική αὐτονομία τῆς Ἠπείρου, τό ἀντιλατινικό φρόνημα καί τήν ἀνθενωτική της στάση, προδίδοντας προσήλωση στήν αὐτοκρατορία τῆς Θεσσαλονίκης, μέ τήν ὁποία συνδεόταν στενά ὡς πολιτικό καί καλλιτεχνικό κέντρο 66. Στήν εἰκονογράφηση τοῦ μνημείου φαίνεται ὅτι συνεργάσθηκαν τρεῖς καλλιτέχνες, ὅπως ἐπεσήμανε ἐξ ἀρχῆς ὁ Μ. Χατζηδάκης 67. Ὁ πρῶτος, στόν ὁποῖο ἀποδίδεται ἡ διακόσμηση καμαρῶν καί ἀνώτερων τμημάτων τοιχοποιίας μέ τίς μνημειακές παραστάσεις Γέννησης, Κοίμησης, Μυστικοῦ Δείπνου, Πεντηκοστῆς, Εἰσοδίων, φαίνεται ἀρκετά ἐνημερωμένος ὡς πρός τίς νεώτερες τεχνοτροπικές ἐξελίξεις τοῦ 13 ου αἰῶνα, τίς ὁποῖες μεταπλάθει υἱοθετῶντας στοιχεῖα ἀπό παλαιότερες, οἰκεῖες αἰσθητικές ἀντιλήψεις 68. Στόν ἴδιο θα πρέπει ἐπίσης να ἀποδοθεῖ ἡ σύνθεση τῶν ἁγίων Ἄβιβου, Σαμωνᾶ καί Γουρία. Ἀνάλογη τεχνοτροπική ἀντίληψη, διαφοροποιημένη ὡς πρός τήν ζωγραφική ἐκτέλεση παρατηρεῖται στίς φιλοτεχνημένες ἀπό ἄλλον καλλιτέχνη τρίμορφες συνθέσεις τοῦ κυρίως ναοῦ 69. Παρόμοια τεχνοτροπική ἀντίληψη σέ ἐπαρχιακότερη ἐκδοχή ἔχει διαπιστωθεῖ σέ τοιχογραφίες τοῦ Σωτῆρα στό Γαλαξείδι 70, τοῦ Ἁγίου Γεωργίου Ὠρωποῦ καί τοῦ ναοῦ τῶν Ἁγίων Ἰωάννη Προδρόμου καί Nικολάου στό Σταυροπήγι Mάνης 71. Σέ ἀντίθεση μέ τούς δύο αὐτούς ἁγιογράφους, πού θεωρήθηκε ὅτι ἀπηχοῦν κλασικιστικές ἀντιλήψεις συνεχίζοντας τήν ἀκαδημαϊκή τάση τῶν μέσων τοῦ 12 ου αἰῶνα 72, ὁ ζωγράφος τῆς Ἀνάληψης, τῆς Καθόδου στόν ᾋδη, τῆς Ἔγερσης τοῦ Λαζάρου, τῶν Ὀρέστη καί Εὐγενίου, διαμορφώνει ἕνα καλλιτεχνικό ἰδίωμα μέ ἀντικλασικιστικά χαρακτηριστικά, χωρίς νά ἀφίσταται ἀπό τό τεχνοτροπικό ρεῦμα πού δεσπόζει στήν ὑπόλοιπη διακόσμηση 73. Στόν ἴδιο θά πρέπει νά ἀποδοθοῦν ἐπίσης οἱ μορφές τοῦ Προδρόμου, τῶν ἁγίων Θεοδώρου Τήρωνος, Νικήτα καί ἡ σκηνή τῆς Γέννησης τοῦ ἁγίου Νικολάου. Τά ἐπιβλητικά πρόσωπα μέ χαρακτηριστική ζωντἀνια πού ἐπιτείνεται ἀπό τήν ἔξαψη τοῦ ὕφους, τά ἐκφραστικά μάτια μέ πλάγιο διαπεραστικό βλέμμα καί τά ἀτίθασα μαλλιά ἀποπνέουν ἐσωτερική διέγερση καί συνθέτουν δυναμικότερους χαρακτῆρες ἀποδοσμένους σχεδόν μέ ἐξπρεσιονιστική διάθεση, ἀντανακλῶντας τεχνοτροπικές ἀντιλήψεις τοῦ πρώιμου 13ου αίῶνα 74. Ἡ τεχνοτροπική ἀντίληψη τοῦ γ στρώματος τοιχογράφησης ἀπηχεῖ στοιχεῖα τῆς πλαστικῆς τεχνοτροπίας κορυφαία ἔκφραση τῆς ὁποίας ἀποτελεῖ ὁ διάκοσμος τῆς Mileševa, μέ τόν ὁποῖο διαπιστώνονται τεχνοτροπικές ὁμοιότητες, καθώς ἐπίσης μέ τοιχογραφίες τῶν ἁγίων Τεσσαράκοντα ἀπό τό νότιο κλῖτος τῆς Ἀχειροποιήτου καί τοῦ ναοῦ τῶν Ἁγίων Πέτρου καί 66 Βλ. σχετικά, ΙΕΕ Θ, σ. 84, 104. Βασίλιεφ, Ἱστορία τῆς Βυζαντινῆς Αὐτοκρατορίας, (ὅ.π., σημ. 63), σ. 194, 198, D. M. Nicol, Τό Δεσποτᾶτο τῆς Ἠπείρου, Ἰωάννινα 1974, σ Ἁ. Σταυρίδου-Ζαφράκα, Νίκαια καί Ἤπειρος τόν 13 ο αἰῶνα. Ἰδεολογική ἀντιπαράθεση στήν προσπάθειά τους νά ἀνακτήσουν τήν αὐτοκρατορία, Θεσσαλονίκη 1990, σ. 119 κ. ἑξ. Ἐπίσης, Djurić, La peinture murale byzantine, σ Χατζηδάκη, Τοιχογραφίες Ἐπισκοπῆς Εὐρυτανίας, σ ΙΕΕ Θ, σ Ὁ Μ. Χατζηδάκης (ὅ.π.) ἔχει ἀποδώσει σέ ἕναν ζωγράφο τίς σκηνές Γέννησης, Κοίμησης, Πεντηκοστῆς καί Μυστικοῦ Δείπνου, σέ ἄλλο χέρι τίς τρίμορφες συνθέσεις καί σέ τρίτο καλλιτέχνη τίς μορφές Ὀρέστη, Εὐγενίου καί τίς σκηνές τῆς Ἀνάληψης καί τῆς Ἀνάστασης. 69 Ὁ Μ. Χατζηδάκης (ὅ.π.) θεωρεῖ ὅτι ὁ συγκεκριμένος ζωγράφος ἀπηχεῖ τό ἴδιο πνεῦμα μέ τόν προηγούμενο ἀλλά διαφοροποιεῖται ὡς πρός τά τεχνικά χαρακτηριστικά. 70 Π.Λ. Βοκοτοπούλου, Παρατηρήσεις στόν ναό τοῦ Σωτῆρος κοντά στό Γαλαξείδι, ΔΧΑΕ ΙΖ ( ), σ , εἰκ , σ Τοῦ ἴδιου, Ὁ ναός τῆς Μεταμορφώσεως τοῦ Σωτῆρος Χριστοῦ στό Γαλαξείδι, Πρακτικά Πρώτου Ἐπιστημονικοῦ Συνεδρίου, Γαλαξείδι Σεπτεμβρίου 2000, Ἀθήνα 2003, σ. 61 καί σημ. 3, 65. Μ. Restle, Die byzantinische Wandmelerei in Kleinasien, Rèklinghausen 1967, III εἰκ Μ. Χατζηδάκη, Βυζαντινές τοιχογραφίες στόν Ὠρωπό, ΔΧΑΕ Α (1959), πίν. 39. Ὁ ἴδιος, ΙΕΕ Θ, σ Ν.Β. Δρανδάκη, Δίκλιτος σταυρεπίστεγος ναός βυζαντινῶν χρόνων, ΑΑΑ XIV, 1 (1982), Σύμμεικτα, πίν. 1, ΙΙ, εἰκ. 1, σ , πίν. 18. Τοῦ ἴδιου, Παρατηρήσεις στίς τοιχογραφίες τοῦ 13 ου αἰῶνα πού σώζονται στή Μάνη, Λακωνικαί Σπουδαί Θ (1988), σ Χατζηδάκη, Τοιχογραφίες Ἐπισκοπῆς Εὐρυτανίας, σ. 31. Ὁ ἴδιος, ΙΕΕ Θ, σ Στίς παραστάσεις αὐτές ὁ Χατζηδάκης (ΙΕΕ Θ, σ. 431) διέκρινε τό χέρι ἑνός καλλιτέχνη πού υἱοθετεῖ ἕναν ἐντελῶς διαφορετικό τρόπο ἀπόδοσης ὡς παραλλαγή τῆς ἴδιας τεχνοτροπίας. 74 Χατζηδάκη, Τοιχογραφίες Ἐπισκοπῆς Εὐρυτανίας, πίν. ΧΙ, εἰκ. 4γ, πίν. ΧIII, εἰκ. 35γ, πίν. XV, εἰκ. 38γ. εἰκ. 17, πίν. ΧΙΙΙ, εἰκ. 35γ, πίν. ΧVΙ, εἰκ. 43γ. Βλ. σχετικά, ὅσα σημειώνει ὁ ἴδιος, Aspects, σ. 62. Ὁ ἴδιος, ΙΕΕ, Θ, σ Ἐπίσης, Djurić, La peinture murale byzantine, σ

14 Παύλου στό Tãrnovo 75. Οἱ συγγενεῖς ἀντιλήψεις μέ αὐτούς τούς ὑψηλῆς στάθμης ζωγραφικούς διακόσμους, πού συνδέθηκαν ἀπό τούς μελετητές μέ τόν ἱστορικοκοινωνικό περίγυρο τῆς ἐποχῆς, θεωρἠθηκε ὅτι προσδιορίζουν τό καλλιτεχνικό κέντρο στήν Θεσσαλονίκη τῆς ἐποχῆς τοῦ «Δεσποτάτου», ὑποδεικνύοντας τήν προέλευση τῶν ζωγράφων τοῦ εὐρυτανικοῦ ναοῦ 76. Τά δεδομένα αὐτά ἑρμηνεύουν τήν ὑψηλή καλλιτεχνική ποιότητα τῆς ἐντοίχιας διακόσμησης τοῦ μνημείου, πού χαρακτηρίζεται ἀπό ἐπιτυχή σύζευξη στοιχείων τῆς συντηρητικῆς τεχνοτροπικῆς παράδοσης καί τῆς πρώιμης κομνήνειας ζωγραφικῆς, μέ ἄλλα πού ἀντανακλοῦν ἀνανεωτικές τάσεις τῆς παλαιολόγειας τέχνης. Αὐτά τά χαρακτηριστικά ἀπηχοῦν ἕνα τεχνοτροπικό ρεῦμα πού δεσπόζει τόν 13 ο αἰῶνα κυρίως σέ μνημεῖα τοῦ νότιου καί νησιωτικοῦ ἑλλαδικοῦ χώρου 77, παραπέμποντας σέ χρονολόγηση τῶν τοιχογραφιῶν μεταξύ Ὅλες οἱ ὑπάρχουσες ἐνδείξεις συγκλίνουν στό γεγονός ὅτι κατά τούς ἑπόμενους αἰῶνες τό μνημεῖο παρέμεινε ἔρημο. Μοναδική μαρτυρία μίας ἀποσπασματικῆς ἀνακαίνισης καί λειτουργίας τοῦ ναοῦ ἀποτελεῖ ἡ προσθήκη τοῦ κατάγραφου κτιστοῦ τέμπλου κατά τούς μεταβυζαντινούς χρόνους, πού ἐπικάλυψε τμήματα τοῦ προγενέστερου διακόσμου. Ἡ ζωγραφική διακόσμηση ἐκφράζει μία μᾶλλον ἁπλουστευμένη, συντηρητικότερη ἀντίληψη, μαρτυρῶντας τόν ἀντικλασικό χαρακτῆρα αὐτῆς τῆς τέχνης, πού ἀπηχεῖ ἕνα λαϊκότερο καλλιτεχνικό ἰδίωμα μέ σύζευξη στοιχείων τῆς παράδοσης βορειοδυτικῶν ἐλλαδικῶν ἐργαστηρίων τοῦ 16 ου -17ου αἰῶνα, σέ συνδυασμό μέ τοπικά ἰδιώματα, παραπέμποντας σέ χρονολόγηση γύρω στό πρῶτο μισό τοῦ 17ου αἰῶνα. ΕΙΡΗΝΗ Ν. ΘΕΟΧΑΡΟΠΟΥΛΟΥ 75 Αὐτή ἡ συγγένεια τοῦ τρίτου στρώματος τοιχογράφησης τῆς Ἐπισκοπῆς μέ τήν ζωγραφική διακόσμηση τῶν ἀναγομένων στό 1224 τοιχογραφιῶν ἀπό τό νότιο κλῖτος τῆς Ἀχειροποιήτου καί μέ τόν χρονολογημένο στήν τρίτη δεκαετία τοῦ 13 ου αἰῶνα διάκοσμο τῆς Mileševa, ἐπισημάνθηκε ἐξ ἀρχῆς ἀπό τούς μελετητές καί ἔγινε εὐρέως ἀποδεκτή ἀπό τήν ἐπιστημονική ἔρευνα. Βλ. διεξοδικῶς, Ξυγγόπουλος, Αἱ τοιχογραφίαι τῶν ἁγίων Τεσσαράκοντα εἰς τήν Ἀχειροποίητον, σ. 12, πίν. 6, 7, σ. 15, εἰκ. 12, σ Χατζηδάκης, ΑΔ 21, σ. 28. Τοῦ ἴδιου, Aspects, σ. 63 καί εἰκ. 3. Ὁ ἴδιος, ΙΕΕ Θ, σ Ὁ ἴδιος, Βυζαντινή καί Μεταβυζαντινή Τέχνη, ἀρ. 36, σ Djurić, La peinture murale byzantine, σ Toῦ ἴδιου, Byzantinische Fresken in Jugoslavien, Beograd 1976, σ , Τοῦ ἴδιου, La peinture murale serbe, σ Ἐπίσης, Ν.Β. Δρανδάκη, Παρατηρήσεις στίς τοιχογραφίες τοῦ 13 ου αἰῶνα πού σώζονται στή Μάνη, Λακωνικαί Σπουδαί Θ (1988), σ S. Kalopissi-Verti, Osservazioni iconografiche sulla pittura monumentale della Grecia durante il XIII secolo, XXI Corso di cultura sull arte Ravennate e bizantina, Ravenna 1984, σ Π. Λ. Βοκοτοπούλου, Ἡ ἀκτινοβολία τῆς ζωγραφικῆς τῆς Θεσσαλονίκης κατά τήν μέση καί ὕστερη βυζαντινή περίοδο, ΛΒ Δημήτρια, Πρακτικά ΙΑ Διεθνοῦς Ἐπιστημονικοῦ Συμποσίου, Ἱερά Μονή Βλατάδων, Ὀκτωβρίου 1997, Θεσσαλονίκη 2006, σ Σχετικά μέ τίς ἱστορικές συνθῆκες τῆς ἐποχῆς, τό καλλιτεχνικό κέντρο ἀλλά καί τήν καταγωγή τῶν ζωγράφων, βλ. ἀναλυτικά, ὅ.π. Ἐπίσης. Djurić, La peinture murale byzantine, σ Τοῦ ἴδιου, La peinture murale serbe, σ , Χατζηδάκη, Βυζαντινές τοιχογραφίες στόν Ὠρωπό, (ὅ.π., σημ. 71), σ. 433, πίν. 39. Ν. Β. Δρανδάκη, Δίκλιτος σταυρεπίστεγος ναός βυζαντινῶν χρόνων, ΑΑΑ XIV, 1 (1982), Σύμμεικτα, πίν. 1, ΙΙ, εἰκ. 1, σ , πίν. 18. Τοῦ ἴδιου, Παρατηρήσεις στίς τοιχογραφίες τοῦ 13 ου αἰῶνα πού σώζονται στή Μάνη, (ὅ.π., σημ. 71), σ S. Κalopissi-Verti, Die Kirche der Hagia Triada bei Kranidi in der Argolis (1244). Analyse der Malereien, München 1975, σ Mouriki, Stylistic trends, σ. 100 κ. ἑξ. Μ. Μπορμπουδάκη, Ἡ Βυζαντινή Τέχνη ὡς τήν πρώιμη Βενετοκρατία, Κρήτη: Ἱστορία καί Πολιτισμός, τόμ. Β, Κρήτη 1988, σ

15 ΣΥΝΤΟΜΟΓΡΑΦΙΕΣ -ΑΒΜΕ: Ἀρχεῖον Βυζαντινῶν Μνημείων τῆς Ἑλλάδος - ΑΔ: Ἀρχαιολογικόν Δελτίον - ΑΕ: Ἀρχαιολογική Ἐφημερίς -ΑΕΜΘ: Τό Ἀρχαιολογικό Ἔργο στή Μακεδονία καί Θράκη - Ἀνταπόδοση: Ἀνταπόδοση. Μελέτες Βυζαντινῆς καί Μεταβυζαντινῆς Ἀρχαιολογίας καί Τέχνης πρός τιμήν τῆς καθηγήτριας Ἑλένης Δεληγιάννη-Δωρῆ, Ἀθήνα Ἀντίφωνον: Ἀντίφωνον. Ἀφιέρωμα στόν καθηγητή Ν. Β. Δρανδάκη, Ἀθήνα Bυζαντινές τοιχογραφίες καί εἰκόνες: Bυζαντινές τοιχογραφίες καί εἰκόνες, Ἐθνική Πινακοθήκη, Σεπτέμβριος-Δεκέμβριος 1976, Ἀθήνα Βυζαντινή καί Μεταβυζαντινή Τέχνη: Βυζαντινή καί Μεταβυζαντινή Τέχνη (κατ. ἔκθεσης), Παλιό Πανενεπιστήμιο, 26 Ἰουλίου Ἰανουαρίου 1986, Ὑπουργεῖο Πολιτισμοῦ, Βυζαντινό καί Χριστιανικό Μουσεῖο Ἀθήνα ΔΧΑΕ: Δελτίον τῆς Χριστιανικῆς Ἀρχαιολογικῆς Ἑταιρείας -ΕΕΒΜ : Ἐπετηρίς Ἑταιρείας Βυζαντινῶν Μελετῶν -ΕΕΒΣ : Ἐπετηρίς Ἑταιρείας Βυζαντινῶν Σπουδῶν -ΕΕΘΣΠΑ : Ἐπιστημονική Ἐπετηρίς Θεολογικῆς Σχολῆς Πανεπιστημίου Ἀθηνῶν - ΕΜΜΕ: Εὑρετήριον Μεσαιωνικῶν Μνημείων τῆς Ἑλλάδος, ἐν Ἀθήναις, ΕΕΠΣΠΘ: Ἐπιστημονική Ἐπετηρίς τῆς Πολυτεχνικῆς Σχολῆς τοῦ Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης -Εὐφρόσυνον: Εὐφρόσυνον. Ἀφιέρωμα στόν Μανόλη Χατζηδάκη, τόμ. 1,2, Ἀθήνα 1991, ΙΕΕ : Ἱστορία Ἑλληνικοῦ Ἔθνους - Κρητ. Χρον. : Κρητικά Χρονικά -Νάξος : Βυζαντινή τέχνη στήν Ἑλλάδα. Ψηφιδωτά. Τοιχογραφίες. Νάξος (ἐκδ. Μέλισσα), Ἀθήνα Ὁ κόσμος τοῦ Bυζαντινοῦ Mουσείου: Ὁ κόσμος τοῦ Bυζαντινοῦ Mουσείου, YΠΠO-Bυζαντινό καί Xριστιανικό Mουσεῖο, Ἀθήνα ΠΑΕ : Πρακτικά Ἀρχαιολογικῆς Ἑταιρείας -Χαριστήριον : Χαριστήριον εἰς Ἀναστάσιον Κ. Ὀρλάνδον, τόμ. Α -Δ, Ἀθῆναι Πεπρ. Διεθ. Κρητ. Συν.: Πεπραγμένα Διεθνοῦς Κρητολογικοῦ Συνεδρίου - ActaIRNorv: Acta ad archaeologiam et artium historiam pertinentia, Institutum Romanum Norvegiae -Affreschi e icone: Affreschi e icone dalla Grecia, YΠΠO-Bυζαντινό καί Xριστιανικό Mουσεῖο, Ἀθήνα ArtB: Art Bulletin - BCH : Bulletin de Correspondance Hellénique -BZ : Byzantinische Zeitschrift -Cah. Arch.: Cahiers Archéologiques -DOP: Dumbarton Oaks Papers -Iconoclasm: Iconoclasm, Papers given at the Ninth Symposium of Byzantine Studies, University of Birmingham, March 1975 (ed. A. Bryer and J. Herrin), Birmingham JÖB: Jahrbuch der Österreichischen Byzantinistik - L Art Byzantin du XIIIe siècle: L Art Byzantin du XIIIe siècle, Symposium de Sopoćani 1965, Beograd La Sculpture Byzantine, VIIe-XIIe siècles: La Sculpture Byzantine, VIIe-XIIe siècles, Actes du colloque international organisé par la 2e Éphorie des antiquités byzantines et l École Française d Athènes, (6-8 septembre 2000), BCH 49 (Supplément), Athènes P.G: Patrologia Graeca -RbK : Reallexikon zur byzantinischen Kunst -REB: Revue des Études Byzantines - RJK: Römisches Jahrbuch für Kunstgeschichte 15

16 -The Glory of Byzantium: The Glory of Byzantium. Art and Culture of the Middle Byzantine Era A.D , H.C.Evans, W.D.Wixon (éds), Exhibiton New York, Metropolitan Museum of Art, ZRVI : Zbornik Radova Vizantološkog Instituta - Ἀχειμάστου-Ποταμιάνου, Ἅγιος Ἰωάννης Θεολόγος στ Ἀδησαροῦ: Μ. Ἀχειμάστου-Ποταμιάνου, Ἅγιος Ἰωάννης Θεολόγος στ Ἀδησαροῦ, Βυζαντινή τέχνη στήν Ἑλλάδα. Ψηφιδωτά. Τοιχογραφίες. Νάξος, σ Ἀχειμάστου-Ποταμιάνου, Νέος ἀνεικονικός διάκοσμος: Μ. Ἀχειμάστου-Ποταμιάνου, Νέος ἀνεικονικός διάκοσμος ἐκκλησίας στή Νάξο. Οἱ τοιχογραφίες τοῦ Ἁγίου Ἰωάννη Θεολόγου στ Ἀδησαροῦ, ΔΧΑΕ ΙΒ (1984), σ Βασιλάκη-Καρακατσάνη, Ἁγία Κυριακή-Ἅγιος Ἀρτέμιος: Ἀ. Βασιλάκη-Καρακατσάνη, Ἁγία Κυριακή- Ἅγιος Ἀρτέμιος, Βυζαντινή τέχνη στήν Ἑλλάδα. Ψηφιδωτά. Τοιχογραφίες. Νάξος, σ Βασιλάκη-Καρακατσάνη, Εἰκονομαχικές ἐκκλησίες στή Νάξο: Ἀ. Βασιλάκη-Καρακατσάνη, Εἰκονομαχικές ἐκκλησίες στή Νάξο, ΔΧΑΕ Γ ( ), σ Βοκοτοπούλου, Ἀρχιτεκτονική: Π. Λ. Βοκοτοπούλου, Ἡ ἐκκλησιαστική ἀρχιτεκτονική εἰς τήν Δυτικήν Στερεάν Ἑλλάδα καί τήν Ἤπειρον, ἀπό τοῦ τέλους τοῦ 7 ου μέχρι τοῦ τέλους τοῦ 10 ου αἰῶνος, Θεσσαλονίκη Γκιολέ, Ἀνάληψις: Ν. Γκιολέ, Ἡ Ἀνάληψις τοῦ Χριστοῦ βάσει τῶν μνημείων τῆς Α χιλιετηρίδος, Ἀθῆναι Γκιολέ, Ἡ σταυροθήκη Fieschi-Morgan: Ν. Γκιολέ, Ἡ σταυροθήκη Fieschi-Morgan καί οἱ παλαιότερες σωζόμενες στήν Ἀνατολή παραστάσεις τῆς «Εἰς ᾋδου Καθόδου τοῦ Χριστοῦ», Δίπτυχα Ἑταιρείας Βυζαντινῶν και Μεταβυζαντινῶν Μελετῶν, τόμ. Γ, , σ Δρανδάκη, Βυζαντιναί τοιχογραφίαι τῆς Μέσα Μάνης: Ν. Β. Δρανδάκη, Βυζαντιναί τοιχογραφίαι τῆς Μέσα Μάνης, Ἀθῆναι Δρανδάκη, Μέσα Μάνη: Ν. Β. Δρανδάκη, Βυζαντινές τοιχογραφίες τῆς Μέσα Μάνης, Ἀθῆναι Εὐαγγελίδου, Εἰκονομαχικά μνημεῖα: Δ. Εὐαγγελίδου, Εἰκονομαχικά μνημεῖα ἐν Θεσσαλονίκῃ, ΑΕ 1937, σ Εὐαγγελίδου, Ἡ Παναγία τῶν Χαλκέων: Δ. Εὐαγγελίδου, Ἡ Παναγία τῶν Χαλκέων, Θεσσαλονίκη Κατσαροῦ, Ἐρειπωμένη ἐκκλησία μέ «ἁνεικονικό» διάκοσμο στό χωριό Σταμνᾶ τῆς Αἰτωλίας: Β. Κατσαροῦ, Ἐρειπωμένη ἐκκλησία μέ «ἁνεικονικό» διάκοσμο στό χωριό Σταμνᾶ τῆς Αἰτωλίας, XVI. Internationaler Byzantinistenkongress, Wien 4-9 Oktober 1981, Akten II, Wien 1982, σ Λαζαρίδης, AΔ 21 : Π. Λαζαρίδης, AΔ 21 (1966), B 2, σ Λαζαρίδη, Ἔκθεση τοιχογραφιῶν Ἐπισκοπῆς Εὐρυτανίας: Π. Λαζαρίδη, Βυζαντινό Μουσεῖο Ἀθηνῶν. Ἔκθεση τοιχογραφιῶν Ἐπισκοπῆς Εὐρυτανίας καί εἰκόνων Συλλογῆς Λοβέρδου, Φεβρουάριος Λαζαρίδη, Βυζαντινό καί Χριστιανικό Μουσεῖο: Π. Λαζαρίδη, Βυζαντινό καί Χριστιανικό Μουσεῖο Ἀθηνῶν. Πενήντα Χρόνια , Ἀθήνα Μαρκῆ, Ἡ νεκρόπολη τῆς Θεσσαλονίκης: Εὐτ. Μαρκῆ, Ἡ νεκρόπολη τῆς Θεσσαλονίκης στούς ὑστερορωμαϊκούς καί παλαιοχριστιανικούς χρόνους (μέσα τοῦ 3 ου ἕως μέσα τοῦ 8 ου αἰ. μ.χ.), Ἀθήνα Μουρίκη, Ἁγιος Νικόλαος στήν Πλάτσα: Ν. Μουρίκη, Οἱ τοιχογραφίες τοῦ Ἁγίου Νικολάου στήν Πλάτσα τῆς Μάνης, Ἀθῆναι Μουρίκη, Οἱ τοιχογραφίες τοῦ παρεκκλησίου τῆς Μονῆς τοῦ Ἰωάννου Θεολόγου στήν Πάτμο: Ν. Μουρίκη, Οἱ τοιχογραφίες τοῦ παρεκκλησίου τῆς Μονῆς τοῦ Ἰωάννου Θεολόγου στήν Πάτμο, ΔΧΑΕ ΙΔ ( ), σ Μουρίκη, Νέα Μονή: Ν. Μουρίκη, Τά ψηφιδωτά τῆς Νέας Μονῆς Χίου, τόμ. Α, Β, Ἀθήνα Μουρίκη, Σπηλιά Πεντέλης: Ν. Μουρίκη, Οἱ βυζαντινές τοιχογραφίες τῶν παρεκκλησίων τῆς Σπηλιᾶς Πεντέλης, ΔΧΑΕ Ζ ( ), σ Μουτσοπούλου, Δημητροκάλλη, Γεράκι: Ν.Κ. Μουτσοπούλου, Γ. Δημητροκάλλη, Γεράκι. Οἱ ἐκκλησίες τοῦ οἰκισμοῦ, Θεσσαλονίκη

17 -Μουτσοπούλου, Ἐκκλησίες τῆς Καστοριᾶς: Ν. Κ. Μουτσοπούλου, Ἐκκλησίες τῆς Καστοριᾶς. 9 ος - 11 ος αἰώνας, Θεσσαλονίκη Ξυγγοπούλου, Αἱ τοιχογραφίαι τῶν ἁγίων Τεσσαράκοντα εἰς τήν Ἀχειροποίητον: Ἀ. Ξυγγοπούλου, Αἱ τοιχογραφίαι τῶν ἁγίων Τεσσαράκοντα εἰς τήν Ἀχειροποίητον τῆς Θεσσαλονίκης, ΑΕ ( ), σ Ξυγγοπούλου, Οἱ τοιχογραφίες τοῦ Ἁγίου Νικολάου Ὀρφανοῦ: Ἀ. Ξυγγοπούλου, Οἱ τοιχογραφίες τοῦ Ἁγίου Νικολάου Ὀρφανοῦ Θεσσαλονίκης, Ἀθῆναι Ὁ κόσμος τοῦ Bυζαντινοῦ Mουσείου: Ὁ κόσμος τοῦ Bυζαντινοῦ Mουσείου, YΠΠO-Bυζαντινό καί Xριστιανικό Mουσεῖο, Ἀθήνα Ὀρλάνδου, Ὁ ἐν Eὐρυτανίᾳ βυζαντινός ναός τῆς Ἐπισκοπῆς: Ἀ. Ὀρλάνδου, Ὁ ἐν Eὐρυτανίᾳ βυζαντινός ναός τῆς Ἐπισκοπῆς, Bυζαντινά Mνημεῖα Aἰτωλοακαρνανίας, ABME, Θ (1961), σ Πελεκανίδη, Καστοριά: Σ. Πελεκανίδη, Καστορία. Βυζαντιναί τοιχογραφίαι, Θεσσαλονίκη Πελεκανίδη-Χατζηδάκη, Καστοριά: Σ. Πελεκανίδη, Μ. Χατζηδάκη, Βυζαντινή Τέχνη στήν Ἑλλάδα. Καστοριά, (ἐκδ. Μέλισσα), Ἀθήνα Τσιτουρίδου, Ἡ ἐντοίχια ζωγραφική τοῦ Ἁγίου Νικολάου: Ἀ. Τσιτουρίδου, Ἡ ἐντοίχια ζωγραφική τοῦ Ἁγίου Νικολάου στή Θεσσαλονίκη, Θεσσαλονίκη Τσιτουρίδου, Ὁ ζωγραφικός διάκοσμος τοῦ Ἁγίου Νικολάου Ὀρφανοῦ: Ἀ. Τσιτουρίδου, Ὁ ζωγραφικός διάκοσμος τοῦ Ἁγίου Νικολάου Ὀρφανοῦ στή Θεσσαλονίκη, Θεσσαλονίκη Τσιτουρίδου, Ἡ Παναγία τῶν Χαλκέων: Ἀ. Τσιτουρίδου, Ἡ Παναγία τῶν Χαλκέων, Θεσσαλονίκη Xατζηδάκης, AΔ 21: Μ. Xατζηδάκης, Εὐρυτανία. Ἐπισκοπή παρά τόν Μέγδοβαν, ΑΔ 21 (1966), Β 1 Χρονικά, σ , πίν Χατζηδάκη, Εἰσαγωγικές Σημειώσεις: Μ. Χατζηδάκη, Εἰσαγωγικές Σημειώσεις, Νάξος, σ Χατζηδάκη, Τοιχογραφίες Ἐπισκοπῆς Εὐρυτανίας: Μ. Χατζηδάκη, Τοιχογραφίες Ἐπισκοπῆς Εὐρυτανίας, Βυζαντινές τοιχογραφίες καί εἰκόνες, Ἐθνική Πινακοθήκη Σεπτέμβριος-Δεκέμβριος 1976, (κατάλογος ἐκθέσεως), Ἀθήνα 1976, σ Χατζηδάκη-Μπίθα, Εὑρετήριο Κυθήρων: Μ. Χατζηδάκη-Ἰ. Μπίθα, Εὑρετήριο Βυζανιτνῶν Τοιχογραφιῶν Κυθήρων, Ἀθήνα Albani, Panagia Chrysaphitissa: J. Albani, Die byzantinischen wandmalereien der Panagia Chrysaphitissa-kirche in Chrysapha/Lakonien, Athen Anrich, Der Heilige Nikolaos: G. Anrich, Hagios Nikolaos. Der Heilige Nikolaos in der griechischen Kirche (Texte und Untersuchungen), Ι, ΙΙ, Leipsig-Berlin 1913, Babić, Les chapelles annexes: G. Babić, Les chapelles annexes des églises byzantines, Paris Chatzidakis, Aspects: M. Chatzidakis, Aspects de la peinture murale du XIIIe siècle en Grèce, L Art Byzantin du XIIIe siècle, Symposium de Sopoćani 1965, Belgrade 1967, σ Chatzidakis-Bacharas, Les peintures murales de Hosios Loukas: Th. Chatzidakis- Bacharas, Les peintures murales de Hosios Loukas. Les chapelles occidentales, Athènes Cormack, The Arts during the Age of Iconoclasm: R. Cormack, The Arts during the Age of Iconoclasm, Iconoclasm, σ Synaxarium: Η. Delehaye, Synaxarium Ecclesiae Constantinopolitanae, Bruxellis Diez, Demus, Hosios Loukas and Daphni: Ε. Diez, O. Demus, Byzantine mosaics in Greece, Hosios Loukas and Daphni, Cambridge, Mass Djurić, La peinture murale byzantine: V.J. Djurić, La peinture murale byzantine XIIe et XIIIe siècles, Actes du XVe Congrès International d Études Byzantines, Athènes 1979, I, σ Djurić, La peinture murale serbe: V.J. Djurić, La peinture murale serbe au XIIIe siècle, L Art Byzantin du XIIIe siècle, σ Djurić, Sopoćani: V.J. Djurić, Sopoćani, Beograd Dufrenne, L enrichissement: S. Dufrenne, L enrichissement du programme iconographique dans les églises byzantines du XIIIème siècle, L Art Byzantin du XIIIe siècle, σ Gouma-Peterson, Christ as Ministrant: Th. Gouma-Peterson, Christ as Ministrant and the Priest of Christ in a Paleologean program of 1303, DOP 32 (1978), σ

18 - Grabar, Le rayonnement de l'art sassanide: A. Grabar, Le rayonnement d art sassanide dans le monde chrétien. La Persia nel Medioevo, [Atti del Convegno Intenazionale, Rome 1970, Academia Nazionale dei Lincei, quaderno n. 160, Rome 1971], L art du moyen-âge en Occident, Variorum Reprints, XII, London 1980, σ Grabar, L iconoclasme: A. Grabar, L iconoclasme byzantine. Le dossier archéologique, Paris Hadermann-Misguich, Kurbinovo: L. Hadermann-Misguich, Les fresques de Saint-Georges et la peinture byzantine du XIIe siècle, Bruxelles Il menologio: Il Menologio di Basilio II (cod. Vaticano Greco 1613). Codices e Vaticanis Selecti, VIII), Ι, II, Τorino Jerphanion, Les églises rupestres de Cappadoce: G. de Jerphanion, Une nouvelle province de l art byzantine. Les églises rupestres de Cappadoce, Paris , I, ΙΙ. - Jolivet-Lévy, La Cappadoce après Jerphanion: C. Jolivet-Lévy, La Cappadoce après Jerphanion. Les monuments byzantins de Xe-XIIIe siècles, Mélanges de l École Française de Rome, Moyen- Âge, Temps Modernes, T. 110, No. 2, 1998, σ Jolivet-Lévy, Les églises byzantines de Cappadoce: C. Jolivet-Lévy, Les églises byzantines de Cappadoce. Le programme iconographique de l abside et de ses abords, Paris Lafontaine-Dosogne, L évolution du programme décoratif: J. Lafontaine-Dosogne, L évolution du programme décoratif des églises de 1071 à 1271, Actes du XVe Congrès International d Études Byzantines, Athènes 1976 (Ἀθῆναι 1979), Ι, σ Lafontaine-Dosogne, Pour une problématique: J. Lafontaine-Dosogne, Pour une problématique de la peinture de l église byzantine à l époque iconoclaste, DOP 41 (1987), σ Les Perses Sassanides: Les Perses Sassanides. Fastes d un empire oublié ( ), Musée Cernuschi. Musée des Arts de l Asie de la ville de Paris, Paris Mavropoulou-Tsioumi, Saint Andrew Peristera : Ch. Mavropoulou-Tsioumi, The Painting of the Ninth Century in the Church of Saint Andrew Peristera, Zograf 26 (1997), σ Mouriki, Stylistic trends: D. Mouriki, Stylistic trends in monumental painting of Greece during the eleventh and twelfth centuries, DOP ( ), σ Muthesius, Byzantine silk weaving: A. Muthesius, Byzantine silk weaving AD 400 to AD 1200, Vienna Pallas, Eine anikonische: D. Ι. Pallas, Eine anikonische lineare Wanddekoration auf der insel Ikaria, JÖB 23 (1974), σ Pallas, Les decorations aniconiques: D. Ι. Pallas, Les decorations aniconiques des églises dans les îles de l Archipel, Studien zur spätantiken und byzantnischen kunst, Bonn 1986, σ Pallas, Haghios Basileios de Sinassos: D. Ι. Pallas, Une note sur la decoration de la chapelle de Haghios Basileios de Sinassos, Byzantion XLVIII, Bruxelles 1978, σ Panayotidi, La peinture monumentale: M. Panayotidi, La peinture monumentale en Grèce de la la fin de l Iconoclasme jusqu à avènement des Comnènes ( ), Cah. Arch. 34 (1986), σ Panayotidi, Les monuments de Grèce: M. Panayotidi, Les monuments de Grèce depuis la fin de la crise iconoclaste jusqu à l an mille, (thèse de doctorat de IIIe cycle), Paris Papadopoulos, Παναγία τῶν Χαλκέων: K. Papadopoulos, Die Wandmalereien des XI. Jahrhunderts in der Kirche Παναγία τῶν Χαλκέων in Thessaloniki, Wien Radojčić, Mileševa: S. Radojčić, Mileševa, Beograd Schmidt, The Sêmurw: Hanns-Peter Schmidt, The Sêmurw. Of Birds and Dogs and Bats, Persica 9, 1980, σ Ševčenko, The Life of Saint Nicholas: Ν.P. Ševčenko, The Life of Saint Nicholas in Byzantine Art, Torino Skawran, Middle Byzantine Fresco Painting: K.M. Skawran, The Development of Middle Byzantine Fresco Painting in Greece, Pretoria Ν. Thierry, Açikel Aĝa Kilisesi: N. Thierry, Un décor préiconoclaste de Cappadoce, Açikel Aĝa Kilisesi, Cah. Arch. 18 (1968), σ

19 - Ν. Τhierry, De la datation: Ν. Τhierry, De la datation des églises de Cappadoce, BZ 88 (1995), σ N. Thierry, Haut Moyen-Âge en Cappadoce: N. Thierry, Haut Moyen-Âge en Cappadoce. Les églises de la région de Çavusin, Ι, II, Paris Ν. Τhierry, L absence: Ν. Τhierry, L absence de statut du peintre après l iconoclasme, Zograf 26 (1997), σ Ν. Τhierry, La Cappadoce de l Antiquité au Moyen-Âge: Ν. Τhierry, La Cappadoce de l Antiquité au Moyen-Âge, Mélanges de l École Française de Rome, Moyen-Âge, Temps Modernes, T. 110, No. 2, 1998, σ Ν. Thierry, Les peintures murales de six églises : N. Thierry, Les peintures murales de six églises du haut moyen âge en Cappadoce, Comptes rendus des séances de l années de l Académie des Inscriptions et Belles- Lettres ( ), σ Ν. Thierry, Matériaux nouveaux en Cappadoce: Ν. Thierry, Matériaux nouveaux en Cappadoce (1982), Byzantion 54 (1984), σ Ν. Thierry, Mentalité et formulation: Ν. Thierry, Mentalité et formulation iconoclastes en Anatolie, Journals des Savants (avril-juin 1976), σ Ν. Thierry, Une école de peinture gréco-orientale: Ν. Thierry, Une école de peinture grécoorientale du haut Moyen Age en Cappadoce, Byzantine East, Latin West, Art-Historical Studies in Honor of Kurt Weitzmann, Princeton 1995, σ N. et M. Thierry, Nouvelles églises rupestres de Cappadoce: N. et M. Thierry, Nouvelles églises rupestres de Cappadoce, Région de Hasan Daği, Paris Vocotopoulos, Fresques du XIe siècle à Corfou: P. L. Vocotopoulos, Fresques du XIe siècle à Corfou, Cah. Arch. 21 (1971), σ Wharton Epstein, The Iconoclast Churches of Cappadocia: Α. Wharton Epstein, The Iconoclast Churches of Cappadocia, Iconoclasm, σ