Dokument i Bankës Botërore VETËM PËR PËRDORIM ZYRTAR SHOQATA NDËRKOMBËTARE PËR ZHVILLIM KORPORATA NDËRKOMBËTARE FINANCIARE DHE

Transcript

1 Dokument i Bankës Botërore VETËM PËR PËRDORIM ZYRTAR Raporti Nt XK SHOQATA NDËRKOMBËTARE PËR ZHVILLIM KORPORATA NDËRKOMBËTARE FINANCIARE DHE AGJENCIA SHUMËPALËSHE PËR GARANTIM TË INVESTIMEVE STRATEGJI E PARTNERITETIT ME SHTETIN PËR REPUBLIKËN E KOSOVËS PËR PERIUDHËN VF12 VF15 1 maj 2012 Njësia e shtetit e Evropës Juglindore Evropa dhe Azia Qendrore Evropa dhe Azia Qendrore Korporata ndërkombëtare financiare Ky dokument po vendoset në dispozicion për publik para shqyrtimit nga Bordi. Kjo nuk lë të kuptohet se ka rezultat të presupozuar. Ky dokument mund të azhurnohet pas shqyrtimit nga Bordi dhe dokumenti i azhurnuar do të vendoset në dispozicion për publik në pajtim me politikën e Bankës Botërore për qasje në informata.

2 EKUIVALENTËT E VALUTËS (K ursi i këmbimit në fuqi më 16 prill 2012) Nj ësia valutor e = E ur o ( ) 1.00=US$1.30 SDR 1.00=US$1.54 VITI FISK AL I QEVERISË 1 janar 31 dhj etor AAK AJT AMBPN AT BE BEI BPV BQK CEFTA DPS DSFREK EAQ EJL ESK EULEX EUSR FM FMN FPSH GND GPR H&ZH IBB IBRD IFC IFN IHD IPQZHR ISHNB KASH KE KEK KEP KFOR SHKURTESAT DHE AKRONIMET Aktivitetet analitike dhe këshilluese Anketa e jetës në tranzicion Anketa e mjedisit të biznesit dhe performancës së ndërmarrjeve Asistenca teknike Bashkimi Evropian Banka Evropiane e Investimeve Bruto produkti vendor Banka Qendrore e Republikës së Kosovës Marrëveshja e Evropës Qendrore për Tregti të Lirë Dokumenti i përkohshëm strategjik Distribucioni dhe furnizimi i rrymës elektrike në Kosovë Rajoni i Evropës dhe Azisë Qendrore Evropa Juglindore Enti Statistikor i Kosovës Misioni i sundimit të ligjit të BE në Kosovë Përfaqësuesi special i BE Fond mirëbesimi Fondi Monetar Ndërkombëtar Fondi për ndërtimin e paqes dhe shtetit Grupi ndërkombëtar drejtues për Kosovën Garancia e pjesshme e rrezikut Hulumtimi dhe zhvillimi Instituti i Bankës Botërore Banka Ndërkombëtare për Rindërtim dhe Zhvillim Korporata ndërkombëtare financiare Institucion financiar ndërkombëtar Investimet e huaja direkte Instrumenti i Para-qasjes për Zhvillimin Rural Iniciativa shumëpalëshe për ndihmë borxhi Korniza afatmesme e shpenzimeve Komisioni Evropian Kompania publike e rrymës elektrike Programi i ndërmarrjeve në Kosovë Forca në Kosovë

3 KIBP MESH MG MIGA MIP MKIPP MMPH MMS MW NIP NMVM NVM OECD OPZH PCH PES PKVM PMS PPP PPZHPQ PSA PTK PVPE PZHBZHR QK QZHM RRSK SBA SC SMK SPSH TCKR TP UNDP VF vpv ZCN ZHSP Korniza e Investimeve në Ballkanin Perëndimor Memorandumi ekonomik i shtetit Masa grimcore Agjencia shumëpalëshe e garancive për investime Parku industrial Mitrovica Mjeti këshillëdhënës për infrastrukturën publiko-private Ministria e mjedisit dhe planifikimit hapësinor Mekanizmi i monitorimit të stabilitetit Megavat Njësia e implementimit të projektit Ndërmarrjet mikro, të vogla dhe të mesme Ndërmarrjet e vogla dhe të mesme Organizata për bashkëpunim ekonomik dhe zhvillim Operacion i politikës zhvillimore Pro Credit Holding Puna ekonomike dhe e sektorit Plani kombëtar i veprimit për mjedisin Programi i monitoruar nga Stafi Partneritetet publiko-private Programi i politikave zhvillimore për punësim të qëndrueshëm Procesi i stabilizimit dhe asocijimit Kompania e postës dhe telekomunikacionit në Kosovë Plani i veprimit për partneritet evropian Plani zhvillimor i bujqësisë dhe zhvillimit rural Qeveria e Republikës së Kosovës Qëllimet zhvillimore të mijëvjeçarit Raport për respektimin e standardeve dhe kodeve Marrëveshja financiare stand-by Sigurimi i cilësisë Strategjia mjedisore e Kosovës Strategjia e partneritetit të shtetit Termocentrali Kosova e Re Të përcaktohet Programi për zhvillim i Kombeve të Bashkuara Viti fiskal Vit pas viti Zyra civile ndërkombëtare Zhvillimi i sektorit privat

4 Banka Botërore IFC MIGA Nënkryetar Philippe Le Houérou Dimitris Tsitsiragos Michel Wormser Drejtor i shtetit Jane Armitage Tomasz Telma Ravi Vish Udhëheqësit e detyrës për ekipin Jan-Peter Olters Gjergj Konda Frank Linden Neeta Sirur Elira Sakiqi Per Kjellerhaug

5 PËRMBAJTJA PËRMBLEDHJE EKZEKUTIVE... i I. HYRJE... 1 II. KONTEKSTI I SHTETIT... 2 A. Konteksti politik... 2 B. Zhvillimet e fundit makroekonomike... 3 C. Mjedisi socioekonomik... 6 III. SFIDAT K RYESORE ZHVILLIMORE DHE SRATEGJIA QEVERITARE... 9 A. Sfidat kryesore në promovimin e investimeve private dhe punësim... 9 B. Çështjet në menaxhimin mjedisor IV. PARTNERITETI KOSOVË-GRUPI I BANKËS BOTËRORE A. Portfolio aktiv, mësimet e nxjerra dhe partneritetet B. Aktivitetet e partneritetit të shtetit me GBB për FV Shtylla I: Shpejtimi i rritjes me bazë të gjerë dhe krijimit të vendeve të punës Shtylla II: Përmirësimi i menaxhimit të mjedisit V. R r eziqet Tabelat: Tabela 1: Indikatorët makroekonomikë të Kosovës... 4 Tabela 2: Rangimi për indikatorët kryesorë të qeverisjes Tabela 3: Portfolio aktive e Kosovës Tabela 4: Fondet e mirëbesimit specifike për shtetin Tabela 5: a&b: Portfolio i GBB, kredia e re FY12 15, CPS AAAs dhe Fondet e Mirëbesimit Tabela 6: Programi i propozuar i kredidhënies sipas vitit fiskal (në milion dollarë amerikanë) Kutitë: Kutia 1: Pabarazia gjinore në Kosovë... 8 Kutia 2: Energjia në Kosovë Kutia 3: Ligjet e prokurimit publik, vlerësimi fiduciar i shtetit, korrupsioni dhe qeverisja Figurat: Figura 1: Të bërit biznes në Kosovë, Ballkanin Perëndimor, dhe shtetet e BE Anekset: Aneksi 1: CPS e Kosovës: Matrica e rezultateve FY Aneksi 2: Përmbledhje e konsultimit për strategjinë e propozuar të partneritetit me shtetin të Bankës Botërore për Kosovën për FY12-15 me organizatat e shoqërisë civile Aneksi 3: Në një vështrim Aneksi 4: Indikatorët e zgjedhur* të performancës dhe menaxhimit të portfolios së Bankës Aneks 5: Përmbledhje e shërbimeve johuadhënëse Aneks 6: Indikatorët socialë Aneks 7: Indikatorët kryesorë ekonomikë Aneks 8: Indikatorët kryesorë të rrezikut Aneks 9: Përmbledhje e programit IDA Aneks 10: Programi i operacionit të investimeve të IFC Aneksi 11: Portfolio e operacioneve (IDA) Aneks 12: Portfolio e investimeve të zotuara dhe të mbetura të paguara të IFC... 68

6 PËRMBLEDHJE EKZEKUTIVE i. Kjo Strategji e Partneritetit të Shtetit (SPSH) për VF12-15 është e para që përgatitet që kur Kosova e ka shpallur pavarësinë në shkurt 2008 dhe është bërë anëtare e Grupit të Bankës Botërore (GBB) në mes të vitit SPSH vjen pas një vargu të Dokumenteve të Strategjisë së Përkohshme (DPS) të zbatuara gjatë dhjetëvjeçarit të fundit dhe është e harmonizuar tërësisht me prioritetet kombëtare zhvillimore të vendosura nga Qeveria. ii. Me normë të lartë dhe të përhershme të varfërisë dhe papunësisë (veçanërisht në mesin e rinisë dhe grave), sfida qendrore zhvillimore me të cilën përballet Kosova sot ka të bëjë me atë se si të krijohet një rrugë për rritje ekonomike që në mënyrë të qëndrueshme krijon më shumë mundësi dhe vende pune të cilësisë më të lartë për popullsinë e saj rinore dhe në rritje. Modeli i rritjes në Kosovë deri tani ka qenë i bazuar kryesisht në investime publike dhe disponueshmërinë e burimeve të jashtme të financimit, sidomos ndihmën e donatorëve dhe dërgesat. Ky model ka të ngjarë të jetë i paqëndrueshëm për afat më të gjatë, që nënkupton se ka nevojë për një qasje alternative të qëndrueshme. Investimet në sektorin privat, që kanë filluar të shfaqen, janë rruga më premtuese për të gjeneruar rritje të përshpejtuar dhe vende të punës në të ardhmen por kjo është prekur rëndë nga pengesat infrastrukturore, veçanërisht mungesa e vazhdueshme e energjisë elektrike. Përveç se vepron si frenues në rritjen e biznesit, ndërprerjet e shpeshta të energjisë elektrike i privojnë njerëzit nga drita, ngrohja e hapësirës, ftohja e ushqimit dhe gatimi - me pasoja të dukshme për shëndetin, arsimin, dhe cilësinë e përgjithshme të jetës. Trajtimi i krizës energjetike në mënyrë të plotë është pra një komponentë kritike e strategjisë së qeverisë për krijimin e një klime mikpritëse për investime, vende pune dhe standarde më të mira të jetesës. iii. Duke marrë parasysh si resurset e kufizuara të IDA-s në dispozicion, ashtu edhe kufizimet e implementimit në Kosovë, programi i ri i propozuar i huadhënies është shumë selektiv. Qëllimi është që të përkrahen më pak operacione, por më të mëdha në sektorët/nën-sektorët ku GBB ka përparësi relative në sajë të përvojës së mëparshme dhe punës analitike në Kosovë dhe sinergjisë ndërmjet IDA-s, IFC dhe MIGA-s. Zgjedhja e operacioneve të përfshira në programin SPSH bëhet duke marrë parasysh pronësinë qeveritare të agjendës dhe harmonizimin me qëllimin gjithëpërfshirës të vendit për integrimin më të afërt me BE. iv. Objektivat kryesore të SPSH janë të përkrahet Kosova që të (i) shpejtojë rritjen ekonomike me bazë të gjerë dhe krijimin e vendeve të reja të punës; dhe (ii) përmirësojë menaxhimin e mjedisit. Qëllimi i përshpejtimit të rritjes dhe krijimit të vendeve të punës është një vazhdim i prioriteteve të përcaktuara në strategjitë e mëparshme të përkohshme, që theksojnë nevojën për të nxitur rritjen duke i kushtuar vëmendje makro-stabilitetit, zhvillimit të infrastrukturës (sidomos energjisë), një mjedisi të përmirësuar të biznesit, qeverisjes më të mirë dhe investimeve në bujqësi dhe kapitalin njerëzor. Objektivi i dytë ishte më pak i dukshëm në strategjitë e mëparshme. Është duke iu dhënë më shumë përparësi tani për shkak se pranohet gjerësisht se shfrytëzimi ekologjik i resurseve kryesore natyrore të Kosovës, duke përfshirë investimet në efikasitetin e energjisë dhe energjinë e ripërtëritshme, si dhe menaxhimi më i mirë/pastrimi i mjedisit nga rreziqet - janë elemente kritike të përpjekjeve për të përmirësuar shëndetin e popullatës dhe standardet e jetesës. v. Përkrahja për Kosovën në këtë SPSH është e organizuar në dy shtylla që i përgjigjen dy objektivave kryesore të dhëna më sipër. Shtylla I synon përshpejtimin e rritjes me bazë të gjerë dhe të qëndrueshme përmes veprimeve në gjashtë fusha kryesore: (i) përkrahja e infrastrukturës, veçanërisht energjisë, (ii) përmirësimi i klimës së biznesit, duke përkrahur sektorin privat, si dhe rritja e qasjes në financa, (iii) përkrahja për zhvillimin e bujqësisë, (iv) vazhdimi i investimit në arsim dhe zhillimin e aftësive, (v) forcimi i kuadrit rregullator dhe institucional për punë dhe mbrojtje sociale, dhe (vi) forcimi i i

7 menaxhimit të financave publike dhe përpjekjet kundër korrupsionit. Shtylla II synon të përkrahë Qeverinë për të rritur efikasitetin e energjisë dhe shfrytëzimin e energjisë së ripërtëritshme, zvogëluar rreziqet mjedisore, përmirësuar furnizimin me ujë, dhe për të shkuar drejt harmonizimit me standardet mjedisore të BE. vi. Pritet që fondet nga IDA për SPSH do të jenë rreth 48.1 million SDR, d.m.th rreth 76 million $ amerikanë ose 19 million $ amerikanë në vit, të plotësuara me rreth 66 million $ në fonde të grantit që janë kanalizuar përmes IDA-s nga donatorët. Përveç kësaj, IFC do të synojë të japë rreth million $ në formë të financimit direkt për sektorin privat si dhe fonde shtesë për shërbime këshillëdhënëse. MIGA mund të japë garanci të rrezikut politik si përkrahje për sektorin e energjisë. SPSH parasheh edhe pesë projekte (operacione) të reja nga IDA, një operacion OPZH të financuar nga granti dhe transaksionet nga IFC dhe MIGA. vii. Fokusi kryesor i huasë së re në programin e SPSH është sektori i energjisë me qëllim të trajtimit të krizës energjetike në Kosovë në mënyrë gjithëpërfshirëse, duke marrë parasysh tërësisht çështjet mjedisore dhe zbutjen e ndikimit negativ. Përkrahja e propozuar do të përfshijë një Garanci të Pjesshme (VF13/VF14) për ofertat e investitorëve privatë për ndërtimin (zëvendësimin) e termocentralit të ri me qymyr, ku IFC-ja gjithashtu do të shqyrtojë mundësinë që të kontribuojë me financimin e saj dhe nëpërmjet mobilizimit të fondeve shtesë, si dhe këshilla për transaksionin nga IFC për privatizimin e distribucionit të energjisë elektrike. Për të përkrahur ndërtimin e termocentralit, MIGA do të marrë në konsideratë dhënien e një garancie të investimit kundër rreziqeve jo-komerciale. Një projekt i madh i Efikasitetit të Energjisë dhe Energjisë së ripërtëritshme (VF13) nën Shtyllën e Dytë të SPSH do të ndihmojë gjithashtu për të zbatuar strategjinë e vendit për energji. Përveç kësaj, një pjesë e vogël shtesë e financimit të operacionit për projektin aktual të Pastrimit dhe Rikultivimit të Tokës në Sektorin e Energjisë do të ndihmojë në ndërtimin e kapacitetit të qeverisë për monitorimin e ndikimit mjedisor dhe social, si dhe për të kryer pastrimin shtesë të mbeturinave të trashëguara në lokacionin e termocentraleve ekzistuese të Kosovës. Programi përfshin gjithashtu tre operacione të tjera, duke përfshirë të dytin në një program prej dy-pjesësh të operacioneve të OPZH të financuara nga grantet për Punësim të Qëndrueshëm (VF12), një projekt për përmirësimin e arsimit (VF14) dhe një projekt për furnizimin me ujë (VF15). viii. Përderisa huadhënia e re do të jetë selektive, WBG do të vazhdojë të përkrahë një agjendë më të gjerë të zhvillimit përmes një programi të fortë të AAK-ve dhe asistencës teknike/zhvillimit të kapacitetit. Përveç analizës vjetore dhe monitorimit të kornizës makro-fiskale, sektorit financiar, varfërisë dhe çështjeve gjinore, dhe përkrahjes në vazhdim nga IFC në formë të këshillave për klimën e investimeve dhe PPP-të në infrastrukturë, SPSH përfshin një Vlerësim të Sektorit Financiar (FSAP) dhe tre RRSK, një analizë mjedisore të vendit dhe asistencën programore për të forcuar menaxhimin e shpenzimeve publike, kornizën fiduciare dhe përpjekjet kundër korrupsionit. Përveç kësaj, Kosova përfiton nga aktivitetet AAK që mbulojnë Ballkanin Perëndimor, duke përfshirë punën analitike në rrjetet e përkrahjes Smart, strategjinë e energjisë, punësimin dhe vendet e reja të punës, financimin e shëndetësisë dhe ndryshimin e klimës, si dhe disa fonde në mirëbesim të financuara nga KE, në fusha të tilla si shkencë, teknologji dhe inovacion, monitorim dhe vlerësim dhe menaxhimin e financave publike. ix. Zbatimi i SPSH të VF12-15 përfshin katër rreziqe kryesore si në vijim: Historia e pabarabartë e Kosovës në menaxhimin fiskal në të kaluarën shtron pyetje rreth stabilitetit makroekonomik afatmesëm, veçanërisht në qoftë se ndodh përkeqësimi i mëtejshëm ekonomik në Evropë. Përmirësimet e fundit në menaxhimin fiskal dhe Marrëveshja e re financiare Stand-By (që mbulon një periudhë 20 muajshe nga prilli 2012) me FMN-në duhet të ndihmojnë për ta ulur këtë rrezik. ii

8 Përderisa investimet në sektorin e energjisë në Kosovë janë kritike për rritjen, krijimin e vendeve të reja të punës dhe uljen e varfërisë, përfshirja e Bankës në termocentralin e ri me linjit ka të ngjarë të shkaktojë kundërshtime në mesin e disa grupeve të shoqërisë civile. Ky rrezik është duke u trajtuar përmes proceseve transparente dhe dialogut të rregullt/kontaktit gjatë zhvillimit të projektit. Një rrezik tjetër është se, duke pasur parasysh trazirat e vazhdueshme në tregjet financiare (sidomos në Evropë), financimi i projektit për energji mund të mos jetë e lehtë të gjendet. Disponueshmëria e garancive nga GBB duhet të ndihmojë për ta zbutur këtë rrezik. Përmirësimi i kredive nga huadhënësit tjerë shumëpalësh do të ndihmojë gjithashtu për të ndërmjetësuar marrjen e fondeve të nevojshme nga sektori privat. Qeverisja e Kosovës dhe strukturat politike mund të destabilizohen në rast të goditjeve të mëdha. Gjithashtu, sistemet qeverisëse të Kosovës ende nuk kanë transparencë të plotë, llogaridhënie dhe qëndrueshmëri. Aktivitetet për të përkrahur përmirësimin e menaxhimit të financave publike të përfshira në OPZH dhe në projektin aktual të menaxhimit të sektorit publik duhet të ndihmojnë për ta zvogëluar këtë rrezik. Banka gjithashtu do të kryejë AAK programore për të vepruar sipas rekomandimeve të vlerësimit fiduciar të vendit, duke përfshirë përkrahjen për iniciativat kundër korrupsionit. iii

9 I. HYRJE 1. Kjo Strategji e partneritetit të shtetit (SPSH) është e para që përgatitet që kur Kosova ka shpallur pavarësinë në shkurt të vitit 2008 dhe është bërë anëtare e Fondit Monetar Ndërkombëtar (FMN) dhe Grupit të Bankës Botërore (GBB) në mesin e vitit SPSH, e cila mbulon VF12-15, pason pas një serie dokumentesh të strategjisë së përkohshme (DPSs) të zbatuara gjatë dhjetëvjeçarit të fundit kur më i fundit qenë një dy-vjeçar për DPS VF Kjo SPSH është duke u përgatitur pas zgjedhjeve të përgjithshme të Kosovës në vitin 2011 për të siguruar harmonizim nga afër me prioritetet zhvillimore kombëtare të qeverisë në kontekstin e aspiratave të vendit për integrimin me Bashkimin Evropian (BE). Pasi që Kosova është një shtet vetëm me IDA, strategjia do të financohet kryesisht nga një ndarje e fondeve nga IDA-16 për VF12-14 dhe nga IDA-17 për VF15. Në këtë fazë, pritet që fondet totale në dispozicion për Kosovën për periudhën e SPSH do të jenë rreth SDR (ose rreth dollarë amerikanë), dmth, rreth dollarë amerikanë në vit. Duhet të theksohet, megjithatë, se në përputhje me rregullat e IDA-s, të gjitha shumat përtej VF12 janë vetëm indikative. Ndarjet aktuale do të varen nga (i) performanca e vetë vendit, (ii) performanca e tij relativisht me pranuesit e tjerë të fondeve nga IDA; (iii) sasia e resurseve të përgjithshme në dispozicion për IDA, (iv) ndryshimet në listën e shteteve aktive që kualifikohen për IDA, (v) kushtet e ndihmës financiare të dhënë (grante apo kredi) dhe (vi) shuma e burimeve kompensuese të marra për iniciativën shumëpalëshe për ndihmë për borxhe (ISHNB). Pasi që ndarjet e fondeve nga IDA bëhen në SDR, shuma ekuivalente në dollarë amerikanë varet nga kursi mbizotërues i këmbimit. Korporata Ndërkombëtare Financiare (IFC) do të sigurojë rreth dollarë amerikanë në formën e financimit të drejtpërdrejtë në sektorin privat, si dhe fonde shtesë për shërbime këshilluese. Për të përkrahur pjesëmarrjen e sektorit privat në sektorin e energjisë, MIGA do të shqyrtojë dhënien e një garancie të investimeve kundër rreziqeve jokomerciale dhe IFC-ja do të shqyrtojë ofrimin e financimit të vet, si dhe të mobilizojë fonde shtesë nga institucionet e tjera financiare. Përveç kësaj, burime të konsiderueshme nga grantet rreth dollarë amerikanë - do të plotësojnë fondet nga GBB në financimin e programit SPSH. 2. SPSH i VF12 15 propozon një program selektiv dhe të orientuar kah (i) promovimi i rritjes dhe punësimit, dhe (ii) përmirësimi i menaxhimit të mjedisit. Duke u bazuar në drejtimin e caktuar nga DPS VF10-11, SPSH konsolidon ndryshimin në fokusin e Bankës nga përkrahja e rindërtimit pas konfliktit drejt një theksi të qartë për trajtimin e sfidave zhvillimore afatmesme. Strategjia i kushton vëmendjen e duhur mësimeve të nxjerra nga përfshirja e GBB në Kosovë gjatë dhjetëvjeçarit që nga përfundimi i konfliktit të vitit , realizimit të programeve të vazhdueshme të sponsoruara nga Qeveria apo donatorët, dhe konsultimeve me Qeverinë e Kosovës, Parlamentin, sektorin privat, shoqërinë civile dhe komunitetin e partnerëve zhvillimorë dypalësh dhe shumëpalësh. 3. Objektivat kryesore të SPSH janë të përkrahin Kosovën për (i) shpejtimin e rritjes ekonomike me bazë të gjerë dhe krijimin e vendeve të reja të punës; dhe (ii) përmirësimin e menaxhimit mjedisor. Fokusi i propozuar strategjik i këtij SPSH buron nga vetë prioritetet e politikave të qeverisë të përforcuara me nevojën për të ndërtuar një shoqëri të qëndrueshme, pas viteve të konfliktit, dhe objektivin e përgatitjes së vendit për anëtarësimin përfundimtar në BE. SPSH është në përputhje të plotë me planin kombëtar zhvillimor të Qeverisë dhe Kornizën Afatmesme të Shpenzimeve (KASH) për Nxitja e rritjes krijuese të vendeve të punës dhe gjithëpërfshirëse është kritike për një vend të ri, multietnik me papunësi të lartë dhe, si e tillë, mund të ndihmojë për të zvogëluar tensionet që ekzistojnë brenda shoqërisë nga vitet e konflikteve ndëretnike. Paralelisht, ka nevojë për të rritur efikasitetin e energjisë dhe shfrytëzimin e resurseve të ripërtëritshme, përmirësimin e menaxhimit të mjedisit, dhe për të përmirësuar furnizimin me ujë cilësor. 1

10 A. Konteksti politik II. KONTEKSTI I SHTETIT 4. Kosova është kandidat potencial për anëtarësim në BE, tash me perspektivë të qartë në Procesin e stabilizimit dhe asocijimit (SAP). Marrëveshjet e shkurtit 2012 në bisedimet me Serbinë të ndërmjetësuara nga BE për përfaqësimin rajonal të Kosovës 1 dhe menaxhimin e integruar kufitar ("kompromisi i fusnotës") duket se i kanë mundësuar Komisionit Evropian (KE) për të vendosur marrëdhënie kontraktuale 2, dhe mbi këtë bazë, (i) të marrë hapat e parë në PSA, duke filluar me studimin e fizibilitetit dhe (ii) të avancojë anëtarësimin në institucionet (financiare) evropiane. Sa i përket sigurimit të përfshirë në Pakon e zgjerimit të KE-së të tetorit 2011, BE-ja ka hapur dialogun për liberalizimin e vizave në janar 2012, me qëllim për të mundësuar udhëtimin pa viza në zonën Shengen në kohën e duhur. KE ka theksuar prapë dedikimin e tij për anëtarësimin e plotë "sapo të jenë plotësuar kushtet." Progresi drejt integrimit monitorohet rregullisht nëpërmjet raporteve vjetore të progresit. Raporti i progresit i KE për vitin 2011 bëri thirrje për reforma të konsiderueshme dhe investime për të mundësuar që Kosova të përballojë presionin konkurrues dhe forcat e tregut brenda BE-së. 5. Periudha e pavarësisë së mbikëqyrur përfundon në dhjetor Në fillim të vitit 2012, grupi ndërkombëtar drejtues me 25 shtete (GND), vendosi në vitin 2008 të udhëheqë zhvillimin demokratik, të promovojë qeverisjen e mirë, shoqërinë multietnike dhe sundimin e ligjit, shpalli planet e veta - me përkrahje të mëvonshme nga Parlamenti - për të mbyllur Zyrën Civile Ndërkombëtare (ZCN), që deri tani ishte autoriteti final sa i përket interpretimit të Propozimit Gjithëpërfshirës për Statusin ("Plani Ahtisaari") 3. Emërimi i kreut të ri të Zyrës së BE-së në fillim të vitit 2012 shënoi fundin e bashkimit personal ndërmjet Përfaqësuesit Special të BE (EUSR) dhe Përfaqësuesit Civil Ndërkombëtar (ICR), duke u përgatitur që të hiqet pozita e këtij të fundit. Megjithatë, edhe misioni i sundimit të ligjit i BE-së (EULEX), i cili kryen disa funksione policore, gjyqësore, dhe doganore, edhe forca paqeruajtëse e udhëhequr nga NATO (KFOR), me më shumë se 6,000 ushtarë nga 30 vende, pritet të vazhdojnë të luajnë role me rëndësi nëse gradualisht janë në rënie - në të ardhmen e parashikueshme. Objektivat kryesore të KFOR-it janë (i) të sigurojë një ambient të qetë dhe të sigurt, (ii) të mbajë sigurinë në veri të Kosovës, dhe (iii) të mbikëqyrë Forcën e Sigurisë së Kosovës të themeluar rishtas. 6. Edhepse ka pasur rritje të qëndrueshme në numrin e njohjeve ndërkombëtare të Kosovës, shteti nuk është ende anëtar i Kombeve të Bashkuara, gjë që i pengon objektivat gjithëpërfshirëse të Kosovës për integrim politik dhe zhvillim socioekonomik. Deri më 20 mars 2012, 89 vende e kanë njohur pavarësinë e Kosovës, duke përfshirë të gjithë fqinjët, përveç Serbisë (e cila e konsideron Kosovën si një entitet i qeverisur nga OKB brenda territorit të saj sovran). Perspektiva për anëtarësim në OKB 4 mbetet e zbehtë sepse dy anëtarë të përhershëm të Këshillit të Sigurimit të OKB-së me të drejtë të vetos kanë kërkuar që çështja e shtetësisë të zgjidhet në negociatat e drejtpërdrejta ndërmjet Prishtinës dhe 1 Me këtë marrëveshje, Kosova do të përfaqësojë dhe nënshkruajë për veten në forumet rajonale dhe të mos kërkojë më përfaqësimin përmes UNMIK-ut. Megjithatë, nuk e bën këtë me emrin e vet kushtetues ( Republika e Kosovës ) por si Kosova* me një fusnotë që thotë, Ky emërim është pa paragjykim ndaj opinioneve për statusin dhe është në përputhje me KSOKB 1244 dhe me Opinionin e GJND-së për Shpalljen e Pavarësisë së Kosovës. 2 Kompromisi i fusnotës duket të ketë zhbllokuar pengesat në progresin formal për avansimin e agjendës së integrimit që është kufizuar nga mosnjohja e Kosovës nga pesë shtete anëtare të BE-së. 3 Në prill 2008, i Dërguari Special i OKB-së Martti Ahtisaari i pati prezantuar Këshillit të Sigurimit të OKB-së një Propozim gjithëpërfshirës për zgjidhjen e statusit të Kosovës me rekomandim për pavarësi eventuale, pas një periudhe të mbikëqyrjes ndërkombëtare. 4 Që një shtet paqedashës të bëhet anëtar i OKB-së, duhet të (i) mbledhë rekomandimet nga 9 prej 15 anëtarëve të Këshillit të Sigurimit (pa veto kundër atij vendimi nga asnjë prej pesë anëtarëve të përhershëm); dhe (ii) të sigurojë një shumicë prej dy të tretash nga 193 shtete anëtare aktuale. 2

11 Beogradit. Pas eskalimit të dhunshëm të reciprocitetit tregtar mbi njohjen e vulave doganore të Kosovës në 2011-S2, statusi i veriut të Kosovës - i përbërë prej tre komunave me shumicë serbe dhe qytetit të Mitrovicës, që kanë refuzuar të pranojnë autoritetin e autoriteteve qendrore në Prishtinë - është vendosur në agjendën politike, edhe pse pa një perspektivë të qartë të një zgjidhjeje politike. 7. Sistemi politik i Kosovës është demokraci përfaqësuese me legjislaturë njëdhomëshe. T Parlamenti i Kosovës ka 120 deputetë, nga të cilët 10 janë vende të rezervuara për serbët etnikë dhe 10 tjera për partitë e pakicave të tjera. Ligjet zgjedhore gjithashtu kërkojnë që të paktën çdo kandidat i tretë në listat zgjedhore të të gjitha palëve të jetë femër. Aktualisht janë pesë parti kryesore politike të përfaqësuara në Parlament dhe dymbëdhjetë më të vogla që përfaqësojnë pakicat etnike. Partitë më të mëdha janë Partia e qendrës së majtë Demokratike e Kosovës (PDK), partia e qendrës së djathtë Lidhja Demokratike e Kosovës (LDK), lëvizja nacionaliste të rinjve Vetëvendosja, dhe partia e qendrës së djathtë Aleanca për Ardhmërinë e Kosovës (AAK). Koalicioni qeverisës është formuar ndërmjet PDK-së dhe dy partive tjera politike të përfaqësuara në Parlament, dmth., Aleancës Kosova e Re (AKR) probiznes dhe Partisë Liberale të Pavarur të pakicës serbe (SLS). Pas dy krizave presidenciale në vitin 2010 dhe 2011 dhe një kompromisi të mëvonshëm nga të gjitha partitë kryesore, Presidentja Atifete Jahjaga femra e parë presidente, jopartiake e Kosovës, - pritet që të jetë kreu i fundit i shtetit që zgjidhet indirekt nga Parlamenti. Dy komisione janë duke finalizuar një amendamentim të gjerë të Kushtetutës dhe Ligjit Zgjedhor për të lejuar, përveç tjerash, zgjedhjen e drejtpërdrejtë të Presidentit. Mbi këtë bazë, raundet e ardhshme të zgjedhjeve presidenciale dhe të përgjithshme, janë paraparë në vitin B. Zhvillimet e fundit makroekonomike 8. Rritja ekonomike e Kosovës ka arritur mesatarisht mbi 4 përqind që nga fundi i konfliktit në vitin 1999, dhe ka mbetur pozitive gjatë tërë krizës globale ekonomike. Rritja ka arritur maksimumin në 6.9 përqind në vitin 2008 para se të bjerë në 3 përqind në vitin 2009 në fillim të krizës (shih Tabelën 1). Ndikimi i përgjithshëm i krizës ishte më i vogël në Kosovë se sa në vendet fqinje, kryesisht për shkak të integrimit të kufizuar të Kosovës në ekonominë globale. Rritja vlerësohet të ketë arritur në rreth 4 për qind në vitin 2010 dhe 5 për qind në vitin 2011, me të dhëna preliminare që sugjerojnë se rritja është nxitur nga rritja e shpenzimeve publike, dhe në një masë më të vogël nga investimet private dhe rritja e shpejtë në eksportet e mallrave. FMN parashikon se rritja e BPV do të jetë rreth 3-4 për qind në periudhën afatmesme, sepse Kosova është e izoluar disi nga ekonomia globale. Megjithatë, një rënie më e ashpër sesa pritet në Evropë do ta zvogëlonte rritjen përmes rënies së eksporteve dhe të dërgesave të diasporës. 9. Pasi që euro përdoret si valutë vendore, Kosova duhet të mbështetet në politikat fiskale si stabilizues kryesor makroenomik. Megjithatë, pozita fiskale e Kosovës është tensionuar sepse shpenzimet janë rritur me shpejtësi që nga viti Kursimet nga tepricat fiskale të akumuluara deri në vitin 2007, që pasqyronin politikat konservatore të shpenzimeve dhe realizimin më të lartë të të hyrave, filluan të bien në vitin 2008 dhe deficiti fiskal u zgjerua në vitet pasuese.qeveria lidhi një marrëveshje 18- mujore Stand-By me 104 milion euro (SBA) me FMN-në në korrik Megjithatë, ky program doli nga binarët, kryesisht për shkak të dështimit të një përpjekjeje për të privatizuar kompaninë e telekomunikacionit (PTK) dhe rritjes (së paplanifikuar) prej 27 për qind në rrogat e nëpunësve civilë për të plotësuar një premtim të fushatës elektorale. Në korrik të vitit 2011, autoritetet dhe FMN ranë dakord për një program gjashtë-mujor të monitorimit nga stafi (PMS). Edhe pse mos-realizimi i të hyrave nga shitja e PTK-së mund të ishte mbuluar nga bilancet ekzistuese të akumuluara në bankë, Qeveria, në marrëveshje me FMN-në, vendosën të bëjnë shkurtime prej rreth 60 milion euro në buxhet për të ruajtur një nivel më të lartë të bilancit bankar. 3

12 10. Nga korriku 2011, politikat makroekonomike kanë qenë kryesisht të kënaqshme dhe zbatimi i masave nën PMS ka mbetur në rrugën e duhur duke çuar drejt marrëveshjes për një SBA të re me FMN-në. Dy shqyrtimet e PMS-së janë përfunduar me sukses dhe objektivat fiskale janë arritur; deficiti buxhetor për 2011 (1.8 për qind e BPV-së) ishte 1 pikë përqindje më i ulët se ai i projektuar. Procesi i privatizimit të PTK-së (fillimisht i pritur të përfundojë në vitin 2011 dhe pjesë përbërëse e PMSsë) vazhdon në vitin 2012 dhe transaksioni financiar pritet të mbyllet në vitin 2013, për shkak të interesimit të zbehur të investitorëve, që nga ana tjetër, bën presion mbi aftësinë e qeverisë për të financuar deficitin. Në këtë kontekst, Qeveria shkurtoi shpenzimet për rreth 60 milion në buxhetin e vitit 2011 dhe miratoi një buxhet më të matur për vitin Në kushtet e masave strukturore, u arrit progres solid i reformave në administratën tatimore, bankat, dhe reformat në sektorin e energjisë. Si rezultat i zbatimit të suksesshëm të PMS, autoritetet dhe FMN arritën marrëveshje 20 mujore, një SBA prej 107 milionë euro, që ka filluar në prill Tabela 1: Indikatorët makroekonomikë të Kosovës 4

13 Aktual Vlerësim Projektime Popullsia, në mijëra* 1,662 1,687 1,712 1,738 1,764 1,791 1,817 BPV, në milion euro 3,851 3,912,216 4,637 4,911 5,234 5,508 BPV per banor, në euro 2,317 2,319 2,462 2,668 2,784 2,923 3,031 Investimet, në përqind të BPV Rritja reale e BPV, në përqindje IÇK (mesatarja e periudhës), në përqind Llogaritë fiskale, në përqind të BPV Të hyrat Nga të cilat: grante zyrtare Shpenzimet primare Të hyrat e interesit, neto Bilanci i përgjithshëm Stoku i bilanceve bankare të qeverisë Borxhi publik Llogaritë e jashtme, në përqind të BPV Llogaria rrjedhëse Eksportet e mallrave Importet e mallrave Pranimet nga shërbimet Pagesat nga shërbimet Transferet Transferet zyrtare Transferet private Llogaria kapitale Llogaria financiare, përfshirë BQK Neto gabimet dhe lëshimet * Numri i popullsisë nuk përfshin serbët që jetojnë në pjesën veriore të Kosovës Burimet: Autoritetet e Kosovës, vlerësimet e stafit të FMN dhe BB. 11. Autoritetet janë zotuar të ruajnë qëndrueshmërinë afatmesme fiskale. Deficiti fiskal pritet të rritet në 2.7 për qind të BPV-së në vitin 2012 dhe të arrijë kulmin me 3.3 për qind të BPV-së në vitin 2013, për shkak të shpenzimeve të larta në autostradën 7. Mandej projektohet të bjerë në vitin 2014, kur projekti i autostradës është planifikuar të përfundojë. Në të njëjtën kohë, përmirësimet në administratën tatimore pritet të përmirësojnë mbledhjen e tatimeve dhe të hyrat tatimore në planin afatmesëm. Zotimi për një kornizë të qëndrueshme afat-mesme fiskale është ndihmuar me veprimet e ndërmarra nga autoritetet në gjysmën e dytë të vitit Së pari, ndërtimi i autostradës 6 për në IRJ të Maqedonisë do të fillojë vetëm pas një analize të kostos-përfitimit dhe pasi të sigurohet financimi. Së dyti, beneficionet shtesë të luftës, të përcaktuara me ligjin mbi vlerat e luftës së muajit dhjetor 2011, do të futen në bazë të vlerësimit të ndikimit fiskal dhe të marrin parasysh përballueshmërinë dhe kriteret e stimulimeve ekonomike. Kjo nënkupton se autoritetet së pari duhet të përcaktojnë shumën e shpenzimeve dhe vetëm atëherë të përcaktojnë përfitimet, në mënyrë që kufizimet e shpenzimeve të mos shkelen. 5

14 12. Borxhi publik i Kosovës me 5.6 përqind të BPV në fund të vitit 2011 është shumë i ulët dhe kryesisht përbëhet nga pjesa e trashëguar e borxhit të ish-jugosllavisë ndaj IBRDsë. 5 Ka dy mekanizma ligjorë për të penguar që borxhi publik të rritet në nivele të paqëndrueshme. Së pari, ligji i borxhit publik në Kosovë vendos një normë maksimale të borxhit publik prej 40 për qind të BPV-së dhe së dyti, Kushtetuta kërkon që çdo huamarrje e jashtme nga Qeveria të kërkojë ratifikimin parlamentar me një shumicë prej dy të tretave. Borxhi publik ishte krejtësisht borxh i jashtëm deri në vitin 2011, sepse tregu i letrave me vlerë të qeverisë nuk ishte zhvilluar ende. Që nga janari 2012, Ministria e Financave ka lëshuar me sukses raundet e para të bonove 3-mujore të thesarit, në shumë prej 10 milion secila, dhe përgatitjet janë duke u bërë për bonot 6 mujore të thesarit më vonë në vitin Bankat komerciale, të cilat kanë likuiditet të mirë (duke përfshirë rezervat tepricë në BQK e që nuk krijojnë interes) pritet të jenë investitorët kryesorë në tregun e brendshëm të letrave me vlerë. Ndërsa të dhënat për huamarrjen private të jashtme nuk janë plotësisht në dispozicion, huamarrja e tillë ka të ngjarë të jetë shumë e paktë (nën 1 për qind të BPV-së), duke pasur parasysh se firmat e Kosovës kanë qasje shumë të kufizuar në tregjet financiare ndërkombëtare. Prandaj, borxhi i përgjithshëm i jashtëm, edhe pse nuk është publikuar zyrtarisht, vlerësohet të jetë vetëm pak më i lartë se borxhi publik. 13. Me gjithë borxhin e ulët të jashtëm dhe publik, qëndrueshmëria e borxhit në Kosovë mund të rrezikohet nga përkeqësimi i deficiteve fiskale ose ngadalësimi i rritjes. Analiza e FMN-së e qëndrueshmerisë së borxhit në raportin e vitit 2011 për Nenin IV tregon se të gjithë treguesit e borxhit mbeten në rrugë të qëndrueshme gjatë dy dekadave të ardhshme në skenarët bazë fiskalë dhe të jashtëm të treguara në Tabelën 1 (Aneksi 2). Megjithatë, trajektorja e borxhit i nënshtrohet rreziqeve të dukshme që mund të rrjedhin ose nga problemet fiskale dhe/ose nga goditjet ndaj rritjes. Mbajtja e deficitit primar si pjesë e BPV-së në nivelin e buxhetuar në 2011 prej 4.8 për qind të BPV-së gjatë një periudhe dy dekadash do ta vendosë borxhin në rrugë të paqëndrueshme. Borxhi do të bëhet i paqëndrueshëm, nëse rritja zvogëlohet për një devijim standard (2.3 pikë përqindjeje) në vitin 2012 dhe Për sa i përket borxhit të jashtëm, dobësia kryesore qëndron te proporcioni i lartë i borxhit dhe shpenzimeve të borxhit ndaj treguesve të eksportit. Ky është rezultat i një baze të vogël të eksporteve të Kosovës, një dobësi që korrigjohet disi nga flukse të mëdha dhe të qëndrueshme të dërgesave të diasporës në Kosovë Me hapësirë të kufizuar për të manovruar me politikën monetare, mbajtja e stabilitetit makroekonomik duhet të bazohet në politikën e arsyeshme fiskale. Në anën e të hyrave, prioritetet kryesore për politikë-bërësit janë që të zgjerohet baza tatimore dhe të vazhdohet përmirësimi i mbledhjes së të hyrave. Rritja e efikasitetit dhe qëndrueshmërisë së shpenzimeve fiskale do të varet nga zbatimi me kohë i reformave strukturore në sektorët kyçë, duke përfshirë energjinë, transportin dhe shëndetësinë. Përveç kësaj, ruajtja e kontrollit mbi shpenzimet rrjedhëse në veçanti, pagat dhe transferet sociale - do të jetë thelbësore për qëndrueshmërinë fiskale. Duke pasur parasysh euro-izimin e njëanshëm të Kosovës, politika monetare është e kufizuar, dhe sigurimi i stabilitetit të sektorit bankar do të mbetet prioritet sidomos në mjedisin ku mbizotëron pasiguria për tregjet financiare evropiane. Krijimi i fondit të ndihmës emergjente për likuiditet për sektorin bankar paraqet një hap të rëndësishëm. C. Mjedisi socioekonomik 15. Edhepse Kosova ka arritur shumë në rivendosjen e paqes dhe stabilitetit social, disa komuna me popullsi të konsiderueshme të pakicave kryesisht ato në komunat e dominuara nga 5 Deri në vitin 2009, Kosova nuk ka pasur borxh publik. Në vitin 2009, Kosova mori pjesën e saj të borxhit të ish-jugosllavisë ndaj IBRD, në shumë prej 381 milion (9.7 përqind të BPV). Kosova nuk ka marrë pjesë në ndarjen e pasurive dhe detyrimeve tjera të ish-jugosllavisë, nëse kryhet ky proces, mund të trashëgojë edhe borxh shtesë ndaj Klubit të Parisit dhe të Londrës. 6 Analiza e qëndrueshmërisë së borxhit e FMN-së përfshin detyrimet potenciale shtesë që janë përmendur në fusnotën 5. 6

15 serbët në Kosovën veriore vazhdojnë të përjetojnë trazira. Ndërsa progres i konsiderueshëm është arritur në tejkalimin e tensioneve në zonat e përziera, tri komunat e dominuara nga serbët në veri të Kosovës mbeten të prirur për shpërthime të lokalizuara të dhunës. Pakicat e tjera kanë tendencë të mbajnë profil të ulët në kushtet e konfliktit etnik, por nganjëherë vuajnë diskriminim ekonomik dhe social, dhe janë të përfaqësuara në mënyrë joproporcionale në mesin e familjeve më të varfra të Kosovës. Qeveria e Kosovës dhe grupet e shoqërisë civile kanë krijuar një numër të iniciativave për të promovuar përfshirjen e të gjitha pakicave, duke përfshirë edhe përmes masave afirmative. 16. Me një BPV për kokë banori prej rreth 2,600 euro, Kosova është një nga shtetet më të varfra në Evropë. Me 34.5 për qind të popullsisë së saj prej 1.8 milion 7 që jetojnë nën vijën e varfërisë, pra, me më pak se 1.55 euro në ditë (dhe rreth 12 përqind jetojnë me më pak se 1 euro në ditë), varfëria është shumë e përhapur. Megjithatë, Kosova ka një indeks relativisht të ulët Gini, (rreth 0.3 në vitin 2009) dhe një shpërndarje relativisht të sheshtë të konsumit. Nuk ekzistojnë dallime të mëdha ndërmjet varfërisë urbane dhe rurale, por ka dallime të dukshme rajonale, me normat e varfërisë nga 53.8 përqind deri në 18 për qind në mesin e rretheve. Të rinjtë janë joproporcionalisht të varfër, përbëjnë rreth 60 për qind të njerëzve që jetojnë nën kufirin e varfërisë. Pakicat etnike në Kosovë, - veçanërisht grupet etnike rome, ashkali dhe egjiptase -, të cilat përbëjnë rreth 2-3 për qind të popullsisë, janë veçanërisht të ekspozuar ndaj varfërisë, përveç asaj që shpesh janë të margjinalizuara në jetën socio-politike dhe ekonomike. Si në shumë vende të tjera, ka një korrelacion të fortë negativ ndërmjet arsimimit dhe varfërisë, me ata me arsim të mesëm ose të lartë që kanë shumë më pak gjasa të jenë të varfër. 17. Papunësia e përhapur dhe mungesa e vendeve cilësore të punës kanë kontribuar ndjeshëm në varfëri dhe pasiguri të të ardhurave si dhe në jobarazi gjinore, jostabilitet social, dhe tensione ndëretnike. Me një normë papunësie prej 45 përqind dhe një normë të ulët punësimi (29 përqind), Kosova ka regjistrin më të dobët të punësimit në Evropë. Norma e pjesëmarrjes në tregun e punës në Kosovë prej 53 përqind në mesin e popullatës në moshë pune është ndjeshëm nën mesataren e EAQ-s (65 përqind). Natyrisht, mungesa e vendeve të punës ka pasoja direkte mbi të ardhurat, dhe provat empirike flasin se rreziku i varfërisë është 20 përqind më i lartë për të papunët sesa për të punësuarit. Familjet me kryefamiljar të papunë kanë tregues të varfërisë ekstreme. Përveç kësaj, shumë familje me anëtarë të rritur në vende pune të pasigurta apo jo të qëndrueshme janë edhe nën nivelin e varfërisë. Shumë prej këtyre familjeve janë të varura nga ndërmarrjet e vogla joformale për pjesën më të madhe të të ardhurave të tyre, që pasqyron shkallën e lartë të informalitetit në ekonominë e Kosovës. 18. Kushtet e vështira në tregun e punës në Kosovë kanë qenë veçanërisht të rënda për rininë dhe femrat. Papunësia në mesin e popullatës vjeçare arrin në 76 për qind - një shifër që është më alarmante duke marrë parasysh se 21 për qind e popullatës së Kosovës është e moshës 15 deri në 25 vjeçare. Cilësia e dobët e sistemit arsimor, e shoqëruar me mundësitë e kufizuara për punësim, e bën të vështirë për të rinjtë që të hyjnë në punë dhe ta mbajnë vendin e punës. Për më tepër, të rinjtë që nuk gjejnë punë zakonisht punësohen në pozita që kërkojnë aftësi të ulët, me produktivitet të ulët, shpesh në sektorin joformal. Sipas të dhënave të anketës, rreth 20 për qind e të rinjve të punësuar nuk kanë kontratë pune, 37 përqind nuk kanë të drejtë për pushim të paguar, dhe 73 përqind nuk janë të regjistruar në sistemin e sigurimeve sociale. Me 56 për qind, papunësia është gjithashtu papranueshëm e lartë në mesin e grave të Kosovës. Vetëm 11 për qind e femrave në moshë pune janë të punësuara, krahasuar me 68 për qind të burrave, pjesërisht për shkak të mundësive të vogla arsimore dhe arritjeve të pakta (shih Kutinë 1). 7 Sipas të dhënave nga censusi i vitit 2011, popullsia banore në Kosovë është rreth 1.73 milion, pa përfshirë popullsinë në veriun e Kosovës. Banka Botërore pra vlerëson tërë popullsinë të jetë rreth 1.8 milion. 7

16 Kutia 1: Pabarazia gjinore në Kosovë Kosova ka bërë progres në trajtimin e pabarazive gjinore me kalimin e kohës, por vazhdon të ketë dallime të konsiderueshme gjinore. Duke u ndalur në pabarazitë gjinore në kapitalin njerëzor dhe mundësitë ekonomike, një diagnozë gjinore, e ndërmarrë për ta informuar SPSH, ka identifikuar pabarazi të konsiderueshme: (i) dallime të mëdha gjinore në shkrim-lexim, nivelin arsimor dhe regjistrimin në shkollën e mesme, (ii) pritja e jetëgjatësisë së përgjithshme, më e shprehur për gratë, dhe vdekshmëria e lartë e nënave (iii) pjesëmarrje jashtëzakonisht e ulët e grave në fuqinë punëtore dhe normë e ulët e punësimit dhe (iv) përfaqësimi i ulët i grave në ndërmarrësi dhe menaxhim, si dhe në pozita të larta qeveritare. Dallimet gjinore në kapitalin njerëzor. Kosova ka arritur regjistrimin gati universal në shkollë fillore dhe ka bërë përparim të ndjeshëm në përmirësimin e normave të aftësisë së shkrim-leximit. Megjithatë, dallimet e rëndësishme gjinore vazhdojnë. Gratë ka dy herë më shumë gjasa sesa burrat që të jenë analfabete, me normat e analfabetizmit prej 7.2 për qind për femrat, në krahasim me 2.2 për meshkujt. Megjithatë, progres është arritur në vitet e fundit, duke pasur parasysh se dallimi gjinor zgjerohet me moshë më të madhe (në zonat rurale, dallimi gjinor i analfabetizmit arrin 34 pikë përqindje në mesin e më të moshuarve në zonat rurale. Gratë kanë nivel më të ulët arsimor se sa burrat në Kosovë dhe shifrat e fundit tregojnë se vajzat janë më pak të përfaqësuara në institucionet arsimore në të gjitha nivelet, përveç në arsimin universitar. Sa i përket regjistrimit, shfaqen dallime të mëdha gjinore në nivelin e mesëm, me më pak vajza të regjistruara se djem. Normat e lënies së shkollës për vajza në arsimin fillor janë relativisht më të larta dhe, ndërsa normat e braktisjes së shkollës nga djemtë kanë rënë që nga viti 2004, ato janë rritur për vajzat. Vdekshmëria e nënave është vlerësuar në 43.3 për lindje, që është një nga normat më të larta në rajonin e EAQ-s. Cilësia joadekuate e kujdesit prenatal, komplikimet në shtatzani dhe lindje, dhe abortimet e pasigurta janë ndër shkaqet kryesore të vdekjes së nënave. Të ushqyerit e dobët dhe anemia janë gjithashtu faktorë të rëndësishëm kontribues. Jetëgjatësia është rritur paksa në Kosovë në dekadat e fundit si për burrat ashtu edhe për gratë. Megjithatë, jetëgjatësia për të dy grupet është më e ulëta e vendeve të Ballkanit Perëndimor (71.8 dhe 67.6 vjet për gratë përkatësisht për burrat) dhe përparësia e grave në jetëgjatësi është më e vogël sesa që shihet në mesataret globale, kryesisht për shkak të jetëgjatësisë më të ulët të jetës për gratë. Shqetësime të tjera të rëndësishme gjinore në Kosovë janë shkalla e lartë e aborteve spontane, vdekshmërisë fetale dhe aborteve tjera, dhe dëshmi të një çekuilibri gjinor në lindje në favor të djemve. Dallimet gjinore në mundësi ekonomike. Rezultatet e tregut të punës në Kosovë janë ndër më të dobëtat në rajon, veçanërisht për gratë. Pjesëmarrja e grave në fuqinë punëtore është dukshëm më e ulët sesa për burrat (26 për qind në krahasim me 58 për qind në vitin 2009, respektivisht) dhe ka rënë që nga viti Kjo normë e ulët aktiviteti për femrat, më e ulëta në Ballkanin Perëndimor, është e lidhur pjesërisht me një pjesë disproporcionale të përgjegjësive shtëpiake apo për shkak se ato dekurajohen për shkak të mungesës së mundësive për punësim të paguar jashtë shtëpisë. Faktorë të tjerë të lidhur ngushtë me ato janë mungesa e mundësive për kujdes ndaj fëmijëve dhe një qasje joadekuate ndaj marrëveshjeve fleksibile të punës. Përveç kësaj, shkalla e papunësisë është dukshëm më e lartë për femrat (56 përqind) sesa për meshkujt (41 përqind) në Kosovë, dhe është më e larta, për të dy gjinitë, në vendet në rajon. Shkalla e papunësisë arrin nivele shumë të larta për popullatën e re (15-24 vjeç), me 82 përqind për femrat dhe 69 për qind për burrat. Në pjesën e paktë të grave të punësuara, ato janë mjaft të papërfaqësuara në pozita udhëheqëse në firma, duke përbërë më pak se dhjetë për qind të të gjithë sipërmarrësve dhe me përfaqësimin më të ulët në menaxhimin e lartë të firmave private (0.3 për qind) të të gjitha vendeve të EAQ. Në fund, edhe pse Kosova ka bërë përparim të konsiderueshëm në ngritjen e zërit të grave në vendim-marrjen politike, pjesëmarrja e grave në postet qeveritare udhëheqëse mbetet e ulët. 19. Përveç përballjes me sfidën e varfërisë së përhapur për të ardhura, qytetarët e Kosovës kanë mundësi të pamjaftueshme për investim në arsim dhe shëndetësi siç dëshmohet me indikatorët relativisht të ulët socialë. Ndërsa shkalla neto e regjistrimit në fillore në Kosovë arrin 96 për qind, regjistrimi në nivelin e mesëm dhe të lartë arsimor të vendit mbetet prapa atyre në Evropën Juglindore (EJL). Për shembull, 75 përqind të shkallës neto të regjistrimit në Kosovë mbetet prapa shkallës prej 82 për qind në IRJ të Maqedonisë fqinje, dhe norma e braktisjes së shkollës mbetet e lartë në zonat rurale, sidomos në mesin e vajzave. Dallimi gjinor në vijimin e nivelit të mesëm arsimor nuk është ngushtuar akoma konkretisht, dhe gratë në të njëzetat e tyre kanë shumë më pak të ngjarë se burrat që të kenë 8

17 përfunduar arsimin e mesëm (60 për qind kundrejt 76 për qind). Për më tepër, sistemi arsimor në Kosovë nuk ofron për gati një gjysmë milioni studentë të tij kurrikula adekuate dhe udhëzime për të prodhuar aftësitë që i kërkon tregu i punës në zhvillim të vazhdueshëm. Autoriteti Kombëtar i Kualifikimeve kohët e fundit miratoi një Kornizë të re Kombëtare të Kualifikimeve (KKK), e cila ka për qëllim të forcojë standardet në arsimin parauniversitar dhe profesional/teknik. Rezultatet e shëndetësisë në Kosovë janë jashtëzakonisht të ulëta. Sipas të dhënave të UNDP-së, Kosova ka pasur normat më të larta të mortalitetit të fëmijëve dhe të foshnjave dhe jetëgjatësinë më të ulët (70 vjet në vitin 2009) në EJL. Investime të mëdha në cilësinë e shërbimeve shëndetësore bazë janë të nevojshme për të përmirësuar rezultatet në tuberkuloz, imunizim, dhe kujdesin reproduktiv. Qasja në shërbimet shëndetësore gjithashtu përballet me pengesa të rëndësishme. Brenda Evropës, Kosova ka nivelin më të ulët të numrit të pranimeve në spital dhe shkallën e dytë më të ulët për vizitat ambulatore. Mungesa e barnave esenciale është e përhapur dhe pagesat nga xhepi përbëjnë 80 për qind të shpenzimeve në produkte farmaceutike. III. SFIDAT KRYESORE ZHVILLIMORE DHE SRATEGJIA QEVERITARE 20. Sfida qendrore e zhvillimit lidhet me një rrugë zhvillimi ekonomik që (i) krijon vende pune të cilësisë së lartë; dhe (ii) përdor resurset kryesore natyrore në mënyrë të qëndrueshme dhe të ndjeshme ndaj mbrojtjes së ambientit. Modeli i rritjes në Kosovë në vitet e fundit ka qenë kryesisht i bazuar në disponueshmërinë e burimeve të jashtme të financimit, sidomos ndihmën e donatorëve dhe dërgesat. Qeveria e Kosovës e pranon se ky model nuk mund të jetë themeli i një strategjie të rritjes të qëndrueshme, sidomos në mjedisin e tanishëm ekonomik. Përkrahja e donatorëve ka rënë tashmë në mënyrë të konsiderueshme nga kulmi i saj dhe pritet të bjerë edhe më tej. Në kontrast, investimi në sektorin privat ka filluar të shfaqet dhe mund të jetë motori kryesor për rritjen e përshpejtuar dhe krijimin e vendeve të reja të punës. Krijimi i një klime mikpritëse për investime është kështu një komponentë kritike e strategjisë aktuale të qeverisë - Vizioni i prioriteteve të zhvillimit ekonomik dhe Plani shoqërues i Veprimit dhe Korniza Afat-mesme e Shpenzimeve ( ) - për krijimin e vendeve të punës për pjesën e madhe të kosovarëve të papunë, dhe përshpejtimin e konvergjencës me nivelet e të ardhurave në EJL dhe Evropë. Përveç kësaj, qeveria i jep prioritet të lartë zhvillimit të sektorit të bujqësisë si sektori që aktualisht është përgjegjës për 35 për qind të punësimit total. Kosova gjithashtu është gjithnjë e më e vetëdijshme për nevojën për të kushtuar më shumë vëmendje për problemet e mjedisit dhe për të lëvizur drejt standardeve mjedisore dhe kërkesave të BE-së. Pjesa tjetër e këtij seksioni ofron një vështrim më të thellë në sfidat me të cilat përballet Kosova në secilën nga këto fusha. A. Sfidat kryesore në promovimin e investimeve private dhe punësim 21. Kosova ka potencial të konsiderueshëm për të ecur drejt rritjes së shpejtë dhe të qëndrueshme të drejtuar nga sektori privat dhe krijimit të vendeve të punës nëse mund të trajtojë pengesat ekzistuese ndaj investimeve. Siç është theksuar në Memorandumin Ekonomik të Shtetit (MESH) të Bankës për 2010, vendi gëzon disa përparësi relative që janë të rëndësishme për krijimin e një sektori të lulëzuar të eksportit si dhe për tërheqjen e investimeve vendore dhe të huaja në sektorët e tregtueshëm. Në fakt, Kosova është e pasur me pasuri të ndryshme kryesore, pra., burime të bollshme natyrore, një fuqi punëtore të re dhe në rritje (megjithëse të pashfrytëzuar), tokë bujqësore të cilësisë së mirë, si dhe qasje praktikisht të lirë për në tregjet rajonale dhe të BE-së. Në disa aspekte, mjedisi i politikave është gjithashtu i favorshëm, duke përfshirë (i) një sistem tatimor që është i thjeshtë dhe ka norma të ulëta, (ii) një treg të punës që është më fleksibil se sa në vendet fqinje, dhe (iii) paga relativisht të ulëta për punëtorë (gjysmë) të kualifikuar. Megjithatë, ka një numër të pengesave serioze ndaj investimeve të cilat duhet të trajtohen nëse Kosova do të realizojë potencialin e saj si një destinacion tërheqës për investimet vendore dhe të huaja private. 9