Mbrojtja Ndërkombëtare e Lirive Dhe Të Drejtave Të Njeriut Përgatiti: puqa

Transcript

1 MBROJTJA NDËRKOMBËTARE E LIRIVE DHE TË DREJTAVE TË NJERIUT Mbrojtja Ndërkombëtare e Lirive Dhe Të Drejtave Të Njeriut Përgatiti: puqa

2 DR. GJYLIETA MUSHKOLAJ MBROJTJA NDËRKOMBËTARE E LIRIVE DHE TË DREJTAVE TË NJERIU T 1 Një historik i shkurtër i të drejtës ndërkombëtare E drejta ndërkombëtare moderne filloi të zhvillohej me lindjen e shteteve nacionale në Evropë, atëherë kur idetë bazë për territorin dhe jurisdikcionin nacional ishin themeluar. Juristi i shquar holandez, Hugo Grotius ( ), nga shumë autorë, me të drejtë konsiderohet si një ndër figurat më të rëndësishme që e ka bërë artikulimin e parimeve të së drejtës ndërkombëtare. Në veprën madhështore Prolegomena për të Drejtën e Luftës dhe të Paqes (1625), ai kishte nënvizuar se marrëdhëniet midis shteteve duhej të rregulloheshin, duke theksuar: Kam parë se në gjithë botën e krishterë një papërgjegjësi në luftime, për të cilën gjë madje edhe kombet më barbare do të turpëroheshin. Luftërat fillonin me pretekste triviale, ose fare ma pretekst, dhe zhvilloheshin pa iu përmbajtur asnjë ligji, të perëndisë, ose njerëzor. 2 Idetë e tij u bënë gurëthemel i sistemit ndërkombëtar të vendosur me Traktatin e Vestfalias (1648), me të cilin iu dha fund luftës tridhjetëvjeçare. Me atë traktat u krijua një strukturë e shteteve sovrane me pozitë formalisht të barabartë. 1 Ky kapitull i doracakut kërkon njohje akademike të mbrojtjes ndërkombëtare të të drejtave të njeriut. Për këtë qëllim, literaturë bazë në gjuhën shqipe që preferohet t a konsultoni është: Z. Gruda, MBROJTJA NDËRKOMBËTARE E RË DREJTAVE TË NJERIUT, Libri I III, Prishtinë, Tekstin integral mund t a gjeni në faqen e bibliotekës Lonang: h ttp :// g.co m/ex lib ris/g ro tius/g ro-1 00.h tm 107 1

3 MBROJTJA NDËRKOMBËTARE E LIRIVE DHE TË DREJTAVE TË NJERIUT E drejta ndërkombëtare ka lindur nga nevoja e shteteve që të bashkëpunojnë me njëra tjetrën, dhe nevoja për bashkëpunim rritej me rritjen e bashkëpunimit midis shteteve dhe rritjen kontakteve të rregullta midis tyre. Kontakti më i hershëm që shtetet e kishin me njëra tjetrën ishte kur ato i dërgonin përfaqësuesit e vet në shtetin tjetër me fjalë të tjera kur u vendosën marrëdhëniet diplomatike. Rasti tjetër kur shtetet vënin kontakt, ishte kur ato ishin në luftë me njëra tjetrën. Nevojiteshin rregulla për të rregulluar komunikimin e këtillë dhe ato rregulla për të cilat vet shtetet pajtoheshin, ishin fillet e ndërtimit të së drejtës ndërkombëtare. Si rrjedhojë, artikulimet më të hershme të të drejtës ndërkombëtare ishin normat që reflektonin zakonet e shteteve, e që sot njihet si e drejtë zakonore ndërkombëtare. Martti Koskenniemi, profesori i dalluar finlandez i të drejtës ndërkombëtare, e jep një pasqyrë praktike të ndryshimeve që ndodhën në shek. XIX: Që nga Kongresi i Vjenës, i vitit dhe rënia e Napolonit, marrëdhëniet midis fuqive Evropiane nuk ndërtoheshin më mbi kërkesën e një fuqie për primat, por mbi kërkesën për ruajtjen e balancit të fuqisë, të garantuar me procedura të komplikuara juridike dhe aleanca. Siç e shihnin bashkëkohanikët Evropën si një sistem të komuniteteve të pavarura dhe të barabarta, (në vend të respublica Christiana) ata filluan të pranojnë se parimet udhëheqëse nevojitej të jenë neutrale dhe objektive, që do të thotë ligjore. 3 E drejta ndërkombëtare, si në kuptim të përmbajtjes, ashtu edhe sipas numrit të pjesëmarrësve, u zhvillua gjatë gjysmës së dytë të shekullit XX. Ajo filloi të merret me një diversitet çështjesh, që shkonin përtej marrëdhënieve diplomatike dhe luftës. E gjithë kjo reflektohej gjithashtu edhe në numrin e pjesëmarrësve në skenën ndërkombëtare. E drejta ndërkombëtare tani nuk i përfshinë vetëm shtetet, por edhe organizatat ndërkombëtare si OKB-në (Organizatën e Kombeve të Bashkuara), OBT-në (Organizatën Botërore të Tregtisë), Bankën Botërore dhe FMN-në (Fondin Monetar Ndërkombëtar). Nëse e vështrojmë vetëm njërën nga këto organizata ndërkombëtare, OKBnë, e vërejmë se ajo po bëhet gjithnjë e më e rëndësishme. Anëtarësia e OKBsë është rritur nga 58 shtete në vitin 1948 në 192 shtete sot. 4 Ngjarjet politike 3 Koskenniemi, M. The politics of international law. EJIL 1(1) 1990 h ttp :// il.org /j ou rn al/vo l1 /No1 /art1.h tml 4 Shih faqen e internetit të OKB-së: h ttp :// rg /me mb ers/g rowth.sh tml 107 2

4 MBROJTJA NDËRKOMBËTARE E LIRIVE DHE TË DREJTAVE TË NJERIUT që qëndrojnë pas këtyre fakteve janë të lidhura edhe me rindërtimin e bashkësisë ndërkombëtare në periudhën e pas Luftës së Dytë Botërore. Kjo periudhë është shënuar me luftërat për çlirim kundër perandorive evropiane dhe me polarizimin e fuqive që erdhën si pasojë e Luftës së Dytë Botërore. Me përfundimin e Luftës së Ftohtë dhe tensioneve që erdhën me luftën kundër terrorizmit, si dhe me ndarjen akute të botës në vendet në zhvillim dhe në vendet e zhvilluara, e drejta ndërkombëtare është duke hyrë në një periudhë të ndryshimeve kolosale dhe traumave që do t i përcjellin këto ndryshime. Natyra e të drejtës ndërkombëtare Për ta kuptuar të drejtën ndërkombëtare të të drejtave të njeriut, është e domosdoshme që të dimë se si vepron e drejta ndërkombëtare. Nevojitet një njohje e këtillë, sepse e drejta ndërkombëtare nuk i ngjason sistemeve juridike të brendshme. Ekstrakti në vijim, i marrë nga autori Gardiner, i përshkruan karakteristikat e të drejtës ndërkombëtare: Fusha e të drejtës që në mënyrën më të arsyeshme i përgjigjet përshkrimit të të drejtës ndërkombëtare është e drejta e përgjithshme ndërkombëtare. Meqenëse nuk ekziston ndonjë leksikon autoritativ i termeve të të drejtës ndërkombëtare, nuk ekziston as pajtim i përgjithshëm se cila është përmbajtja e të drejtës ndërkombëtare. Për disa, e drejta ndërkombëtare është sinonim i të drejtës ndërkombëtare zakonore, për të tjerët, termi e drejtë ndërkombëtare e përfshinë gjithë të drejtën ndërkombëtare që nuk është kufizuar vetëm në zbatimin e vetëm të disa shteteve. Ndaj, kategoria që në mënyrën më të dukshme është e përjashtuar, janë traktatet. Megjithatë, edhepse mund të duket konfuze, disa traktate e vendosin të drejtën e përgjithshme ndërkombëtare. Në anën tjetër, disa (si përjashtim) rregulla zakonore besohet të jenë regjionale, dhe prandaj, më pak universale. 5 5 Gardiner, R.K. International Law. (Harlow: Longman, 2003) [ISBN ] fq

5 MBROJTJA NDËRKOMBËTARE E LIRIVE DHE TË DREJTAVE TË NJERIUT Kuptohet, do të ishte e pamundur që në këtë mënyrë të përshkruhej sistemi nacional juridik i shteteve. Është gjithashtu tejet e rëndësishme që të theksohet se parimet themeluese të së drejtës ndërkombëtare janë të ndryshme nga ato të së drejtës së brendshme. Për shembull, një ndër subjektet më të rëndësishme të të drejtës ndërkombëtare janë shtetet. Në një mënyrë, e drejta ndërkombëtare mund të shihet si një raport i të drejtave dhe detyrimeve të shteteve. Ky sistem i të drejtës nuk mund të kuptohet duke bërë analogji midis të drejtës së brendshme dhe ndërkombëtare, ku shtetasit kanë të drejta dhe detyrime që mund të zbatohen nëpërmjet të gjykatave të brendshme. Nëse e shikojmë kështu, duke parafytyruar rolin e gjykatave, na del një kontrast tjetër midis të drejtës së brendshme dhe të drejtës ndërkombëtare. Edhepse ka mundësi të flitet për Gjykatën me jurisdikcion mbi të drejtën ndërkombëtare, duhet të jemi tejet të kujdesshëm në këtë drejtim. Është e vërtetë se Gjykata Ndërkombëtare e Drejtësisë [GjND], me seli në Hagë, vepron si Gjykatë. Megjithatë, duhet të jemi tejet të kujdesshëm dhe preciz kur është fjala për rolin e saj. E krijuar në vitin 1945 me Kartën e OKB-së (Statuti i GjND konsiderohet si pjesë integrale e Kartës) 6, GjND është organ parësor gjyqësor i OKB-së. Gjykata ka jurisdikcion që të vendosë lidhur me kontestet e natyrës juridike që asaj i drejtohen nga shtetet anëtare, në pajtim me të drejtën ndërkombëtare. Gjithashtu, GjND mund të jep edhe mendime këshillëdhënëse. Jurisdikcioni i Gjykatës bazohet në faktin se vet shteti e sjell vetveten në Gjykatë, me aktin e nënshkrimit të Kartës së Kombeve të Bashkuara. Këtu, pra qëndron dallimi thelbësor midis jurisdikcionit të GjND nga jurisdikcioni i gjykatave të brendshme. Individi, siç e dimë, nuk e jep pëlqimin e vet që të bëhet subjekt i të drejtës. Kuptohet, ka edhe shumë dallime të tjera të rëndësishme midis vendimeve gjyqësore të gjykatave të brendshme dhe vendimeve gjyqësore të GjND. Vendimi gjyqësor i gjykatave të brendshme ka forcë juridikisht të obligueshme në palët në kontest. Mirëpo, shtetet sovrane nuk mund të shikohen sikurse palët në kontest në të drejtën e brendshme. Natyra juridikisht e obligueshme e GjND është përcaktuar me nenin 59 të Statutit të GjND. Është shumë e natyrshme të shtrohet pyetja se pse, pra shtetet i respektojnë vendimet e GjND? Kjo bëhet për arsye se shtetet nuk do t a dërgonin çështjen në GjND, nëse paraprakisht nuk do t a jepnin pëlqimin për 6 Kartën e OKB-së mund ta gjeni në gjuhën shqipe në formë elektronike në h ttp ://w ww.d ad alo s.org /u no_alb /u n-ch arta.ht m 107 4

6 MBROJTJA NDËRKOMBËTARE E LIRIVE DHE TË DREJTAVE TË NJERIUT vendimin gjyqësor të GjND. Nëse vendimi gjyqësor nuk zbatohet, atëherë shteti, pa marrë parasysh se a është, apo nuk është anëtar i OKB-së, mund t ia referojë çështjen Këshillit të Sigurimit të Kombeve të Bashkuara. Në bazë të nenit 94 të kartës, Këshilli i Sigurimit mund të vendosë mbi masat e përshtatshme për t a bërë të plotfuqishëm vendimin gjyqësor të GjND. Është gjithashtu me rëndësi të theksohet se GjND nuk i përmbahet sistemit të stare decisis (parim sipas të cilit vendimet precendente duhet të respektohen nga gjykatat). Megjithatë, GjND gjithnjë bën përpjekje që të jetë konsistente me vendimet paraprake. Burimet e të drejtës ndërkombëtare Zbërthimi më i lehtë i burimeve të së drejtës ndërkombëtare, zakonisht bëhet nëse nisemi nga Neni 38, paragrafi 1 i Statutit të GjND, i cili duke e deklaruar funksionin e Gjykatës për të vendosur kontestet në harmoni me të drejtën ndërkombëtare, vazhdon duke i listuar burimet e të drejtës ndërkombëtare: a) konventat ndërkombëtare, të përgjithshme, ose të veçanta, me të cilat vendosen rregullat, të pranuara në mënyrë eksplicite nga shtetet në kontest. b) zakoni ndërkombëtar, si provë e praktikës së përgjithshme të pranuar si ligj c) parimet e përgjithshme të së drejtës, të njohura nga shtetet/kombet e civilizuara d) bazuar në nenin 59, vendimet gjyqësore dhe mësimet e publicistëve më të kualifikuar të shteteve të ndryshme, si mënyra ndihmëse për të përcaktuar rregullat e të drejtës. Kjo listë, megjithatë nuk është komplete. Nuk i përfshinë aktet unilaterale të së drejtës ndërkombëtare, e as vendimet dhe rezolutat e organeve ndërkombëtare. Gjithashtu, lista nuk i referohet parimit të barazisë dhe të drejtësisë, të cilave parime vet GjND mund të ju referohet, e të cilat janë fundamentale për rolin e saj si tribunal. Lista, gjithashtu nuk i referohet të drejtës së butë. E drejta e butë është një term gjenerik që përdoret për t iu referuar instrumenteve ndërkombëtare juridikisht jo të obligueshme. Ky term përfshinë një numër dokumentesh të ndryshme ndërkombëtare. I përfshinë traktatet (e drejtë e butë ligjore) që përmbajnë obligime të përgjithshme dhe rezolutat vullnetare, juridikisht jo të obligueshme. E drejta e butë mund të shpjegojë 107 5

7 MBROJTJA NDËRKOMBËTARE E LIRIVE DHE TË DREJTAVE TË NJERIUT proklamatat lidhur me qëllimet, si dhe kodet e mirësjelljes së organizatave ndërkombëtare dhe rajonale. Ky term gjithashtu përfshinë deklaratat e individëve, si për shembull të juristëve eminent të së drejtës ndërkombëtare. Marrëveshjet personale, gjithashtu mund të konsiderohen si e drejtë e butë. Një shembull i këtillë është marrëveshja gjentëlmene për shpërndarjen regjionale të ulëseve në Këshillin e Sigurimit të Kombeve të Bashkuara, e bërë në Londër në vitin Marrëveshjet midis agjencive gjithashtu mund të hyjnë në këtë kategori, dhe si të tilla janë juridikisht të obligueshme për vet ato agjenci. Në fund, e drejta e butë mund të shpjegojë edhe obligimet e ndërmarra me traktate që ka mundësi të jenë aq të përgjithësuara, sa të mos jenë drejtpërdrejtë të zbatueshme. 8 Traktatet Traktatet prioritare Traktatet më të rëndësishme, për qëllimin të këtij Doracaku janë: Konventa për Parandalimin dhe Dënimin të Krimeve të Gjenocidit, e vitit 1948 (në fuqi prej 1951) Konventa Ndërkombëtare për të Drejtat Civile e Politike e vitit 1966 (në fuqi prej 1976) drejtpërdrejtë e zbatueshme në Kosovë, së bashku me Protokollet e saj, të vitit 1966 dhe 1989 sipas Kushtetutës së Republikës së Kosovës) Konventa Ndërkombëtare për të Drejtat Ekonomike, Sociale dhe Kulturore e vitit 1966 (në fuqi prej 1976) Konventa për Eliminimin e të gjitha Formave të Diskriminimit Racor e vitit 1965 (në fuqi prej 1969) (drejtpërdrejtë e zbatueshme në Kosovë sipas Kushtetutës së Republikës së Kosovës), Konventa për Eliminimin e të gjitha Formave të Diskriminimit ndaj Gruas e vitit 1979 (në fuqi prej 1981), (drejtpërdrejtë e zbatueshme në Kosovë sipas Kushtetutës së Republikës së Kosovës); Konventa kundër Torturës dhe Trajtimeve e Ndëshkimeve të tjera Mizore,Jonjerëzore dhe Poshtëruese e vitit 1984 (në fuqi prej 1987), 7 Chinken, C.M. (1989) The challenge of soft law: development and change in international law ICQL , pp Hilgenburg, H. A fresh look at soft law EJIL , pp

8 MBROJTJA NDËRKOMBËTARE E LIRIVE DHE TË DREJTAVE TË NJERIUT (drejtpërdrejtë e zbatueshme në Kosovë sipas Kushtetutës së Republikës së Kosovës) Konventa e KB për të Drejtat e Fëmijës e vitit 1989 (drejtpërdrejtë e zbatueshme në Kosovë sipas Kushtetutës së Republikës së Kosovës), (në fuqi prej 1990) Konventa Ndërkombëtare për Mbrojtjen e të Drejtave të Gjithë Punëtorëve Migrues dhe Anëtarëve të familjeve të Tyre (në fuqi prej 2003) Konventa për të Drejtat e Personave me Aftësi të Kufizuara (në fuqi prej 2003) Statuti Themeltar i Gjykatës Ndërkombëtare Penale Konventat e Hagës dhe të Gjenevës Karta Afrikane Konventa Evropiane për Mbrojtjen e të Drejtave dhe Lirive Themelore të Njeriut (drejtpërdrejtë e zbatueshme në Kosovë, së bashku me Protokollet e saj, sipas Kushtetutës së Republikës së Kosovës) Konventa Amerikane për të Drejtat e Njeriut Definimi i Traktatit Konventa e Vjenës për të drejtën e Traktateve e viti 1969 e definon traktatin si një marrëveshje ndërkombëtare të lidhur midis shteteve në formë të shkruar dhe të udhëhequr nga e drejta ndërkombëtare (Neni 2(1)(a)). Duhet theksuar se traktatet mund të lidhen midis dy shteteve ose palëve, ose midis më shumë shteteve, ose palëve. Shtetet që janë palë e një traktati quhen palë kontraktuese. Shtetet që nuk janë palë e një traktati quhen palë jo-kontraktuese. Traktatet dhe e drejta zakonore ndërkombëtare Ekziston një raport kompleks midis traktatit dhe të drejtës zakonore ndërkombëtare. Normalisht, traktati e zëvendëson të drejtën zakonore ndërkombëtare që është në kundërshtim me të. Përgjithësisht mund të themi se në rast të mospërputhjes, cilido që është më i ri, qoftë normë zakonore, ose traktat, mbizotëron, në raport me palët e njëjta. Palët e një traktati mund të pajtohen 107 7

9 MBROJTJA NDËRKOMBËTARE E LIRIVE DHE TË DREJTAVE TË NJERIUT që t i përmbahen traktatit, edhe nëse krijohet normë zakonore për të njëjtën çështje. Në anën tjetër, megjithëse modifikimi i të drejtës zakonore me traktat është i rëndomtë, shumë rrallë ndodhë që rregullat e të drejtës zakonore të zhvillohen në kundërshtim me marrëveshjet njëherë të arritura. Konventa e Vjenës për të Drejtën e Traktateve bën shtjellim të hollësishëm të këtyre parimeve. Neni 53 përcakton se: Traktati është i pavlefshëm nëse, në kohën e lidhjes së tij, është në kundërshtim me normat ius cogens to të drejtës së përgjithshme ndërkombëtare. Për qëllimet e Konventës aktuale, norma ius cogens të të drejtës ndërkombëtare janë normat e pranuara dhe të njohura nga bashkësia ndërkombëtare e shteteve si tërësi. Si normë nga e cila shmangia nuk lejohet, dhe e cila mund të modifikohet vetëm nga një normë pasuese e të drejtës së përgjithshme ndërkombëtare, që ka karakter të njëjtë. Neni 64 është gjithashtu i rëndësishëm të theksohet me këtë rast: Nëse një normë e re ius cogens paraqitet, cilido traktat ekzistues që është në konflikt me atë normë bëhet e pavlefshëm dhe pushon së ekzistuari. E drejta ndërkombëtare e traktateve është zakonisht reflektim i të drejtës zakonore ndërkombëtare. E drejta e traktateve mundet edhe të drejtojë evoluimin e të drejtës zakonore ndërkombëtare, pasi që shtetet që nuk janë palë e traktateve i respektojnë rregullat e përcaktuara me traktat. Rezervimet Rezervimi është definuar në Nenin 2(1)(d) të Konventës së Vjenës mbi të Drejtën e Traktateve si: Deklaratë unilaterale, sido që të formulohet ose emërtohet, e bërë nga shteti, në momentin e nënshkrimit, ratifikimit, pranimit, miratimit, ose dhënies së pëlqimit për një traktat, me të cilën deklarohet se e përjashton, ose e ndryshon efektin juridik të dispozitave të caktuara të traktatit, me rastin e zbatimit në atë shtet. Tradicionalisht është mbajtur qëndrimi se rezervimi mund të përfshihet vetëm nëse të gjitha shtetet kontraktuese e pranojnë një gjë të tillë. Në mungesë të marrëveshjes unanime, rezervimi ishte nul dhe void. Megjithatë, me rritjen e numrit të shteteve dhe me rritjen e numrit të çështjeve të rregulluara me traktate, arritja e pajtimit të të gjitha shteteve ishte bërë problem

10 MBROJTJA NDËRKOMBËTARE E LIRIVE DHE TË DREJTAVE TË NJERIUT Është tejet e rëndësishme që të theksohet se të gjitha traktatet duhet domosdo të interpretohen në mirëbesim, në harmoni me maksimën pacta sunt servanad. Kjo iu krijon obligim shteteve, që në momentin kur të nënshkruajnë traktatin, duhet që të përmbahen nga sjellja e cila do të mund të shkelë objektin dhe qëllimin e marrëveshjes (neni 18 i Konventës së Vjenës). E drejta zakonore ndërkombëtare Në Statutin e Gjykatës ndërkombëtare të drejtësisë zakoni ndërkombëtar, si provë e praktikës së përgjithshme të pranuar si ligj, është numruar midis burimeve të së drejtës ndërkombëtare që zbatohet nga ajo Gjykatë, në kapacitetin e saj si organ kryesor gjyqësor i OKB-së. Papajtueshmëritë midis autorëve të ndryshëm lidhur me burimet e tjera të pranuara, ose potenciale të së drejtës ndërkombëtare publike, përgjithësishht nuk ndikojnë në të kuptuarit gjerësisht të pranuar të zakonit, si burim primar të së drejtës ndërkombëtare. Është vështirë të imagjinohet validiteti dhe forca juridikisht e obligueshme e të drejtës së shkruar ndërkombëtare pa u mbështetur në parimet e pacta sunt servanda dhe bona fides, që janë zakonore. Janë dy kërkesa që duhet të përmbushen, në mënyrë që të ekzistojë një rregull zakonore: praktika e vendosur (usus) dhe pranimi i një obligimi për t iu nënshtruar opinio iuris sive necessitatis). 9 Për juristët, interpretimi më autoritativ i parakushteve për ekzistimin e rregullës se të drejtës zakonore ndërkombëtare gjendet në aktgjykimin e GJND, në rastin North Sea Continental Shelf: Megjithëse kalimi i vetëm një periudhe të shkurtër kohore nuk është domosdo, vet për vete pengesë për formimin e një rregulle të re të së drejtës ndërkombëtare zakonore, mbi bazën e asaj që fillimisht ishte vetëm rregull konvencionale, kërkesë e domosdoshme do të ishte që brenda periudhës së caktuar, sado e shkurtër që mund të jetë, përvoja e Shtetit, përfshirë përvojën e atyre shteteve, interesat e të cilëve janë 9 Shih me gjerësisht J.M Henckaerts Studim mbi të Drejtën Ndërkombëtare Humanitare Zakonore, fq. 3-9 të publikuar në mënyrë elektronike në gjuhën shqipe në faqen e internetit: h ttp :// /Web /en g/siteeng 0.n sf/htmlall/customary-law- translations_res/ $File/ALB-irrc_857_Henckaerts.pdf 107 9

11 MBROJTJA NDËRKOMBËTARE E LIRIVE DHE TË DREJTAVE TË NJERIUT veçanërisht të implikuara, do të duhej të ishte edhe ekstensive, edhe vërtetë unike në kuptimin e dispozitës në fjalë. Jo vetëm që aktet në fjalë duhet të përbëjnë një praktikë të vendosur, por ato duhet të jenë të tilla, ose të ndërmerren në atë mënyrë, që të jenë provë e besimit se kjo praktikë është bërë e obligueshme nga vet ekzistenca e rregullës që e kërkon atë. Nevoja për një besim të tillë, respektivisht ekzistenca e një elementi subjektiv, është implicite në vet kuptimin e opinio juris sive necessitatis. Shtetet e implikuara, prandaj duhet që të ndjejnë se janë duke i përmbushur obligimet që kërkohen nga ato. Shpeshtësia, e madje edhe karakteri i përsëritur i akteve nuk mjafton si i tillë. 10 Parimet e përgjithshme të së drejtës ndërkombëtare Historikisht, parimet e përgjithshme kanë qenë të rëndësishme në zhvillimin e të drejtës ndërkombëtare. Në periudhën më të hershme të zhvillimit të së drejtës ndërkombëtare, parimet e përgjithshme ishin vet e drejta ndërkombëtare dhe bazoheshin në teorinë se meqenëse shtetet i zbatonin këto parime në të drejtën e vet të brendshme rrjedhimisht, parimeve të njëjta do të duhej ti nënshtroheshin edhe ndërkombëtarisht. Me zhvillimin e të drejtës ndërkombëtare, shumë parime të përgjithshme janë kodifikuar në traktate, ose janë pranuar si rregulla të së drejtës zakonore ndërkombëtare. Sot, parimet e përgjithshme janë të rëndësishme për të plotësuar vakumin, nëse një normë nuk e gjejmë në traktate, ose në të drejtën zakonore ndërkombëtare. Për shembull, parime të përgjithshme janë res judicata, mirëbesimi, paanësia gjyqësore, etj. 11 Autori Oscar Schachter i dallon pesë kategori të parimeve të përgjithshme, që janë përdorë dhe zbatuar për zgjidhjen e rasteve ndërkombëtare: 1. Parimet e të drejtës së brendshme (e drejta e shtetit) e pranuar nga kombet e civilizuara; 2. Parimet e përgjithshme të së drejtës, që rrjedhin nga natyra e veçantë e bashkësisë ndërkombëtare 10 ICJ, North Sea Continental Shelf, ICJ Reports, 1969, para. 74 and Thorpe, Susan, A Guide to International Legal Bibliography, in Schaffer, Ellen G. and Randall J. Snyder. Contemporary Practice of International Law (Dobbs Ferry : Oceana, 1997) p

12 MBROJTJA NDËRKOMBËTARE E LIRIVE DHE TË DREJTAVE TË NJERIUT 3. Parimet thelbësore të së drejtës dhe elementare për të gjitha sistemet juridike 4. Parimet e vlefshme për të gjitha shoqëritë në marrëdhëniet e hierarkisë dhe të koordinimit dhe 5. Parimet e drejtësisë që e kanë themelin në natyrën njeriut si qenie racionale dhe sociale. 12 Vendimet gjyqësore Vendimet e organeve ndërkombëtare dhe të gjykatave nacionale gjithashtu janë të rëndësishme për zhvillimin e të drejtës ndërkombëtare. Në të drejtën e të drejtëve të njeriut, kjo është e një rëndësie të veçantë, meqenëse sot përballemi me një numër gjithnjë e më të madh të organeve ndërkombëtare dhe regjionale që merren me të drejta te njeriut. Ngjashëm, gjykatat e brendshme, respektivisht nacionale, gjithnjë e më shpesh merren me zbatimin dhe interpretimin e instrumenteve ndërkombëtare për të drejtat e njeriut. Në këtë drejtim, vendimet e gjykatave nacionale mund të shërbejnë si qëndrim i Shtetit për çështje të caktuara. GjND është gjithashtu kompetente për të dhënë Mendime Këshilluese, për cilëndo çështje, me kërkesë të Asamblesë së Përgjithshme të OKB-së, të Këshillit të Sigurimit, ose të organeve të tjera të autorizuara. Siç sugjeron edhe vet termi, Mendimet Këshilluese janë vetëm këshilluese. Ato nuk janë juridikisht të obligueshme, megjithëse, përkundër këtij fakti, GjND ka dhënë një varg Mendimesh Këshilluese që i kanë kontribuuar zhvillimit të së drejtës ndërkombëtare materiale. Jus Cogens Jus Cogens është normë e pakundërshtueshme e të drejtës ndërkombëtare, e pranuar dhe e njohur nga bashkësia ndërkombëtare si normë nga e cila nuk është e lejuar shmangia. Ndryshe nga e drejta zakonore, që tradicionalisht kërkon pëlqim dhe lejon ndryshim të obligimeve midis shteteve nëpërmjet të traktateve, normat jus cogens nuk mund të shkelen nga asnjë shtet nëpërmjet të traktateve ndërkombëtare, ose rregullave lokale ose të veçanta zakonore, e madje as 12 Henkin, Louis, et. al., International Law: Cases and Materials 3rd Edition (St. Paul: West, 1993) 108 1

13 MBROJTJA NDËRKOMBËTARE E LIRIVE DHE TË DREJTAVE TË NJERIUT nëpërmjet të rregullave të përgjithshme zakonore që nuk e kanë të njëjtën fuqi normative. 13 Në bazë të Konventa e Vjenës për të Drejtën e Traktateve, cilido traktat që është në kundërshtim me normat jus cogens është i pavlefshëm. Normat jus cogens nuk janë të listuara, nuk ekziston ndonjë katalog i tyre i përcaktuar nga ndonjë organ autoritativ, por këto norma dalin nga praktika gjyqësore dhe nga qëndrimet politike dhe sociale, e që nuk janë vlera statike. Në përgjithësi, këtu hyjnë bërja e luftës agresive, krimet kundër njerëzimit, krimet e luftës, pirateria detare, gjenocidi, aparteidi, skllavëria, dhe tortura. 14 Pasqyrë e shkurtër e zhvillimit historik të mbrojtjes ndërkombëtare të të drejtave të njeriut Parimi se e drejta do të duhej që të mbrojë të drejtat e njeriut nga shkeljet e pushtetit shtetëror është parim i vjetër. Ky parim është argumentuar fuqishëm sidomos në veprën madhështore të John Locke-ut Dy Traktate për qeverisjen të publikuar më Në këtë vepër janë shënuar të drejtat e qytetarëve të Anglisë, të fituara me revolucionin e famshëm të Vitit Avantazhet e kushtetutës së pashkruar Angleze, e në veçanti ndarja dhe ekuilibrimi i pushteteve midis ekzekutivit, legjislativit dhe gjyqësorit ishin elaboruar në mënyrë shumë të popullarizuar nga filozofi i njohur frëng Montesquieu, në veprën e famshme, Fryma e Ligjeve të vitit Vetëm pak vjet më vonë, në vitin 1762, potenciali revolucionar i të drejtave të njeriut është proklamuar nga Jean Jacques Rousseau. Në këtë frymë, revolucionet demokratike pasuan në Amerikë dhe gjithandej nëpër Evropë. Me datën 4 korrik 1776 është miratuar Deklarata Amerikane e Pavarësisë. Ndikimi intelektual i Locke-ut, Montesquieu-së dhe i Rousseausë në Thomas Jefferson-in, hartuesin e Deklaratës Amerikane ishte shumë i 13 Prosecutor v. Furundzija, International Criminal Tribunal for the Former Yugoslavia, 2002, 121 International Law Reports 213 (2002) 14 Njësoj 1082

14 MBROJTJA NDËRKOMBËTARE E LIRIVE DHE TË DREJTAVE TË NJERIUT fuqishëm. Në atë dokument, në mënyrë energjike u proklamuan të drejtat e njeriut dhe detyra e pushtetit shtetëror që t i mbrojë ato. Politikisht, dekadat e fundit të shekullit të tetëmbëdhjetë ishin kohë e përshtatshme për t u afirmuar të drejtat e njeriut. Meqenëse kushtetutat e shteteve rishtas të pavarura amerikane ishin hartuar në vitin 1776, kartat për të drejtat ku numëroheshin të drejtat e veçanta ishin drejtpërdrejtë të inkorporuara në to, madje, si në rastin e Virxhinias, e përbënin pjesën e parë të Kushtetutës. Trendi i kartës për të drejtat u përhap edhe në Evropë. Në gusht të vitit 1789, Kuvendi Kombëtar i Francës e miratoi Deklaratën për të Drejtat e Njeriut dhe të Qytetarit, deklaratë kjo e ndikuar nga filozofia e Rousseau-së dhe nga praktika e Filadelfisë. Më pak se një muaj pas Deklaratës frënge, Kongresi i parë i Shteteve të Bashkuara të Amerikës i propozoi dhjetë amendamentet e para të Kushtetutës së Shteteve të Bashkuara. Me hyrjen në fuqi të tyre, pas ratifikimit edhe të Virxhinias si shtet i dhjetë, më 1791, ato amendamente përbëjnë Bill-in për të Drejtat të Shteteve të Bashkuara të Amerikës. Deklarata Amerikane e Pavarësisë, Deklarata frënge e të drejtave të njeriut dhe të qytetarit dhe Bill-i për të Drejtat i Shteteve të Bashkuara të Amerikës përbëjnë bazën intelektuale dhe dokumentuese mbi të cilën dy shekuj të mbrojtjes juridike të të drejtave të njeriut do të ndërtoheshin. Garancitë kushtetuese të të drejtave të njeriut janë sot prezentë në shumicën dërmuese të shteteve. Megjithatë, siç e ka vërejtur edhe Montesquieu dy shekuj më parë, respektimi i këtyre garancive ndryshon nga koha në kohë dhe nga vendi në vend. Një faktor i rëndësishëm në këtë ndryshueshmëri të respektimit qëndron në mbështetjen, ose jo të shqyrtimit gjyqësor të veprimit ekzekutiv dhe legjislativ. Në shtetet e Bashkuara të Amerikës, një traditë e tillë kishte filluar në vitin 1803, me rastin Marbury v. Madison, me ç rast ishte vendosur se gjykatat janë kompetente për të vendosur nëse degët politike të pushtetit i shkelin standardet kushtetuese. Ndërkohë, në Angli, në Francë, dhe përgjithësisht në kontinentin e Evropës, supermacia i degës legjislative të pushtetit shtetëror ndikoi që degët e pushtetit shtetëror të zgjedhura nga populli të mos i nënshtroheshin kufizimit nga gjyqtarët e emëruar. Kjo gjë mbizotëroi në Evropë deri në vitin 1920, kur në Austri u themelua Gjykata Kushtetuese, kompetente për t i shpallur jo-valide aktet e degës legjislative të pushtetit

15 MBROJTJA NDËRKOMBËTARE E LIRIVE DHE TË DREJTAVE TË NJERIUT Pas Luftës së Dytë Botërore, Gjykatat Kushtetuese u bënë standard në Evropë. Përkundër këtyre zhvillimeve, deri rishtas, nuk kishte garanci për të drejtat e njeriut, e aq më pak metoda të shqyrtimit gjyqësor, në nivel të të drejtës ndërkombëtare, krahasuar me metodat e zhvilluara të së drejtës së brendshme. Filozofia që mbizotëronte në të drejtën ndërkombëtare në shekujt XIX dhe XX, pozitivizmi juridik, e mbronte konceptin se e drejta ndërkombëtare iu referohej vetëm shteteve. Lidhja e shtetësisë, sipas doktrinës pozitiviste tradicionale iu njihte shteteve të drejtën që të mbrojnë shtetasit e vet nga shkeljet e shteteve të tjera. Gjykata Ndërkombëtare e Drejtësisë, në vitin 1924 kishte vendosur se është parim elementar i të drejtës ndërkombëtare që Shteti ka të drejtë të mbrojë subjektet e vet, nëse ata cenohen nga aktet e ndërmarra nga një shtet tjetër, e që janë në kundërshtim me të drejtën ndërkombëtare. Me këtë veprim, shteti në të vërtetë i kërkon të drejtat e veta...për [tribunalin ndërkombëtar] Shteti është pretendues i vetëm (Mavrommatis Palestine Concessions Case, 1924 P.C.I.J. Reports, ser. A, nr. 2). Doktrina pozitiviste tradicionale e kufizonte në mënyrë dramatike qasjen e individëve dhe personave të tjerë privat në procesin juridik ndërkombëtar. Vetëm shtetet ishin të autorizuara për të filluar konteste në Gjykatën Ndërkombëtare të Drejtësisë në Hagë. Vetëm shtetet mund të jenë palë në kontestet para Gjykatës thotë neni 34 (1) i Statutit të Gjykatës Ndërkombëtare të Drejtësisë. Filozofia pozitiviste tradicionale e shekullit XIX dhe fillimit të shek. XX pësoi disfatë gjatë Luftës së Dytë Botërore, kur Forcat Aleate u ngritën kundër shkeljeve të të drejtave të njeriut të Fuqive Naziste. Në Deklaratën e Moskës për Mizoritë Gjermane të vitit 1943, Shtetet e Bashkuara të Amerikës, Mbretëria e Bashkuar, Franca dhe Bashkimi Sovjetik deklaruan se individët gjerman do të mbahen përgjegjës për shkeljet e të drejtës ndërkombëtare. Me datën 8 gusht 1945, katër Aleatët e njëjtë e themeluan Tribunalin e Nurembergut ku individët, e jo shtetet do të gjykoheshin për: 1. Krime kundër paqes 2. Krime të luftës 108 4

16 MBROJTJA NDËRKOMBËTARE E LIRIVE DHE TË DREJTAVE TË NJERIUT 3. Krime kundër njerëzimit. Aktgjykimi i vitit 1946 i Tribunalit të Nurembergut e konfirmoi normën jo-pozitiviste se individët, ashtu si edhe shtetet janë subjekte të së drejtës ndërkombëtare. Ky aktgjykim u bë mbështetje jo vetëm e rregullës morale dhe politike që individët të jenë përgjegjës për shkeljet e të drejtës ndërkombëtare, por edhe si provë për të drejtën zakonore ndërkombëtare, se të drejtat e njeriut të individëve duhet të mbrohen në nivel të së drejtës ndërkombëtare. Këto qëllime morale, politike dhe juridike i gjejmë gjithashtu në Preambulën e Kartës së Kombeve të Bashkuara të vitit Neni 55 i kartës i bën thirrje Organizatës që të promovojë respekt universal për, dhe zbatim të të drejtave të njeriut dhe lirive fundamentale për të gjithë pa dallim race, seksi, gjuhe, ose feje". Transformimi i normave substanciale të të drejtës për të drejta të njeriut nga e drejta nacionale në të drejtën ndërkombëtare u bë realitet në vitin 1948 me shpalljen e Deklaratës Universale për të Drejtat e Njeriut. Materializimi i të drejtës ndërkombëtare të të drejtave të njeriut në Aktgjykimin e Nurembergut dhe në Deklaratën Universale për të Drejtat e Njeriut shënohet si zhvillimi më thelbësor në historinë e të drejtës ndërkombëtare, meqenëse në mënyrë të efektshme i bën individët, sikurse edhe shtetet subjekte të së drejtës ndërkombëtare. 15 Karta e Kombeve te Bashkuara Bazat e rendit të ri juridik ndërkombëtar, të bazuar në qëllime dhe parime të caktuara fundamentale, janë vënë në San Francisko, me datën 26 Qershor 1945, me miratimin e Kartës së Kombeve të Bashkuara. Në Preambulë të Kartës, së pari është riafirmuar besimi në dinjitetin dhe vlerat e personalitetit njerëzor, në barazinë mes burrit dhe gruas si dhe mes gjithë kombeve, qofshin këto të mëdha a të vogla,. Së dyti, Karta midis tjerash shpreh përkushtimin për të nxitur progresin social dhe standard më të mirë të jetës në liri më të madhe. Së treti, një ndër katër qëllimet e Kombeve të Bashkuara, të përcaktuara me nenin 1(3) të Kartës është të realizojnë një 15 Humbphrey, The Revolution in the International Laë of Human Rights 108 5

17 MBROJTJA NDËRKOMBËTARE E LIRIVE DHE TË DREJTAVE TË NJERIUT bashkëpunim ndërkombëtar për të zgjidhur probleme ndërkombëtare të natyrës ekonomike, sociale, kulturore dhe humanitare si dhe për të mbështetur dhe forcuar respektimin e të drejtave dhe lirive themelore të njeriut për të gjithë, pa dallim race, seksi, gjuhe apo besimi fetar. Dispozitat e tjera të Kartës që i referohen të drejtave të njeriut janë nenet 13(1), 55(c), 62(2), 68 dhe 76(c). Është e një rëndësie tejet të veçantë të theksohet se në bazë të Neneve 56 dhe 55(c), të marra së bashku, Shtetet anëtare të OKB-së kanë obligim juridik që të bashkëpunojnë në grup dhe veçmas me organizatën për të arritur respektimin e përgjithshëm dhe realizimin e të drejtave të njeriut dhe lirive themelore për të gjithë njerëzit pa dallim race, gjinie, gjuhe dhe besimi fetar. 16 Ky obligim i rëndësishëm juridik iu kushtëzon shteteve anëtare të OKB-së programin për të drejta të njeriut. Deklarata Universale për të Drejtat e Njeriut Katalogu i parë i të drejtave të njeriut dhe i lirive fundamentale i përcaktuar nga OKB-ja është Deklarata Universale e të Drejtave të Njeriut (DUDNj), e miratuar nga Asambleja e Përgjithshme e OKB-së, në Paris, me 10 dhjetor Në atë kohë,. OKB i kishte 56 shtete anëtare, 48 prej të cilave votuan në favor të Deklaratës, asnjë nuk votoi kundër dhe 8 shtete abstenuan, në mesin e të cilave ishte edhe ish Jugosllavia. 17 Statusi juridik i Deklaratës Universale për të Drejtat e Njeriut nga shume autorë, ende, trajtohet si një çështje mjaft kontroverse. Nëse i analizojmë debatet që janë bërë gjatë hartimit të saj, por edhe preambulën e vet Deklaratës, mund të vijmë në përfundim se qëllimi i DUDNj nuk ka qenë që të krijojë efekt juridikisht të obligueshëm në të drejtën ndërkombëtare për 16 Shih Kartën e Kombeve te Bashkuara të publikuar në mënyrë elektronike në h ttp ://w ww.d ad alo s.org /u no_alb /u n-ch arta.ht m 17 Në këtë vend theksohet ish Jugosllavia, për të pasur të qartë qasjen dhe disponimin e atij shteti ndaj zhvillimit të të drejtës ndërkombëtare drejt vendosjes së parimeve universale për të drejtat e njeriut

18 MBROJTJA NDËRKOMBËTARE E LIRIVE DHE TË DREJTAVE TË NJERIUT shtetet anëtare të OKB-së. 18 Vërtetë, preambula e DUDNj përfundon me këto fjalë: ASAMBLEJA E PËRGJITHSHME shpall Këtë DEKLARATË UNIVERSALE MBI TË DREJTAT E NJERIUT si ideal të përgjithshëm të cilin duhet ta arrijnë të gjithë popujt dhe të gjitha kombet, në mënyrë që çdo njeri dhe çdo organizëm shoqëror, duke pasur parasysh gjithmonë këtë Deklaratë, të përpiqet që, me anë të mësimit dhe edukimit, të ndihmonte në respektimin e këtyre të drejtave dhe lirive dhe që, me anë të masave progresive kombëtare dhe ndërkombëtare, të sigurohej njohja dhe zbatimi i tyre i përgjithshëm dhe i vërtetë, si midis popujve të vetë shteteve anëtare, ashtu edhe ndërmjet popujve të atyre territoreve që janë nën administrimin e tyre. Kjo i bën shumë ekspert të dalluar të së drejtës ndërkombëtare të besojnë se pa marrë parasysh ndikimin e madh moral dhe politik, DUDNj, si e këtillë, nuk mund të krijojë vetvetiu efekte juridikisht të obligueshme për shtetet sipas të drejtës ndërkombëtare. Në anën tjetër, është gjithashtu i rëndësishëm ndikimi i mbështetësve të një pikëpamjeje plotësisht tjetër. Sipas këtij grupi, historia tashmë gjashtëdhjetëvjeçare e DUDNj dhe ndikimi i saj në zhvillimin e të drejtës ndërkombëtare, bën që ajo të ketë fituar tashmë statusin e jus cogens në të drejtën ndërkombëtare, për arsye të praktikës së vet shteteve dhe të institucioneve ndërkombëtare që të thirren në dispozitat e saj, për të dëshmuar përmbajtjen e të drejtës ndërkombëtare. Sipas kësaj pikëpamjeje, Deklarata tashmë bën pjesë në të drejtën zakonore ndërkombëtare, dhe prandaj edhe është juridikisht e obligueshme për të gjitha shtetet, pa marrë parasysh se a janë, apo jo anëtare të OKB-së. Një qëndrim i këtillë mbizotëron edhe në Kosovë, meqenëse Kushtetuta e Republikës së Kosovës, listën e instrumenteve ndërkombëtare drejtpërdrejtë të zbatueshme në Kosovë, e fillon me Deklaratën Universale për të Drejta të Njeriut (Neni 22 (1)). Midis këtyre dy qëndrimeve diametralisht të kundërta, ekziston edhe një qëndrim i ndërmjetëm, që ka ndikim të madh, në të drejtën ndërkombëtare. Sipas këtij qëndrimi, DUDNj është juridikisht e obligueshme për Shtetet, jo për arsye se Deklarata tashmë është bërë pjesë e të drejtës zakonore ndërkombëtare, por sepse shtetet anëtare të OKB-së shprehimisht i 18 htt p :/ / mfa.gov.al/web/pub/deklarata_2 0 un iversale_20e_ 20te_20d rejtave_20te_ 20n jeriut pdf 108 7

19 MBROJTJA NDËRKOMBËTARE E LIRIVE DHE TË DREJTAVE TË NJERIUT kanë pranuar këto obligime. Janë tri argumente të pavarura, që e mbështesin këtë qëndrim, e shkurtimisht mund t i shprehim këtu, në vijim: i. Neni 55 dhe 56 i Kartës së OKB-së krijon obligim juridik për të gjitha shtetet anëtare të OKB-së që të ndërmarrin veprime për arritjen e respektit universal dhe për realizimin e të drejtave të njeriut dhe të lirive fundamentale. Preambula e DEDNj parasheh se shtetet anëtare u detyruan që, në bashkëpunim me Kombet e Bashkuara, të sigurojnë respektimin e përgjithshëm dhe zbatimin e të drejtave të njeriut dhe të lirive themelore, si dhe mbasi kuptimi i përbashkët i këtyre të drejtave dhe lirive është më i rëndësishëm për realizimin e plotë të këtij detyrimi. ii. E para nga këto proklamata e përdorë saktësisht gjuhën e përdorur në nenet 55 dhe 56 të Kartës së OKB-së, kështuqë me të shprehimisht edhe thirret në ato nene të Kartës. Proklamata e dytë na drejton paraprakisht kah katalogu substancial i DUDNj, si pikëpamje e përgjithshme e tanimë e pranuar nga shtetet, për të drejtat dhe liritë cilave u referohet Karta e OKB-së 55(c). Kjo pikëpamje e ndërtuar tashmë me DUDNj, do të ndihmojë realizimin e plotë të detyrimit të përcaktuar me Nenin 56 të Kartës, me të cilën shtetet anëtare të OKB-së e kanë pranuar obligimin. iii. Alternativë e argumentit të parë, është argumenti sipas të cilit DUDNj tanimë është bërë ndihmë për interpretimin e shprehjes të drejtat e njeriut dhe liritë fundamentale, që e gjejmë në Nenin 55(c) të Kartës së OKB-së. Është rregull e përgjithshme për interpretimin e një traktati në të drejtën ndërkombëtare të, se duhet të merr parasysh secilën praktikë pasuese për zbatimin e traktatit, me të cilën vendoset një marrëveshje midis palëve për interpretimin e tij. Gjithnjë ka qenë praktikë konsistente e shteteve anëtare të OKB-së (instrument konstituiv i të cilës është Karta), që të theksojnë DUDnj, si katalog i të drejtave të njeriut dhe i lirive themelore, me të cilin katalog të gjithë janë pajtuar, madje edhe kontekst specifik të Nenit 55(c) të Kartës. iv. Konferenca Ndërkombëtare e Kombeve të Bashkuara për të Drejtat E Njeriut e mbajtur në Teheran në vitin 1968, në Proklamatën solemne të miratuar nga 84 Shtete prezentë theksuan: Deklarata Universale e të Drejtave të Njeriut thekson të kuptuarit e përgjithshëm të popujve të botës për të drejtat e patjetërsueshme dhe të pacenueshme të të gjithë anëtarëve të familjes njerëzore, dhe është obligim për anëtarët e bashkësisë ndërkombëtare

20 MBROJTJA NDËRKOMBËTARE E LIRIVE DHE TË DREJTAVE TË NJERIUT Kjo do të thotë se edhe nëse DUDNj nuk ishte deri atëherë obligim, proklamata e Teheranit, e bëri të tillë. Edhepse edhe më tutje mund të gjejmë dyshime për fuqinë obliguese të DUDNj, ekziston një bazament i fortë se për shtetet anëtare të OKB-së, DUDNj përbën obligim dhe se tani mund të konsiderohet se është pjesë e të drejtës ndërkombëtare zakonore, dhe si e tillë, është juridikisht e obligueshme për të gjitha Shtete, pra edhe atyre që nuk janë anëtare të OKB-së, dhe që nuk janë palë e traktateve ndërkombëtare për të drejta të njeriut. Pakti Ndërkombëtar për të Drejtat Civile dhe Politike Nën presupozimin se DUDNj nuk kishte forcë të mjaftueshme juridikisht të obligueshme, Komisioni i OKB-së për të Drejta të njeriut (KDNj) filloi procesin e hartimit të pakteve për të drejtat e njeriut.19 Kjo punë filloi në vitin 1947 dhe nuk përfundoi deri në vitin 1954, kur dy paket, Pakti Ndërkombëtar për të Drejtat Civile dhe Politike dhe Pakti Ndërkombëtare për të Drejtat Sociale, Ekonomike dhe Kulturore, iu prezantuan Asamblesë së Përgjithshme të OKB-së. U deshën edhe dymbëdhjetë vjet të tjera, që Asambleja e Përgjithshme e OKB-së t i miratojë këto dy instrumente në vitin Ndarja e katalogut të të drejtave të njeriut të përcaktuar me DUDNj i reflektoi dallimet e caktuara ideologjike dhe politike të dy grupeve më të rëndësishme të shteteve negociatore. Kjo u reflektua sidomos në faktin se asnjëri nga paktet nuk merret me çështjen e të drejtës së pronësisë. Pakti Ndërkombëtar për të Drejtat Civile dhe Politike i përmban 27 Nene me të cilat definohen dhe parashikohen, me më shumë detaje se sa në DUDNj një varg të drejtash dhe lirish, si dhe përcaktohet (në nenin 2), obligim absolut dhe i menjëhershëm për të gjitha shtetet palë, që të respektojnë dhe të sigurojnë këto të drejta për të gjithë individët Brenda territorit të tyre që i nënshtrohen jursdikcionit të tyre. Ky instrument, gjithashtu vendose që Komiteti për të Drejta të Njeriut të ketë kompetenca në tri fusha: 19 Më gjerësisht për punën rreth hartimit të pakteve për të drejtat e njeriut shih Z. Gruda, MBROJTJA NDËRKOMBËTARE E RË DREJTAVE TË NJERIUT, Libri I III, Prishtinë, f

21 MBROJTJA NDËRKOMBËTARE E LIRIVE DHE TË DREJTAVE TË NJERIUT Të jep komente në raportet e shteteve palë për masat që i kanë ndërmarrë për të zbatuar obligimet e tyre në bazë të Paktit; Të shqyrtojnë ankesat e Shteteve palë për dështimet e shteteve të tjera palë për të përmbushur obligimet nën Pakt; Në bazë të Protokollit Opcional, të shqyrtojnë ankesat e viktimave të dështimeve të tilla. Edhepse Pakti Ndërkombëtar për të Drejtat Civile dhe Politike ishte miratuar në vitin 1966, ai nuk hyri në fuqi deri në vitin 1976, kur u depozitua instrumenti i tridhjetë e pestë i ratifikimit. Pakti Ndërkombëtare për të Drejtat Sociale, Ekonomike dhe Kulturore Pakti Ndërkombëtare për të Drejtat Sociale, Ekonomike dhe Kulturore,, i hartuar paralelisht me hartimit të Paktit për të Drejtat Civile dhe Politike, kaloi nëpër peripeci të njëjta. Iu prezantua Asamblesë së Përgjithshme të OKB-së në vitin 1954, u miratua në vitin 1966 dhe nuk hyri në fuqi deri në vitin Ky instrument përmban 15 nene, me të cilat definohen në detaje një grup i të drejtave që burimin e kanë në DUDNj. Megjithatë, obligimi i shteteve palë të këtij pakti, i përcaktuar me nenin 2 është kualifikues dhe progresiv. Ndryshe nga Pakti Ndërkombëtar për të Drejtat civile dhe Politike, ky Pakt nuk përmban dispozita për interpretim dhe zbatim. ANKESAT SIPAS TRAKTATEVE NDËRKOMBËTARE PËR TË DREJTAT E NJERIUT Çdokush ka të drejtë që të paraqesë problemin e të drejtave të njeriut tek Kombet e Bashkuara. Një gjë të këtillë e bëjnë rregullisht me mijëra njerëz në mbarë botën. Të drejtat e njeriut marrin kuptimin konkret përmes ankesave individuale. Në vendosjen e rasteve individuale, normat ndërkombëtare të cilat përndryshe mund të duken të përgjithshme dhe abstrakte kanë efekt praktik. Kur zbatohen në një situatë të vërtetë jetësore, standardet e përfshira në traktatet ndërkombëtare mbi të drejtat e njeriut 109 0

22 MBROJTJA NDËRKOMBËTARE E LIRIVE DHE TË DREJTAVE TË NJERIUT zbatohen në mënyrën më të drejtpërdrejtë. Organi përfundimtar që merr vendimin, mund të udhëzojë shtetet, organizatat joqeveritare (OJQ-të) dhe individët, në interpretimin bashkëkohor të teksteve në fjalë. Individët relativisht vonë kanë fituar mundësinë të mbrojnë të drejtat e tyre në nivel ndërkombëtar. Që nga fillimi i viteve të 70-ta, mekanizmat ndërkombëtare të ankesave janë zhvilluar shpejt, dhe tani individët mund të parashtrojnë ankesa në Kombet e Bashkuara lidhur me shkeljen e të drejtave të njeriut sipas katër nga gjashtë të ashtuquajturat traktate "thelbësore" të të drejtave të njeriut. Katër traktatet përfshijnë: të drejtat civile dhe politike, të paraqitura në Konventën Ndërkombëtare mbi të Drejtat Civile dhe Politike; torturën dhe trajtimin mizor, të përkufizuar në Konventën kundër Torturës dhe Trajtimit apo Dënimit tjetër Mizor, Johuman ose Degradues; diskriminimin racor, të ndaluar me Konventën Ndërkombëtare mbi Eliminimin e të gjitha Formave të Diskriminimit Racor dhe diskriminimin gjinor, të përkufizuar në Konventën mbi Eliminimin e të gjitha Formave të Diskriminimit kundër Grave. Përmes secilit nga këto traktate themelohen komitete pothuaj gjyqësore për të shqyrtuar ankesat. Mekanizmat e ankesave janë të konstruktuara ashtu që të mos jenë të komplikuara dhe në to të ketë qasje çdokush, pa marrë parasysh njohjet dhe përvojën specifike juridike. Një mundësi e këtillë i ofrohet secilit, sepse sistemi i ankesave e ka për synim që të jetë hapur për të gjithë. Mekanizmat e ankesës sipas traktateve individuale plotësohen me procedurën e ankesave pranë Komisionit mbi të Drejtat e Njeriut dhe Komisionit mbi Statusin e Grave. Këto dy procedura, që përfshijnë organe politike të përbëra nga përfaqësues shtetëror, janë ndër më të vjetrat në sistemin e Kombeve të Bashkuara. Ato kanë një përqendrim tjetër nga ankesat sipas traktateve ndërkombëtare të cilat sigurojnë dëmshpërblim individual përmes mekanizmave pothuaj gjyqësore. Ankesat parashtruar komisioneve përqendrohen në modele dhe tendencë më sistematike të shkeljeve të të drejtave të njeriut dhe mund të parashtrohen kundër çdo shteti në botë. Për sa u përket procedurave sipas traktateve, Komisioni kërkon tu shmanget termave dhe procedurave ligjore dhe teknike, dhe sic u përmend më lartë, e kanë për qëllim që t u sigurohet qasje e hapur të gjithë të interesuarve

23 MBROJTJA NDËRKOMBËTARE E LIRIVE DHE TË DREJTAVE TË NJERIUT Këtu janë shpjeguar mekanizmat e ankesës të cilat aktualisht janë në dispozicion sipas katër traktateve ndërkombëtare mbi të drejtat e njeriut: Konventa Ndërkombëtare mbi të Drejtat Civile dhe Politike, Konventa kundër Torturës, Konventa Ndërkombëtare mbi Eliminimin e Diskriminimit Racor, dhe Konventa mbi Eliminimin e të gjitha Formave të Diskriminimit kundër Grave. Traktati për të drejtat e njeriut është një dokument formal i negociuar nga shtetet, me të cilin ngarkohen obligime detyruese për të mbrojtur dhe promovuar të drejtat dhe liritë e njeriut në palëve shtetërore, të cilët atë e kanë pranuar zyrtarisht (zakonisht përmes "ratifikimit").20 Koncepti themelor është se çdokush mund të parashtrojë ankesë pranë organit të ekspertëve, të themeluar sipas traktatit, për një vendim, pothuaj gjyqësor, duke pohuar shkeljen e të drejtave të parapara në traktat. Këto "organe të traktateve", siç quhen shpesh, janë komitete të përbëra nga ekspertë të pavarur, të zgjedhur nga palët shtetërore, me traktatin përkatës. Komitetet janë të ngarkuara me monitorimin e implementimit të të drejtave të përcaktuara me traktate nga palët shtetërore, si dhe për të vendosur për ankesat e parashtruara kundër shteteve, palë të traktatit. Ndonëse ka disa variacione procedurale në mes të katër mekanizmave, struktura dhe veprimi i tyre janë shumë të ngjashme. Ndaj, këtu mund të gjeni një përshkrim të përgjithshëm të karakteristikave tipike të një ankese sipas cilitdo nga katër traktatet. Kuptohet, për traktatin specifik dhe procedurën specifike lidhur me të drejtat e garantuara me traktatin përkatës, duhet referuar kërkesave të traktateve individuale, të cilët identifikojnë aspektet që ndryshojnë nga norma e përgjithshme. Ndaj kujt mund të parashtrohet ankesë sipas traktatit? Sipas katër traktateve të sipërtheksuara, ankesa mund të parashtrohet vetëm ndaj shtetit që i plotëson dy kushte. 20 Tekstet e plota të traktateve mund t i gjeni në faqen e internetit të Komisionarit të Lartë të për të Drejta të Njeriut të Zyrës së KB për të Drejta të Njeriut h ttp :// chr. o rg 109 2

24 MBROJTJA NDËRKOMBËTARE E LIRIVE DHE TË DREJTAVE TË NJERIUT Së pari, shteti duhet të jetë palë e traktatit në fjalë, që e ka ratifikuar apo pranuar atë.21 Së dyti, pala shtetërore duhet të ketë njohur kompetencat e komitetit të krijuar sipas traktatit relevant për të shqyrtuar ankesat e parashtruara nga individët. Në rastin e Konventës Ndërkombëtare për të Drejtat Civile dhe Politike dhe Konventës për Eliminimin e të gjitha Formave të Diskriminimit kundër Grave, shteti njeh kompetencat e komitetit duke u bërë palë e një instrumenti të veçantë: Protokolli i Parë Opcional i Konventës ose Protokolli Opcional i Konventës. 22 Në rastin e Konventës kundër Torturës dhe Konventës Ndërkombëtare për Eliminimin e Diskriminimit Racor, shtetet njohin kompetencat e komitetit duke bërë një deklaratë për këtë sipas një neni specifik të Konventës, përkatësisht neneve 22 dhe Kush mund të parashtrojë ankesë? Nëse plotësohen të dy kushtet lidhur me shtetin ndaj të cilit bëhet ankesë, secili person ka të drejtë që të paraqesë ankesë, me të cilën pohon se janë shkelur të drejtat e tij/saj sipas traktatit relevant. Nuk është e domosdoshme që personi të ketë avokat që të përgatisë ankesën, megjithëse këshilla juridike zakonisht e përmirëson cilësinë e parashtresave. Është e rëndësishme të theksohet, se sipas procedurave të këtyre traktateve, individëve nuk u sigurohet ndihmë juridike nga komitetet. Ankesa, gjithashtu, mund të paraqitet edhe në emër të personit tjetër, me kusht që të merret pëlqimin i personit me shkrim. Në raste të caktuara, rasti mund të paraqitet edhe pa pëlqimin e tillë, si, p.sh. kur prindërit paraqesin ankesë në emër të fëmijëve të mitur, ose kur kujdestarët paraqesin ankesë në emër të personave të paaftë për të dhënë pëlqim formal. Gjithashtu, edhe në rastet kur personi është në burg, pa qasje me botën e jashtme, komiteti relevant nuk kërkon autorizim formal për të paraqitur ankesë në emër të personit tjetër. 21 Që të verifikoni nëse një shtet është palë e traktatit, konsultoni bazën e të dhënave të Treaty Body në faqen më sipër. 22 Për të parë tekstin e protokolleve dhe për të verifikuar nëse shteti është palë e njërës apo e të dy Protokolleve, konsultoni faqen e internetit më sipër. 23 Edhe për të verifikuar nëse shteti ka bërë njërën prej këtyre deklaratave, drejtohuni në të njëjtën faqe të internetit të cituar më lartë