FINANCIMI BUJQËSOR NË KOSOVË

Transcript

1 FINANCIMI BUJQËSOR NË KOSOVË RAPORTI I STUDIMIT BFC Max-Högger-Strasse 6 CH-8048 Zurich, Switzerland Phone: Fax: info@bfconsulting.com Rr. Perandori Justinian, Nr. 12, Kati i 1-rë, Pejton, Prishtina, Kosova Phone: Fax: info@seemda.com

2 për Dega në Kosovë Rr. Zija Shemsiu Nr. 6, Prishtinë, Republika e Kosovës t: +381 (0) f: +381 (0) BFC Max-Högger-Strasse 6 Phone: info@bfconsulting.com CH-8048 Zurich, Switzerland Fax: Rr. Perandori Jus nian, Nr. 12, Ka i 1-rë, Pejton, Prish na, Kosova Phone: Fax: info@seemda.com

3 PËRMBAJTJA Akronimet dhe shkurtesat...4 Përkufizimet...5 Hyrje...6 Përmbledhje ekzekutive Metodologjia Qasja e përgjithshme Vlerësimi i ofertës Vlerësimi i kërkesës Sektori i bujqësisë Roli i bujqësisë në ekonomi Nënsektorët kryesorë të bujqësisë Trendet e prodhimit dhe prodhimtaria në ferma Drithërat Mbarështimi i kafshëve Trendet e tregtisë së jashtme bujqësore Tokës dhe struktura e fermave Niveli i integrimit të tregut Politika bujqësore dhe mbështetja e sektorit Klima e investimeve Barrierat kryesore për zhvillim Bujqësia organike Kërkesa për financim bujqësor Kërkesa e mundshme për produktet dhe shërbimet financiare Kreditë Lizingu dhe sigurimi Informata mbi produktet dhe shërbimet financiare Sektori financiar dhe oferta e financimit bujqësor Institucionet e kreditimit Përmbledhje Portfolio bujqësore Paleta aktuale e produkteve Mekanizmat e garancisë së kreditit Kompanitë e lizingut Kompanitë e sigurimeve Sfidat specifike për financimin bujqësor Financimi i zinxhirit të vlerave... 29

4 5 Ifn dhe aktivitetet e donatorëve Konkludimet dhe rekomandimet Qasja në financa Vlerësimi i hendekut në tregun e agrofinancave Rekomandimet për zhdukjen e hendekut Krijimi i ambientit lehtësues Sigurimi i rreshtimit strategjik Njohja e nevojave të fermerëve Përmirësimi i vlerësimit të rrezikut Efektiviteti më i madh i kostos Përfshirja në financimin e zinxhirit të vlerës Hulumtimi i produkteve të tjera...39 Shtojcat...41 Shtojca 1. Tabelat dhe figurat mbështetëse Shtojca 2. Pengesat në zhvillimin e sektorit bujqësor Shtojca 3. Pasqyra e aktiviteteve të donatorëve aktual Shtojca 4. Pasqyra e produkteve financiare që ofrohen për bujqësinë...48

5 AKRONIMET DHE SHKURTESAT ADA ADC PZhRB (ARDP) KBF (BFC) NMKRr (CAGR) BQK (CBK) CEFTA DANIDA AKZh (DCA) BERZh (EBRD) FEEJ (EFSE) KE (EC) BE (EU) EUR FAO FnL (FiM) PBB (GDP) QK (GoK) KNF (IFC) FMN (IMF) ASK (KAS) MBPZhR (MAFRD) BMZH (MDA) IMF (MFI) MTI (MTI) SDC NVM (SMEs) AT (TA) ZV (VC) ShB (US) USAID USD BB (WB) Agjencia Austriake për Zhvillim, njësia operacionale e ADC Bashkëpunimi Austriak për Zhvillim Programi i Zhvillimit Rural dhe Bujqësor Konsulencë për Biznes dhe Financa Norma Mesatare Komplekse e Rritjes Banka Qendrore e Kosovës Marrëveshja e Tregtisë së Lirë të Evropës Qendrore Agjencia Daneze për Zhvillim Ndërkombëtar Autoriteti i Kredisë për Zhvillim Banka Evropiane për Rindërtim dhe Zhvillim Fondi Evropian për Evropën Juglindore Komisioni Evropian Bashkimi Evropian Euro (valutë) Organizata e Kombeve të Bashkuara për Ushqim dhe Bujqësi Financa në Lëvizje Prodhimi i Brendshëm Bruto Qeveria e Kosovës Korporata Ndërkombëtare Financiare Fondi Monetar Ndërkombëtar Agjencia e Statistikave të Kosovës Ministria e Bujqësisë, Pylltarisë dhe Zhvillimit Rural Bashkëpunëtorët për Menaxhim dhe Zhvillim Institucioni Mikrofinanciar Ministria e Tregtisë dhe Industrisë Agjencia Zvicerane për Zhvillim dhe Bashkëpunim Ndërmarrjet e Vogla dhe të Mesme Asistenca Teknike Zinxhiri i vlerës Shtetet e Bashkuara Agjencia e Shteteve të Bashkuara për Zhvillim Ndërkombëtar Dollari i Shteteve të Bashkuara (valutë) Banka Botërore 4

6 PËRKUFIZIMET Aktivitetet bujqësore: Financimi bujqësor ose agro-financimi: Agro-kreditë (Kreditë bujqësore) Agro-lizing (Qiradhëniet bujqësore) Agro-sigurimet (Sigurimet bujqësore) Garanci bankare: Financimi i inputeve: Letër krediti: Mikrofinanca: Financimi i zinxhirit të vlerave: Aktivitetet që përfshijnë prodhimet bimore, mbarështimin e kafshëve, prodhimin e farërave dhe fidaneve, zanate rurale, ujitjen, prodhimin e agro-kimikateve dhe plehut, aktivitetet e pas vjeljes, të përpunimit, shitjes dhe marketingut të prodhimeve bujqësore, si dhe çdo veprimtari të ngjashme. Si aktivitete ekonomike, ato i përkasin sektorit primar (p.sh. prodhimet e drithërave ose mbarështimi i kafshëve), sektorit sekondar (p.sh. përpunimi i prodhimeve bujqësore apo prodhimi i inputeve bujqësore), dhe sektorit terciar (p.sh. shërbimet bujqësore). Financimi i veprimtarive bujqësore. Produktet Agro-financiare përfshijnë kreditimin, lizingun (dhënien me qira), dhe sigurimin, të projektuara dhe të ofruara për bujqësi dhe agrobiznese përgjatë gjithë zinxhirëve të vlerave ushqimore dhe jo-ushqimore. Produktet specifike financiare afatshkurtra dhe afatgjata, duke përfshirë kreditë, të dizajnuara për të mbuluar kapitalin qarkullues dhe nevojat për investime në bujqësi dhe industri ushqimore. Produktet e lizingut për sektorin e bujqësisë dhe ushqimit zakonisht përfshijnë makineri bujqësore dhe pajisje për përpunimin e ushqimit, të dhëna me qira për një periudhë të caktuar. Klienti paguan një normë të qirasë duke përfshirë pagesat e interesit të nënkuptuar. Produktet e sigurimit për sektorin e bujqësisë zakonisht mbulojnë rreziqet e produkteve bimore dhe kafshëve kundër gjendjes së pafavorshme të motit, si dhe sigurim ndaj rreziqeve të tjera të humbjes së pasurisë së luajtshme dhe të paluajtshme. Një garanci nga një institucion financiar i cili siguron që detyrimi i debitorit do të përmbushet. Me fjalë të tjera, në qoftë se debitori nuk arrin të shlyejë një borxh, banka do të mbulojë atë. Ofrimi i financimit për inpute bujqësore (farëra, agro-kimikate, plehra) në kohën e mbjelljeve e të paguhen në korrje, në mënyrë tipike. Një letër nga banka e cila garanton që pagesa e blerësit do t i bëhet shitësit në kohën e duhur dhe për shumën e saktë. Në rast se blerësi nuk është në gjendje të bëjë pagesën për blerjen, do të kërkohet nga banka që të mbulojë shumën e plotë ose të mbetur të blerjes Ofrimi i shërbimeve financiare për klientët me të ardhura të ulëta, p.sh. familjet rurale dhe fermerët e vegjël privatë. Fluksi i financimit brenda një nën-sektori, në mesin e aktorëve të zinxhirit të vlerave (ZV), me qëllim të futjes së produktit në treg. Zakonisht, një operator më i madh agrobiznesi (përpunues, tregtar) integron shumë prodhues të vegjël të lëndës së parë bujqësore (p.sh. drithëra, qumësht, mish, pemë, perime...), duke shtuar vlerë përmes kategorizimit, ndarjes, përpunimit, paketimit dhe operacioneve logjistike, dhe iu shet shitësve me shumicë dhe pakicë. Integruesi mund të lehtësojë qasjen në kredi dhe teknologji për furnizuesit e vegjël të lëndës së parë për t i përmbushur kërkesat e veta të lëndës së parë (në kuptim të cilësisë, kohës, praktikave bujqësore). Nëse rrjedha e financimit kryhet ndërmjet aktorëve të ZV-ve, atëherë është financimi përbrenda ZV (i brendshëm). Nëse qasja e një akteri në financa është e pavarur nga aktorët e tjerë të ZV, atëherë konsiderohet financim jashtë ZV (i jashtëm). 5

7 HYRJE Me gjithë kontributin e saj të rëndësishëm në PBB dhe në punësimin në vend, për arsye të ndryshme sektori i bujqësisë në Kosovë mbetet më së paku i shërbyer nga institucionet financiare. Fondi Evropian për Evropën Juglindore departamenti për Lehtësim të Zhvillimit (EFSE DF) ka për qëllim të hedhë dritë mbi nevojat specifike të sektorit të bujqësisë në Kosovë, veçanërisht në lidhje me financimin, dhe sfidat me të cilat përballen institucionet financiare, si ato që tashmë ofrojnë ashtu edhe ato që synojnë të ofrojnë shërbime për sektorin e bujqësisë, në mënyrë që të mbështesin ndërgjegjësimin pozitiv lidhur me financimin bujqësor në përgjithësi dhe mundësitë e tij për vendin. Për të marrë një pasqyrë të detajuar të karakteristikave kryesore të ofrimit të shërbimeve financiare për sektorin e bujqësisë dhe trendet e kërkesës nga ana e sektorit bujqësor, EFSE DF ka kontraktuar kompaninë për Konsulencë për Biznes dhe Financa (Business & Finance Consulting BFC) për të kryer një studim mbi financimin bujqësor në Kosovë, ku ishin përfshirë: një vlerësim i ofertës aktuale të shërbimeve financiare bujqësore, një vlerësim i kërkesës për shërbime financiare bujqësore, rekomandime se si më së miri të përshkallëzohen shërbimet financiare për bujqësinë. Me qëllim të përfundimit të kësaj detyre, BFC ka nënkontraktuar Management and Development Associates (MDA), një kompani me më shumë se një dekadë përvojë në zbatimin e projekteve këshilluese dhe të ngritjes së kapaciteteve në Kosovë dhe në rajonin e Ballkanit Perëndimor. Ekipi i ekspertëve përbëhej nga: Sorin Revenko (BFC), Ekspert për zhvillimin e sektorit financiar / Udhëheqës i Ekipit, Zijadin Gojnovci (MDA), Ekspert lokal për financim bujqësor, Susan Smith (BFC), Analist i kërkimit, Michael Kortenbusch (BFC), Zyrtar ndihmës i projektit. Studimi i sektorit të agro-financave është kryer në periudhën maj-gusht 2013 dhe i ka përfshirë tri faza: hulumtimi nga zyra dhe përgatitja e mjeteve si dhe azhurnimi i procedurave për fazën e kërkimit në terren (maj-qershor) hulumtimi në terren duke përfshirë diskutimet në fokus grupe me prodhuesit bujqësor, përpunuesit dhe tregtarët si dhe intervistat individuale ballë-për-ballë me përfaqësuesit e sektorit financiar, organet qeveritare, dhe komunitetin ndërkombëtar për zhvillim (qershor-korrik) aktivitetet pasuese-verifikuese dhe hartimi i raportit (korrik-gusht). 6

8 PËRMBLEDHJE EKZEKUTIVE Sektori i bujqësisë luan një rol të rëndësishëm në Kosovë. Është një kontribues kryesor i PBB-së, i dyti pas tregtisë me shumicë dhe pakicë. Nga viti 2005, pjesëmarrja e bujqësisë në PBB luhatet ndërmjet 11.5% dhe 14.1%. Nëse kësaj i shtohet industria ushqimore, kontributi i sektorit agro-ushqimor në PBB mund të arrijë deri në 20%. Përtej çështjeve ekonomike, mbështetja e Kosovës në bujqësi është një çështje sociale: veprimtaria bujqësore është mjaft e përhapur në Kosovë si një rrjetë sigurie për shumicën e popullsisë. Pavarësisht rritjes së konsiderueshme të eksporteve bujqësore, tregtia e jashtme në bujqësi karakterizohet me një deficit të madh tregtar. Eksportet bujqësore përbëjnë vetëm rreth 5% të importeve bujqësore. Arsyet për një performancë mjaft të dobët të bujqësisë kosovare janë të ndryshme dhe të ndër-lidhura. Një nga çështjet kryesore është e lidhur me mungesën e një klime të përshtatshme që do të krijonte kushte që fermerët të bëhen më konkurrues. Tregu joefikas i tokës e mban sektorin në nivel të shkallës së ulët, që do të thotë sasi dhe cilësi jokonsistente, kosto të larta (de-ekonomizim i shkallës), produktivitet i ulët, dhe qasje e dobët në tregje. Sistemet e vjetërsuara të ujitjes, makineri bujqësore e pamjaftueshme, mungesa e hapësirave të depozitimit, si dhe një mungesë e përgjithshme e shkathtësive bujqësore i kontribuon edhe më tej zhvillimit të dobët të sektorit. Pronësia e tokës në Kosovë është e karakterizuar nga parcelat e fragmentuara, private të vogla. Numri i përgjithshëm i njësive ekonomike bujqësore vlerësohet në 180,000. Ashtu si në Shqipëri dhe në shumicën e vendeve trashëgimtare të ish-jugosllavisë, bujqësia ekzistenciale në Kosovë dominon pjesën më të madhe të sektorit bujqësor. Mesatarja e fermës është 1.5 ha, shpesh e shkapërderdhur nëpër mesatarisht shtatë parcela më të vogla, duke vështirësuar kështu edhe më tej aftësinë e fermerëve që të arrijnë ekonomitë e shkallës. Parcelat e tokës zakonisht mbahen pa titull të qartë ligjor apo regjistrim, dhe të dhënat e pronës nuk ruhen siç duhet. Vlerësohet se mungojnë rreth 30-40% të pronarëve të tokës; ku ose kanë emigruar në zonat urbane ose jashtë vendit. Po bëhen përpjekje për të racionalizuar dhe konsoliduar parcelat e tokës që janë fizikisht të ndara, proces ky i njohur si komasacion, gjë që kërkon një rishpërndarje ndërmjet pronarëve të tokës, por procesi është i ngadalshëm dhe i rëndë. Tregu jofunksional dhe joefikas i tokës është një pengesë themelore për zhvillimin e sektorit jo vetëm në Kosovë, por edhe në shumë vende të tjera të rajonit. Pavarësisht nga përfitimet nga bashkimi i forcave, bashkëpunimi në mesin e fermerëve në Kosovë është i dobët. Studimi tregoi se niveli i bashkëpunimit ndërmjet fermerëve (integrimi horizontal) si dhe ndërmjet fermerëve dhe përpunuesve apo tregtarëve (integrimi vertikal) është ende minimal në Kosovë. Bashkëpunimi në mes të fermerëve nuk është i lehtë për shkak të mungesës së solidaritetit dhe qeverisjes së dobët, dhe potenciali për të krijuar bashkëpunim efektiv ndërmjet fermerëve momentalisht është mjaft i ulët. Edhe pse ekzistojnë disa kooperativa dhe shoqata për disa kultura dhe në disa treva të Kosovës, këto përfaqësojnë vetëm një përqindje të vogël të fermerëve. Kapaciteti i kooperativave ekzistuese është i dobët. Përkundër kapaciteteve të mëdha të përpunimit, shumica e tyre mbetet e pashfrytëzuar. Përpunuesit ballafaqohen me sfidat për të siguruar prodhimet vendore në cilësi dhe sasi të duhur. Megjithatë, ka procese mjaft premtuese të integrimit në industrinë e qumështit dhe në hortikulturë. Financimi bujqësor në Kosovë dominohet nga një bankë e vetme, e cila përbën rreth gjysmën e totalit të portfolios së kredisë bujqësore. IMF-të përbëjnë rreth 25%. Roli disproporcionalisht i lartë i IMF-ve është kryesisht për shkak të fokusit të tyre në zonat rurale, përvojës më të madhe të kreditimit bujqësor dhe rural, si dhe njohjes më të mirë të nevojave të fermerëve të vegjël dhe reagimit të duhur ndaj tyre. Institucionet financiare janë të interesuara për kreditimin e sektorit bujqësor, por përballen me një numër sfidash në këtë drejtim. Në përgjithësi, sektori i bujqësisë shihet si shumë i rrezikshëm, pasi institucionet financiare ose nuk kuptojnë, ose nuk janë në gjendje t i menaxhojnë rreziqet specifike të prodhimit dhe të tregut të prodhuesve bujqësorë. Mungesa dhe pasaktësia e të dhënave në Kosovë i kontribuojnë edhe më tej njohjes së pamjaftueshme të sektorit të bujqësisë, e cila çon jo vetëm në norma të larta të interesit dhe kërkesa për shumë kolateral (kufizimi i përballueshmërisë), por edhe në meny më pak të sofistikuara të produkteve të specializuara për bujqësinë (kufizimi i disponueshmërisë). Për më tepër, shkathtësitë joadekuate teknike, të 7

9 administrimit të biznesit, dhe kultura financiare e klientëve bujqësorë e bëjnë të vështirë financimin e tyre nga ana e institucioneve financiare (kufizimi i aftësisë). Disponueshmëria e lartë e granteve për sektorin e bujqësisë mund të paraqesë pengesa për ofruesit e financimit bujqësor. Gjatë dekadës së fundit, disa projekte dhe programe të mbështetjes së transformimit të sektorit të bujqësisë në Kosovë kishin komponentin financiar, i cili shpesh përfshinte edhe grante. Efekti anësor i kësaj mbështetjeje është perceptimi në mesin e prodhuesve dhe përpunuesve bujqësor se një pjesë e financimit për investimet e tyre duhet të dhurohen. Pavarësisht nga vështirësitë, situata e financimit po përmirësohet. Një numër i institucioneve kanë ndryshuar qasjen e tyre ndaj bujqësisë në fund të vitit 2012 dhe fillim të vitit 2013 duke zhvilluar produkte të reja të cilat pasqyrojnë më mirë nevojat dhe specifikat e prodhuesve bujqësorë. Këto ndryshime përfshijnë futjen e kredive me orare fleksibile të pagesës, grejs periudha, kërkesat më fleksibile për kolateral, afatet e zgjatura, dhe anulimin e taksave të lëshimit të kredisë. Studimi ka dëshmuar se kërkesa për financimin e bujqësisë në Kosovë është e lartë. Ekziston një nevojë e madhe për kredi afatgjata për financim më të madh në makineritë bujqësore, hapësirat e depozitimit, serat dhe mbjelljen e pemishteve të reja, si dhe në pajisje për përpunimin bujqësor. Sektorët e qumështit dhe të hortikulturës ofrojnë mundësitë për financimin e zinxhirit të vlerës. Qasja në financa është shumë më e lehtë për përpunuesit dhe tregtarët me shumicë që shesin sasi të mëdha me një cikël më të shkurtër të projektit se sa për prodhuesit primar bujqësor. Për të zhdukur hendekun, edhe sektori financiar dhe ai bujqësor duhet të përmirësohen. Institucionet financiare mund të mësojnë të kuptojnë më mirë specifikat e bujqësisë dhe rreziqet e ndryshme të prodhimit bujqësor. Me përshtatjen e produkteve dhe shërbimeve financiare me veçori inovative dhe me rritjen e efikasitetit, mund të ulet kostoja e ofrimit. Nga ana tjetër, për të qenë më rentabil, prodhuesit bujqësorë mund të përmirësojnë arsimimin e tyre financiar dhe njohuritë bujqësore në mënyrë që t i njohin më mirë mundësitë që paraqiten. Mjedisi më i mirë lehtësues patjetër që do të ndihmojë prodhuesit në rritjen e produktivitetit, qasje tregjeve më të mira, zhvillimin e zinxhirit të vlerës e kështu me radhë. Fermerët do të mund të rrisin prodhimtarinë ose të bëjnë ndryshime në ofertën e prodhimeve, gjë që zakonisht kërkon financim shtesë. Rrjedhimisht, për të lehtësuar zhvillimin bujqësor kërkohet mbështetja financiare, por zhvillimi i bujqësisë është i domosdoshëm për të arsyetuar mbështetjen financiare. Për ta bërë funksionale, financimi bujqësor duhet të jetë i mishëruar në strategjinë e institucionit financiar. Bujqësia duhet të bëhet një cak domethënës dhe afat-gjatë, për të cilën ia vlen të bëhen përpjekje për të ndërtuar kreditim të suksesshëm bujqësor. Gjithashtu, institucionet financiare do ta kishin më mirë po të themelonin departamente të veçanta për bujqësinë, duke pasur parasysh se bujqësia është një univers në vete. Financimin bujqësor duhet ndërtuar sipas modelit të duhur të biznesit, i cili shtjellon çështjet kyçe të: shërbimit, produktit, dhe marketingut njohjes më të mirë të nevojave të fermerëve; menaxhimit të rrezikut përmirësimit të vlerësimit të rrezikut; efikasitetit operacional - kosto më e ulët e ofrimit. 8

10 1 METODOLOGJIA 1.1 QASJA E PËRGJITHSHME Aktivitetet e projektit janë grupuar në tri faza (shih figurën 1): Figura 1. Fazat e projektit hulumtim nga zyra vlerësimi në terren hartimi i studimit Faza 1 (hulumtim nga zyra): punëtoria përuruese, mbledhja e informacioneve publikisht të disponueshme, kërkimet në internet, finalizimi i metodologjisë për vlerësimin në terren (Faza 2), dhe punëtoria e përkohshme me prezantimin e rezultateve preliminare. 1 offsite onsite offsite Faza 2a (vlerësimi në terren ana e ofertës): Intervista të udhëzuara me ofertues të përzgjedhur të produkteve agro-financiare, duke përfshirë bankat, institucionet mikrofinanciare, kompanitë e lizingut dhe të sigurimeve, organizatat donatore ndërkombëtare dhe autoritetet rregullative dhe qeveritare. Faza 2b (vlerësimi në terren ana e kërkesës): punëtori me fokus grupe me përfaqësuesit e tre nën-sektorëve të zgjedhur; Intervista me shoqatat e prodhuesve bujqësorë. Faza 3 (hartimi i studimit): me përmbledhjen e rezultateve nga vlerësimi i anëve të kërkesës dhe ofertës për të llogaritur hendekun në treg; zhvillimi i rekomandimeve për skemat e financimit dhe të produkteve financiare. 1.2 VLERËSIMI I OFERTËS Qëllimi i hulumtimit në terren ishte që të plotësohen kërkimet nga zyra me të dhënat sasiore dhe cilësore shtesë. Vlerësimi i terrenit ishte organizuar në formë të intervistave ballë-për-ballë me institucionet financiare dhe përfaqësuesit e autoriteteve rregullative dhe me faktorët e tjerë relevantë nga sektori financiar dhe bujqësor. Deri më tani, një bankë e vetme është institucioni udhëheqës financiar në shërbim të sektorit të bujqësisë. Portfoliot bujqësorë të bankave të tjera janë dukshëm më të vegjël, por disa prej tyre tregojnë interes të lartë dhe duket se kanë kapacitet për të forcuar pozitën e tyre në sektorin e bujqësisë. Gjashtë (nga nëntë) bankat i janë bashkuar Fondit për Garantimin e Kredisë Bujqësore, e cila është themeluar 2 para pak kohe për të lehtësuar qasjen e fermerëve në kredi tregtare. Janë mbajtur takime me të gjashtë bankat komerciale. Prej 14 institucioneve mikrofinanciare, 6 institucioneve financiare jobankare, 16 kompanive të licencuara të sigurimit, dhe 2 kompanive të lizingut, 10 institucione kanë marrë pjesë në intervistat ballë-për-ballë, duke përfshirë 6 IMF, 2 kompani të sigurimeve dhe 2 kompani të lizingut. Institucionet janë zgjedhur në bazë të madhësisë së tyre, pranisë në zonat rurale, dhe pjesëmarrjes së bujqësisë në portfolion totale të tyre. Duke pasur parasysh mungesën e informatave publike në dispozicion lidhur me institucionet financiare dhe numrin relativisht të vogël të tyre, secila prej tyre është kontaktuar me një letër zyrtare, krahas dërgimit të një kërkese paraprake të veçantë për të mbledhur informata lidhur me institucionin para vizitës. Kjo mundësoi një pasqyrë të plotë të vendit dhe një intervistë më efikase me institucionet e zgjedhura. 1 Informacioni kyç është vlerësuar dhe përditësuar për të strukturuar informacion mbi bujqësinë, ushqimin dhe sektorin financiar. Përveç kësaj është zhvilluar një metodologji e detajuar për anën e kërkesës dhe ofertës. Faza 1 është dokumentuar në Raportin e Hulumtimit nga Zyra dhe metodologjinë shoqëruese për vlerësimin në terren 2 Ky është programi i katërt i garancisë i Autoritetit të Zhvillimit të Kredive të USAID-it, por i pari që do të financohet përmes MBPZhR 9

11 Përveç takimit me zyrën rajonale të EFSE-së, shtatë organizata të tjera ndërkombëtare janë vizituar në bazë të nivelit të aktivitetit të tyre në fushën e bujqësisë dhe/ose të financave bujqësore. Së fundi, u zhvilluan pesë intervista të tjera me Departamentin për Zhvillim Rural dhe Shërbimeve Këshillimore të Ministrisë së Bujqësisë, Pylltarisë dhe Zhvillimit Rural; Agjencin për Mbështetje të NVM-ve të Ministrisë së Tregtisë dhe Industrisë; Bankën Qendrore të Kosovës; Shoqatën e Bankave të Kosovës; dhe Shoqatën e Institucioneve Mikrofinanciare të Kosovës. Në periudhën korrik 2013 u zhvillua një mision një javor në Kosovë për të kryer takimet dhe intervistat. Intervistat janë zhvilluar nga Sorin Revenko, Michael Kortenbusch, dhe Susan Smith. 1.3 VLERËSIMI I KËRKESËS Vlerësimi i kërkesës ka përfshirë dy komponente: Diskutimet në fokus grupe dhe diskutimet me shoqatat e prodhuesve bujqësorë. Gjatë fazës së hulumtimit në zyrë, është kryer një analizë e plotë e nënsektorëve bujqësorë me qëllim të identifikimit të tri grupeve cak për diskutimet grupore. Zgjedhja e nën-sektorëve është bazuar në dy kritere: Kontributi ekonomik (real dhe i mundshëm, ku do të përfshiheshin një numër i dimensioneve siç janë produktiviteti, kërkesa e pritur, potenciali për zhvillim, etj); Kontributi social (punësimi, zhvillimi rural, rritja e të ardhurave). MDA ka ftuar në Prishtinë përfaqësuesit e nën-sektorëve të zgjedhur (prodhuesit e qumështit, përpunuesit e mishit, përpunuesit e pemëve dhe perimeve). Diskutimet në fokus grupe janë organizuar nga MDA dhe janë mbajtur më 5, 16, dhe 19 korrik Gjashtë shoqata janë zgjedhur në bazë të madhësisë së tyre, kontributit në politika bujqësore dhe zhvillimit të strategjisë së përgjithshme. Intervistat me shoqatat janë kryer nga Zijadin Gojnovci në korrik

12 2 SEKTORI I BUJQËSISË Grumbullimi i të dhënave domethënëse ekonomike, të prodhimit dhe të përdorimit të tokës për sektorin e bujqësisë në Kosovë është një sfidë mjaft e madhe për shkak të mungesës së të dhënave të sakta dhe me cilësi të lartë. Sondazhet mbështeten në vlerësime dhe mostra që nuk mund të ponderohen si duhet, pasi nuk dihet popullsia e përgjithshme e ekonomive shtëpiake bujqësore. Për vitin 2013 është planifikuar një regjistrim i plotë i bujqësisë. Për qëllimet e këtij raporti, do të duhet të kënaqemi me vlerësimet e bëra në anketat e ekonomive familjare dhe, edhe pse nuk mund të mbështetemi me besim të madh në shifrat e sakta, prapë se prapë mund të dallohet struktura e përgjithshme e sektorit. 2.1 ROLI I BUJQËSISË NË EKONOMI Më 17 shkurt 2008, Republika e Kosovës shpalli veten shtet të pavarur. Miratimi i kushtetutës që pasoi i mundësoi Administratës së Përkohshme të Kombeve të Bashkuara në Kosovë (UNMIK) të bartë shumë nga kompetencat e veta administrative Qeverisë së Kosovës dhe Misionit Evropian për Sundimin e Ligjit në Kosovë (EULEX), i cili mbështet autoritetet e Kosovës në funksione themelore civile siç janë policia dhe gjyqësori. Kosova është një vend me një sipërfaqe totale prej 10,908 km2 dhe një popullsi të llogaritur prej 1.8 milion. Ekonomia e Kosovës ka përfituar nga vitet e stabilitetit dhe nga viti 2003 është rritur me një normë mesatare prej mbi 5% në vit. Kjo pavarësisht krizës globale financiare të vitit 2009 dhe krizës pasuese të eurozonës. Megjithatë vendi mbetet një nga më të varfrit në Evropë dhe është shumë i varur nga mbështetja e jashtme. Papunësia në Kosovë e kalon 40%, dhe remitancat nga jashtë në vitin 2012 përbënin më shumë se 12% të PBBsë. Tabela e mëposhtme krahason Kosovën me vendet e rajonit në treguesit e përzgjedhur. Tabela 1. Krahasimi i Kosovës dhe rajonit (treguesit e përzgjedhur) Treguesi Shqiperia Bosnja dhe Herzegovina Kosova Maqedonia Serbia Popullsia (mln) 3.16 (2012) 3.83 (2012) 1.81 (2012) 2.11 (2012) 7.22 (2012) PBB për kokë banori (valuta USD) 4,000 (2012) 4,556 (2012) 3,568 (2012) 4,565 (2012) 5,190 (2012) Remitancat personale te pranuara (valuta mld USD) 1.03 (2012) 1.85 (2012) 1.06 (2012) 0.39 (2012) 2.76 (2012) Bujqësia, vlera e shtuar (% e PBB-së) 18 (2012) 8 (2012) 12 (2012) 11 (2012) 9 (2011) Punësimi në bujqësi (% e punësimit total) 42 (2010) 21 (2012) 5* (2012) 17 (2012) 21 (2012) Toka bujqësore (%e sipërfaqes së tokës) 43.8 (2011) 42.2 (2011) 52 (2008) 44.3 (2011) 57.9 (2011) Tokë e lërueshme (% e sip. së tokës) 22.7 (2011) 19.7 (2011) 31 (2008) 16.4 (2011) 37.7 (2011) Shënim: * Përfshin vetëm ata të punësuar formalisht. Nëse kësaj i shtohet bujqësia ekzistenciale, punësimi në bujqësi vlerësohet në 35% të fuqisë punëtore. Burimi: Treguesit e Zhvillimit Botëror ( Agjencia e Statistikave të Kosovës, Plani për bujqësi dhe zhvillim rural në Kosovë Zhvillimi më i hovshëm ekonomik është shënuar në sektorët e tregtisë, shitjes me pakicë dhe të ndërtimit. Sektori privat është kryesisht në shkallë të vogël, dhe industria mbetet e dobët. Prandaj ekonomia është e përqëndruar më shumë në kërkesë se sa në prodhim. Sektori i bujqësisë mbetet kryesisht në suaza të bujqësisë ekzistenciale, dhe karakterizohet nga parcelat e vogla dhe të ndara të tokës, mungesë të ekspertizës teknike, infrastrukturës së dobët për transport, ujitje, magazinim ose përpunim, dhe nga mungesa e mekanizimit. Sektori i bujqësisë është kontribues kryesor në PBB-në (i dyti vetëm pas tregtisë me shumicë dhe pakicë). Pjesëmarrja e bujqësisë në PBB luhatet midis 11.5% dhe 14.1% nga viti 2005 (shih Figurën 2). Nëse kësaj i shtohet industria ushqimore, kontributi i sektorit agro-ushqimor në PBB mund të jetë deri në 20%. 11

13 Që nga viti 2005, eksportet bujqësore janë rritur me një NMKRr mbresëlënëse prej 21% në vlerë absolute (shih tabelën 5 në Shtojcën 1). Në të njëjtën kohë, eksportet e përgjithshme u rritën edhe më shpejtë deri në vitin 2011 (shtyrë nga metalet bazë dhe produktet minerale), duke rezultuar në rënie të pjesëmarrjes së bujqësisë në eksportin total (nga 14% në vitin 2005 në 8% në vitin 2011). Në vitin 2012, me gjithatë, eksporti i metaleve dhe produkteve metalike, artikuj udhëheqës të Kosovës, ka rënë dukshëm për shkak të kërkesës së reduktuar të jashtme dhe çmimeve më të ulëta, dhe bujqësia përbënte 11% të totalit të eksporteve. Figura 2. Pjesa e bujqësisë *në PBB Përtej llogarive ekonomike, mbështetja e Kosovës në bujqësi është çështje sociale: Aktiviteti bujqësor është i përhapur në Kosovë si një rrjetë sigurie për pjesën më të madhe të popullsisë. Në një ekonomi që ofron pak mundësi, me mbi 40% papunësi, si dhe shterje të kapitalit njerëzor teksa popullsia e aftë për punë kërkon punë gjetiu, bujqësia mbetet mjet parësor ose dytësor i jetesës për shumë familje. Regjistrimi i vitit 2011 përmendi një shifër prej 4.4% të punësimit në bujqësi, duke përfshirë vetëm ata të punësuar formalisht. Nëse kësaj i shtohet bujqësia ekzistenciale, punësimi në bujqësi vlerësohet të arrijë në 35% të fuqisë punëtore. 15% 14% 13% 12% 11% 10% 13.3% 12.7% 11.5% 14.0% 14.1% 12.6% Shënim: * i referohet bujqësisë primare, pylltarisë, gjuetisë dhe peshkimit Burimi: Agjencia e Statistikave të Kosovës (ASK) 12.0% NËNSEKTORËT KRYESORË TË BUJQËSISË Bujqësia në Kosovë është ndarë në mes të blegtorisë dhe prodhimit bimor, të cilat llogaritet se japin 43.8% gjegjësisht 53.8% të prodhimit të përgjithshëm bujqësor në vitin 2012 (shih Figurën 3). Kjo ndarje ka qenë relativisht e pandryshuar që nga viti 2005, me një rritje të ndjeshme të prodhimtarisë bimore në vitet , në përputhje me rritjen e çmimeve të grurit në nivel global. Gruri dhe misri janë kulturat më të rëndësishme në Kosovë për nga sipërfaqja e kultivuar dhe prodhimi. Pjesëmarrja e drithërave është rritur gjatë viteve të fundit, ku prodhimi i grurit i ka prirë më së shumti rritjes. Misri kryesisht shërben si një kulturë rotacioni me grurin pasi që nuk ka treg të vërtetë për misër; ai përdoret kryesisht si ushqim për bagëtinë në fermën e prodhuesit (si kokërr dhe silazh). Brenda grupit të kulturave foragjere sana (livadhi) dhe jonxha kanë zona dhe prodhimtari më të madhe. Elbi është një kulture tradicionale që mbillet në të gjitha rajonet e Kosovës, si për prodhimin e birrës ashtu dhe për ushqimin e kafshëve. Figura 3. Prodhimi bujqësor, kultivimi i bimëve, dhe kultivimi i kafshëve në 2012 Blegtoria, 43.8% Prodhim bimore, 53.8% Agroshërbim 2.4% Foragjere, 20.7% Perime, 31.8% Drithëra, 32.7% Patate, 3.7% Fruits, 10.0% Vezë, 6.3% Gjedhet, 19.8% Qumësht, 59.0% Dele dhe dhi, 5.9% Shpezë, 4.4% Derra, 4.0% Burimi: Llogaritë Ekonomike për Bujqësi , SKK Kopshtaria (hortikultura) jep më pak se 50% të prodhimit të përgjithshëm të bimëve. Kosova është ende një importues i madh i pemëve, perimeve dhe bimëve dekorative (duke filluar nga materiali fidanor e deri te produktet finale që ofron ky sektor) por ka një potencial gjithnjë e më të madh për zëvendësim të importit dhe për eksport të pemëve dhe perimeve në vendet fqinje, bazuar në fuqi të lirë punëtore dhe kushte agro-klimatike që favorizojnë prodhimin e pemëve dhe perimeve me cilësi të lartë. Perimet më të rëndësishme janë fasulja (posaçërisht si kulturë e përzier me misër), domatja, patatja, specat, qepët dhe shalqini. Në pemishte, sipërfaqet më të mëdha janë të mbjellura me mollë dhe kumbulla. 12

14 Prodhimi blegtoral shihet si një shtyllë e bujqësisë së Kosovës, konsiderohet si një aktivitet me rëndësi të konsiderueshme sociale dhe ekonomike. Produktet blegtorale përbëjnë një burim kryesor të ushqimit dhe një përqindje të lartë e prodhimit ende shërben për qëllime të jetesës. Më shumë se 50% e prodhimit të përgjithshëm të kafshëve (dhe mbi 90% e produkteve të kafshëve) është qumështi. Kultivimi i gjedheve ka një pjesëmarrje më të madhe në sektorin e blegtorisë, e ndjekur nga përtypësit e vegjël (delet dhe dhitë) dhe, në një masë më të vogël, nga derrat dhe shpezët (shih figurën 3). Roli i nën-sektorëve të tjerë është i vogël. Kosova ka një prodhim tradicional të verës edhe pse zona e vreshtave është reduktuar në mënyrë drastike gjatë luftës dhe varietetet që kultivohen janë të vjetërsuara. Prodhimi i rrushit të tryezës në Kosovë është ende i ulët dhe vendet rajonale (kryesisht Maqedonia dhe Mali i Zi) arritën të dominojnë tregjet e Kosovës me verë dhe rrushin e tyre për tryezë. Prodhimet tjera blegtorale përfshijnë në masë të vogël akua-kulturën dhe bletarinë. Ka tre zona bujqësore në Kosovë, ku secila ka kushte të veçanta klimatike dhe në këtë mënyrë kultivohen edhe kultura të ndryshme. Këto janë Dukagjini (e përshtatshme në mënyrë ideale për kopshtari që kërkon punë intensive fizike), rrafshi i Kosovës (i përshtatshëm për drithëra industriale dhe prodhim të patateve 3 ), dhe Malet (të mirë për arra të zgjedhura dhe manaferra). Një vështrim më i detajuar është paraqitur në Tabelën 6 (shih Shtojcën 1). Prodhimi blegtoral është zhvilluar mirë në të gjitha regjionet, por kafshët e imta janë më të përqendruar në Dukagjin dhe zonat malore. Në përgjithësi, ekziston një potencial i rëndësishëm për rritje në të tri zonat bujqësore, edhe pse potenciali bujqësor i rajoneve malore është i kufizuar. Dukagjini, në krahasim me rrafshin e Kosovës, duket se i përdor më mirë burimet e saj bujqësore. Rrethina e Pejës dhe Gjakovës, për shembull, përbëjnë rreth 65% e të gjithë zonës së ujitur në vend, ndërsa për rrethinën e Prishtinës, Ferizajt dhe Gjilanit thuhet se ka keqpërdorime të tokës së tyre bujqësore dhe përqendrim të lartë të aktiviteteve në zonën urbane. 2.3 TRENDET E PRODHIMIT DHE PRODHIMTARIA NË FERMA Drithërat Prodhimi i drithërave, i udhëhequr nga gruri, është rritur gradualisht (shih tabelën 7 në Shtojcën 1). Prodhimi i misrit ka rënë në vitin 2011 për shkak të numrit në rënie të blegtorisë dhe mbylljes së mullinjve ushqimorë. Në vitin 2011, rendimenti mesatar i grurit prej 4.6 t/ha ishte ndërmjet mesatares në Evropën Lindore dhe atë të BE-së, e cila, sipas FAOSTAT, ishte 2.8 t/ha dhe 5.4 t/ha. Rendimenti mesatar i misrit prej 4.4 t/ha ishte më i ulët si për Evropën Lindore (5.4 t/ha) ashtu edhe për BE-në (7.6 t/ha). Bujqësia ekzistenciale dominon nënsektorin e drithërave. Fermerët e vegjël nuk kanë strategji për mënjanim të rrezikut, kanë kosto më të larta të transaksionit, pasuri të pamjaftueshme për qasje në kredi, dhe toka të pamjaftueshme për të prodhuar mjaftueshëm në mënyrë që të shpaguhet hyrja në tregun komercial. Rrjedhimisht, strategjia për drithëra duhet të fokusohet në konsolidimin e tokës (komasacion), tregun e tokës dhe tregut të qiradhënies së tokës për të ndihmuar fermat më efikase familjare të arrijnë madhësinë komerciale. Ky sektor ka potencial të lartë për zëvendësim të importit dhe ka tokë të mjaftueshme të papërdorur për prodhimin e drithërave. Ka kapacitet të madh të mullinjve në Kosovë (1.5 milion tonelata grurë/vit) me 93 njësi. Mirëpo, shfrytëzohen vetëm rreth 25% të kapaciteteve ndërsa 26 mullinj janë duke u mbyllur. Ka shtatë fabrika të mëdha buke (p.sh. me një kapacitet mbi copë/ditë), ndërsa pjesa tjetër e bukës prodhohet nga furrat e vogla të bukës Kopshtaria (Hortikultura) Prodhimi i perimeve është i paqëndrueshëm. Sipërfaqja e tokës që përdoret për prodhimin e perimeve dhe vetë nivelet e prodhimit kanë shënuar rritje dhe rënie (shih Tabelën 8 në Shtojcën 1), e cila tregon qartë varësinë nga 3 Falë mbështetjes së ofruar nga MBPZHR në vitet e fundit, prodhimi i pemëve dhe perimeve gjithashtu është zhvilluar në mënyrë të konsiderueshme në rrafshin e Kosovës 13

15 shumë faktorë, të cilët nuk menaxhohen si duhet. Rendimentet janë përgjithësisht të ulëta për shkak të kultivimit të varieteteve tradicionale, teknologjisë së vjetërsuar, aftësive të dobëta menaxhuese të fermerëve, si dhe shërbimeve të pamjaftueshme të edukimit, trajnimit dhe të zgjerimit. Fidanë me cilësi të mirë as nuk prodhohen në Kosovë, e as nuk importohen nga jashtë. Përdorimi i pesticideve nuk është adekuat. Numri i serave është trefishuar që nga viti Edhe pse kjo ka implikime pozitive për prodhim për shkak të rendimenteve dukshëm më të larta nga serat (domatet, trangujt, dhe specat), pjesa më e madhe e rritjes shtyhet nga ndërtimi i tuneleve të thjeshta të cilat janë struktura më të lira dhe më pak cilësore dhe të cilat mund të zgjasin vetëm për dy vjet. Prodhuesit e hortikulturave përballen me qasje të kufizuar te shitësit me shumicë dhe supermarketet, për shkak të sasive të vogla të furnizimit (për shkak të fragmentimit të lartë të tokës bujqësore) dhe periudhës së kufizuar për vjelje. Gjithashtu, kultivuesit e Kosovës duket se ende nuk janë të vetëdijshëm për rëndësinë e cilësisë së produkteve të freskëta për marketing të suksesshëm. Vëmendje e pamjaftueshme po i kushtohet cilësisë së prodhimeve për nga njëtrajtshmëria e madhësisë, formës, ngjyrës, fazës së pjekjes, dhe jetëgjatësisë. Nevojiten më shumë stabilimente magazinimi, të cilat do të klasifikonin, paketonin, dhe të etiketonin prodhimet vendore. Përpunimi i produkteve të hortikulturës po bëhet më i rëndësishëm teksa kërkesa e tregut për sasi të freskëta të disa prej pemëve dhe perimeve është duke arritur ngopjen e saj nga prodhimi vendor. Përpunuesit janë të madhësive të ndryshme dhe përfshijnë operacione të shkallës së vogël, të mesme, dhe të madhe. Shumica e tyre veprojnë dukshëm nën kapacitetin e tyre për shkak të mungesës së lëndës së parë. Kostot e përgjithshme mund të reduktohen duke rritur produktivitetin nëpërmjet diversifikimit të produkteve dhe zgjatjes së sezonës. Mbledhja e bimëve të egra mjekësore dhe aromatike dhe kërpudhave të egra ka një traditë të gjatë dhe një potencial të shkëlqyer. Bizneset kosovare të përfshira në mbledhjen e manave, kërpudhave, dhe bimëve kanë rifituar shumicën e partnerëve të tregut evropian. Ky nën-sektor ofron mundësi të mira në veçanti për zonat e thella rurale dhe malore. Aktualisht, ka të paktën pesë lojtarë (mbledhësit ose gjysmë-përpunuesit) të cilët kanë nevojë për zhvillim të mëtejmë Mbarështimi i kafshëve Me përjashtim të kafshëve të imta, numri i bagëtive kryesisht është zvogëluar (shih tabelën 9 në Shtojcën 1). Baza e të ushqyerit është e pamjaftueshme dhe me cilësi të dobët e cila reflektohet në rënien e potencialit gjenetik të prodhimit. Kosova ka mbi 83,000 ferma blegtorale, shumica e të cilave janë të vogla, kryesisht fermat ekzistenciale dhe gjysmë-ekzistenciale. Fermat karakterizohen me një nivel të lartë të fragmentimit të tokës. Produktet blegtorale përbëjnë një burim kryesor të ushqimit dhe një përqindje e lartë e prodhimit ende shërben për qëllime ekzistenciale. Fermat e vogla blegtorale kanë kushte të këqija higjienike dhe zoo-teknike. Racat që përdoren janë të produktivitetit të ulët. Fermat komerciale dhe disa nga fermat gjysmë-komerciale kanë gjendje më të avancuar të mbarështimit, por ato nuk i kanë njohuritë e duhura mbi praktikat, pajisjet dhe makineritë e nevojshme për mbarështimin komercial të kafshëve. Shumica e prodhuesve të qumështit janë familje fermere gjysmë-ekzistenciale. Tregu komercial (kryesisht qumështi i lopës) karakterizohet nga ekzistenca e kanaleve joformale (të shitjes direkt nga fermerët) dhe formale të tregut (të grumbullimit dhe shpërndarjes nga qumështoret). Rendimenti mesatar i lopëve vlerësohet në 2.5 ton qumësht për krerë, gjë që është vlerë e ulët. Përafërsisht 50% e qumështit të lopës përdoret në fermë (për konsum apo për të ushqyer viçat), rreth 40% shitet në tregjet e gjelbra dhe vetëm 10% përpunohet (ka 19 përpunues të licencuar të qumështit). Qumështi i deles përdoret kryesisht për prodhimin e djathit të Sharrit dhe kosit me yndyrë të plotë, qoftë në mënyrë tradicionale apo industriale. Qumështi i dhisë shitet kryesisht në treg si qumësht diete dhe një sasi relativisht e vogël e tij përpunohet në djathë. Prodhimi i mishit është kryesisht një nën-produkt i industrisë së qumështit. Kafshët në përgjithësi kultivohen për të prodhuar qumësht, dhe kafshët që therren më së shpeshti janë ose femrat e liruara nga prodhimi i qumështit ose kafshë të reja, lindja e së cilave është e nevojshme për të stimuluar prodhimin e qumështit. Vetëm disa ferma janë përqendruar në majmëri intensive me një numër relativisht të ulët të krerëve. Raportohet se shumica e kafshëve therren në moshën 8-12 muajsh, e që nuk është ekonomike (fitimi më i lartë arrihet në moshën muaj, kur sasia e mishit në proporcion me lëkurën, eshtrat dhe rropullin është më i madh dhe cilësia e mishit është më e lartë). Prodhimi i deleve është orientuar kryesisht kah qengjit, ku qengjat therren më së shumti në moshën 5-6 muajshe, gjë që është shumë sezonale (maj-qershor). Prodhimi i mishit të shpendëve bazohet në pula të liruara nga prodhimi i vezëve dhe pula nga ekonomitë familjare. Vetëm një kompani vendase prodhon pula për majmëri. 14

16 Shfrytëzimi i kapaciteteve të therrtoreve është shumë i ulët. Kosova ka kapacitete të mjaftueshme për therrje të gjedheve, por vetëm një numër i vogël i krerëve therren në therrtore, shumica e tyre therren në familje dhe në vende publike. Ka kapacitete të pamjaftueshme për therrjen e kafshëve të imta dhe të shpendëve. Përpunuesit e mishit përdorin mishin e importuar. Vetëm disa nga përpunuesit e vegjël përdorin mish të freskët vendor. Ekzistojnë 30 përpunues të mishit industrial në Kosovë, por niveli i përdorimit të tyre është rreth 20% të kapacitetit të instaluar. Pavarësisht potencialit të madh të përpunimit të mishit vendor, përpunuesit importojnë shumicën e lëndës së parë për shkak të jokonsistencës në sasi dhe cilësi nga furnizuesit lokal. Sektorit i mungojnë standardet themelore të shëndetit dhe sigurisë. 2.4 TRENDET E TREGTISË SË JASHTME BUJQËSORE Tregtia e jashtme bujqësore e Kosovës karakterizohet me deficit të madh tregtar. Deri diku kjo është jo befasuese duke pasur parasysh përmasat dhe nivelin e zhvillimit të Kosovës përballë rajonit. Prodhimi vendor i produkteve të caktuara lufton për të konkurruar me importet në çmim dhe cilësi. Përmasat në kuadër të të cilave eksportet bujqësore të Kosovës dominohen nga importet paraqitet në figurën 4. Gjatë periudhës së raportimit, eksportet bujqësore janë rritur me një NMKRr prej 21.4% kundrejt 10.5% për importet bujqësore, por duke pasur parasysh pikënisjen shumë të ulët, vështirë të ketë ndikuar në kuadron e përgjithshme. Figura 4. Bilanci i tregtisë bujqësore, Eksportet bujqësore, EUR mil Importet bujqësore, EUR mil Burimi: Tregtia e jashtme Vjetore , Tregtia e jashtme Mujore 2012, KAS Shqipëria është përfituesi kryesor i eksporteve agro-ushqimore të Kosovës, që llogaritet rreth 40% e vlerës së eksportit. IRFJ e Maqedonisë dhe Mali i Zi janë dy destinacionet tjera të rëndësishme me 20% dhe 10%. Rreth 15% e produkteve agro-ushqimore eksportohen në BE, ku Gjermania është tregu kryesor. Importet agro-ushqimore janë të ndara pothuajse në mënyrë të barabartë ndërmjet BE-së dhe Ballkanit Perëndimor. Serbia, Gjermania, dhe IRFJ e Maqedonisë janë burimet kryesore të importeve, me rreth 20%, 10% dhe 9% të vlerës së importit. Deficiti tregtar bujqësor duket të jetë ndihmuar nga liberalizimi i tregtisë. Kosova është palë në CEFTA 4 dhe gjithashtu gëzon status preferencial tregtar me SHBA-në dhe BE-në. Megjithatë, deficiti tregtar në rritje me vendet e CEFTA-s dhe të BE-së vë në pah se marrëveshjet e tregtisë rrisin konsumin e brendshëm të mallrave të importuara, të cilat përfitojnë nga zinxhirët më efikas të furnizimit dhe, në disa raste, edhe nga subvencionet nga vendet e origjinës. Disa partnerë tregtar të Kosovës subvencionojnë prodhimet bujqësore, veçanërisht në ato shtazore dhe drithërat, të cilat qartazi i vënë në disavantazh prodhuesit e Kosovës si në tregjet e brendshme ashtu edhe në ato të eksportit. Konkurrenca rajonale në produkte madhore thjeshtë nuk e favorizon Kosovën duke pasur parasysh disavantazhet e saj. Përveç nëse zonat rurale të Kosovës bëhen më dinamike dhe inovative, ekziston një rrezik i madh që këta fermerë, të cilët janë potencialisht fitimprurës, do të humbasin nga importet, dhe se fermerët e vegjël do të mbeten të zhytur në varfëri. Duke vepruar vetëm si një zbutës i punësimit, sektori i bujqësisë në Kosovë nuk është në gjendje të realizojë potencialin e vet si një sektor dinamik ekonomik. 5 Në këtë kontekst, fokusi duhet të jetë në zëvendësimin e importit dhe eksportit me prodhime nishë ose ato me vlerë të lartë. 4 Marrëveshja e Evropës Qendrore për Tregti të Lirë (CEFTA) përfshin të gjitha vendet e ish-jugosllavisë, me përjashtim të Kroacisë dhe Sllovenisë, plus Moldavinë dhe Shqipërinë. Pas viteve të kufizimeve për mallrat e eksportit me origjinë nga Kosova, Serbia dhe Bosnja rifilluan tregtinë me Kosovën në vitin Raporti i vlerësimit të Sektorit gjithëpërfshirës Bujqësor, Projekti i Binjakëzimit të BE-së,

17 2.5 TOKËS DHE STRUKTURA E FERMAVE Toka e punueshme paraqet më shumë se gjysmën e totalit të tokës bujqësore, ndërsa kulturat e përhershme zënë vetëm një zonë modeste. Çdo vit Kosova mbjell ha pemishte të reja, por ritmi i mbjelljeve të reja është mjaft i ulët në krahasim me nevojat e vendit. Zona e vreshtave është reduktuar në mënyrë drastike gjatë luftës. Numri i serave është në rritje të shpejtë, por zona e përgjithshme është ende e vogël. Figura 5. Shfrytëzimi i tokës I përhershëm, 2.1% I lërueshëm, 52.5% Livadh, 37.2% Kullotë, 1.5% Djerrinë, 6.6% Burimi: Anketa e Ekonomive Shtëpiake Bujqësore 2008 Pronësia e tokës në Kosovë karakterizohet nga parcelat e fragmentuara, të vogla private. Mesatarja e fermës është 1.5 hektarë (shih shpërndarjen e tokës bujqësore në madhësi të ndryshme të fermave në Figurën 18 në Shtojcën 1), shpesh të shkapërderdhura mesatarisht nëpër shtatë parcela më të vogla, duke vështirësuar aftësinë e fermerëve të arrijnë ekonomitë e shkallës në kuptim të prodhimit dhe duke i bërë ata huamarrës më pak tërheqës për institucionet e kreditimit. Fermat e mëdha dhe të specializuara përbëjnë një pjesë të vogël (1.5%) të sipërfaqes së përgjithshme bujqësore. Niveli i copëzimit të tokës ( si të pronësisë ashtu edhe të përdorimit të tokës) është i lartë në të gjitha vendet ish-jugosllave, dhe jo për shkak të reformës së tokës të viteve Struktura dualiste e fermës dhe dominimi nga fermat e shumta familjare të vogla kanë ekzistuar në Jugosllavi si para ashtu dhe pas Luftës së Dytë Botërore. Kolektivizimi në shkallë të gjerë ishte braktisur në vitin 1953 ndërsa numri i ndërmarrjeve të mëdha shtetërore ka qenë i kufizuar. Për dallim nga kjo, në vendet e tjera të Evropës qendrore dhe lindore, ku pothuajse e gjithë toka bujqësore është shfrytëzuar në shkallë të gjerë nga fermat kolektive dhe shtetërore, reforma e tokës filloi më shpejtë sesa në Ballkan, dhe kishte interes më të madh politik. Madhësia më e madhe e fermës është e lidhur me nivelet më të larta të produktivitetit, duke e mbështetur edhe më shumë argumentin për konsolidimin e tokës. PZHRB bën përpjekje që të racionalizojë dhe të konsolidojë parcelat e tokës të ndara fizikisht të cilat kanë nevojë për rishpërndarje midis pronarëve të tokës. Procesi është megjithatë i ngadalshëm dhe i rëndë. Fermerët ngurojnë të marrin pjesë në një proces mbi të cilin ata mendojnë se kanë pak kontroll. Një fushatë e gjerë informimi do të rriste ndërgjegjësimin në mesin e fermerëve dhe do të nxiste konsolidimin e mëtejmë të tokës. Tregu jofunksional dhe joefikas i tokës është një pengesë themelore. Parcelat e tokës zakonisht mbahen pa titull të qartë ligjor apo regjistrim. Të dhënat e pronës nuk mirëmbahen siç duhet. 6 Vlerësohet se rreth 30-40% e pronarëve të tokës mungojnë; ata ose kanë emigruar në zonat urbane ose jashtë vendit. Mungesa e qartësisë mbi pronësinë pengon shitjet ose regjistrimin e kolateralit për kredi bankare. Ashtu si me copëzimin e lartë të tokës, problemi i tregut jo efikas të tokës nuk është unik vetëm për Kosovën. Vështirësitë e regjistrimit të tokës, bashkë-pronësia e tokës (si formale dhe joformale), niveli i lartë i braktisjes, mungesa e alternativave të punësimit për fermerët, si dhe kostot e larta të transaksioneve dhe lëvizshmëria e ulët e tokës (p.sh. pak shitës dhe pak blerës) janë dukuri të pranishme edhe në shumë vende të tjera në rajon. 2.6 NIVELI I INTEGRIMIT TË TREGUT Pavarësisht përfitimeve nga bashkimi i forcave, bashkëpunimi në mes të fermerëve në Kosovë është i dobët. Përvoja ndërkombëtare tregon se fermerët mund të përfitojnë shumë nga bashkëpunimi. Së bashku ata kanë qasje më të lehtë në teknologji, përfitojnë nga avantazhet e shkallës përmes sigurimit ranfuz të inputeve dhe rezultateve, dhe përmirësojnë pozitën negociuese kundrejt furnizuesve të inputeve, tregtarëve, dhe institucioneve financiare. Përpunuesit bujqësorë, tregtarët, dhe bankat preferojnë më shumë të punojnë me grupet e fermerëve sesa me fermerët individual. Studimi ka treguar, megjithatë, se niveli i bashkëpunimit mes fermerëve (integrimi horizontal) dhe në mes të fermerëve dhe përpunuesve apo tregtarëve (integrimi vertikal) është ende minimal në Kosovë. Bashkëpunimi në 6 Zgjidhja e kontesteve pronësore të banimit, të bujqësisë dhe atyre komerciale mbetet një çështje serioze dhe e diskutueshme në Kosovë. Shumica e shënimeve pronësore janë shkatërruar ose bartur në Serbi gjatë konfliktit të viteve , duke e bërë përcaktimin e pronësisë së ligjshme për shumicën e pronave një detyrë komplekse 16

18 mes të fermerëve nuk është i lehtë për shkak të mungesës së solidaritetit dhe qeverisjes së dobët, dhe potenciali për të krijuar kooperativa efektive të fermerëve aktualisht është mjaft i ulët. Edhe pse ekzistojnë disa kooperativa dhe shoqata në disa kultura dhe zona të Kosovës, ato përfaqësojnë vetëm një përqindje të vogël të fermerëve. Kapaciteti i kooperativave ekzistuese është i dobët. Nuk ka integrim në prodhimin e drithërave. Bujqësia ekzistenciale dominon sektorin e drithërave, furnizuesit e inputeve nuk i financojnë prodhuesit, bashkëpunimi horizontal nuk ekziston. Pavarësisht kapacitetit të madh të depozitimit të grurit dhe miellit, mungesa e integrimit vertikal ose bashkëpunimit bën që të mos realizohet potenciali për zinxhirë të integruar të vlerave në këtë segment. Niveli i ulët i organizimit/integrimit është një pengesë e madhe në hortikulturë. 7 Mjedisi i papërshtatshëm kontraktues është një sfidë tjetër për zhvillimin e nën-sektorit të perimeve dhe pemëve në Kosovë. Duke parë zhvillimin e shpejtë të supermarketeve në vend, prodhuesit në Kosovë duhet të përgatiten për një sistem të ndryshëm të shitjes me pakicë, në të cilat shumë më tepër vëmendje duhet t i kushtohet cilësisë dhe konsistencës (përmbushja e standardeve). Gjendja e fermerëve në BE dhe në vendet që eksportojnë në BE tregon se veçanërisht fermerët e vegjël përfitojnë nga bashkimi i kooperativave/grupeve të marketingut. Proceset premtuese të integrimit ekzistojnë në industrinë e qumështit. Përpunuesit e qumështit e mbledhin qumështin direkt nga disa ferma të mëdha, ndërsa fermerët e vegjël dhe familjet e dërgojnë qumështin e tyre nëpër qendrat grumbulluese të qumështit. Megjithatë, cilësia dhe niveli i higjienës së qumështit të grumbulluar në përgjithësi është i ulët dhe ka pak besim reciprok dhe bashkëpunim në mes të prodhuesve dhe në mes të prodhuesve dhe përpunuesve/tregtarëve. Lidhjet midis fermerëve dhe përpunuesve të mishit janë të dobëta. Mbarështimet e vogla të kafshëve, mungesa e specializimit të qartë në mes të prodhimit të qumështit dhe të mishit në fermë, mungesa e njohurive dhe shkathtësive, zbatimi i kufizuar i inspektimeve veterinare dhe procedurave të sanksionimit, therrja e paregjistruar dhe kushtet e përgjithshme të dobëta nëpër therrtore janë ndër arsyet kryesore të integrimit të dobët në këtë nën-sektor. Prodhuesit e mishit dinë shumë pak për veprimtarinë e shoqatës së tyre dhe rrëfejnë gjatë takimit të grupit të fokusit se kanë kaluar më shumë se 10 vjet që kur ata për herë të fundit janë ulur së bashku dhe kanë diskutuar për problemet në nënsektor. 2.7 POLITIKA BUJQËSORE DHE MBËSHTETJA E SEKTORIT Dokumenti qeverisës për sektorin e bujqësisë në Kosovë është Programi i Zhvillimit Bujqësor dhe Rural (PZHBR). Dokumenti përshkruan objektivat strategjike të qeverisjes, objektivat specifike për zhvillimin agro-rural, dhe i përkthen këto objektiva në masa kyçe. Dokumenti është duke u rishikuar tani dhe një plan i ri për është në zhvillim e sipër. Disa shoqata që përfaqësojnë nën-sektorët kyç janë anëtare të grupit të punës. Megjithatë, jo të gjitha shoqatat përfaqësojnë realisht anëtarët e tyre. Prodhuesit dhe përpunuesit nuk marrin pjesë në zhvillimin e planit strategjik. Ata kanë pak njohuri për përmbajtjen e tij. MBPZHR zbaton disa skema të subvencioneve dhe programeve të zhvillimit rural për të mbështetur nën-sektorë të ndryshëm në bujqësi. Në vitin 2012, janë ndarë fondet për pagesat e drejtpërdrejta për drithëra (grurë, misër, dhe luledielli) dhe prodhuesit e blegtorisë (lopë qumështore dhe kafshë të imta), si dhe për bletari. Në 2013, subvencionet gjithashtu do të shkojnë për prodhimin e qumështit, vreshtari, fidanishte për pemë dhe hardhi (shih Tabelën 10 në Shtojcën 1). Buxheti i pagesës së drejtpërdrejtë për vitin 2013 është 11,6 milion Euro (2012: 8.3 milion Euro). Buxheti total për projektet e zhvillimit rural në 2013 është Euro (2012: Euro). Programi është i mbështetur direkt nga projektet e Bankës Botërore dhe DANIDA. Krahasuar me mbështetjen në investime, megjithatë, subvencionet janë një mjet më pak efikas për të nxitur rritjen. Qëllimi kryesor i subvencioneve është të rris prodhimtarinë e produkteve bujqësore në Kosovë, për të cilën politikë-bërësit dhe prodhuesit bujqësor besojnë të jetë e mundur vetëm nëse prodhimi vendor mund të 7 Një përjashtim është grumbull i prodhuesve të patates në veri të Kosovës që punojnë për dhe me drejtimin e Pestovës, një prodhues dhe përpunues i patates (shih më shumë në seksionin 4.5) 17

19 konkurrojë në mënyrë të barabartë me furnizimin nga jashtë. Në të njëjtën kohë, subvencionimi i drejtpërdrejtë ka shumë të meta dhe efekti i tij vështirë se shpaguhet gjatë shumë viteve. Ashtu si me çdo program të subvencionimit, ato mund të shtrembërojnë tregjet, tregtarët mund të marrin subvencionimin në vend të fermerëve, dhe rëndon buxhetin e shtetit. Siç tregon përvoja ndërkombëtare, subvencionet krijohen lehtë, por ndërpriten vështirë. Programi i subvencionit të drejtpërdrejtë duhet të jetë në dispozicion për të gjithë fermerët. Zgjedhja e llojeve të veçanta blegtorale dhe bimore si cak i pagesave të drejtpërdrejta diskriminon kulturat dhe produktet tjera që mund të jenë më të dobishme për prodhim (edhe pse Qeveria e Kosovës ka zgjeruar tashmë listën e përfituesve të pagesave të drejtpërdrejta në vitet e fundit). Për më tepër, aplikimi i pragjeve si kritere juridike krijon një nxitje për fermerët të cilët veprojnë nën këto pragje që t i tejkalojnë ato. Nga ana tjetër, fermat e vogla motivohen të vazhdojnë bujqësinë dhe jo të lirojnë tokën e tyre për përdorim nga fermat më të mëdha, të cilat do të mund të përfitonin nga ekonomitë e shkallës. Për këto arsye, kriteret e përzgjedhjes nuk duhet t i diskriminojnë fermat e vogla dhe të përfshijnë kompani të mëdha bujqësore në mënyrë që të jenë më efikase në arritjen e rritjes ekonomike dhe uljen e kostos në sektor. Ka një keqkuptim nga ana e prodhuesve bujqësor në atë se si funksionojnë skemat e subvencioneve. Gjatë diskutimeve në fokus grupe, pjesëmarrësit u ankuan se subvencionet nuk janë paguar gjithmonë siç është premtuar. Për shembull, jo të gjithë prodhuesit e qumështit të cilët arritën nivelin e kërkuar prej 500 litra në muaj janë paguar. Megjithatë, ata nuk kanë marrë parasysh cilësinë e qumështit, që është një tjetër kriter i rëndësishëm për të marrë subvencionin. Në përgjithësi, prodhuesit dhe përpunuesit bujqësor janë të mendimit se Qeveria duhet të sigurojë më shumë subvencione, duke iu referuar eksperiencës së vendeve të tjera në rajon, por e gjejnë të vështirë për të kuptuar se subvencionet janë vetëm stimuluese të përkohshme dhe nuk mund të konsiderohen si një zgjidhje afatgjatë për t u bërë më konkurrues. Theksi më i madh duhet t i jepet mbështetjes financiare për investime në vend të pagesave të drejtpërdrejta. Investimet kanë tendencë të rrisin më mirë produktivitetin bujqësor gjatë një periudhe më të gjatë kohore. Pasi që fermerët e vegjël kanë pak burime të brendshme dhe duhet të kërkojnë zgjidhje të jashtme, por institucionet financiare nuk janë ende gati të trajtojnë investimet afatgjata bujqësore, roli i programit të granteve për investimeve është shumë i rëndësishëm. Sipas MBPZHR-së, bashkëpunimi me një institucion financiar nuk do të ndikojë në vendimin për grantin e investimeve. Mirëpo, në rastin e kundërt, situata qëndron ndryshe. Bankat janë më të gatshme të japin kredi për fermerët, projektet investuese të të cilëve subvencionohen me 50%. Duke qenë se MBPZHR pranon projekte investuese, të cilat në masë të madhe tejkalojnë buxhetin në dispozicion (70 milionë euro, krahasuar me 17 milionë euro, përkatësisht, nga mesi i 2013), i duhet kapacitet më i madh për t i procesuar aplikacionet si duhet dhe për t i përzgjedhë ato më të mirat. Në shtator 2013, Qeveria e Kosovës ka vendosur të heqë TVSH-në për prodhimet primare të prodhuara në Kosovë. Me këtë lehtësim tatimor, do të përfitojnë rreth qumështore dhe fermerë të tjerë në të gjithë Kosovën. USAID kaloi gati një vit në promovim të ndryshimit me kërkesë të prodhuesve dhe përpunuesve të qumështit (edhe USAID fillimisht propozoi zbatimin e ndryshimit vetëm në qumësht të papërpunuar, zyrtarët e Kosovës e zgjeruan atë dhe mbuluan edhe inputet tjera të papërpunuara bujqësore). Më herët, TVSH-ja ishte aplikuar për të gjithë importuesit dhe bizneset me një qarkullim vjetor më të madh se Euro. Norma e zakonshme e TVSH-së ishte 16% për të gjitha mallrat dhe shërbimet, me përjashtim të disa produkteve bujqësore dhe kapitale për të cilat TVSH-ja ishte zero përqind. Për përpunuesit e qumështit, për shembull, TVSH-ja prej 16% në Kosovë ishte dy herë më e lartë se në Serbi. Krahas paketimit të shtrenjtë (për të cilin qumështoret kosovare duhet të paguajnë edhe 10% të doganës) dhe normat e larta të interesit, kjo e bëri të vështirë që produktet vendore të qumështit të konkurrojnë me ato të importuarat. Qeveria e Kosovës ka përdorur edhe mënyra të tjera për të mbështetur bujqësinë në Kosovë. Këtu përfshihen: krijimi i tri qendrave në Prizren, Pejë, dhe Gjilan për të mbledhur, ruajtur, renditur, klasifikuar, dhe paketuar produktet bujqësore; Investimi në projekte të ujitjes (kryesisht në rajonet e Pejës dhe të Prizrenit) 8 ; Krijimi i Fondit të Garantimit të Kredisë Bujqësore (shih më shumë detaje në Seksionin 4.1.4); puna në zbatueshmërinë e sigurimit bujqësor (shih më shumë detaje në nenin 4.3). 8 Në , 4,5 milionë euro janë shpenzuar nga PZHRB për të mbështetur 46 projekte të ujitjes, duke shtuar hektarë të tokës së punueshme nën ujitje 18

20 Komuniteti ndërkombëtarë në mënyrë aktive mbështet transformimin e sektorit të bujqësisë në Kosovë. Një pasqyrë e programeve dhe projekteve të ngjashme janë paraqitur në Shtojcën 3. Një analizë e aktivitetit të donatorëve dhe ndikimi në sektorin e financimit bujqësor mund të gjendet në Kapitullin KLIMA E INVESTIMEVE Autoritetet e Kosovës synojnë të krijojnë një klimë miqësore të investimeve për biznesin dhe në mënyrë aktive promovojnë si investimet vendore ashtu dhe ato të huaja. Legjislacioni dhe rregulloret që rregullojnë veprimtarinë e biznesit janë të dizajnuara për t u harmonizuar me standardet e BE-së. Megjithatë, ashtu siç është përmbledhur në deklaratën e Departamentit Amerikan të Shtetit mbi klimën e investimeve të Kosovës në vitin 2013: mosbesimi publik i sektorit privat; kundërshtimi i politikës qeveritare për privatizimin e të gjitha Ndërmarrjeve Shoqërore (NSH) dhe shumë Ndërmarrjeve Publike (NP), sjellja qira-kërkuese nga ana e disa zyrtarëve të qeverisë, dhe furnizimi jostabil me energji elektrike, të gjithë këto e rrisin rrezikun dhe koston e investimeve në Kosovë. Për nga renditja përkatëse ndërkombëtare, Kosova në përgjithësi renditet mu në mes të grupit global. Anketa e Bankës Botërore e të bërit biznes e vendos Kosovën në vendin e 98-të nga 185 vende (një përmirësim nga pozita e 117-të e vitit të kaluar). Megjithatë, Kosova rangohet më poshtë në disa fusha të rëndësishme siç janë zbatimi i kontratave (e renditur në vendin 138 nga 185), dhe në mbrojtjen e investitorëve (e cila, përkundër përmirësimit në vendin e 100-të nga 176 nga viti i kaluar, është ende shkak për shqetësim). Indeksi i Perceptimeve të Korrupsionit, hartuar nga Transparency International e vë Kosovën në vendin 105 nga 176 vende, ku shtetet e ranguara më lartë shihen si më pak të korruptuara nga qytetarët e tyre. Bujqësia mbetet prapa sektorëve të tjerë si një cak për investime, kur investimet e huaja kryesisht rrjedhin në ndërtim dhe infrastrukturë, si dhe në privatizimin e pasurive shtetërore (siç janë infrastruktura e energjetikës dhe termocentralet). Përkundër afërsisë me tregjet evropiane dhe regjimeve të favorshme tregtare me vendet fqinje, natyra e copëtuar dhe kuazi-ligjore e mbajtjes së tokës në Kosovë, si dhe infrastruktura përcjellëse e zhvilluar apo mirëmbajtur në mënyrë të dobët, e dobësojnë joshjen e investimeve. Investitorëve në prodhimtarinë primare u duhet qasje në parcela më të mëdha, të pandërprera të tokës sesa ato aktualisht në dispozicion, ndërsa përpunuesve u nevojitet infrastrukturë më e mirë dhe produkte me cilësi më të lartë. 2.9 BARRIERAT KRYESORE PËR ZHVILLIM Shumë probleme janë të ndërlidhura dhe kanë efekte të shumëfishta. Shtojca 2 përmbledh ba rrierat e identifikuara dhe lidhje të ndryshme mes tyre. Këto pengesa janë të nivelit të ndryshëm të ndërlikueshmërisë dhe prioritetit. Pengesat më të rëndësishme janë diskutuar më poshtë dhe janë grupuar për nga efekti i tyre në një nga tri problemet e përgjithshme: produktiviteti i ulët, çmime të ulëta, dhe shpenzime të larta. Figura 6. Barrierat kryesore që çojnë në produktivitet të ulët Operacionet e vogla makineri e pamjaftueshme Mungesa e aftësive bujqësore Menaxhimi i dobët i sëmundjeve Preferencë për fara sezonale Mungesa e shkathtësive profesionale dhe njohja e dobët e teknologjisë bujqësore janë një nga barrierat kryesore në zhvillimin e bujqësisë. Shumica e agronomëve profesional dhe veterinerëve janë specialistë të moshuar të arsimuar me shkollën e vjetër. Si rezultat, ka një deficit të përgjithshëm të specialistëve. Në disa raste kjo rrezikon investimet bujqësore, ashtu siç dëshmohet gjatë vizitës në terren, kur BFC i ka vërtetuar dështimet e investimeve bujqësore për shkak se investitorët nuk posedojnë ekspertizën e duhur teknike ose aftësitë menaxheriale. Dija dhe përdorimi i paktë i teknologjive të reja bujqësore rezultojnë në preferencë për fara (apo raca, në rastin e blegtorisë) tradicionale 19 Qasja e kufizuar në mechaniz ujitja të vjetërsuara Rezultati i dobet

21 dhe përdorim të paktë ose mospërdorim të kimikateve dhe plehrave apo të shërbimeve veterinare, të cilat çojnë në prodhimin joefikas dhe në prodhimtari të ulët. Makineria e pamjaftueshme bujqësore dhe/ose shërbimet e mekanizimit ua bëjnë të vështirë fermerëve të aplikojnë teknologji moderne. Edhe pse ka disa përpjekje për të rritur qasjen e fermerëve në makineri bujqësore, kërkesa e papërmbushur për këto makina është ende e lartë, sidomos për makina dhe mjete të vogla për përdorim në parcela të vogla të tokës. Parcelat e vogla të tokës nuk lejojnë një përdorim efikas të makinerive dhe të teknologjisë. Sistemet e ujitjes dhe kullimit janë të vjetërsuara dhe nuk arrijnë të sigurojnë kontroll përkatës të ujit. Duke pasur parasysh se ndryshimi i klimës më tej kontribuon në thatësira dhe rritjen e intensitetit të rreshjeve, mungesa e një sistemi të besueshëm të ujitjes redukton produktivitetin dhe dekurajon investimet në teknologji moderne. Zhvillimi pengohet nga qasja e dobët në tregje. Fermerët e Kosovës kanë qasje të kufizuar në tregjet e brendshme dhe të jashtme për komercializimin e produkteve të tyre. Zinxhirët bujqësor të vlerës janë shumë pak të zhvilluar, me lidhje të pakta në mes të prodhuesve dhe blerësve të tyre. Përpunuesit apo tregtarët me shumicë preferojnë të punojnë me importuesit, të cilët ofrojnë cilësi të njëtrajtshme dhe sasinë e nevojshme. Figura 7. Barrierat kryesore që çojnë në çmime të ulëta Mungesa e aftësive Mungesa e informacionit të tregut Përzgjedhja e kulturave me vlere te vogel Qasja e dobët në tregjet Çmime të ulëta Zinxhiri i dobët i vlerës Deponitë e kufizuara Cilësia e dobët Mungesa e magazinimit dhe ftohjes shtyn prodhuesit vendorë të shesin prodhimet e tyre gjatë apo menjëherë pas vjeljes me çmime të ulëta. Edhe pse prodhimi vendas është në gjendje të mbulojë nevojat e konsumit të brendshëm gjatë dhe menjëherë pas periudhës së vjeljes, produktet e importuara bujqësore mbizotërojnë në kohën e ftohtë të vitit. Përveç inputeve të shtrenjta, shkalla e vogël e operacioneve shkakton kosto të larta prodhimit. Shumica e tokës bujqësore në Kosovë është shumë e fragmentuar. Që prodhimi bujqësor të bëhet më efikas, duhet të bëhet konsolidimi i tokës që çon në krijimin e subjekteve më të mëdha (kooperativa, shoqata, NVM), që së bashku dhe në mënyrë më efikase të përdorin parcelat më të mëdha të tokës. Megjithatë, konsolidimi i tillë është i rrallë për shkak të tregut të dobët të tokës dhe mungesës së besimit në mesin e fermerëve të vegjël. Figura 8. Barrierat kryesore që çojnë në kosto të larta Legjislacioni dekurajues dhe tokë e varfër Inpute të shtrenjta Operacionet e vogla Kostot e larta Mungesa e besimit Sektori i bujqësisë nuk është rentabil sa duhet në mënyrë që të financojë rritjen e ardhshme përbrenda dhe ka qasje të kufizuar në fonde të jashtme. Qasja në financa është vetëm një aspekt i një tërësie të problemeve. Zhvillimi i sektorit të bujqësisë pengohet nga një sërë faktorësh, të cilat në fund i kontribuojnë kostos së lartë të prodhimit dhe të ardhurave të ulëta, që i pengon fermerët të realizojnë fitim të mjaftueshëm. Të hyrat nuk janë të mjaftueshme për të mbuluar shpenzimet dhe për të realizuar një fitim të rehatshëm për shkak të produktivitetit të ulët dhe çmimeve jo të favorshme të prodhimeve të tyre BUJQËSIA ORGANIKE Shumë pengesa për zhvillim të diskutuara më lartë mund të shihen si një mundësi e mirë për bujqësinë organike. Nga njëra anë, mund të duket e parakohshme të flitet për bujqësinë organike në Kosovë. Ka prioritete të tjera 20

22 në sektorin e bujqësisë: lufta kundër varfërisë, siguria ushqimore, krijimi i mundësive ekonomike, përmirësimi i cilësisë, forcimi i produktivitetit dhe efikasitetit. Megjithatë, metodat organike mund të jenë një alternativë mjaft e dobishme në një vend me ferma të braktisura, infrastrukturë të dëmtuar, pajisje mekanike të vjetërsuar ose të prishura, një lloj bujqësie ekzistenciale që nuk përdor as plehra as pesticide, por vetëm tokë dhe punë. Përdorimi i kufizuar i plehrave dhe kimikateve për mbrojtjen e të lashtave krijojnë mundësi për marrjen e miratimit për prodhim organik dhe ekologjik. Disponueshmëria e varieteteve tradicionale dhe njohurive lokale gjithashtu përfaqësojnë një avantazh. Më e rëndësishmja, ka një kërkesë ndërkombëtare në rritje për produktet organike. Aktualisht, sektori organik në Kosovë është në fazën e hershme. Dy kompani (Agroprodukt Syne nga Istogu dhe Hit Flores nga Dragashi) organizojnë mbledhjen, tharjen dhe përpunimin e pemëve të egra dhe bimëve mjekësore. Në vitin 2012, në një sipërfaqe prej 85 hektarëve ata kanë prodhuar 170 tonë bimë mjekësore. Përveç kësaj, ata kanë mbledhur ton pemë të egra dhe bimë mjekësore, me vlerë totale prej 4 milionë eurove 9. Është një bletar i certifikuar, i cili ka 40 koshere të certifikuara me kapacitet prodhues prej 900 kg/vit. Eksportohet 90% e prodhimit (kryesisht në Gjermani, Austri dhe Zvicër). Shoqata IADK nga Mitrovica ka ndërtuar një serë model prej 500 m² në fshatin Stanofc i Ulët, me qëllim të nxitjes së prodhimit organik të perimeve. Në 2013, projekti i USAID NOA ka mbështetur disa kompani që t i kthehen standardeve organike për bimët pyjore jodrurore dhe për prodhimin e kamomilit. Bujqësia organike shihet si një lëmi e rëndësishme nga QK. Shoqata e Bujqësisë Organike të Kosovës (SHBOK) është themeluar në vitin 2002, dhe një njësi për bujqësinë organike brenda MBPZHR është themeluar në vitin Gjatë vitit 2010, MBPZHR (në bashkëpunim me SHBOK) ka punuar në Planin Kombëtar të Veprimit për bujqësinë organike dhe të prodhimit në Kosovë. Aktualisht, është duke u zhvilluar Programi Kombëtar për Bujqësi Organike. Bujqësia organike luan një rol thelbësor në rivendosjen, ruajtjen, dhe rritjen e ekosistemit, prioritet ky i zhvillimit rural nën Strategjinë e Zhvillimit Rural dhe Bujqësor për Kosovën për periudhën Ekziston legjislacioni i duhur, por zbatimi i tij është i kufizuar. Është rishikuar legjislacioni i vjetër ndërsa ligji i ri për bujqësinë organike (i cili është në përputhje me Rregulloren e BE) u miratua nga parlamenti i Kosovës në shtator të vitit Ligji, megjithatë, nuk është zbatuar për shkak të mungesës së një autoriteti të kontrollit dhe të komisionit për prodhimin organik. Kështu, pengesa kryesore për zhvillimin e bujqësisë organike në Kosovë është mungesa e organeve për inspektim dhe çertifikim. 9 Burimi: Përmbledhje e Situatës bujqësore Status quo në Kosovë MAFRD, 25 Maj 2013 ( 21

23 3 KËRKESA PËR FINANCIM BUJQËSOR 3.1 KËRKESA E MUNDSHME PËR PRODUKTET DHE SHËRBIMET FINANCIARE Kreditë Pengesa e përmendur më shpesh në lidhje me kërkimin e më shumë kredive është kostoja e lartë e tyre. Normat e interesit janë me të vërtetë ndër më të lartat në rajon 10 (shih Tabelën 9 për kreditimin e normave të interesit në sektorin bankar). Prodhuesit bujqësorë, sidomos ata të vegjël, shpeshherë nuk kanë qasje në banka. Ata marrin hua nga IMF me norma interesi që luhaten nga 20% deri mbi 30% në vit. Përpunuesit bujqësor kanë kushte më të mira dhe paguajnë normat e interesit ndërmjet 10% dhe 20%, varësisht prej madhësisë së tyre, historisë së kreditit dhe faktorëve tjerë. Megjithatë, ata ende ankohen për koston e lartë të huamarrjes. Pjesëmarrësit e takimeve të fokus grupeve sugjeruan një normë interesi prej 7% në mënyrë që financimi i jashtëm të bëhet i përballueshëm. Duke pasur parasysh normat e larta të interesit, huamarrësit janë kundër taksave të disbursimit. Taksa e disbursimit mund të jetë diku nga 0% deri në 2%. Ajo ngarkohet nga institucioni financiar si pagesë e njëhershme me rastin e disbursimit. Huamarrësit janë kundër saj dhe disa kreditues tashmë kanë anuluar tarifat e disbursimit për klientët bujqësor. Përballueshmëria e kredive zvogëlohet më tej nga kërkesa të tepërta për kolateral. Klientët bujqësor ndjehen të mbingarkuar nga kërkesat për kolateral dhe kërkojnë politika më fleksibile për kolateral. Klientët kritikojnë bankat Figura 9. Normat e interesit të kredive * në rajon, % 16% 14% 12% 10% 8% 6% 13.8% 14.1% 14.3% : * he. ** S rbi 2010, 2011,, 4.9%, S rb 3.7%, 4.8%, 1.0%,. Burimi: Treguesit e zhvillimit Botëror ( dhe për kërkimin e tepërt të kolateralit, që rrjedhin nga praktika të vlerësimit të cilat kredimarrësit i konsiderojnë tepër konzervative. Ky konflikt interesi mund të zgjidhet nëse kërkohet që vlerësimi i kolateralit të bëhet nga palët e treta të pavarura (p.sh. kompanitë e specializuara të vlerësimit). Një tjetër pengesë serioze është se shumë herë pronat nuk janë të regjistruara si duhet dhe nuk pranohen nga huadhënësi si kolateral. Huamarrësit janë kundër dënimeve të larta për vonesë në pagesë. Te huadhënësi kryesor bujqësor, për shembull, norma e parazgjedhur e interesit në fuqi është 0.5% në ditë mbi shumën (kryegjënë aktive) kur kredia është në vonesë; ndërsa për mbitërheqje me vonesë norma e zbatueshme e parazgjedhur e interesit është 0.1% për çdo ditë mbi shumën e përdorur. Huamarrësit e konsiderojnë këtë dënim si shumë të ashpër për pagesat e vonuara. 13.9% 12.9% Shqipëria Bullgaria Bosnja dhe Hercegovina Kroacia Kosova Maqedoni, IRJ Mali zi Rumania Serbia** 10 Përveç inflacionit, tri komponente (kosto e financimit, shpenzimet operative, dhe primi i riskut) ndikojnë në mënyrë të ndjeshme nivelin e lartë të normave të interesit. Rekomandimet se si të reduktohen ato janë dhënë në nenin

24 Kur situata financiare e lejon, huamarrësit do të preferonin të parapaguanin borxhin e tyre të mbetur. Megjithatë, praktika e tanishme është të ndëshkohet parapagimi i kredisë. Sipas pjesëmarrësve të fokus grupeve, në rast të parapagimit, disa banka kërkojnë pagesën prej 50% të interesit të mbetur. Institucionet e tjera financiare kanë një dënim parapagimi prej 3%. Ka kërkesë të konsiderueshme për kredi afatgjata. Edhe prodhuesit edhe përpunuesit bujqësorë kërkojnë kredi për një afat prej 10 viteve e më shumë. Dihet për vetëm një bankë e cila ka produkte bujqësore me një afat prej 120 muajsh. Të gjithë huadhënësit tjerë ofrojnë kredi për një periudhë më të shkurtër. Projektet dhe programet e ndryshme ndërkombëtare kanë krijuar një situatë ku klientët bujqësor kërkojnë që një pjesë të financimit t u jepet si donacion. Gjatë dekadës së fundit, një numër i projekteve dhe programeve që kanë për qëllim mbështetjen e transformimit të sektorit të bujqësisë në Kosovë kishin një komponente financiare, e cila shpeshherë përmbante në vete grante. Efekti anësor i kësaj mbështetjeje është perceptimi në mesin e prodhuesve dhe përpunuesve bujqësor se një pjesë e financimit për investimet e tyre duhet t u jepet si donacion. Ka kërkesë për garanci bankare dhe letra krediti. Fermerët dhe përpunuesit bujqësor kanë nevojë për garanci bankare për t u mundësuar atyre të blejnë mallra, pajisje, ose të pakësojnë kredinë, dhe në këtë mënyrë të zgjerojnë veprimtarinë e tyre afariste. Ata gjithashtu dëshirojnë të kenë letra krediti për transaksionet ndërkombëtare. Edhe pse disa banka i ofrojnë këto produkte, klientët preferojnë të kenë qasje më të lehtë në to Lizingu dhe sigurimi Kërkesa potenciale për lizing është mjaft e madhe. Megjithatë, nivelet e ulëta të edukimit financiar, shkalla e vogël e operacioneve, dhe disponueshmëria e kufizuar e lizingut në Kosovë shpjegon nivelin aktualisht të ulët të kërkesës për këtë produkt. Ata që i njohin avantazhet e lizingut (sidomos në formë të kolateralit) përpiqen të japin me qira pajisjet e tyre të prodhimit në vend se t i financojnë ato me kredi bankare dhe preferojnë të kenë më shumë qasje në lizing. Klientët e paktë bujqësorë që ishin pjesëmarrës në fokus grupe e që kanë përvojë me lizing, ishin të gjithë përpunues apo tregtarë me shumicë. Kërkesa për sigurime në bujqësi është ende e dobët, edhe pse Qeveria e Kosovës subvencionon kostot e biznesit, duke përfshirë primet e sigurimit. Përveç nëse sigurimi bëhet i detyrueshëm, qoftë nga Qeveria apo nga institucionet financiare ndërkombëtare që ofrojnë financim të jashtëm, ofruesit e sigurimit nuk presin që tregu i sigurimeve bujqësore të merr hov së shpejti. Mungesa e besimit në kompani të sigurimit është përmendur si një pengesë e madhe nga ana e kërkesës. Gjithashtu është e vërtetë se sigurimi tradicional bujqësor në përgjithësi është i papërballueshëm nga shumica e fermerëve. Kërkesa për sigurim do të rritet me rritjen e ndërgjegjësimit në lidhje me produktin dhe dobitë e tij, në qoftë se ofrohet një zgjidhje më e përballueshme (p.sh. sigurimi me indeks), dhe nëse kjo kombinohet siç duhet me produkte të tjera financiare Informata mbi produktet dhe shërbimet financiare Ka kërkesë të konsiderueshme për informata mbi shërbimet financiare në Kosovë. Klientët theksuan mungesën e informatave në të gjithë spektrin, përfshirë produktet dhe shërbimet financiare, termat dhe kushtet e tyre, si dhe vlerësimin dhe krahasimin e tyre. Diskutimet me fokus grupe dhe takimet me shoqatat e prodhuesve bujqësor treguan se klientët bujqësor nuk dinë se ku të kërkojnë informata, kur ata kanë nevojë. Shumica e tyre treguan se ka vetëm një numër të vogël të organizatave që mund të ofrojnë udhëzime financiare. Kërkohet më shumë transparencë nga institucionet financiare. Derisa disa institucione financiare do të ndihmojnë klientët e tyre të ardhshëm për të argumentuar veprimtarinë kur aplikojnë për kredi, ka një mungesë të përgjithshme të transparencës në lidhje me koston e përgjithshme dhe kushtet e tjera të kredisë. Ueb-faqet e bankave shpesh japin vetëm informacione të përgjithshme dhe i ftojnë klientët për të kontaktuar zyrtarë për kredi në degën ose nëndegën më të afërt për më shumë informata. Taksat e disbursimit, të pagesave me vonesë, ose tarifat e parapagimit nuk shpalosen haptazi. 23

25 4 SEKTORI FINANCIAR DHE OFERTA E FINANCIMIT BUJQËSOR 4.1 INSTITUCIONET E KREDITIMIT Përmbledhje Sektori financiar në Kosovë dominohet nga bankat komerciale. Aktualisht janë tetë banka 11, asetet e të cilave në vitin 2012 arritën vlerën 2.83 miliardë euro, ose 74.0% të totalit të aseteve financiare në vend. Pavarësisht nga një trend në rënie në vitet e fundit, sektori bankar mbetet shumë i koncentruar, ku tre bankat më të mëdha posedojnë 69.3% të totalit të aseteve bankare. Vetëm dy janë banka me pronësi vendore, ndërsa bankat e huaja menaxhojnë 89.5% të totalit të aseteve bankare. Sistemi bankar i Kosovës vazhdon të ruajë një nivel të lartë të stabilitetit, karakterizuar nga kapitalizimi i fortë, cilësi të pranueshme të portfolios të kredive dhe pozitës së kënaqshme të likuiditetit. Raporti i mjaftueshmërisë së kapitalit në fund të vitit 2012 qëndroi në 14.2%, që përfaqëson një nivel të kënaqshëm të kapitalizimit dhe tejkalon normën minimale prej 12% të kërkuar nga BQK-ja. Pjesa e kredive me probleme në raport me totalin e kredive në fund të vitit 2012 u rrit në 7.5% nga 5.7% në 2011 dhe 5.9% në vitin Niveli i mbulimit të kredive me probleme me dispozitat për humbje të kredisë qëndroi në 112.4%, duke përfaqësuar një nivel të këna qshëm të mbulimit. Në mesin e vendeve të Europës Juglindore (SEE), Kosova vazhdon të jetë në mesin e vendeve me shkallën më të lartë të rritjes së kredisë dhe të cilësisë më të lartë të portfolios së kredisë. Burimi kryesor i financimit për banka mbeten depozitat e klientëve. Ekonomitë familjare vazhdojnë të gjenerojnë shumicën e depozitave në sistemin bankar dhe pjesëmarrja e tyre është rritur në vitet e fundit (72% në vitin 2012, 71% në vitin 2011, dhe 67% në vitin 2010). Bankat e Kosovës nuk janë shumë të varura nga financimet e huaja me shumicë, por kryesisht aktivitetet e financimit për kredidhënie i kanë nga baza e tyre e depozitave. Depozitat në sistemin bankar vazhdojnë të rriten, duke arritur vlerën prej 2.3 miliardë euro në fund të vitit Si rezultat, raporti kredi-depozita në vitin 2012 ka rënë në 76.7% nga 79.9% në vitin 2011, duke reflektuar një normë më të lartë të rritjes kur krahasohet me portfolion e kredisë. Kreditë e biznesit dominojnë strukturën e totalit të kredive me pjesëmarrje prej 70%. Në vitin 2011, portfolio i kredive të biznesit ishte 1.6 miliardë euro, 71.7% e të cilëve janë lëshuar në sektorin e shërbimeve, kryesisht në sektorin e tregtisë (52.7% e totalit të kredive të biznesit). Kreditë për sektorin industrial përfaqësuan 24.8%. Mikrofinanca ka përfaqësim të konsiderueshëm në Kosovë, me 15 institucione mikrofinanciare (IMF) të listuara në faqen e internetit të BQK-së. IMF-të luajnë një rol të rëndësishëm në arritjen e një pjese të ekonomisë të cilin bankat komerciale e kanë të vështirë ta shërbejnë bizneset e vogla dhe mikro-bizneset, amvisëritë bujqësore, dhe agrobizneset Portfolio bujqësore Bujqësia paraqet vetëm një pjesë të totalit të kredisë. Në vitin 2012, kreditë bujqësore ishin 77.3 milion Euro dhe paraqitnin vetëm 4.4% të totalit të portfolios bruto të kredisë (shih tabelën 2). Kreditimi bujqësor dominohet nga një bankë e vetme. ProCredit Bank ka më shumë se 65% të agro-kredive të sektorit bankar dhe pothuajse gjysmën e totalit të portfolios të kredive bujqësore, duke përfshirë edhe IMF. Raiffeisen Bank e ka pozitën e dytë dhe ka potencial për të rritur pjesën e saj në mënyrë të konsiderueshme. Disa banka të tjera kanë përfshirë bujqësinë në mesin e sektorëve të tyre të synuara në IMF-të luajnë një rol të rëndësishëm në sektorin e financës bujqësore. Edhe pse portfolio i përgjithshëm i kredive nga 12 IMF që janë anëtare të AMIK-ut ishte 72.2 milion Euro një shifër relativisht e vogël në krahasim me portfolion e bankave prej 1.7 miliardë Eurosh - IMF kanë 25% të portfolios të kredisë bujqësore në Kosovë. 11 Në 2013, një bankë e re (Turqisht Is Bankasi) ka hyrë në tregun e Kosovës, duke e çuar numrin e përgjithshëm të bankave tregtare në nëntë. Analiza e paraqitur në këtë raport nuk përfshin informacion për këtë bankë. 24

26 Roli joproporcionalisht i lartë i IMF-ve në financimin bujqësor shpjegohet me disa arsye. Për shkak të fokusit të tyre në zonat rurale, shumica e IMF-ve kanë bujqësinë si sektor të tyre strategjik. Bujqësia në këtë mënyrë përbën një pjesë shumë të rëndësishme, duke zënë rreth një të katërtën e totalit të portfolios të kredive të mikrofinancimit. Në disa institucione, bujqësia përfaqëson më shumë se 60% të veprimtarisë. Ndryshe nga shumë banka, IMF-të kanë dukshëm më shumë përvojë në kreditimin bujqësor dhe rural. Duket se ata i kanë kuptuar më mirë nevojat e fermerëve të vegjël dhe janë më fleksibil në përmbushjen e tyre. Për shembull, pavarësisht nga normat mjaft të larta të interesit, shumë fermerë preferojnë IMF-të për shkak të ofrimit përgjithësisht më të shpejtë të shërbimit. Financimi i duhur në kohën e duhur është shumë i rëndësishëm në bujqësi. Shtrirja e përgjithshme është e lartë. Në fund të vitit 2012, huadhënësit kishin më shumë se 400 degë të vendosura në më shumë se 30 qytete dhe qyteza të ndryshme, duke ofruar mbulim në mbarë vendin. Zakonisht nuk është problem për të arritur një bankë apo një IMF në çdo vend të Kosovës. Tabela 2. Treguesit kryesorë të bankave dhe IMF-ve kryesore në Kosovë, 2012 Institucioni i kreditimit # i njesive (degët, nëndegët, etj.) Portfolio total bruto, EUR mln Portfolio bujqësor, EUR mln Pjesa e agro kredive në nën total Pjesa e agro kredive mes të gjithë huadhënësve Banka % 48.6% Banka % 14.0% Banka % 3.1% Banka % 2.5% Banka % 2.4% Banka % 1.3% Banka % 1.1% Banka % 0.9% Nën-totali 318 1, % 73.8% IMF % 8.8% IMF % 6.3% IMF % 5.0% IMF % 1.9% IMF % 1.6% IMF % 1.4% IMF % 1.2% Nën-totali % 26.2% TOTALI 416 1, % Burimi: Anketa e institucioneve financiare, Raportet Vjetore, MIX Market, vlerësimet e veta Paleta aktuale e produkteve Një numër i institucioneve kanë rishikuar qasjen e tyre ndaj bujqësisë në fund të vitit fillim të 2013 dhe, që nga mesi i vitit 2013, pothuajse të gjitha institucionet financiare kanë produkte të specializuara kreditore për bujqësi. Me të kuptuar se bujqësia ka potencial, bankat dhe IMF të kanë mobilizuar përpjekjet e tyre për të zhvilluar një ofertë më të mirë për këtë sektor. Tabela e mëposhtme liston kreditë në dispozicion për sektorin e bujqësisë, si dhe kufijtë e poshtëm dhe të epërm për shumën dhe afatin e kredisë (një pasqyrë e plotë e paletës aktuale të kredisë bujqësore është paraqitur në Shtojcën 4). Gjithashtu, bankat ofrojnë një gamë të produkteve të tjera siç janë mbitërheqja, financimi i tregtisë, kredit kartat e biznesit, dhe shërbimet për transfer të parave. Faktoringu, lizingu, dhe financimi i urdhër blerjeve ofrohen nga një numër i kufizuar i huadhënësve. 25

27 Tabela 3. Kreditë që ofrohen nga institucionet financiare për sektorin e bujqësisë Institucioni Emri i produktit Qëllimi ProCredit Bank Kredi Bujqësore Kredi për Partnerë Bujqësore Kredi për Investime Bujqësore Kredi Bujqësore EKO kapitali qarkullues asetet fikse patundshmëri mall asetet fikse patundshmëri asetet fikse patundshmëri investim në kursime energjetike Shuma Minimale Euro 3,000 2,000 10,000 Shuma Maksimale Euro Afati Maksimal, muaj , Raiffeisen Bank Kredi Bujqësore (Mikro) pajisje, mall bujqësor 5, , TEB Kredi Bujqësore (NVM) kapitali qarkullues asetet fikse 48 Banka Ekonomike Kredi Bujqësore kapitali qarkullues investimet Banka per Biznes Kredi Bujqësore 1, BKT Komercijalna Banka KEP Trust FINCA AFK KRK KosInvest Kredi Speciale Bujqësore 1,000 10, Kredi për Mbështetje Bujqësore aktivitete të ndryshme bujqësore 10,001 50, Kredi Bujqësore 50, , kapitali qarkullues, investimet, Kredi Bujqësore KomBank toka, projektet 1, e efiçiencës energjetike Kredi për Bujqësore Inpute bujqësore dhe investime shumë të vogla 200 3, Inpute bujqësore, pajisje, Kredi Bujqësore Mikro ndërtesa, dhe investime 3,001 10, të vogla Inpute bujqësore, pajisje, Kredi Bujqësore të Mesme ndërtesa, dhe investime 10,001 25, tjera BUJK Bujqësi aktivitete të ndryshme bujqësore , Kredi Bujqësore aktivitete të ndryshme bujqësore 1,000 20, Kredi Bujqësore , Kredi Bujqësore 2 Bujqësia komerciale dhe mbarësimi i kafshëve 1,500 10, Kredi Bujqësore për investim 10,001 15, Kredi Bujqësore dhe Biznesore Aktivitetet e ndryshme bujqësore 100 5, Kredi për Blegtori dhe Makineri kafshët; pajisjet 1,000 5, Burimi: ueb-faqet e institucioneve financiare dhe materiale promovuese që nga mesi i 2013 Produktet e reja pasqyrojnë më mirë nevojat dhe specifikat e prodhuesit bujqësor, por mbeten shumë të shtrenjta. Kredia me orar fleksibil të pagesave, e cila shpesh përfshin një periudhë mospagimi (grejs periudhë) deri në gjashtë muaj, kërkesat më fleksibile për kolateral, dhe kohëzgjatja më e madhe janë të dizajnuara të financojnë nevojat për kapital punues, investime në bagëti dhe makineri bujqësore, pajisje të përpunimit, si dhe projekte të kursimeve energjetike. Disa huadhënës kanë anuluar tarifat e disbursimit. Normat e interesit megjithatë mbeten të larta dhe afatet e kredisë janë ende më të shkurtra se sa që preferohet Mekanizmat e garancisë së kreditit Pritet që mekanizmat ekzistues të garantimit të kredisë të ulin profilin e lartë të rrezikut në sektorin e bujqësisë dhe të stimulojnë bankat që të disbursojnë më shumë. MBPZHR, Ambasada e SHBA ve në Kosovë, dhe gjashtë banka lokale (ProCredit Bank, Raiffeisen Bank, TEB, NLB Prishtina, Banka Ekonomike dhe BKT) kanë lidhur marrëveshje për të krijuar një Fond për Garantimin e Kredive Bujqësore prej 20.1 milionë Eurove (ose 26 milionë USD). Ky fond është programi i katërt i garancisë nga USAID-i me Autoritetin e Kredive Zhvillimore, por i 26

28 pari që do të financohet përmes MBPZHR-së. Qeveria e Kosovës ka kontribuar me 2,5 milion Euro. Bankat kanë raportuar një përvojë disi të përzier me ACGF-në, por pajtohen se kjo e bën sektorin bujqësor më tërheqës. Një tjetër fond për garantim të kredisë është duke u themeluar në kuadër të Ministrisë së Tregtisë dhe Industrisë. Kjo përpjekje mbështetet nga Agjencia Austriake për Zhvillim. Fondi prej 3 milion Eurosh synon të mbështesë NVM-të në vend, duke përfshirë bizneset e vogla bujqësore. Fondi i Garancisë së Mikrokredive të Kosovës (K-MGF) është themeluar në vitin 2013 nga UNDP në partneritet me Agjencitë e Zhvillimit Rajonal të Veriut dhe Jugut. K-MGF është regjistruar në bazë të kornizës ligjore për OJQ-IMF në Kosovë. UNDP-ja tashmë ka pilotuar një skemë mikro-garantimi që mundëson qasje në shërbime të volitshme financiare, mikro-garanci, dhe në shërbime të zhvillimit të biznesit për mikro biznese dhe sipërmarrës në rajonin e Mitrovicës. Objektivi i përgjithshëm i K-MGF-së është të lehtësojë qasje në shërbime të përballueshme financiare për sipërmarrësit individual, kompanitë që startojnë me biznes dhe për mikro-ndërmarrjet e reja. Fondi pritet të lëshojë deri në 450 garanci në dy vitet e para të operimit. Roli i fondeve të garantimit të kredive, megjithatë, është i kufizuar dhe qëndrueshmëria e tyre është e vështirë të arrihet. Studimi tregoi se fondet e garancisë së kreditit shihen nga shumë banka dhe sidomos nga donatorët si një zgjidhje për shumë gjëra. Megjithatë, garancia e kreditit zgjidh vetëm kufizimet e ndërlidhura me kolateral. Të gjitha aspektet e tjera të kreditimit bujqësor (potenciali bujqësor, tregu, teknologjia, etj) mbeten në vend. Në çdo skemë të kredive bujqësore është e rëndësishme që bankat të vazhdojnë hulumtimin e tyre normal të duhur për vlerësim të kredisë. Garancitë nuk mund të funksionojnë kur risku është shumë i lartë. Në Rumani, për shembull, ishte vetë fondi i garancisë ai që refuzoi klientët e propozuar nga bankat. Për më tepër, pasi që të gjitha skemat e garantimit në Kosovë subvencionohen nga QK dhe/ose partnerët ndërkombëtarë të zhvillimit, çështja e qëndrueshmërisë afatgjate mbetet e hapur. Praktika ndërkombëtare tregon se është jashtëzakonisht e vështirë të krijohen fonde të qëndrueshme të garantimit të kredive bujqësore. Në këtë moment, skemat e sapo krijuara të garantimit duhet të nxisin përmirësimin e performancës bujqësore për të arsyetuar subvencionimin e tyre. 4.2 KOMPANITË E LIZINGUT Sektori i lizingut në Kosovë është shumë i vogël. Tre institucione që janë të licencuara për lizing janë Raiffeisen Lizing Kosova, Factor Leasing 12, dhe Fondi Crimson Finance 13. Sektori është mjaft i ri. Ligji i lizingut konsiderohet adekuat, duke bërë të mundur një faktor kyç për zhvillimin e ardhshëm të lizingut. Pjesa më e madhe e portfolios është lizingu i automjeteve. 4.3 KOMPANITË E SIGURIMEVE Ekzistojnë 13 kompani të sigurimeve që operojnë aktualisht në Kosovë, nga të cilat shtatë janë në pronësi të huaj, dy janë me pronësi të përzier, tre janë vendase, dhe një është filial. Tre prej tyre janë kompanitë e sigurimit të jetës ndërsa dhjetë të tjera jo. Shumica e linjave të biznesit janë për sigurimin e transportit dhe atë mjekësor. Vetëm një kompani është licencuar për sigurimin e bujqësisë. Disa sigurues të tjerë kanë shprehur interesim të ndjekin këtë shembull, duke vënë në pah një treg në ngritje për sigurimin e veprimtarisë bujqësore. Mirëpo, pavarësisht atraktivitetit të përgjithshëm dhe potencialit të sektorit, pengesat kryesore përfshijnë dimensionet e vogla të bujqësisë dhe statusit të paqartë ligjor të të drejtave pronësore të tokës, si dhe regjistrimin e dobët të kafshëve. Zhvillimi i sigurimit të bujqësisë do të ofrojë siguri shtesë për kredidhënësit dhe do të përmirësojë gatishmërinë e bankave për të dhënë hua për këtë sektor. Qeveria e Kosovës është veçanërisht e interesuar për zhvillimin e tregut të sigurimeve dhe po ndërmerr studime për të shqyrtuar zbatueshmërinë e produkteve të sigurimit që do të mbulonin kulturat siç janë gruri, misri, molla, patatja, perimet, dhe kulturat në sera. 12 Nuk është gjetur asnjë informatë mbi Factor Leasing 13 Banka për Biznes ka lizing në mesin e produkteve të saj për bizneset. Portfolio i lizingut është megjithatë shumë i vogël 27

29 4.4 SFIDAT SPECIFIKE PËR FINANCIMIN BUJQËSOR Disponueshmëria dhe besueshmëria e të dhënave është problem domethënës në Kosovë. Institucionet financiare kanë pak mundësi që të vlerësojnë në mënyrë të duhur gjendjen e sektorit bujqësor. Pjesa më e madhe e informatave janë të vjetërsuara dhe nuk janë në dispozicion publikisht. Akterët e tregut ankohen se duhet të mbështeten në bazat e tyre të të dhënave, vlerësimet dhe lidhjet personale në organe të ndryshme shtetërore për të mbledhur informata të caktuara. Pamundësia e klientëve bujqësorë që të ofrojnë dokumentacion adekuat është sfida më e madhe me të cilën ballafaqohen institucionet financiare. Kjo posaçërisht vlen më shumë për bankat sesa për institucionet mikrofinanciare (IMF) (shih Figurën 10). Prodhuesit bujqësorë shpe sh nuk janë të regjistruar dhe nuk mbajnë kurrfarë shënimesh. Përveç kësaj, edhe tokat dhe bagëtitë e tyre nuk janë të regjistruara ndërsa të drejtat pronësore janë të paqarta. Në përgjithësi, kanë shkathtësi të dobëta të sipërmarrjes apo njohuri financiare. Ata nuk mund të ofrojnë as pasqyra financiare, dhe as plane të shëndosha biznesore. Ashtu siç pranoi një pjesëmarrës i fokus grupeve, Ne kemi ide, nuk kemi plane të biznesit. Figura 10. Nivelet e pajtueshmërisë* të shprehura nga institucionet financiare në lidhje me problemet e ndryshme të ndërlidhura me klientët bujqësorë të cilat pengojnë zhvillimin e financave bujqësore Dokumentacioni joadekuat kreditë e shtrenjta Zbutje e dobët e rrez. të larta Qasje joadekuate pagesave Kolateral joadekuat Pamund. për të mënjanuar rreziqet Kapaciteti i pamjaft. financiar Historiku i pamjaft. i kredisë Kufizimet në kolateral Shuma e kredisë e ulët Bankat IMF-të IMF+ Bankat Shënim: * Në shkallën nga Nuk pajtohem fuqishëm deri në Pajtohem fuqishëm Burimi: anketë e shtatë bankave dhe shtatë IMF Njohja e pamjaftueshme e prodhimtarisë bujqësore bën që institucionet kreditore të rrisin normën e interesit për të mbuluar rreziqet të cilat nuk mund t i vlerësojnë si duhet. Institucionet financiare (posaçërisht bankat) besojnë se bujqësia është me shumë rrezik dhe se rreziqet nuk mund të mënjanohen si duhet. Kredidhënësit përdorin zbutjen e dobët të rreziqeve si arsye për norma të larta të interesit. Si rezultat i kësaj, klientët bujqësorë konsiderojnë se kreditë janë shumë të shtrenjta (taksa, provizione, interesa). Ofruesit e kredive janë disi neutral apo nuk pajtohen me faktin se kreditë e kërkuara janë shumë të ulëta (shih Figurën 10), apo që kostot e transaksionit janë shumë të larta (shih figurën 11) për një nivel të pranueshëm të rentabilitetit, por konfirmojnë se normat e interesit janë në fakt mjaft të larta. Ofruesit e kredive mbivlerësojnë kapacitetin e tyre për t i shërbyer sektorit të bujqësisë. Ata besojnë se kanë kapacitete të mjaftueshme institucionale dhe nuk e kanë të vështirë të vlerësojnë me saktësi një klient bujqësor (shih Figurën 11). Në të njëjtën kohë, vetëm gjysma e tyre kanë departamente dhe/ose analistë të specializuar kreditorë për sektorin e bujqësisë. Për më tepër, intervistat sy më sy dëshmuan se, me disa përjashtime të pakta, klientët bujqësor trajtohen si të tjerët dhe nuk aplikohet ndonjë vlerësim i veçantë i rrezikut. Figura 11. Niveli i pajtueshmërisë* i shprehur nga institucionet financiare lidhur me problemet e ndryshme të ndërlidhura me institucionet financiare të cilat pengojnë zhvillimin e financimit të bujqësisë Qasja e dobët në fonde Kostot e larta të transaks Vlerës. i vësht. i rrezikut Kapaciteti i pamjaft Kufizimet rregullative Bankat IMF IMF-të+ Bankat Shënim: * Në shkallën prej Nuk pajtohem fuqishëm e deri te Pajtohem fuqishëm Burimi: anketë e shtatë bankave dhe shtatë IMF 28

30 Gjashtë nga 14 institucione financiare të anketuara pajtohen se fondet për bujqësi janë të vështira të gjenden apo gjenden me kushte jo atraktive. Përmbarimi i dobët i kontratave është barrierë jo vetëm përbrenda sektorit bujqësor por edhe ndërmjet sektorit bujqësor dhe atij financiar. Nuk është e rrallë që fermerët nuk i përmbushin detyrimet kontraktuale me përpunuesit dhe/ose tregtarët pa ndëshkime ligjore. Nuk respektohen as sasia as cilësia. Nëse ofrohet ndonjë çmim më i mirë nga të tjerët, obligimet kontraktuale shpërfillen. Ky lloj i etikës biznesore jo vetëm që pengon zhvillimin e lidhjeve të zinxhirëve të cilësisë por edhe i kontribuon mungesës së përgjithshme të besimit ndërmjet dy sektorëve. Zhvillimi i lizingut në bujqësi kufizohet nga: Mungesa e përfaqësuesve (dilerëve) të pajisjeve dhe makinerive (si John Deere) mungesa e kompanive të shërbimit për të ofruar mirëmbajtje mungesa e tregut dytësor për makineritë dhe pajisjet bujqësore aftësia e kufizuar e kompanive të lizingut për të vlerësuar klientët bujqësorë mungesa e informatave lidhur me sektorin në përgjithësi dhe klientin në veçanti Zhvillimi i sigurimit bujqësor kufizohet nga: mungesa e informatave lidhur me sektorin në përgjithësi dhe klientin në veçanti njohuri e kufizuar e klientëve bujqësorë me produktet e sigurimit dhe përparësitë e tyre mungesa e besimit nga sektori bujqësor 4.5 FINANCIMI I ZINXHIRIT TË VLERAVE Duke qenë se zinxhirët e vlerave mbesin shumë pak të zhvilluar në Kosovë, kërkesa për financimin e tyre është mjaft e ulët. Sipas praktikave më të mira ndërkombëtare, zhvillimi i financimit të zinxhirëve të vlerave duhet të ndjekë tre hapa 14 : 1) identifikimi, vlerësimi dhe prioritizimi i zinxhirëve të vlerave; 2) krijimi dhe shfrytëzimi i lidhjeve në treg; dhe 3) përshtatja, lëshimi dhe administrimi i kredive. Krijimi i lidhjeve në treg kërkon më së shumti punë. Deri në zhvillimin fillestar (apo rithemelimin) e zinxhirëve të vlerave, kërkesa për financimin e zinxhirëve të vlerave mbetet e ulët. Për zbatimin e duhur të zinxhirëve të vlerave kërkohet një qasje shumë-palëshe. Në nivelin më të ulët, ndërmarrjeve mikro dhe të vogla bujqësore apo fermerëve u mungojnë shkathtësitë e duhura për t u përfshirë në mekanizma të zinxhirit të vlerave, pasi që ngurrojnë të lidhin kontrata afatgjate apo të formojnë asociacione me fermerë të tjerë si grup për të shërbyer si furnizues të përhershëm për një blerës të vetëm. Prodhimi i patates në veri është një shembull i rrallë i financimit brenda zinxhirit të vlerave në Kosovë. Pestova, prodhuese dhe përpunuese e farës dhe produkteve të patates, ka organizuar një numër të fermerëve rreth vetes. Kompania u siguron kultivuesve të patates farë, pleh dhe pesticide, si dhe traktorë në fillim të sezonit. Kostoja e inputeve pastaj zbritet nga shuma e shitjes në kohën e vjeljes. Në mesin e aksionarëve të Pestovas është edhe EBRD-ja, dhe ka pranuar mbështetje mjaft të madhe financiare dhe teknike nga qeveria holandeze dhe partnerët afaristë holandezë. Fermerët vazhdimisht marrin udhëzime teknike dhe financim të inputeve

31 5 IFN DHE AKTIVITETET E DONATORËVE Donatorët ndërkombëtarë dhe institucionet financiare e shohin sektorin e bujqësisë si prioritet kyç për Kosovën. Në vitin 2012, donatorët kanë kontribuar mbi 11 milionë EUR për bujqësinë dhe zhvillimin rural, prirë nga Komisioni Evropian dhe USAID. Kjo shifër pritet të dyfishohet për vitin 2013 me zotime tashmë të dakorduara në vlerën prej mbi 21 milionë EUR. 15 Në vitin 2013, Banka Botërore filloi disbursimin e fondeve në kuadër të projektit Zhvillimi bujqësor dhe rural përpjekje kjo në vlerë prej 25 milionë dollarëve amerikanë që ka për synim përmirësimin e aftësisë konkurruese në nën-sektorët bujqësorë të bujqësisë dhe të hortikulturës. Komisioni Evropian ka emëruar sektorin e bujqësisë si një prej tre lëmive prioritare për strategjinë , me alokimin e rreth milionë eurove për sektorin gjatë periudhës së strategjisë. Pasqyra e detajuar e projekteve dhe programeve aktuale në bujqësi dhe në financimin e bujqësisë është dhënë në Shtojcën 3. Koordinimi ndërmjet donatorëve dhe Qeverisë është përmirësuar, edhe pse ka programe të duplifikuara. Vlerësimi i vitit 2012 mbi zbatimin e Programit të MBPZHR-së për zhvillim bujqësor dhe rural (PZHBR) vuri në pah se koordinimi i donatorëve me MBPZHR-në është përmirësuar pas fillimit të programit PZHBR, ku programet tash plotësojnë PZHBR-në ndërsa MBPZHR-ja ofron sugjerime gjatë dizajnimit të projekteve të donatorëve. Përkundër kësaj, përhapja e programeve të ngjashme (siç janë programe të shumta të granteve bujqësore me kërkesa të ngjashme të bashkëfinancimit dhe kritere të pranueshmërisë) mund të shpiejnë në huti në mesin e hisedarëve të sektorit ndërsa harmonizimi më i madh do të ishte i dobishëm. Disa donatorë mendojnë se bujqësia është një lëmi e stërmbushur me donatorë dhe po e braktisin sektorin. Zyra Zvicerane për Bashkëpunim ka zvogëluar veprimtarinë e vet në sektorin e bujqësisë, e cila paraprakisht ishte mjaft domethënëse, pasi ka përmbyllur aktivitetin zviceran të promovimit të hortikulturës në vitin Në vend të kësaj, do të përqendrohet në punësimin e të rinjve dhe në veprimtari të klimës investuese. Veprimtaria e parë në veçanti ka njëfarë ndërthurje me veprimtarinë e mbështetjes për bujqësinë, por bujqësia nuk është fokus parësor. Në të njëjtën kohë, disa IFN tashmë kanë vendosur të përqendrohen në sektorë të tjerë të rëndësishëm. Edhe pse përfaqësuesit e EBRD-së kanë shprehur njëfarë interesimi për të hulumtuar linja kreditimi për bujqësinë për bankat lokale 16, ata kanë konfirmuar se prioriteti për periudhën e ardhshme është në sektorët e energjisë dhe infrastrukturës. Njësoj, bashkëpunimi financiar i KfW-së në Kosovë përqendrohet në projektet e energjisë dhe të infrastrukturës. IFC-ja aktualisht nuk është e përqendruar në agrobiznes si sektor prioritar. Shumë intervenime të donatorëve në Kosovë mbesin të orientuara kah ofrimi i granteve dhe subvencioneve të cilat nuk janë të qëndrueshme përtej kohëzgjatjes së projektit, dhe jo në mangësi strukturore të cilat pengojnë financimin sektorial të bujqësisë. Disa nga donatorët u ofrojnë (apo u kanë ofruar deri para pak kohe 17 ) grante drejtpërsëdrejti fermerëve, ku KE u prin të tjerëve përmes një programi të granteve me rreth 4-5 milionë EUR në vit 18. Programi i përbashkët i Bankës Botërore / MBPZHR-së i Granteve për Zhvillim Rural ka alokuar rreth 7 milionë EUR grante për Ftesën për propozime Pranvera 2013, grante në vlerë prej rreth 5 milionë EUR u shpërndanë nga ADA në 2012, ndërsa Fondi për inovacion dhe stimulim i USAID-it në kuadër të Programit për mundësi të reja në bujqësi synon të shpërndajë mbi 900,000 EUR në vit (program i buxhetuar prej 3.7 milion EUR gjatë 4 viteve). 15 Platforma e Republikës së Kosovës për menaxhimin e ndihmave 16 EBRD-ja cek zhvillimin e agrobiznesit si prioritet në strategjinë e paradokohshme të miratuar për Kosovën ndërsa përfaqësuesit lokal të EBRD-së kanë shprehur interesim për identifikimin e përpunuesve të nivelit të mesëm, por mundësitë e përshtatshme janë të pakta. EBRD ka aksione të kapitalit në një fabrikë lokale të përpunimit të patateve dhe ka financuar zgjerimin e kompanisë udhëheqëse për përpunimin e qumështit. 17 Programi 12 vjeçar zviceran për promovimin e hortikulturës në Kosovë, i financuar nga qeveritë zvicerane dhe daneze ka ofruar grante deri në mbylljen e programit në vitin KE mbështet zhvillimin e kapacitetit në MBPZHR, Agjencinë e ushqimeve dhe të veterinës dhe ofron grante përmes dy programeve: Skema e granteve rurale dhe Programi për zhvillim ekonomik rural. Skema e granteve, aktive që nga viti 2009 do të shqyrtohet dhe të vlerësohet pas vitit 2014 për të zhvilluar rekomandime të tjera. 30

32 Disponueshmëria e lartë e granteve për sektorin bujqësor mund të paraqesë disa pengesa për ofrues të financimit në bujqësi. Grantet zakonisht financojnë investime kapitale të cilat përndryshe do të kishin nevojë për burime të tjera të financimit. Niveli i përgjithshëm i granteve që ofrohen nga donatorët në sektor është mjaft domethënës në krahasim me portfolion e përgjithshme të kredive të institucioneve të kreditimit. Rreziku i konkurrencës me kredituesit zbutet nga dy faktorë: (1) përfituesit e grantit duhet t i kontribuojnë investimit, zakonisht me 40% të kostove totale; dhe (2) fondet e granteve nuk disbursohen para përfundimit të projektit, që do të thotë se huamarrësit duhet edhe më tej të kërkojnë financim të jashtëm. Financim i caktuar ofrohet nga bashkëfinancimet dhe financimet e përkohshme përmes remitancave dhe burimeve të tjera të të hyrave, por disa realizohen edhe përmes kredimarrjes në banka komerciale. USAID, SDC, dhe ADA janë duke negociuar themelimin e fondit për garantim të kredive për NVM-të, përfshirë NVM-të bujqësore. Bankat dhe kredituesit e tjerë do të paguanin një taksë për mbulim nga fondi, nga të cilat krijohet profit për investitorët e fondeve. Edhe pse koncepti është ende në diskutim e sipër, ndjenja ndërmjet investitorëve potencial është që fitimi nuk do të ishte i madh sa për ta bërë fondin komercialisht rentabil, dhe kështu qëndrueshmëria e tij do të varej nga mbështetja e vazhdueshme e donatorëve për një të ardhme të parashikueshme. Përkundër kësaj, struktura do të mund t i shërbente po të njëjtit qëllim si skemat bilaterale garantuese të USAID-it, të cilat ajo i sheh si storje të suksesit. Në shkurt të vitit 2011, USAID lansoi një program gjithëpërfshirës të mbështetjes bujqësore të quajtur Mundësi të reja në bujqësi (NOA). Programi, i zbatuar nga Tetra Tech ARD, synon të përmirësojë lidhjet ndërmjet fermerëve dhe tregjeve, të diversifikojë dhe të rris prodhimtarinë bujqësore, të përmirësojë sigurinë e ushqimit, dhe të rris qasjen në financa për akterët bujqësorë. Përmes një skeme të garantimit të kredive me bankat komerciale që shënjestrojnë huazuesit bujqësorë, programi synon të ul profilin e rrezikut të huazuesve bujqësorë dhe, në fund, edhe koston e financimit. Garancat ofrojnë një mbulesë prej 50% për humbjen e kryegjësë. Një arritje e rëndësishme e skemës për garantim të kredive është ndryshimi i politikës përbrenda një prej ofruesve më të mëdhenj të financimit komercial, duke larguar bujqësinë nga lista e sektorëve të kufizuar dhe duke e caktuar atë si sektor cak. Mbështetja teknike shtesë për ofertën dhe kërkesën e financimit bujqësor mund të jetë cak kyç në të ardhmen për projektet e donatorëve. Hisedarët kanë përmendur që një pengesë për huazimin bujqësor në Kosovë është niveli i ulët i dijes financiare në mesin e kredimarrësve, gjë që rrit rrezikun për kredidhënësit. Gjithashtu, analistët kreditor në bankat udhëheqëse mbesin në masë të madhe të painformuar lidhur me specifikat e kredidhënies në sektorin bujqësor. Mbështetja e shënjestruar për institucionet financiare për t i njoftuar me mjetet për vlerësimin e kredive dhe zbutjen e rrezikut që ka si cak në veçanti kredimarrësit bujqësorë, si dhe trajnimet mbi aftësimin financiar për kredimarrësit bujqësorë/rural, duhet të jetë në fokus të programeve të ardhshme të donatorëve sepse deri më sot nuk është shtjelluar në mënyrë domethënëse nga komuniteti ndërkombëtarë. 31

33 6 KONKLUDIMET DHE REKOMANDIMET 6.1 QASJA NË FINANCA Qasja në financa është funksion i tre faktorëve: disponueshmëria, përballueshmëria dhe aftësia (shih Figurën 12). Disponueshmëria përcaktohet nga mbulueshmëria e bankës dhe nga gama e produkteve. Përballueshmëria përcaktohet në rend të parë nga niveli i normave të interesit. Gjithashtu ndikohet nga maturiteti i kredisë, orari i pagesave, kushtet e kolateralit dhe nga karakteristikat tjera të produkteve. Në fund, faktorët tjerë (siç janë niveli i përgjithshëm i dijes financiare dhe shkathtësive teknike, për shembull) përcaktojnë aftësinë e klientëve potencial për të shfrytëzuar siç duhet financimin e fituar në fund. Figura 12. Faktorët determinues të qasjes në financa Shtrirja dhe gama e produkteve që janë në dispozicion në treg Përballueshmëria Norma e interesit dhe kostot tjera, si dhe maturiteti i kredisë, oraret e pagesave, kërkesat kolaterale, etj. Disponueshmëria Aftësia Niveli i arsimit (gjegjësisht, arsimimi financiar), strategjia, stimulimet për investime, konkurrenca, etj. Institucionet financiare në Kosovë janë të interesuara që t i japin kredi sektorit bujqësor por ballafaqohen me një numër të sfidave. Në përgjithësi, bankat e shohin dhënien e kredive në sektorin bujqësor si shumë të rrezikshëm, pasi që ata ose nuk e kuptojnë ose nuk janë në gjendje t i menaxhojnë rreziqet specifike të prodhimit dhe të tregut të prodhuesve bujqësorë. Kjo shpie jo vetëm në norma të larta të interesit dhe kërkesa të mëdha për kolateral (kufizim i përballueshmërisë) por edhe në meny më pak të sofistikuar të produkteve të specializuara për bujqësi (kufizimi i disponueshmërisë). Për më tepër, shkathtësi të pamjaftueshme teknike, në administrim të biznesit, dhe arsimimi financiar i klientëve bujqësorë e vështirëson financimin e tyre nga ana e institucioneve financiare (kufizimi i aftësisë). 6.2 VLERËSIMI I HENDEKUT NË TREGUN E AGROFINANCAVE Studimi dëshmoi se hendeku në tregun e agrofinancave në Kosovë është domethënës. Vlerësohet se portfolio i kredive bujqësore ka potencial të madh për rritje dhe se mund të jetë shumëfish më i madh se portfolio aktual prej 80 milionë eurove. Bujqësia mbetet e shërbyer nën nivelin e duhur nga ana e sektorit financiar. Në fund të vitit 2012, nga portfolio total i kredive të bankave dhe institucioneve mikro financiare prej 1.75 miliardë eurove, vetëm rreth 4.4% i janë dedikuar bujqësisë. Institucionet kosovare të financimit duket të jenë të interesuara të japin kredi për sektorin bujqësor por kanë vënë në pah sfida të ndryshme në këtë drejtim. Ka potencial domethënës të tregut për financim dhe investim sezonal. Intervistat me prodhuesit bujqësorë konfirmuan se ekziston ende një kërkesë e papërmbushur për kredi sezonale. Gjithashtu, prodhuesit e vegjël (p.sh. 32

34 ata në sera) dhe përpunuesit (p.sh. prodhues të djathit) kanë qasje të dobët në kredi afatmesme për të financuar investimet e tyre në prodhimtari. Ekziston një nevojë e madhe për financimin afatgjatë për të investuar në makinerinë bujqësore (kombajë, traktorë dhe vegla), zgjerimin e kapaciteteve të magazinimit (përfshirë ftohës dhe magazinim me atmosferë të kontrolluar, zgjerimin e e pemishteve, si dhe modernizimin e e përpunuesve bujqësorë. Për ta ngushtuar hendekun, duhet të përmirësohen si sektori financiar ashtu edhe ai bujqësor. Institucionet financiare mund të mësojnë që të kuptojnë më mirë specifikat e bujqësisë dhe rreziqet e ndryshme të prodhimtarisë bujqësore. Me përshtatjen e produkteve dhe shërbimeve financiare me karakteristika inovative dhe me efikasitet më të madh (shembuj dhe rekomandime specifike diskutohen në pjesën vijuese) mund të ulet kostoja e ofrimit. Në anën tjetër, për të qenë më rentabil, prodhuesit bujqësorë mund të përmirësojnë arsimimin e tyre financiar dhe dijen bujqësore në mënyrë që t i identifikojnë më mirë mundësitë që ofrohen. Mjedisi më i përshtatshëm lehtësues gjithsesi do t u ndihmonte prodhuesve që të rrisin produktivitetin e tyre, qasjen tregjeve më të mira, zhvillimin e zinxhirëve të vlerës dhe kështu me radhë. Bujqit do të mund të rrisnin prodhimtarinë apo ta bënin ndryshimin në paletën e produkteve të tyre, për të cilën gjë zakonisht kërkohet financim shtesë. Prandaj, për të lehtësuar zhvillimin bujqësor kërkohet financim por edhe zhvillimi bujqësor është i domosdoshëm për të arsyetuar mbështetjen financiare. 6.3 REKOMANDIMET PËR ZHDUKJEN E HENDEKUT Krijimi i ambientit lehtësues Në mënyrë që të funksionojë financimi i bujqësisë, duhet të përmbushen një varg parakushtesh. Themelimi dhe mirëmbajtja e një mjedisi të duhur lehtësues, siç është korniza ligjore, zbatimi i ligjit, infrastruktura dhe shërbimet sociale, të cilët luajnë një rol të rëndësishëm si në zhvillim ashtu edhe në financim të bujqësisë 19. Po aq është i nevojshëm edhe realizimi i një rregullimi më të matur dhe mbikëqyrja e institucioneve financiare. QK tashmë ka dhënë një kontribut domethënës përmes veprimeve vijuese: sigurimi i stabilitetit makroekonomik në vend; sigurimi i kornizës së fortë rregullative për sektorin financiar; krijimi, zbatimi dhe vlerësimi i Programit për zhvillim bujqësor dhe rural, dokumenti kryesor për sektorin bujqësor të Kosovës; realizimi i programit të subvencioneve për prodhuesit bujqësorë dhe zgjerimi i listës së përfituesve të subvencioneve direkte ku janë përfshirë edhe nën-sektorë të tjerë të rëndësishëm; trajnimi i rreth 20,000 fermerëve (rreth 1,000 prej të cilëve kanë marrë pjesë në vizita studimore për të mësuar mbi shembuj të praktikave më të mira) përmes komponentës së trajnimeve profesionale të PZHBR së; arritja e rezultateve të para në procesin e vështirë të konsolidimit të tokës. Kërkohen veprime të mëtejme për të lehtësuar financimin e bujqësisë. Analiza e financimit të bujqësisë në Kosovë ka dëshmuar se zhvillimi i sektorit mund të mbështetet më tej si në vijim: përmirësimi i përmbarimit të kontratave dhe zgjidhja e shpejtë dhe transparente e kontesteve përmes themelimit, trajnimit dhe mirëmbajtjes së sistemit gjyqësor, gjë që nevojitet jo vetëm për institucionet financiare, por edhe për zhvillimin e zinxhirit të vlerës; Zhvillimi i sistemit adekuat (të shpejtë, të lehtë, të lirë) për regjistrim dhe bartje të të drejtave pronësore të tokës për të lehtësuar konsolidimin e tokës dhe investimet afatgjate; të mblidhen dhe të publikohen informata të mjaftueshme statistikore; të dhënat mbi kultura (sipërfaqja, rendimentet dhe prodhimtaria), kope të bagëtive, dhe mbi tregtinë bujqësore të vihen në dispozicion shpejt dhe lehtë për të dëshmuar zhvillimet në treg; të përqendrohet në programe të granteve për investim dhe jo në subvencione direkte për të mbështetur rritjen afatgjate të prodhimtarisë bujqësore; të përmirësohet koordinimi dhe ndarja e drejtë e subvencioneve; vazhdimi i mbështetjes me trajnime dhe këshillime për fermerë për të përmirësuar shkathtësitë profesionale dhe dijen mbi teknologjitë bujqësore; 19 Tajlanda ka investuar shumë në infrastrukturën dhe jetesën rurale, gjë që është një prej arsyeve se pse ky shtet prodhon tepricë të jashtëzakonshme të ushqimit përtej nevojave të veta, 33

35 përmirësimi i arsimimit financiar të fermerëve dhe atë në çështje më elementare financiare; koordinimi i përpjekjeve të partnerëve zhvillimorë për të rreshtuar më mirë nisma të ndryshme si dhe për të shmangur dyfishim të punës. Rekomandohet vetëpërmbajtja nga disa intervenime të cilat janë treguar të pasuksesshme në pjesët tjera të botës, përfshirë: futjen në zbatim të subvencionimit të normave të interesit (është dëshmuar se kredi dhënia e subvencionuar ka bërë pak për ta bërë bujqësinë më produktive; mund të arrijë efektin e kundërt duke përjetësuar praktika joefikase bujqësore); kontrolli direkt i kredisë me imponim të kuotave të huazimit për banka apo me kufizimin e normave të interesit (pasi që këto në fakt dekurajojnë bankat nga kredi dhënia në bujqësi); falja e borxheve motivuar mbi bazë politike (falja e borxheve nga politikanët, p.sh. në Shqipëri, dëmton bazat e financimit të qëndrueshëm); skemat jo të shëndosha të sigurimeve bujqësore (pasi që këto janë të paqëndrueshme dhe ngarkojnë buxhetin shtetëror) Sigurimi i rreshtimit strategjik Agrofinancimi duhet të jetë i mishëruar mirë në strategjinë institucionale. Bujqësia duhet të bëhet cak thelbësor dhe afatgjatë, për të cilin ia vlen të bëhen përpjekje për të krijuar kredi dhënie të suksesshme bujqësore. Përveç kësaj, institucionet financiare do të bënin më mirë po të krijonin departamente të veçanta për bujqësi, që do të pasqyronte faktin se bujqësia është një univers në vete. Agrofinancat duhet të ndërtohen sipas modelit të duhur biznesor i cili shtjellon çështjet kyçe (që diskutohen në pjesët vijuese) të: shërbimeve, prodhimit, dhe marketingut; menaxhimit të rrezikut; efikasitetit operacional. Është e rëndësishme të shënjestrohen grupet me potencial të madh Kur operacionet janë në fazën e krijimit përqendrimi në disa nën-sektorë është posaçërisht i dobishëm pasi që me këtë zvogëlohet kompleksiteti. Mbë shtetja e fermerëve me më së shumti potencial është gjithashtu një mënyrë e mirë për të zhvilluar tërë sektorin bujqësor. Tre nën-sektorë janë identifikuar si më premtues (shih Tabelën 4). Përzgjedhja e nën-sektorëve është bazuar në dy kritere vijuese të gjera: kontributi ekonomik (aktual dhe i mundshëm, ku do të përfshiheshin disa dimensione siç është produktiviteti, kërkesa e pritur, mundësia për zhvillim, etj.); social (punësimi, zhvillimi rural, rritja e të hyrave). kontributi Tabela 4. Nën-sektorët me më së shumti potencial # Nën-sektori Arsyeja 1 Qumësht gati 25% e prodhimit total bujqësor Potencial i shkëlq. për zëvend. të import rëndësi e madhe shoqërore numri i madh i fermerëve 2 Mishi gati 20% e prodhimit total bujqësor potencial i shkëlq. për zëvend. të importit potencial të madh për përmirësim numër i madh i fermerëve 3 Hortikultura 20-25% e prodhimit total bujqësor potencial i shkëlq. për zëvend. të importit dhe eksport potencial i madh për prodhim me vlerë të lartë numri i madh i fermerëve Figura 13. Rëndësia* për rritjen e ardhshme të grupeve të ndryshme Amv. rurale Ferm. e vogl. Ferm. e madhe Furn. të inputeve Tregt. të prodh. IMF-të Bankat IMFtë + Bankat Përpun. Ofrues të shërb. të prodh. bujqësore Shënim: * Bazuar në rangim individual (nga më pak i rëndësishëm kah më shumë i rëndësishëm) Burimi: anketa e shtatë bankave dhe IMF-ve 34

36 Fermat e vogla dhe të mëdha të regjistruara janë raportuar si më të rëndësishme për rritjen e portfolios të bujqësisë. Si IMF-të ashtu edhe bankat kanë regjistruar fermat e vogla si burim më i rëndësishëm për zgjerimin e portfolios së tyre bujqësore. (shih Figurën 13). Përveç kësaj, bankat llogarisin në fermat e mëdha dhe përpunues të prodhimeve si dhe tregtarë, ndërsa IMF-të, për shkak të specializimit të tyre, do të vazhdojnë të shërbejnë amvisëri rurale, të cilat janë shpërfillur më së shumti nga sektori bankar. Njëkohësisht, për disa institucione, amvisëritë rurale nuk janë prioritet më i lartë dhe ata parapëlqejnë t i shërbejnë vetëm subjekteve juridike. Mirëpo, ata shpesh do t u ndihmonin prodhuesve pa status ligjor për të regjistruar biznesin e vet. Dukagjini është regjioni me potencial më të madh për zgjerim bujqësor. Rrethina e Prizrenit, Peja, dhe Gjakova kanë tokë pjellore të punueshme me shumë lumenj të vegjël, të cilët ofrojnë ujë për ujitje dhe në kombinim me klimën mesdhetare, ofrojnë kushte të shkëlqyeshme për një mori veprimtarish bujqësore dhe blegtorale. Disa banka komerciale e konsiderojnë Mitrovicën (posaçërisht Vushtrrinë, Drenasin, dhe Skenderajin) si potencial të madh bujqësor (shih Figurën 14). Regjionet e Gjilanit, Ferizajit dhe Prishtinës në përgjithësi konsiderohen si me më pak potencial për shkak të kushteve më të dobëta klimatike, keqpërdorimit të tokës bujqësore, apo koncentrimit të madh të veprimtarive në zona urbane (kryesisht tregti dhe shërbime) Njohja e nevojave të fermerëve Njohja e mirë e bujqësisë është parakusht kyç për financimin e suksesshëm të bujqësisë. Është e vërtetë që fermerët në Kosovë janë të dobët, të organizuar dobët dhe u mungojnë shkathtësi sipërmarrëse apo arsimim financiar për t u bërë më tërheqës për institucionet kredidhënëse. Mirëpo, njohja më e mirë e sektorit rezulton në produkte dhe shërbime më të mira (dhe më të lira). Edhe bankave edhe IMF-ve u këshillohet fuqishëm që të angazhojnë specialistë të bujqësisë, të cilët do t u ndihmonin institucioneve që të kuptojnë më mirë nevojat e fermerëve dhe të zhvillojnë produkte dhe shërbime më të qëlluara. Ndërlikueshmëria e procedurave dhe ngadalësia e institucioneve financiare mund të jetë frikësuese dhe dekurajuese. Vizitat e shpeshta institucioneve financiare janë jo vetëm të papërshtatshme, por edhe të shtrenjta. Financimi i duhur në kohë të duhur është shumë i rëndësishëm në bujqësi. Sfida për fermerë nuk qëndron vetëm tek normat e interesit, por edhe në marrjen e shpejtë të kredive. Edhe pse IMF-të kanë norma shumë më të larta të interesit, fermerët parapëlqejnë që të përfitojnë nga shërbimet e tyre që në përgjithësi janë më të shpejta 20. Bankave prandaj u këshillohet që të konsolidojnë procesin. Në vend që të presin informata nga fermerë të vegjël (gjë që nuk është në përputhje me mjegullirën informative të fermerëve të vegjël) dhe t u ofrojnë shërbime të përshtatura enkas për ta si të ishin ndërmarrje të mëdha (gjë që nuk është mënyrë shumë ekonomike e ofrimit të kredive të vogla) bankat mund të bazojnë analizën e vet të rrezikut në një numër të kritereve standarde (shih pjesën në vijim) Përmirësimi i vlerësimit të rrezikut Figura 14. Rëndësia* për rritjen e regjioneve të ndryshme në të ardhmen Prishtinë Mitrovicë Pejë Gjakovë Prizren Ferizaj Gjilan IMF Bankat IMF + Bankat Shënim: * Bazuar në rangim individual (nga më pak i rëndësishëm kah më shumë i rëndësishëm) Burimi: anketa e shtatë bankave dhe IMF-ve Vlerësimi i rrezikut duhet të bazohet mbi dijen bujqësore. Studimi tregoi se, me disa përjashtime, klientët bujqësorë trajtohen si të tjerët dhe nuk bëhet ndonjë vlerësim i veçantë i rrezikut. Mirëpo, kredi dhënia për 20 Në disa shtete në zhvillim, fermerët ende i marrin kreditë nga huazuesit joformal. Përkundër normave shumë të larta të interesit, huazuesit e parasë ende veprojnë për shkak të aftësisë së tyre për të reaguar me shpejtësi në rast të nevojave urgjente. 35

37 bujqësi kërkon një qasje më të specializuar. Vlerësimi i rrezikut mund të bëhet me buxhete të thjeshta të kulturave bujqësore bazuar në rezultate të treguesve afaristë. Vlerësimi i rrezikut financiar më pastaj do të mund të plotësohet me vlerësimin e rrezikut agronomik ku do të përfshiheshin koeficientet teknik dhe financiar bujqësor (kostoja/ha, rendimentet, margjina bruto/ha, nivelet e çmimeve të inputeve dhe rezultateve). Këta koeficientë pastaj do të analizoheshin nga analistët kreditorë dhe stafi sektorial, duke mundësuar projeksione të hollësishme të rrjedhës së parasë së gatshme, prodhimin e kulturave bujqësore, me të cilën gjë, do të plotësoheshin pasqyrat financiare, që shpeshherë çojnë në lajthitje. Llogaritjet e thjeshta me tabelarë, ku përfshihen rezultatet e treguesve financiarë për kultura më relevante do të mjaftonin për të siguruar një pasqyrë reale të afarizmit të fermës. Specialistët bujqësorë mund të ndihmojnë në përgatitjen e projeksioneve të integruara të rrjedhës së parasë në nivel të fermës për të përcaktuar aftësinë e kthimit të kredisë dhe në përgatitjen e strukturës gjegjëse të kredisë. Kredidhënësit të cilët financojnë bujqësinë me sukses mbështeten në analistë kreditorë të specializuar në analizë të kredive bujqësore. Projeksionet e besueshme të parasë së gatshme përmirësojnë jo vetëm primin e rrezikut por edhe kërkesat për kolateral. Rrjedha e parasë e projektuar si duhet, e cila bazohet në dije të mirë të prodhimtarisë bujqësore, mund të krijojë besim të konsiderueshëm dhe me këtë të zvogëlojë primin e rrezikut dhe, në fund, edhe të ulin koston e përgjithshme për klientin. Në të njëjtën kohë, kërkesat për kolateral mund të ndryshohen për të pranuar lloje të tjera të kolateralit dhe jo vetëm patundshmërinë dhe/ose të ulin proporcionin e kolateralit me kredinë. Kjo është posaçërisht e rëndësishme duke pasur parasysh të drejtat e pasigurta pronësore dhe përmbarimin më pak efektiv të kolateralit në Kosovë. Disa banka dhe IMF-të tashmë pranojnë kolateral alternativ, siç janë automjete, traktorë, bagëti, etj Efektiviteti më i madh i kostos Teknologjia e kredidhënies bujqësore duhet të pasqyrojë bujqësinë e shkallës së ulët në Kosovë. Në përgjithësi, jo vetëm në Kosovë, analiza kreditore e prodhuesve të vegjël bujqësorë për shumë vite është kuptuar si një veprim kompleks krahasuar me analizën e rëndomtë të një mikro kredie urbane. Rrjedhimisht, janë zhvilluar vegla të veçanta analitike, siç janë kartonë teknikë, për të kryer analiza të rrjedhës së parasë dhe të profitit dhe humbjes për kërkues të kredisë (ashtu siç përshkruhet në Pjesën më lartë). Kjo, së bashku me faktin që vizita dhe monitorimi i mikro kredimarrësve bujqësorë kërkon më shumë kohë për shkak të distancave më të mëdha ndërmjet degës dhe kredimarrësve dhe, ndonjëherë, infrastrukturës së dobët, kanë kontribuar ndjeshëm në kosto të larta operative të kredidhënies bujqësore. Një faktor shtesë është vlera mesatarisht më e ulët e kredisë të cilën mund ta absorbojnë kredimarrësit rural. 21 Përkundër shumë viteve të përvojës me financimin bujqësor në tërë regjionin, rrethi i magjepsur i kostos së lartë operative që çon në norma të larta të interesit për kredimarrësin dhe profitet e ulëta për veprimtarinë rurale/bujqësore vazhdon për shkak të përqendrimit të madh në vlerësimin e rrezikut dhe zbutjen e rrezikut, pavarësisht kostos. Vlerësimi i thjeshtëzuar i rrezikut dhe zbutja mund të zvogëlojnë ndjeshëm kostot operative. Në qendër të modelit aktual operativ, në kuadër të cilit punojnë shumica e kredidhënësve rural/bujqësorë në Kosovë dhe në regjion, është një metodologji huazuese e cila bazohet në rindërtimin e hollësishëm të pasqyrës së bilancit dhe pasqyrës së fitimeve dhe humbjeve (ndoshta edhe pasqyrës së rrjedhës së parasë) nga ana e analistit kreditor, përfshirë vizitë lokacionit dhe banesës së kredimarrësit të mundshëm. Përparësia kryesore e kësaj skeme është që mundëson një pasqyrë të qartë, të gjerë mbi aftësinë për pagesë dhe gatishmërinë e kredimarrësit të mundshëm, gjë që ka për rezultat portfolion kreditore me cilësi të lartë. Dobësia kryesore e kësaj skeme është që kërkon mjaft punë dhe rrjedhimisht prodhon edhe kosto të lartë. Edhe pse metodologjia kreditore nuk ka ndryshuar shumë, dukshmëria e faktorëve të rrezikut kreditor është përmirësuar mjaft shumë gjatë viteve. Në përgjithësi, kredidhënësit kanë krijuar përvojë thelbësore në kredidhënie. Në këtë mënyrë është hapur një dritare e mundësisë që lejon thjeshtëzimin e procesit kreditor duke i bërë operacione më efikase por, në të njëjtën 21 Bazuar në Tregues afaristë të IMF-ve nga Tregu i përzier i vitit 2010 ( mfi- benchmarks), efikasiteti operacional, i matur me raportin e shpenzimeve operative me portolion e kredisë, rritet me bilancin mesatar në rënie për kredimarrës, përshtatur për GNI për kokë banori. Në vitin 2010, ishte 13.6%, 16.6%, dhe 25.5% për institucionet që shënjestronin tregjet e larta, të mesme dhe të ulëta. Një studim më i fundit (González A., Definimi i performancës më të përgjegjshme financiare: të kuptuarit e efikasitetit, ka konfirmuar se madhësia mesatare e kredisë është një prej përcaktorëve më me rëndësi të kostos mesatare të mikro kredisë. Kostoja mesatare për dollarin e huazuar është më e ulët për kreditë më të mëdha, ndërsa kostoja mesatare për kredi marrësin është më e madhe. Ky raport është arsye kryesore se pse për kredi të vogla kërkohet normë më e lartë e interesit se sa për ato më të larta. 36

38 kohë, ruan cilësinë e portfolios në një nivel të kënaqshëm. Thjeshtëzimet e tilla, të cilat Konsulenti i konsideron si të realizueshme bazuar në përvojën e vet praktike në tregjet tjera, përfshijnë: Eliminimin e vizitave në terren për kredimarrësit me rrezik të ulët dhe të mesëm. Kërkesat nga kredimarrësit e përsëritur, me historik pozitiv të kredisë nëse mbesin përbrenda disa parametrave (pa ndryshime madhore në biznes, vlera e kredisë së re përbrenda vlerës së kredisë së fundit, etj.) do të mund të përpunoheshin me analizë të thjeshtëzuar të kredisë, që kufizohen vetëm në takim të shkurtër me analistin kreditor pa pasur nevojë për vizitë në terren. Kërkesat e kredimarrësve që aplikojnë për herë të parë por me histori të kredisë në institucione të tjera do të mund gjithashtu të aprovoheshin pa vizitë në terren, me kusht që t i nënshtrohen vlerës maksimale të kredisë (p.sh EUR). Të zvogëlohet fushëveprimi i analizës së kredisë. Për kredimarrësit që krijojnë më shumë se gjysmën e të hyrave nga një nën-sektor i vetëm, analiza e kredisë mund të kufizohet vetëm në këtë nën-sektor të vetëm, duke kursyer kohë me grumbullimin e informatave të hollësishme për burime margjinale të të hyrave. Aplikimi i qasjes kreditimi grupor (cluster lending). Nëse një numër i mjaftueshëm i klientëve (100+) kërkojnë kredi për po të njëjtin qëllim në të njëjtin nën-sektor në të njëjtën kohë të vitit (për shembull, renovimi i kulmeve të serave), mund të aplikohet qasja e kreditimit grupor duke caktuar një kufi të kredisë për njësi (në këtë shembull, për serë me madhësi standarde ose për ha) që do të mundësonte pagesën nga të hyrat e parapara (përfshirë një margjinë të sigurisë). Kreditimi i tillë grupor (këto sërish do të ishin kredi individuale për secilin kredimarrës) është një mënyrë tjetër për të ulur në masë të madhe kohën e shpenzuar për analizimin e një kërkese për kredi. Një qasje më e sofistikuar e kreditimit grupor do të ishte përfshirja në financimin e zinxhirit të vlerës (shih pjesën në vazhdim) Aplikimi i kategorizimeve kreditore. Kategorizimi i kredive do të mund të ishte një mjet efektiv për të përshpejtuar vendimin mbi kredinë dhe për të ulur kohën e punës për aprovim të kredisë. Mirëpo, zbatueshmëria e kategorizimit të kredisë varet në masë të madhe nga disponueshmëria e sasisë dhe cilësisë së duhur së të dhënave për klientin, e cila shpesh është një çështje e cila kërkon kohë përgatitore prej një apo dy viteve para lansimit të kategorizimit të kredisë. Kanalet alternative të distribuimit do të mund të zvogëlonin kostot edhe më shumë. Kanali klasik i distribuimit për klientë të kredive bujqësore ishte, për një kohë të gjatë, filiala e kredidhënësit, ndërsa paraja e gatshme forma kryesore e disbursimit. Edhe pse kontakti direkt me klientë në hapësirën fizike të kredi dhënësit do të vazhdojë edhe më tej, një veçori e rëndësishme e trendeve globale të industrisë financiare qartazi tregon që një strategji distribuimi nëpërmjet kanaleve të shumta mundëson qasje më të madhe por edhe ulje të kostove operative duke shtuar kanale me kosto ulët, ku përfshihen: Debi kartela. Disbursimi i kredive me debi kartela mund të jetë një alternativë tërheqëse për klientët dhe kredimarrësit kur ekziston infrastruktura mbështetëse për të bërë pagesat apo për të tërhequr të hollat e gatshme nga bankomatet. Duke qenë se përdorimi i debi kartelave në Kosovë kërkon një licencë bankare, ky shërbim mund të ofrohet nga UCO-të vetëm në bashkëpunim me ndonjë bankë komerciale. Shërbimet mobile bankare mund të kursejnë kosto të transaksionit për institucionin financiar dhe konsumatorët duke ulur transaksionet në të gatshme Përfshirja në financimin e zinxhirit të vlerës Qasja në financa është shumë më e lehtë për përpunuesit dhe shitësit me shumicë të cilët shesin sasi të mëdha me një projekt të shkurtër sesa për prodhues parësor bujqësor. Kjo ofron mundësi për skema të veçanta të financimit të zinxhirit të vlerave ku prodhuesve parësor u nevojiten financat dhe teknologjia ndërsa përpunuesve apo tregtarëve me shumicë u duhen sasi të mëdha të lëndës së parë gjegjëse. Institucionet financiare mund të përfshihen duke financuar njërën anë të zinxhirit të vlerës (financimin e jashtëm të zinxhirit të vlerës), i cili pastaj kanalizon fonde tek lidhjet e tjera (financimi i brendshëm i zinxhirit të vlerës). Sektori i qumështarisë dhe i hortikulturës në Kosovë ofrojnë mundësi për financimin e zinxhirit të vlerës. Këto nën-sektore karakterizohen nga shumë prodhues të vegjël dhe shumë të vegjël, të cilët ballafaqohen me 37

39 sfida të mëdha në prodhim dhe marketing. Në të njëjtën kohë, përpunuesit (qumështoret, fabrikat e paketimit, dhe përpunuesit e patates) kanë probleme të mëdha me sigurimin e lëndës së parë, të cilët i përmbushin standardet e kërkuara si dhe në sasi dhe kohë të duhur. Problemi mund të tejkalohet me kontraktimin e fermerëve, ku përpunuesit apo tregtarët lidhin kontrata të blerjes me fermerë të caktuar. Motivimi kryesor është të sigurohet furnizimi i produktit, i cilësisë së caktuar dhe në kohë të caktuar. Pjesë e kontratës mund të jetë mbështetja teknike për të siguruar cilësinë. Institucioni financiar mund të përfshihet përmes një marrëveshjeje trepalëshe, me ç rast kontrata e shitjes bëhet siguria kryesore. Skemat e kontraktimit të fermave zakonisht prekin vetëm kreditin sezonal. Në marrëdhëniet më të stërholluara, shpesh afatgjate, të quajtura skemat e kultivuesve të jashtëm, kreditë mund të përfshijnë financim të investimeve (p.sh. dru dhe pajisje) dhe/ose fermerët mund të kenë qasje në marketing të përpunuesve/tregtarëve, si dhe kapaciteteve të tyre operative dhe logjistike. Në këtë mënyrë, projektet e zinxhirit të vlerave bartin teknologjinë tek fermerët, gjë që kontribuon në mënjanimin e njërës prej pengesave kryesore për financimin e bujqësisë, gjegjësisht joefikasitetin e bujqësisë dhe së këndejmi edhe aftësinë e ulët të pagesës së kredisë nga fermerët. Figura 15. Skema e përgjithshme e bashkëpunimit trepalësh për të depërtuar tek fermerët e vegjël Përpunuesi Fermeri Kooperativa e fermerit Fermeri Përparësitë e skemave të zinxhirit të vlerave janë të qarta dhe në dobi të të varfërve. Përvoja e IFN-ve (kryesisht EBRD dhe IFC) dhe bankave komerciale në shtetet tjera tregojnë se programet që u ofrojnë këshilla teknike dhe mbështetje financiare fermerëve të vegjël janë gjithashtu në interes të kompanive të përpunimit të integruara në mënyrë integrale. Kompania e përpunimit prandaj mund të jetë e gatshme t i mbështesë këshillat teknike dhe financimin e kredisë për pronarë të vegjël. Bankat pjesëmarrëse mund të ulin rrezikun e tyre duke kanalizuar resurset financiare tek prodhuesit e lëndës së parë përmes kompanive të përpunimit. Në këtë mënyrë, institucionet financiare përfitojnë nga dija teknike e partnerit të agrobiznesit. Pronarët e vegjël përfitojnë nga këshillat teknike nga agrobizneset e afta si dhe mjete financiare nga institucionet financiare. Në disa raste, fermerët formojnë grupe të prodhuesve të cilat i përfaqësojnë. Këto skema mund të zgjerohen në shkallë dhe do të arrinin një numër më të madh të prodhuesve të vegjël familjar në fshatra. Fermeri Kjo do të kishte ndikim Fermeri shumë pozitiv në zhvillimin rural dhe të varfrit rural. Rekomandojmë diskutimin e skemave të tilla me Shoqatën Kosovare të Përpunuesve të Qumështit, Shoqatën Kosovare të Prodhuesve të Qumështit, dhe Shoqatën e Përpunuesve të Pemëve dhe të Perimeve të Kosovës. Banka Fermeri Inovacioni gjithashtu nxitet nga furnizuesit e inputeve. Kompanitë agro kimike zhvillojnë skema të financimit për prodhues bujqësor. Duke qenë se interesi i furnizuesve të inputeve është më i lartë se ai i pjesëmarrësve të tjerë (krijon të hyra nga produktet e shitura), kjo krijon nivel të parë të garancisë nga humbja. Rreziku i mbetur pastaj ndahet në mënyrë të barabartë ndërmjet pjesëmarrësve, gjegjësisht, 1/3 për secilin (shih Figurën 16). Masat shtesë për zbutjen e rrezikut dhe të konfliktit sigurojnë transparencën dhe drejtësinë e marrëveshjes. Ne rekomandojmë diskutimin e skemave të tilla me Shoqatën Kosovare të Tregtarëve me Agro Inpute (KODAA). Figura 16. Skemat e ndarjes së rrezikut me furnizues të inputeve Furniz. i inputit (pjesëmarrës) Garan. e parë e humbjes Kredi marrësi Banka lokale (pjesëmarrës) 1/3 rrezikut 1/3 rrezikut 1/3 rrezikut Banka lokale (njëjtë si më lartë) (agjent) Kredi marrësi Kredi marrësi IFN (pjesëmarrës) Edhe pse aktualisht ekzistojnë mundësitë për financimin e zinxhirit bujqësor të vlerave, është herët për një fokus të fortë në financimin e zinxhirit të vlerave. Ashtu siç diskutohet në Pjesën 4.5, zinxhirët e vlerës në Kosovë mbesin përgjithësisht të dobët, dhe derisa së pari ata të mos zhvillohen (apo rivendosen), kërkesa për financim të zinxhirit të vlerave do të mbetet e ulët. Figura Zhvillimi 17. Rëndësia* i zinxhirit e lëmive të vlerës të ndryshme është për një zhvillimin veprimtari e kredi e ndarë marrjes bujqësore nga financimi dhe me gjasë do të kërkojë edhe kosto edhe kohë intensive. Financimi i suksesshëm i zinxhirit të Zhvillimi i produkteve të reja 38 Trajnimi i stafit operativ Menaxhimi i rrezikut

40 vlerave kërkon një pjesë domethënëse të ndihmës teknike jo vetëm për institucione financiare por edhe për kredimarrës bujqësor. Fermerët kanë nevojë për ndihmë në çdo lëmi të veprimtarive të tyre, nga sigurimi i farave cilësore e deri te manipulimet pas vjeljes. Prandaj, rekomandojmë bashkëpunim të ngushtë me ofruesit e njohurive bujqësore Hulumtimi i produkteve të tjera Përkundër sfidave ekzistuese, kredidhënia bujqësore në Kosovë ka mundësi të mira për rritje. Sektori ka një kornizë adekuate ligjore, që është një faktor kyç lehtësues. Mungesa e pajisjeve bujqësore dhe dilerëve të makinerisë, si dhe e kompanive shërbyese për të ofruar mirëmbajtjen, aktualisht e kufizojnë potencialin e sektorit. Mirëpo, dhënia me qira e pajisjeve të vogla me përdorim të gjerë (siç janë pompat e ujit, pajisjet për qumështoret, veglat e ndryshme, etj.) mund të jetë një zgjidhje e mirë 22 për arsyet vijuese: mund të organizohet blerje me shumicë për të njëjtën pajisje gjë që do të ulte çmimet (përparësia e kostos); mund të bëhet ofertë e standardizuar (përparësi edhe në kosto edhe në shpejtësi) për pajisjet e specializuara, për të cilat lizingu mund të jetë më i shtrenjtë se sa kredia tradicionale ndërsa procesi i nënshkrimit të kontratës së lizingut merr më shumë kohë; për pajisjet e riposeduara do të mund të ekzistonte tregu i pajisjeve të përdorura. Duke qenë se sigurimi tradicional është në përgjithësi i papërballueshëm për shumicën e fermerëve 23, rekomandohet sigurimi me indeksin bujqësor, posaçërisht në kombinim me produkte të tjera financiare. Kulturat bujqësore mund të sigurohen kundër breshrit apo shirave të forta. Bagëtitë mund të sigurohen nga vdekja e parakohshme apo nga sëmundjet e rëndomta. Mirëpo, një sigurim i tillë me gjasë do të ishte tepër i shtrenjtë dhe nuk do të mund të shitej. Për dallim nga kjo, sigurimi me indeks (ku indeksi mund të bazohej mbi sasinë e të reshurave, nivelin e ujit në lumë, paraqitjen e breshrit, etj.) ul në masë të madhe kostot e transaksionit (pagesa për fermerë iniciohet kur indeksi i rrezikut kalon pragun e caktuar, pa pasur nevojë që të vrojtohet dëmi i shkaktuar për fushat dhe bagëtitë e fermerëve). Sigurimi i suksesshëm me indeks duhet të jetë shumë transparent ndërsa pagesat, pasi të jetë aktivizuar indeksi, duhet të jenë të shpejta (të dyja këto janë problematike me sigurimin tradicional, gjë që kërkon vlerësimin e humbjeve nga eksperti). Rekomandimi tjetër është që të kombinohet sigurimi me indeks me kredinë dhe të bëhet pjesë e qasjes së financimit të zinxhirit të vlerës. Për shembull, mund të sendërtohet në një pako të shërbimeve për rritje të produktivitetit (p.sh. në skema të kultivuesve të jashtëm). Mirëpo, themelimi i një skeme të sigurimit me indeks kërkon kosto për zhvillimin e metodologjive, themelimin e distribuimit të shërbimit, dhe absorbimin e humbjeve fillestare. Për këto arsye, sigurimi me indeks bujqësor zakonisht shtyhet nga donatorët. Faktorizimi bujqësor mund të jetë zgjidhje për ata që kanë nevojë për pagesë të shpejtë. Procesi është shumë direkt. Fermerët faturojnë blerësit në mënyrën e rëndomtë përveç se fatura i ngarkohet kompanisë së faktorizimit, që do të thotë, blerësi tash i ka borxh kompanisë së faktorizimit vlerën e faturës së ngarkuar. Kompania e faktorizimit pastaj i jep si avans biznesit të fermerit një përqindje (70% deri 85%) të vlerës së shkruar të faturës. Pagesa finale për fermerin (minus taksa e faktorizimit) pranohet pasi blerësi të paguajë faktorin. Taksa e faktorizimit mund të jetë 2% e vlerës së faturës varësisht prej nivelit të rrezikut në fjalë. Në përmbledhje, dobitë e faktorizimit për fermerët janë: 1) përmirësimi i rrjedhës së parasë; 2) mundëson planifikim më të mirë financiar; dhe 3) i mundëson fermerit të përqendrohet në biznes dhe shitje dhe jo në grumbullim. Ashtu si edhe secili lloj tjetër i financimit, faktorizimi kërkon një kornizë efikase ligjore. Dëftesa e magazinimit në depo zgjedh edhe problemet e financimit edhe të kolateralit, por kërkon një mjedis më të mirë. Financimi i dëftesës për magazinim vlen më së shumti për mallrat që nuk prishen. Mirëpo, magazinimi është gjithashtu i mundur për disa pemë, perime madje edhe për mish. Dëftesa për magazinim është një kolateral i sigurt dhe likuid për bankën. Normat e rregullta për financimin e dëftesës së magazinimit janë të ulëta. Ka edhe përparësi të tjera për fermerë me mungesë kolaterali, siç është planifikimi më i mirë i rrjedhës së parasë, pozita më e mirë negociuese me blerësit dhe vlera e lartë e produktit (përmes testimit, kategorizimit 22 Lizingu bujqësor është shumë i përhapur në Amerikën Latine (në veçanti në Brazil) dhe ka shembuj të lizingut të suksesshëm bujqësor në Afrikë (Etiopi, Keni, Meksikë dhe Uganda) si dhe në Azi (Pakistan). Në vitin 2001, BE-ja ka ndërmarrë një projekt modernizimi në sektorin e qumështarisë në Mal të Zi. Aty me sukses janë dhënë me qira rreth 1,000 pajisje për qumështore (makina të mjeljes, ftohës të qumështit, kositëse) për fermerë qumështorë. 23 Sigurimi bujqësor përgjithësisht nuk është në dispozicion në shtetet në zhvillim. Tunizia, për shembull, ka sigurim bujqësor mjaft aktiv, por shumica e fermerëve e shfrytëzojnë këtë shëribim pasi që obligohen ta bëjnë këtë nga bankat e tyre 39

41 dhe certifikimit). Mirëpo, për një sistem të suksesshëm të dëftesave të magazinimit në Kosovë, duhet të përmbushen disa kushte kyçe 24. Këtu përfshihen: mjedisi lehtësues ligjor (të drejtat e sigurta pronësore, ligji mbi bankrotin, mundësia e bartjes së lehtë të titullit pronësor, si dhe zgjidhja efikase e kontesteve); disponueshmëria e depove të besueshme (të sigurta dhe të certifikuara, përfshirë kapacitetet për testim dhe kategorizim; rregullimi dhe mbikëqyrja e duhur e magazinave; operacionet me kosto të ulët Ofrimi i ndihmës teknike Zhvillimi i financimit bujqësor në Kosovë kërkon ndihmë teknike për institucionet financiare. Supozohet se qasja në financa do të rritet teksa më shumë institucione përfshihen në financim të bujqësisë, duke krijuar konkurrencë më të madhe dhe në fund edhe krijimin e produkteve më të përballueshme për fermerët. Mirëpo, institucionet financiare ndahen në dy kampe, ata që kanë përvetësuar një metodologji të kredi dhënies bujqësore dhe të cilët mund të rrisin me vetëbesim portfolion e tyre, dhe institucionet të cilave u mungon dija dhe kështu i shmangen këtij sektori. Mirëpo, edhe institucionet me historik në kredi dhënie për bujqësi gjithashtu shfaqin interesim për ngritje të kapaciteteve në lëmi të reja të cilat do të mundësojnë rritje të mëtejme dhe të ndihmojnë në zbutjen e rreziqeve operative. Kredidhënësit do të mirëprisnin ndihmë të jashtme për zhvillimin e produkteve të reja për bujqësinë, të trajnonin stafin e tyre operativ, dhe të përmirësojnë funksionin e tyre të menaxhimit të rrezikut. Rëndësia që që bankat dhe IMF-të ua kushtojnë lëmive të ndryshme dallon (shih Figurën 17). Bankat Kategorizimi i kredive konsiderojnë se zhvillimi i produktit të ri është më i rëndësishëm për përmirësim të kapacitetit për t i shërbyer sektorit bujqësor. IMFtë do të parapëlqenin që së pari Menaxhimi i burimeve njerëzore Sistemi i TI Qeverisja korporative Auditimi i brendshëm të forcojnë aftësinë e tyre për të menaxhuar rrezikun në mënyrë të duhur. IMF-të gjithashtu kanë shpre hur interesim të madh për të vënë në zbatim kategorizim të kredive, gjë që pasqyron fokusin e tyre në kredi më të vogla dhe numrin më të madh të kredimarrësve. Figura 17. Rëndësia* e lëmive të ndryshme për zhvillimin e kredi marrjes bujqësore Zhvillimi i produkteve të reja Trajnimi i stafit operativ Menaxhimi i rrezikut Procedurat dhe politikat Bankat IMF-të IMF+ Bankat Shënim: * Bazuar në përgjigje individuale (nga më pak e rëndësishme në më e rëndësishme) Burimi: anketa e shtatë bankave dhe shtatë IMF-ve 24 Disa shtete në regjionin mesdhetar jugor dhe lindor të EBRD-së kanë shprehur interesim të mundshëm në zbatimin e programeve për dëftesa të magazinimit të ngjashme me ato të cilat EBRD-ja i ka zbatuar në Serbi. Në të njëjtën kohë, Serbia tash është duke zhvilluar një sistem të dëftesave për kulturat bujqësore. Dëftesat për kultura bujqësore janë një instrument para vjeljes për dallim nga dëftesa e magazinimit, e cila është një instrument pas vjeljes. Projekt ligji mbi dëftesat për kultura bujqësore është finalizuar me mbështetjen e EBRD-së dhe FAO-s. Serbia është shteti i parë i cili pritet të parashtrojë legjislacion për dëftesa të kulturave bujqësore me këshilla të EBRD-së në qeveri. 25 Në Kroaci, për shembull, ligji mbi dëftesat e magazinimit është aprovuar, por ka përdorim të kufizuar të depove të regjistruara për shkak se kostot e ruajtjes së mallit në depot e licencuara konsiderohen si të larta, në mesin e kufizimeve të tjera. 40

42 SHTOJCAT SHTOJCA 1. TABELAT DHE FIGURAT MBËSHTETËSE Tabela 5. Pjesëmarrja e bujqësisë në totalin e eksporteve, EUR Eksportet e përgjithshme 56, , , , , , , ,100 Kafshë të gjalla; produkte të kafshëve ,158 1, Produktet bimore 2,888 5,062 9,111 8,986 9,484 12,217 12,766 14,354 Vajra ushqimore Ushqime, pije dhe duhan 4,585 6,195 8,407 10,597 9,356 11,505 12,937 15,984 Eksportet totale bujqësore 7,926 11,647 18,134 20,763 19,993 24,749 26,185 30,714 Pjesa e bujqësisë në eksporte 14% 11% 11% 10% 12% 8% 8% 11% Burimi: Agjencia e Statistikave të Kosovës Table 6. Tre rajonet kryesore bujqësore në Kosovë Rajoni Përshkrimi Specializimi Dukagjini (jug-perëndim) Rrafshi i Kosovës (veri-lindje) Malet Sezon më të gjatë për rritje, temperaturat e buta, reshje më të larta, dhe tipi i tokës më shumë aluvial, vertisol, dhe i kuq kah kafeja e bënë Dukagjinin të përshtatshëm në mënyrë ideale për punë intensive në kultivimin e kulturës së kopshtarisë në pemë dhe perime gjetherënëse Me më pak qasje në ujitje dhe tokat më të pasura me materie organike, Rrafshi i Kosovës është i përshtatshëm për kultivimin e bimëve industriale si drithërat e dimrit dhe të prodhimi i patates potato production Zona malore agro-pyjore është e karakterizuar nga temperatura të ftohta, stinët më të shkurtra për rritje, dhe lloje të tokës që kufizojnë prodhimin e mundshëm të kulturave bujqësore, duke përfshirë zgjedhjen e arrave dhe manaferrave Burimi: Analiza e Booz Allen Hamilton, 2010; hulumtimi i vet - pemë (mollë, qershi, rrushi i tryezës dhe i verës) dhe perimet (domate, speca, lakër, tranguj dhe marule) - bagëti (kafshë të imta) - drithërat (gruri, misri), patate, pemë - bagëti (kafshët, shpendët) - pemë (qershi, arra (lajthi, gështe nja), manaferrat, kërpudha - bagëti (kafshë të imta) Tabela 7. Zona, rendimentet, dhe prodhimi i drithërave të zgjedhura në Zona (ha) Drithërat 102, , , , , ,923 grurë 61,222 72,131 77,938 76,074 77, ,656 misër 18,207 19,687 19,149 71,188 62,912 21,654 misër (i përzier) 17,007 16,432 16, ,423 Rendimenti (t/ha) Drithërat grurë misër misër (i përzier) Produkti (t) Drithërat 294, , , , , ,167 grurë 207, , , , , ,562 misër 36,999 68,424 66, , ,106 71,458 misër (i përzier) 37,451 58,495 59, ,165 Shënim: të dhënat përfshijnë tokën në pronësi të shtetit dhe në këtë mënyrë rritjen e dukshme në zonën me kultivimin dhe prodhimin e vëllimit për misër në vitin 2010 është një pasqyrim i të dhënave të mosvazhdimësisë Burimi: Raporti i vlerësimit afatmesëm i PZHRB i Republikës së Kosovës, EU 2012; MBPZHR dhe KAS për

43 Tabela 8. Zona dhe prodhimi i perimeve të zgjedhura në Zona (ha) Perimet 17,679 16,534 15,828 17,588 25,633 14,247 patate 4,952 3,746 3,376 7,780 7,769 2,954 domate ,430 1,233 speca 2,231 2,523 2,955 1,032 3,230 3,128 qepë 1,059 1, , fasule fasule (përzier) 4,050 3,987 3,891 5,577 6,000 2,776 Produkti (t) patate 95, ,958 58, , ,389 46,673 domate 14,696 20,587 15,107 24,354 42,900 25,030 speca 35,959 51,274 46,669 22,704 64,600 81,328 qepë 10,936 15,987 8,697 6,750 22,050 13,230 fasule , fasule (përzier) 2,505 6,173 6,684 16,731 18,000 6,385 Burimi: Raporti i vlerësimit afatmesëm i PZHRB i Republikës së Kosovës, EU 2012; MBPZHR dhe KAS për Tabela 9. Blegtori në Krerët Bagëtia 321, , , , , ,323 Lopët qumështore 189, , , , , ,340 Derra 39,591 26,770 32,000 32,000 32,000 31,676 Delet dhe dhitë 151, , , , , ,871 Shpendët 2,277,746 2,213,406 1,891,340 1,891,340 1,891,340 2,318,037 Burimi: Anketa e Ekonomive Shtëpiake Bujqësore 2007, 2008, 2009; Departamenti i Prodhimtarisë Blegtorale të MBPZHR; dhe KAS. Figura 18. Shpërndarja e tokës bujqësore në grupet e ndryshme të madhësive të fermave Mbi 10 ha ha ha ha ha ha ha ha ha ha ha Përqindja Burimi: Anketa e Ekonomive Shtëpiake Bujqësore

44 Tabela 10. Programi i zhvillimit rural dhe bujqësor 2013 Pagesat e drejtpërdrejta / subvencionet Projektet e zhvillimit rural Nën-sektorët Buxheti, masat e PZHRB Buxheti, EUR 000 EUR 000 Grurë 4,500 Masa 1: Trajnimet profesionale për plotësimin e 200 nevojave rurale Grurë (fara) 100 Masa 2: Ristrukturimi i potencialit fizik në sektorin 6,650 agro-rural Misër 600 Masa 3: Ujitja e tokave bujqësore 1,000 Luledielli 100 Rehabilitimi dhe modernizimi i infrastrukturës ekzistuese të ujitjes dhe mekanizmave Lopë qumështore dhe 2,000 plotësuese mëzati Delet dhe dhitë 1,300 Masa 4: Investime për përpunim dhe marketing 5,500 Apikulturë 300 të prodhimeve Bujqësore Qumësht (sipas cilësisë) 1,500 Vreshtat ekzistuese 600 Masa 5: Përmirësimi i menaxhimit të burimeve 700 natyrore Fidane të pemëve, 100 Masa 8: Mbështetja e zhvillimit të komunitetit 200 lokal Rezervat e verës 300 Masat e veçanta për zonat më pak të zhvilluara 1,500 Buxheti në Total 11,600 Buxheti në Total 15,750 43

45 SHTOJCA 2. PENGESAT NË ZHVILLIMIN E SEKTORIT BUJQËSOR Mungesa e mjedisit të favorshëm Mungesa e aftësive bujqësore Mungesa e informatave të tregut Zinxhiri i dobët i vlerës Legjislacioni dekurajues dhe tokë e varfër Mungesa e besimit mxhm i dobët i dëmtuesve dhe sëmundjeve Qasja e dobët në tregje Operacionet në shkallë të vogël makineri e pamjaftueshme Preferencë për fara dhe raca tradicionale Objektet e magazinimit të kufizuara Inpute të shtrenjta Qasja e limituar në mekanizma Ujitja e vjetërsuar Përzgj. e kulturave me vlerë të vogël Cilësia e dobët Kostot e larta Prodhimi i ulët Çmime të ulëta Të ardhurat e ulëta Rentabiliteti i ulët Qasja e kufizuar në financa Investimi i vogël dhe zhvillimi i ngadalshëm Inpute të shtrenjta 44

46 SHTOJCA 3. PASQYRA E AKTIVITETEVE TË DONATORËVE AKTUAL Donatori Bashkimi Europian (BE) USAID Projekti / Programi Programi për Mbështetjen e Zhvillimit Rural dhe Bujqësor / Grantet për Zhvillimin Rural Mundësi të Reja në Bujqësi (MRB) (përmes 2015) Përmbledhje Bujqësia dhe zhvillimi rural është një nga tre sektorët prioritar të identifikuar në planin strategjik nga Komisioni Evropian. Afërsisht milion Euro janë parashikuar për këtë sektor gjatë rrjedhës së periudhës strategjike shtatëvjeçare. BE-ja mbështet administratën publike të Kosovës nëpërmjet një projekti të binjakëzimit - ky projekt për ngritjen e kapaciteteve të administratës publike mbështet aftësinë e MBPZHR-së për të zbatuar Programin e Zhvillimit Rural dhe Bujqësor (PZhRB). Mbështetja e Zhvillimit Bujqësor dhe Rural të Kosovës e Zyrës Ndërlidhëse të Komisionit Evropian në Kosovë (ZNKE) ka për qëllim të mbështesë zhvillimin dhe modernizimin e nën-sektorëve prioritarë të bujqësisë, me anë të një skeme të Granteve për Zhvillimit Rural. Skema e grantit është lansuar në vitin 2009 dhe do të vazhdojë deri më 2014, në të cilën pikë programi do të vlerësohet për shqyrtim të mëtejmë. Grantet kryesisht i synojnë përpunuesit agro-ushqimorë (posaçërisht katër pjesë janë në shënjestër: 1) qumështi dhe përpunimi i qumështit; 2) mishi dhe përpunimi i mishit; 3) pemë dhe perime, përfshirë verën; dhe 4) drithërat dhe bimët industriale), me një buxhet të përgjithshëm prej 4-5 milionë Euro në vit për përmirësimin e objekteve. Madhësia e Grantit është mes Euro dhe Euro, me partnerët privatë të cilëve u nevojitet të sigurojnë një pjesëmarrje financiare prej 25%, edhe pse nga viti 2013 kjo do të jetë 40% në mënyrë që të përshtatemi me kërkesat e grantit të Bankës Botërore. BE-ja i administron grantet përmes thirrjeve për propozime. Vlerësimi i aplikacioneve të pranuara është i bazuar në një protokoll që e mat kapacitetin e aplikantit financiar dhe operacional, rëndësinë e veprimit për vendimin e propozimit, efektivitetin dhe realizimin e plotë të veprimit, qëndrueshmërinë e veprimit, dhe efektivitetin e kostos së veprimit. Aftësia e Qeverisë së Kosovës për të krijuar një plan strategjik për sektorin e bujqësisë, dhe në mënyrë efektive ta zbatojë atë, është një komponent i rëndësishëm i zhvillimit të qëndrueshëm dhe për këtë arsye burimet e siguruara nga BE-ja për këtë qëllim janë me rëndësi të madhe. E filluar në shkurt 2011, qëllimi kryesor i projektit është që të rrisë prodhimin bujqësor të Kosovës, eksportet, dhe të ardhurat rurale në mbështetje të strategjisë së vazhdueshme të rritjes ekonomike të USAID-it. Objektivat kryesore të këtij programi janë lidhja e fermerëve në tregjet e reja vendore dhe ndërkombëtare, dhe për të zhvilluar dhe maksimizuar prodhimin e kulturave të reja me vlerë të lartë. Programi gjithashtu ka për qëllim për të përmirësuar cilësinë dhe sigurinë e ushqimit, duke futur standardet ndërkombëtare, duke i dhënë fermerëve të vegjël qasje më të mirë në kredi, dhe në fund të fundit forcimin dhe koordinimin e sektorit dhe udhëheqjen nga MBPZHR. Deri më sot, programi ka arritur rezultatet e para në vijim: - 44 hektarë të varieteteve të reja të 10 kulturave të synuara janë themeluar dhe përdorur për qëllimet e demonstrimit dhe mbarështimet materiale bimore - 6 bankat tregtare kanë nënshkruar për të marrë pjesë në një program të DCA garanci huaje prej 2.5 milion USD - është arritur një shitje prej 5.3 milionë dollarë, me 2.8 milion USD nga fermerët e vegjël në të gjithë zinxhirët e vlerave të mbështetura - janë krijuar 983 vende të reja pune, kryesisht nga zinxhirët e vlerës për luleshtrydhe, rrush tryeze, dhe mollë fermerët e angazhuar në transferimin e teknologjisë - 1,828 individë janë trajnuar - 11 teknologji të reja bujqësore kanë hyrë në përdorim Një vlerësim i pavarur i kryer një vit në MRB-në e afatit katër vjeçar përcaktoi se programi kishte bërë hapa të rëndësishëm në rritjen e investimeve në industrinë e prodhimit të ushqimit në Kosovë, veçanërisht teknologjinë bujqësore dhe infrastrukturën ndërmjet prodhuesve dhe përpunuesve. Programi ka pasur sukses në inkurajimin e përpunuesve për të investuar në pajisjet e nevojshme për të përmbushur standardet ndërkombëtare të shëndetit/sigurisë, si dhe lidhjet e vendosura në mes të prodhuesve dhe përpunuesve. Vlerësimi thekson se USAID/Kosova ka ndryshuar qëllimin e projektit nga promovimi i eksporteve në trajtimin e zëvendësimit të importit dhe se MRB nuk është në gjendje për të përcaktuar nëse aktivitetet e tyre po përmirësojnë të ardhurat rurale pasi kontraktori nuk ka caktuar një tregues për të matur këtë variabël. 45

47 Donatori Projekti/Programi Përmbledhje USAID Banka Botërore SDC Bashkëpunimi Austriak për Zhvillim Autoritetet e Zhvillimit të kredisë Projekti i Zhvillimit Rural dhe Bujqësor ( ) Promovimi i Hortikulturës në Kosovë (PHK) (mbyllur 2012) Zhvillimi Rajonal i Integruar në Suharekë (ZhRIS) Nëpërmjet Autoritetit të Zhvillimit të Kredisë (AZhK), USAID është duke e rritur qasjen në kredi për bujqësi dhe agrobiznese. Fermerët dhe ndërmarrjet e vogla dhe të mesme bujqësore (NVM) mund të marrin kredi më të lehtë për shkak se USAID-i ka siguruar një garanci të rrezikut prej 50% të kredive të lëshuara nga ofruesit pjesëmarrës komercial. Pasi që një pilotprojekt me Raiffeisen Bank Kosovo (RBK) u vlerësua si shumë i suksesshëm në një vlerësim afatmesëm 2012, DCA u zgjerua në pesë bankat shtesë të Kosovës për një total prej gjashtë bankave (Banka Ekonomike, ProCredit Bank, TEB Bank, NLB Prishtinë, dhe Banka Kombëtare Tregtare). Ky vlerësim afatmesëm arriti në përfundimin se programi i garancisë i portfolios së kredisë kishte një ndikim të rëndësishëm në kreditimin bujqësor edhe përtej nivelit të financimit të tij dhe shpenzimet e programit. RBK e uli normën e saj të interesit për kreditë bujqësore dhe e ka ri-klasifikuar bujqësinë nga një sektor të kufizuar, në një sektor të synuar. Megjithatë, RBK nuk ka bërë ndryshime të kërkesave për kolateral për kredi bujqësore. Qëllimi i këtij projekti prej milion USD të zbatuar nga MBPZHR është që të ndihmojë qeverinë e Kosovës për të zbatuar programe që nxisin konkurrencën dhe rritjen në nën-sektorët e blegtorisë dhe hortikulturës. Tre komponentët e projektit janë: 1) transferimi i njohurive në sektorin rural; 2) rritja e investimeve për të promovuar zhvillimin e qëndrueshëm rural; dhe 3) menaxhimi i projektit, koordinimi, monitorimi dhe vlerësimi. Një pjesë e rëndësishme e komponentit të dytë është Programi i Granteve për Zhvillim Rural (PGZhR). PGZhR siguron grantet me prioritet për propozimet e investimeve drejtuar ndaj infrastrukturës, përpunimit dhe marketingut. Grantet e projektit shkojnë në vlerë prej 30,000 Euro deri 200,000 Euro. Fondet shtesë janë ndarë në PGZhR për të plotësuar nevojat e tepërta për grante. Afërsisht 7 milion Euro janë ndarë për thirrjen për propozime Pranvera 2013 në kuadër të PGZhR. Pasi projekti ka filluar disbursimin e fondeve tek në vitin 2013, është shumë herët për të përcaktuar efektivitetin e programit. Shumë pjesë të programit të BB (duke përfshirë ngritjen e kapaciteteve të MBPZHR-së dhe ofrimin e granteve rurale) kopjojnë përpjekjet e tjera të donatorëve. Pra, një tregues kyç duke shkuar përpara do të jetë se sa mirë përpjekjet e tyre janë të koordinuara me donatorë të tjerë aktivë në këto fusha. Projekti PHK ka qenë aktiv në Kosovë prej , që përfshin pesë faza të aktivitetit. PHK ka filluar me rehabilitimin pas konfliktit të sektorit të bujqësisë dhe u zhvendos jashtë orarit të punës në aktivitetet për përmirësimin e konkurrencës dhe lidhjeve të tregut. Në fazën e fundit, fokusi u përqendrua në bashkim duke krijuar - përmes bashkë-investimeve dhe mbështetjeve teknike - qendrat e grumbullimit në pronësi dhe të operuara nga fermerët/ tregtarët. Vlerësimi i jashtëm tregoi se qendrat e grumbullimit shfaqin perspektiva të qarta komerciale (qarkullim në rritje, marrëdhënie mbështetëse të forta dhe të matshme, dhe përmirësim të marrëdhënieve të shitjes). Vlerësimet më tutje treguan krijimin e 5000 vendeve të reja të punës në prodhim dhe shërbime ndihmëse dhe një rënie prej 10% në hendekun tregtar në zinxhirët kryesor të vlerës. Projekti ZhRIS promovon ekonominë rurale përmes asistencës teknike dhe skema granti të menaxhuara në mënyrë rigoroze, si dhe mbështetje për komunat për të lehtësuar një mjedis stimulues për agrobiznes. Tri shtyllat që mbështesin projektin ZhRIS janë: 1) Qendrat e Zhvillimit Komunal (mbështetje shërbyese dhe qendra informative për fermerët dhe NVM bujqësore); 2) asistenca teknike për bizneset rurale për prodhimin, marketingun dhe shitjen; dhe 3) jep grantet për fermat dhe bizneset rurale nën Fondin e Zhvillimit Lokal. Në vlerësimin e vitit 2013 programi u vlerësua të jetë zbatuar mirë dhe i suksesshëm në arritjen e qëllimeve të tij, por në vlerësim është theksuar se programi ka ndjekur modelin e zakonshëm të ndërhyrjeve të donatorëve në Kosovë, të cilat fokusohen në fondet e granteve që nuk janë të qëndrueshme dhe e kalojnë përfundimin e programit. Një vlerësim afatmesëm i 2010 i projektit ZhRIS ka gjetur ndikimin spektakolar në krahasim me koston, por vlerësimi i më vonshëm i 2013 vuri në dukje se kjo deklaratë nuk ishte provuar në mënyrë sasiore, dhe se ndikimi i vërtetë afatgjatë, veçanërisht për të ardhurat, është vështirë për t u përcaktuar. 46

48 Donatori Projekti/Programi Përmbledhje Bashkëpunimi Austriak për Zhvillim Programi i Promovimit të NVM-ve në Kosovë Së bashku me ZZhB dhe Ministrinë e Kosovës për Tregti dhe Industri (MTI), ADA po e mbështet sektorin privat në Kosovë përmes Programit për Promovimin e NVM-ve në Kosovë (KOSME), që filloi në vitin 2012, KOSME do të mbështesë NVM, duke siguruar zhvillimin e kapaciteteve të Agjencisë për Mbështetjen e NVM-ve në Kosovë; ofrimin e shërbimeve të profesionalizuara të zhvillimit të biznesit, dhe një mundësi të garancisë së kredisë së ardhme. Ky komponent i fundit, ende në diskutim, do të zgjerojë qasjen në financa për NVM-të, përfshirë këtu (por jo kufizuar në) NMV-të bujqësore. Në kohën e përpilimit, ZZhB po shqyrtonte financimin e asistencës teknike që do të shoqëronte fondin, por kapitali i fondit, struktura, dhe pjesëmarrja e IF-së nuk ishin konfirmuar. DANIDA GIZ GIZ Promovimi i Punësimit përmes Zhvillimit të Biznesit dhe Shkathtësive Zhvillimi Ekonomik Rural Menaxhimi i tokës / kadastër Programi i mbështetjes daneze, i zbatuar në bashkëpunim me Ministrinë e Arsimit, Shkencës dhe Teknologjisë (MASHT), përqendrohet në tri komponente: 1) mbështetje për agro-bizneset, 2) përmirësimin e punësimit të të rinjve, dhe 3) përmirësimin e qasjes në shërbimet financiare. Si pjesë e komponentit të dytë, DANIDA ka themeluar katër shkolla profesionale me qasje direkte në trajnim praktik dhe një kurrikulë në bujqësi dhe përpunimin e ushqimit. Studentët kanë qasje në sera, laboratore, dhe ferma reale për të ushtruar aftësitë e tyre. Reputacioni i përmirësuar i shkollave profesionale do të thotë që nxënësit tani regjistrohen me zgjedhjen e tyre dhe jo si një mjet i fundit, dhe shifrat e braktisjes së shkollës janë duke u përmirësuar. Komponenti i tretë - qasja e përmirësuar në financa - është parashikuar të zbatohet së bashku me EFSE nëpërmjet mbështetjes së institucioneve financiare me kredi për huadhënie dhe mbështetje të zhvillimit të kapaciteteve. Sipas DANIDA, në kohën e përpilimit, ky komponent është në fazën e pilotimit, me fermerët që pranojnë 5,000 Euro grant e për të parë nëse ata mund të përputhen me nivelin e granteve për bashkë-investime. Raportet tregojnë se projekti ka qenë i suksesshëm në ngritjen e regjistrimit; rënien e numrit të braktisjeve të shkollës, dhe në mënyrë të konsiderueshme rritjen e bashkëpunimit me sektorin privat nëpërmjet aplikimit të mbajtjes së stazhit (praktikës). Numri i të diplomuarve të punësuar si përqindje e numrit të përgjithshëm të të diplomuarve është rritur pavarësisht limiteve të punësimit bujqësor në Kosovë. Projekti Zhvillimi ekonomik rural forcon kornizën institucionale dhe është ndër kontributet kryesore për rritjen e konkurrencës lokale në Kosovë. Projekti promovon shkathtësitë dhe kapacitetet në të dyja institucionet si ato të sektorit publik ashtu edhe ato të sektorit privat, dhe në organizata që merren me zhvillimin rural të decentralizuar (niveli i mesëm). Në nivelin lokal dhe rajonal, ky projekt i mbështet iniciativat për zhvillim ekonomik. Partnerët në rajone mbështeten me masat për promovimin e zhvillimit dhe planifikimit të biznesit, dhe në zbatimin e fazave të tyre të pilotimit. Fokusi është në plotësueshmërinë e BE-së dhe planifikimin dhe zbatimit rajonal të harmonizuar. Projekti ka për qëllim të merret me kadastrën e pronës dhe regjistrin e tokës, të cilat vuajnë nga mungesa e transparencës dhe siguria ligjore. Qëllimi është për të përmirësuar proceset e punës dhe cilësinë e të dhënave në përputhje me standardet përkatëse të BE-së, rritjen e sigurisë ligjore për pronësinë e tokës dhe pronës. Projekti ofron shërbime në nivel të qarkut kombëtar, komunal, dhe urban. Mbështetja në nivel kombëtar është e drejtuar drejt çështjeve ligjore dhe rregullatore, ndërsa mbështetja komunale do të fokusohet në mbështetje teknike/metodologjike, si dhe masat e antikorrupsionit. Në fillim të projektit, sfidat politike nënkuptonin që bashkëpunimi me komunat nuk ishte i mundur, por nga masat e fazave të pilotimit janë duke u zhvilluar me katër zyrat kadastrale komunale. Në një fazë të mëvonshme, projekti do të qarkullojë në pjesën tjetër të vendit në bazë të përvojave në zyrat e pilot- komunave. Bashkëpunimi në nivel të punës është i drejtuar kah: analiza e cilësisë së lartë dhe menaxhmenti i të dhënave kadastrale, duke prezantuar udhëzime të qarta për kontrollin / përmirësimin e cilësisë së kadastrave të tokës dhe pronës. Së bashku me Bankën Botërore, GIZ ka financuar ngritjen e një Sistemi të Pozicionimit të Kosovës (KOPOS) për të mundësuar anketimet GPS; sistemi është instaluar dhe është futur në funksion që nga viti

49 SHTOJCA 4. PASQYRA E PRODUKTEVE FINANCIARE QË OFROHEN PËR BUJQËSINË Institucioni Emri i produktit Qëllimi ProCredit Bank Raiffeisen Bank TEB Banka Ekonomike Banka per Biznes BKT Komercijalna Banka Kredi Bujqësore Kredi për Partnerë Bujqësore Kredi për Investime Bujqësore Kredi Bujqësore EKO Kredi Bujqësore (Mikro) Kredi Bujqësore (NVM) Kredi Bujqësore - kapitali qarkullues - asetet fikse - patundshmëri - mall - asetet fikse - patundshmëri - asetet fikse - patundshmëri investim në kursimin e rrymes Shuma Minimale Eur 3,000 2,000 Shuma Maksimale Eur Afati Maksimal, muaj , , pajisje, mall bujqësor 5, , kapitali qarkullues asetet fikse kapitali qarkullues investimet Kredi Bujqësore 1, Kredi Speciale Bujqësore Kredi për Mbështetje Bujqësore aktivitete të ndryshme bujqësore 1,000 10, ,001 50, Kredi Bujqësore 50, , Kredi Bujqësore KomBank kapitali qarkullues, investimet, toka, projektet e efikasitetit të rrymës 1, Kolaterali i nevojshëm Kërkesat tjera Orari i pagesës së paku një sezon bujqësor pro-fatura nga partneri kontraktues së paku një vit përvojë 48 fleksibile - bashkë- huamarrës - pasuria e tundshme (pajisje bujqësore, mall) - për deri në 2,000 Euro nuk ka nevojë për garantues - garantues - asetet e luajtshme - asetet e paluajtshme të paktën tre muaj të aktivitetit të biznesit Të ardhurat vjetore duhet të jenë 2 herë më të larta se shuma e kredisë `bazuar në ciklin e shitjes `grejs periudhë deri në 18 muaj bazuar në ciklin e shitjes, grejs periudhë bazuar në ciklin e shitjes, grejs periudhë bazuar në ciklin e shitjes, grejs periudhë bazuar në ciklin e shitjes, grejs periudhë 48

50 KEP Trust Kredi për Bujqësore Kredi Bujqësore Mikro Kredi Bujqësore të Mesme FINCA BUJK Bujqësi AFK Kredi Bujqësore Inpute bujqësore dhe investime shumë të vogla Inpute bujqësore, pajisje, ndertesa, dhe investime të vogla Inpute bujqësore, pajisje, ndërtesa, dhe investime tjera aktivitete të ndryshme bujqësore aktivitete të ndryshme bujqësore 200 3, bashkë-huamarrës (pa kolateral tjetër) 3,001 10, ,001 25, , ,000 20, % - bashkë-huamarrës, garantues i jashtëm - asetet e luajtshme (vetura, pajisje, makineri) - 140% - bashkë-huamarrës, garantues i jashtëm `asetet e luajtshme (vetura, pajisje, makineri) - Asetet e paluajtshme varet nga shuma e kredisë (fillon pa kolateral) varet nga shuma e kredisë (fillon pa kolateral) Kredi Bujqësore , KRK KosInvest Kredi Bujqësore 2 Bujqësia komerciale 1,500 10, dhe mbarësimi i kafshëve Kredi Bujqësore për investim Kredi Bujqësore dhe Biznesore Kredi për Blegtori dhe Makineri aktivitete të ndryshme bujqësore 10,001 15, , kafshët; pajisjet 1,000 5, % (garantues dhe pasuri të luajtshme) - 150% - bashkë-huamarrës (anëtar i familjes) - dy garantues - pasuritë e paluajtshme - pasuritë e luajtshme regjistrimi i biznesit nuk është i nevojshëm regjistrimi i biznesit është i nevojshëm historia kreditore e mire pagesat e rregullta dhe jo të rregullta; grejs periudhë prej 6 muajve bazuar në ciklin e shitjes, grejs periudhë bazuar në ciklin e shitjes, grejs periudhë bazuar në ciklin e shitjes, grejs periudhë bazuar në ciklin e shitjes, dy grejs periudhë pagesat fleksibile, pa grejs periudhë grejs periudhë deri në 6 muaj 49

51 Fondi Evropian per Evropen Juglindore Për të shkarkuar apo porositur versionin e shtypur ju lutemi shkoni te linku: NISMË E FINANCAVE NË ZHVILLIM E PËRKRAHUR NGA Iniciator dhe investitor kryesor Menaxhues i Fondit Këshilltar i Fondit Lirimi nga përgjegjësitë: As Fondi as cilido prej aksionarëve, drejtorëve, nëpunësve, të punësuarve, këshilltarëve ose agjentëve të tij nuk bën asnjë përfaqësim ose garanci apo ndonjë ndërmarrje të çfarëdo lloji, të shprehur apo të nënkuptuar, apo, në masën e lejuar nga ligji në fuqi, nuk merr përsipër ndonjë detyrim, përsa i përket kohës, mjaftueshmërisë, saktësisë, plotësisë ose përshtatshmërisë për cilindo paraqitës të opinioneve, parashikimeve, projeksioneve, supozimeve dhe çdo informacion tjetër që gjendet në, ose në lidhje me, këtë dokument ose merr çfarëdo ndërmarrje për të plotësuar ndonjë informacioni të tillë pasi informacionet të vihen në dispozicion ose në dritën e ndryshimit të rrethanave. Përmbajtja e këtij informacioni është subjekt i ndryshimit pa njoftim paraprak. Ky dokument nuk do të merret domosdoshmërisht me çdo çështje të rëndësishme apo të mbulojë çdo aspekt të temave me të cilat merret. Informacioni në këtë dokument nuk është ndonjë këshillë investimi, ligjore, tatimore ose ndonjë këshillë tjetër. Ajo është përgatitur pa marrë parasysh rrethanat individuale financiare dhe të tjera të personave të cilët e pranojnë atë. Çdo pikëpamje e shprehur në këtë dokument reflekton qëndrimet aktuale të autorëve që nuk është e detyruar të korrespondojë me pikëpamjet e Fondit, apo të aksionerëve dhe / ose ofruesëve të shërbimit për Fondin. Pikëpamjet e paraqitura mund të ndryshojnë pa paralajmërim dhe mund të ndryshojnë nga pikëpamjet e parashtruara në dokumentet e tjera, përfshirë edhe hulumtimet e tjera të publikuara nga Fondi, aksionarët e tij dhe / ose ofruesit e shërbimeve për Fondin. Fondi Europian për Europën Juglindore (EFSE) Të gjitha të drejtat e rezervuara. Përkthimi, rishtypja, transmetimi, shpërndarja, prezantimi, përdorimi i ilustrimeve dhe tabelave ose riprodhimi apo të përdorurit në ndonjë mënyrë tjetër i nënshtrohet lejes së pronarit të të drejtës së autorit duke bërë të njohur burimin.