Shqipëria: Ruajtja e Rritjes së Qëndrueshme edhe përtej Tranzicionit Memorandum Ekonomik i Bankës Botërore për Shqipërinë

Transcript

1 Public Disclosure Authorized Public Disclosure Authorized Public Disclosure Authorized Public Disclosure Authorized Raport Nr AL Shqipëria: Ruajtja e Rritjes së Qëndrueshme edhe përtej Tranzicionit Memorandum Ekonomik i Bankës Botërore për Shqipërinë 27 Dhjetor 2004 Njësia e Uljes së Varfërisë dhe Menaxhimit Ekonomik Rajoni i Evropës dhe Azisë Qëndrore Dokument i Bankës Botërore

2 MONEDHAT DHE NJËSITË EKUIVALENTE (Kursi i Këmbimit në Fuqi që nga Data 22 Nëntor 2004) Njësia Monetare = Lek 1.00 Dollar Amerikan = Lek VITI FISKAL QEVERITAR 1 Janar deri në 31 Dhjetor PESHAT DHE MASAT Sistemi Metrik AKRONIMET DHE SHKURTIMET AMC Komunikimi Celular Shqiptar (Kompani e telefonisë celulare) MTL Marrveshja për Tregtinë e Lirë ANALTIR Shoqata Ndërkombëtare e Transportuesve të Mallrave MTT Ministria e Transportit, Telekomunikacionit dhe Postave APD Autoritetet e Portit të Durrësit NjENj Njësi Ekuivalente me Njëzet BE Bashkimi Evropian OBT Organizata Ndërkombëtare e Tregtisë DPRr Drejtoria e Përgjithshme e Rrugëve OBZhE Organizata për Bashkëpunim dhe Zhvillim Ekonomik EJL Evropa Jug-Lindore PAT Preferenca Autonome Tregtare ESAF Programi i Zgjeruar për Rregullim Struktural PPF Produktivitet i Përgjithshëm Faktoral FIAS Shërbimi Këshillimor për Investimet e Huaja PSA Procesi i Stabilizimit dhe Antarësimit FMN Fondi Monetar Ndërkombëtar PTB Pjesa Tjetër e Botës GDP Produkti i Përgjithshëm Kombëtar PVSN Programi për Vlerësimin e Studentëve Ndërkombëtarë IAIS Anketë Ndërkombëtare për Shkollimin e të Rriturve SKAL Studim mbi Kostot Administrative dhe Ligjore ICAO Organizata Ndërkombëtare e Aviacionit Civil SKZhES Strategjia Kombëtare për Zhvillim Social dhe Ekonomik IDA Agjencia për Zhvillim Ndërkombëtar SMSJ Studim për Matjen e Standarteve të Jetesës IFN Institucionet Financiare Ndërkombëtare SRIB Studim Rajonal për Infrastrukturën Ballkanike MTEF Kuadri Afatmesëm i Shpenzimeve SRPA Sistemi i Regjistrimit të Pasurive të Paluajtshme KLSh Kontrolli i Lartë i Shtetit STNMSh Studimi i Tretë Ndërkombëtar mbi Matematikën dhe Shkencën KMRV Kredi në Mbështetje të Reduktimit të TAP Tatimi mbi të Ardhurat Personale Varfërisë KSTN Klasifikim Standart i Tregtisë Ndërkombëtare TEB Treguesit Ekonomikë Botërorë KT Kushtet e Tregtisë TSS Tatim i Sigurimeve Shoqërore LTTEJL Lehtësimi i Tregtisë dhe Transportit në TVSh Tatimi i Vlerës së Shtuar Evropën Jug-Lindore MAT Masa Autonome Tregtare TZhB Treguesit e Zhvillimit Botëror MPVD Ministria e Pushtetit Vendor dhe VEQL Vendet e Evropës Qëndore dhe Lindore Decentralizimit MSA Marrveshja për Stabilizim dhe Asocim Zëvendës President: Drejtor për Vendin: Drejtor Sektori: Menaxher Sektori: Drejtues i Grupit të Ekspertëve: Shigeo Katsu Orsalia Kalantzopoulos Cheryl W. Gray Bernard Funck Célestin Monga

3 PËRMBAJTJA KAPITULLI 1: HYRJE... 1 KAPITULLI 2: BURIMET, PERSPEKTIVAT DHE KUFIZIMET E RRITJES Histori: Një Histori e Shkurtër Tranzicioni Çfarë e Shtyn Përpara Rritjen në Shqipëri? Potenciali Sektorial Për Rritje Rritja Afatgjatë: Perspektivat dhe Kufizimet KAPITULLI 3: TREGTIA DHE INTEGRIMI Tregtia dhe Investimet e Huaja ne Shqipëri Politikat për Fuqizimin e Integrimit Tregtar KAPITULLI 4: ROLI I MIGRIMIT DHE TE ARDHURAVE NGA EMIGRACIONI Modelet e Migrimit dhe Emigracionit Ndikimi Makroekonomik KAPITULLI 5: MOBILIZIMI I BURIMEVE TË KRAHUT TË PUNËS Profili i Tregut të Punës Furnizim i Pamjaftueshëm dhe Kërkesë e Ulët për Kapital Njerëzor KAPITULLI 6: KAPËRCIMI I PENGESAVE NË INFRASTRUKTURËN PUBLIKE Cilësia e Dobët e Infrastrukturës Prioritetet e Infrastrukturës Publike KAPITULLI 7: KUADRI I QEVERISJES PËR RRITJEN EKONOMIKE Sfidat Qeverisëse dhe Institucionale Politikat për Përmirësimin e Qeverisjes dhe për Fuqizimin e Institucioneve KAPITULLI 8: KUADRI MAKROEKONOMIK I RRITJES Kufizimet Makroekonomike dhe Financiare Politikat për të Ruajtur Qëndrueshmërinë Makroekonomike KAPITULLI 9: PËRFUNDIME ANEKS Kutitë e Tekstit Kutia 1: Kutia 2: Kutia 3: Kutia 4: Kutia 5: Kutia 6: Produkte të Zgjedhura Bujqësore me Perspektivë Premtuese Model EPL për Simulime Tregtare: Burimet e të Dhënave Rekomandimet e Shërbimit Këshillimor për Investimet e Huaja për Kapërcimin e Pengesave Administrative ndaj Investimeve Zgjidhja e Mospërputhjeve në Statistikat e Tregut të Punës Trafiku Njerëzor në Ballkan Reformat Tatimore të Propozuara nga FMN Lista e Figurave Figura 1: GDP Reale në Shqipëri (1990=100)

4 Figura 2: Konsolidimi Fiskal, Figura 3: Përmasat e Pushtetit Qëndror ( mesatare) Figura 4: Si Është Financuar Deficiti Buxhetor, Figura 5: Kursi Real i Interesit, Depozita 12-mujore, Figura 6: Të Ardhurat Nga Emigracioni, në Milionë Dollarë, Figura 7: Transfertat e Jashtme, në Milionë Lekë, Figura 8: Deficiti i Llogarisë Rrjedhëse, , (përqindje e GDP) Figura 9: Të Ardhurat e Përgjithshme Kombëtare për Frymë, Figura 10: Përbërja e GDP sipas Shpenzimeve, Figura 11: Vlera e Shtuar nga Bujqësia, si Pjesë e GDP, 2000 Figura 12: Kontributi Sektorial në GDP, Figura 13: Kontributet Relative në Rritjen e GDP, Figura 14: Tendencat Rajonale të Turizmit, Figura 15: Bilanci Kursime-Investime, si përqindje e GDP Figura 16: Investimet e Huaja Direkte në Shqipëri, në Milionë Dollarë Figura 17: Investimet e Huaja Direkte sipas Sektorëve, 2001 (% e Totalit) Figura 18: Investimet e Huaja Direkte sipas Vendit të Origjinës, 2001 (përqindje e totalit) Figura 19: Investimet e Huaja Direkte në Vendet e Evropës Jug-Lindore, 2003 (në Milionë Dollarë) Figura 20: Popullsia e Meshkujve në Moshë Madhore në Zonat Urbane sipas Historisë së Emigracionit dhe Rajonit, Prill 2001 Figura 21: Emigrimi i Përkohshëm me Qëllim Punësimi i Meshkujve Shqiptarë: Përqindjet (shifrat në të majtë) dhe Kohëzgjatja Mesatare (shifrat në të djathtë), Figura 22: Meshkujt Shqiptarë Emigrantët Afatshkurtër Me Qëllim Punësimi sipas Moshës dhe Nivelit Arsimor, Prill 2001 Figura 23: Efekti i Përqindjes së Varfërisë së Rrethit të Banimit dhe Statusit Civil të Meshkujve Shqiptarë në Mundësinë e Parashikueshme të Emigrimit Afatshkurtër Me Qëllim Punësimi Figura 24: Efekti i Vendit të Banimit dhe Moshës në Mundësinë e Parashikueshme të Emigrimit Afatshkurtër Me Qëllim Punësimi Figura 25: Të Ardhurat Nga Emigracioni dhe Bilanci i Tregtisë, Figura 26: Të Ardhurat Nga Emigracioni, në Milionë Lekë, Figura 27: Deficiti Tregtar në Rritje i Shqipërisë Figura 28: Raportet e Varësisë Demografike në Shqipëri dhe Vende të Zgjedhura, 2002 Figura 29: Përqindjet e Aktivitetit, Punësimit dhe Papunësisë (përqindje). Meshkujt e Moshës dhe Femrat e Moshës Figura 30: Papunësia Zyrtare në Shqipëri, (fundi i periudhës): Numri i Përgjithshëm i të Papunëve (shifrat në të majtë); Numri i të Papunëve me Arsim Universitar (shifrat në të djathtë) Figura 31: Përqindjet e Papunësisë sipas Gjinisë dhe Vendbanimit: 1989 and 2001 (Të Dhënat e Regjistrimit të Popullsisë) Figura 32: Përqindjet e Papunësisë sipas Gjinisë dhe Vendbanimit, Prill 2002 Figura 33a: Rreziku i Papunësisë për Shqiptarët Aktivë Ekonomikisht sipas Grup Moshave dhe Vendbanimit, Prill 2002 Meshkujt Figura 33b: Rreziku i Papunësisë për Shqiptarët Aktivë Ekonomikisht sipas Grup Moshave dhe Vendbanimit, Prill 2002 Femrat Figura 34a: Rreziku i Papunësisë për Shqiptarët Aktivë Ekonomikisht (Përveç Studentëve dhe Pensionistëve) sipas Viteve të Arsimimit dhe Vendbanimit. Prill a) Meshkujt e Moshave 25-34

5 Figura 34b: Rreziku i Papunësisë për Shqiptarët Aktivë Ekonomikisht (Përveç Studentëve dhe Pensionistëve) sipas Viteve të Arsimimit dhe Vendbanimit. Prill b) Femrat e Moshave Figura 35: Rreziku i Papunësisë për Gratë Shqiptare Aktive Ekonomikisht (Përveç Studentëve dhe Pensionistëve) sipas Moshës dhe Arsimimit, Prill 2001 Figura 36: Shpërndarja Gjeografike e Popullsisë së Varfër Figura 37: Vdekjet nga Trafiku për çdo 10,000 Automjete Figura 38: Niveli i Pengesave me të Cilat Ndeshen Bizneset në Shqipëri në Zona të Ndryshme Figura 39: Të Ardhurat Qeveritare dhe Të Ardhurat Tatimore në një Numër Vendesh të Marra si Model Figura 40: Kursi Real Efektiv i Këmbimit i Bazuar në CPI, Figura 41: Kursi i Rritjes Vjetore të Ofertës Monetare, Figura 42: Prodhimtaria e Fuqisë Punëtore, , Mijë Lekë/Punonjës Figura 43: Eksportet ndaj GDP, (përqindje) Lista e Tabelave Tabela 1: Shqipëria e Krahasuar me Vendet e tjera të Evropës Jug-Lindore Tabela 2: Treguesit Kryesorë Ekonomikë, Tabela 3: Përparimet e bëra në Reformat Strukturale Tabela 4: Prodhimi Bujqësor Bimët e Fushave (mijë ton) Tabela 5: Blegtoria, (mijë) Tabela 6: Përbërja Sektorale e GDP, Tabela 7: Rezultatet e Llogaritjes së Rritjes në Shqipëri I (pa marrë parasysh heqjen e përhershme nga përdorimi të një pjese të konsiderueshme të kapitalit të periudhës komuniste) Tabela 8: Paneli A: Rezultatet e Llogaritjes së Rritjes në Shqipëri II (duke supozuar heqjen e përhershme nga përdorimi të një pjese të konsiderueshme të kapitalit të periudhës komuniste) Tabela 8: Paneli B: Rezultatet e Llogaritjes së Rritjes së Shqipërisë II (duke supozuar një pjesë kapitali prej 0.50 dhe që një pjesë e konsiderueshme e kapitalit të periudhës komuniste është hequr përfundimisht nga përdorimi) Tabela 9: Përbërja e tregtisë me BE dhe PTB në 1996, 1998, 2002 dhe 2003 (në përqindje dhe mijë dollarë) Tabela 10: Intensiteti Faktoral i Tregtisë së Shqipërisë me Bashkimin Evropian, Tabela 11: Të Ardhurat e Mbledhura nga Doganat, (milionë dollarë) Tabela 12: Të Ardhurat nga Industria e Turizmit, Tabela 13: Krahasimi me Vendet me Rritje më të Madhe dhe më të Vogël Tabela 14: Ekuacioni i Parashikimit Neoklasik të Rritjes Tabela 15: Nivelet e Parashikuara të Rritjes Afatgjatë për Vendet në Tranzicion Tabela 16: Arritjet e 5 vendeve të Evropës Jug-Lindore në tregjet e BE në periudhën Tabela 17: Tregtia e Tekstileve/Veshjeve dhe Këpucëve, (në mijë dollarë dhe përqindje) Tabela 18: Tregtia në pjesë dhe pjesa takuese e tregjeve të BE (në mijë dollarë dhe përqind) Tabela 19: Hyrjet nga IHD. Totali dhe Totali për Frymë gjatë , Mesatarja Vjetore për Frymë në , dhe Niveli Vjetor për Frymë në (në dollarë) Tabela 20: Hyrjet Vjetore të IHD në milionë dollarë dhe si përqindje e GDP, Tabela 21: Efektet e Marrëveshjes me BE për Stabilizim dhe Asocim Tabela 22: Efektet e Tregtisë Ndërkombëtare në Skenarët Afatshkurtër (përqindja e ndryshimit në lidhje me punën e bërë në vitin 2000)

6 Tabela 23: Ndryshimet në Rendimentet Prodhuese në Skenarë Afatshkurtër (përqindja e ndryshimit në lidhje me vitin 2000) Tabela 24: Efektet e Liberalizimit të Tarifave mbi Importet nga Vendet e Evropës Jug-Lindore Tabela 25: Efektet e Adoptimit të TPE mbi Produktet Industriale Tabela 26: Efektet e Liberalizimit të Tregtisë me BE, me Vendet e Evropës Jug-Lindore dhe Pjesën Tjetër të Botës. Tabela 27: Lëvizjet gjatë dhe midis Zonave Bregdetare, Qëndrore dhe Malore dhe Qytetit të Tiranës (përqindja në fillim të periudhës). Meshkujt e moshës 15+ dhe me Banim në Shqipëri në Prill Tabela 28: Dëshira për t u Vendosur Përkohësisht apo Përgjithmonë Jashtë Vendit e Shqiptarëve Që Nuk Kishin Ikur Gjatë Periudhës (Prill 2002, përqindje e popullsisë së Moshave 15-64) Tabela 29: Faktorët Përcaktues të Dëshirës për t u Vendosur Jashtë Vendit e Shqiptarëve Që Nuk Kishin Ikur Gjatë Periudhës (drejtimi i efektit; 0 në rast se nuk është Tabela 30: i konsiderueshëm) Monedha Jashtë Sistemit Bankar si përqindje e MS, Vendeve të Evropës Jug- Lindore Tabela 31: Ndihma e Jashtme për Shqipërinë, Tabela 32: Raporti Neto i Varësisë Ekonomike në BE dhe Vende të Zgjedhura, 2002 Tabela 33: Gjendja në Tregun e Punës e Popullsisë Shqiptare të Moshave 15-64, Prill 2002 (përqindje) Tabela 34: Nivelet e Papunësisë në Shqipëri, : Meshkujt e Moshave dhe Femrat e Moshave (Përqindje) Tabela 35: Punësimi, Papunësia dhe Pjesëmarrja e Fuqisë Punëtore në Shqipëri, Prill 2000 (popullsia e moshave 15-64), në përqindje Tabela 36: Tabela 37: Regjistrimi në Shkolla Sipas Niveleve të Arsimit Pritshmëria e Viteve të Arsimimit për Vendet TEB (2000), Vendet OBZHE Përfshi Krahasuesit Rajonalë (2001) dhe për Shqipërinë (1998), Pritshmëria e Viteve të Arsimimit për Vend apo Grup Vendesh Tabela 38: Vitet e Arsimimit për Popullsinë e Moshës Vjeç në Shqipëri, në BE dhe në Vende të Zgjedhura të Evropës Qëndrore dhe Jug-Lindore, 2002 (përqindje e shpërndarjes) Tabela 39: Të Ardhurat Mesatare sipas Sektorit të Pronësisë, Gjinisë së Punonjësve dhe Arsimimit, 2002 Tabela 40: Raporti i Rrogave sipas Arsimimit, Sektorit të Pronësisë dhe Gjinisë, 2002 Tabela 41: Shpërdarja Arsimore e Punësimit Total dhe të Punonjësve, 2002 Tabela 42: Pjesëmarrja e Fuqisë Punëtore sipas Gjinisë dhe Arsimimit (Popullsia e Moshave 15-64) Tabela 43: Fazat e Zhvillimit Ekonomik Tabela 44: Nivelet e Parashikuara të Rritjes së Trafikut, (në përqindje) Tabela 45: Kushtet e Rrjetit Rrugor, 2003 Tabela 46: Shpenzimet e Transportit Publik (milionë dollarë) Tabela 47: Krahasimi i Niveleve Ndërkombëtare të Vdekjeve në Rrugë, 2002 Tabela 48: Akciza për Produktet e Naftës, 2003 (dollarë/l) Tabela 49: Shpenzimet dhe Të Ardhurat e Parashikuara Rrugore (milionë dollarë) Tabela 50: Të Ardhurat Mesatare të Sistemit Hekurudhor për Njësi Trafiku (dollarë) Tabela 51: Treguesit Financiarë dhe Operativë në Sektorin e Ujit, 2001 Tabela 52: Subvencionet Direkte Operative për Sektorin e Ujit, (milionë Lekë) Tabela 53: Indeksi i Korrupsionit në Vendet e Evropës Jug-Lindore, Tabela 54: Nivelet Tatimore: Shqipëria në Krahasim me Vendet e Tjera në Tranzicion Tabela 55: Pagesat e Raportuara Jo-Zyrtare sipas Procedurave

7 Tabela 56: Treguesi i Presionit të Korrupsionit Tabela 57: Treguesit Institucionalë: Shqipëria në Krahasim me Vendet e Tjera në Tranzicion Tabela 58: Indeksi i Efektivitetit dhe Mbulimit Ligjor Tabela 59: Qeverisje: Ndryshimi i Roleve të Pjesëmarrësve Kryesorë Tabela 60: Të Ardhurat Qeveritare si Përqindje e GDP, Evropa Jug-Lindore Tabela 61: Parashikime të Përmasave të Ekonomisë së Jashtëligjshme në Evropën Qëndrore dhe Jug-Lindore Tabela 62: Tarifat Shqiptare për Importet nga BE Tabela 63: Tarifat Shqiptare për Importet nga Vendet Fqinje të Mbuluar nga Marrëveshjet për Tregtinë e Lirë Tabela 64: Tarifat Shqiptare MFN dhe TPE mbi Prodhimin e Produkteve Tabela 65: Kredia Bankare për Sektorin Privat, Evropa Jug-Lindore (% e GDP) Tabela 66: Monedha Jashtë Sistemit Bankar, Vendet e Evropës Jug-Lindore, (si përqindje e MS) Tabela 67: Ndihma e Jashtme për Shqipërinë, Tabela 68: Tregtia si Pjesë e GDP, (përqindje) Tabela 69: Shpërndarja Tipike Gjeografike e Eksporteve dhe Importeve Shqiptare në (në përqindje)

8 FALENDERIME Ky raport u përgatit nga Célestin Monga në bazë të të dhënave të një studimi më të gjërë të kryer nga një grup ekspertësh të Bankës Botërore dhe do të publikohet si një projekt kerkimor (Studime Informative). Grupi i ekspertëve, i cili drejtohej nga Z. Monga, përbëhej nga Faruk Khan, Zhicheng Li Swift, Marta Muco (makro ekonomi); Bartek Kaminski, Alia Moubayed, Maryla Maliszewska dhe Anna Kolesnichenko (tregti); Mihails Hazans (çështje të tregut të punës); Sue Berryman (arsim); Nils Junge (bujqësi); Peter Parker (transport); Susanne Szymanski (ujëra); Iftikhar Khalil (elektricitet); Katelijn Van den Berg dhe Adriana Damianova (turizëm); Brian Levy, Gary Reid (qeverisje); dhe Joao C. Oliveira (decentralizim). Grupi i ekspertëve u mbështet gjithashtu në punime të mëparshme dhe kontribut nga Xiaofang Shen, Juela Haxhiymeri, Jolanda Trebicka, Frauke Jungbluth, Mehnaz Safavian, Hormoz Aghdaey, Olivier le Ber, Periklis Saragiotis, Andreas Rohde, Monika Huppi, Verdon Staines, Mansour Farsad, Mukesh Chawla, dhe Nand Shani. Robert M. Solow (MIT) and Robert J. Barro (Universiteti i Harvardit) ishin këshilltarë të grupit të ekspertëve në kryerjen e kësaj detyre. Norman Loayza, Alexandre Abrantes, dhe Hedi Larbi ishin në rolin e shqyrtuesve të materialit. Formatimi dhe prodhimi i raportit u koordinuan nga Mismake Galatis dhe Armanda Çarçani Emily Evershed (konsulente) bëri redaktimin e draftit të raportit. Studimi u krye nën drejtimin e përgjithshëm të Bernard Funck dhe Orsalia Kalantzopoulos Grupi i ekspertëve falenderon për bashkëpunimin e ngushtë Komisionin Evropian, Fondin Monetar Ndërkombëtar dhe Zyrën Ndërkombëtare të Punës. Materiale dhe sugjerime të vlefshme dhanë Ministria e Financave, Banka e Shqipërisë, Instituti i Statistikave (INSTAT) dhe Dr. Lindita Xhillari dhe Dr. Ylli Çabiri nga Qëndra për Promovimin e Zhvillimit Njerëzor. Grupi i ekspertëve të Bankës i shpreh mirënjohje të sinqertë ministrive, agjencive qeveritare dhe organizatave të ndryshme ndërkombëtare të cilët ndihmuan në përgatitjen e këtij drafti. Së fundmi, falenderime të posaçme për Zj. Milva Ekonimi dhe kolegët e saj tek INSTAT për bashkëpunimin e tyre të shkëlqyer. Raporti paraprak u diskutua me të gjitha palët e interesuara dhe në bazë të këtyre diskutimeve iu bënë edhe ndryshimet e nevojshme.

9 PËRMBLEDHJE EKZEKUTIVE Rritja e shpejtë e Shqipërisë mbas rënies së regjimit komunist në 1990 ka qënë befasuese dhe ndër më të lartat në të gjitha vendet në tranzicion. Megjithatë, vendi mbetet një nga më të varfërit në Evropë, me një GDP prej rreth 1,900 dollarë për frymë në Ka disa faktorë me anë të të cilëve mund të shpjegohet arritja e kësaj rritjeje: Së pari, stabilizimi makroekonomik dhe reformat strukturale kanë siguruar një mjedis të përshtatshëm për rritje ekonomike përgjatë pjesës më të madhe të 10-vjeçarit të fundit. U krye konsolidimi fiskal nëpërmjet të cilit u sigurua ulja e deficitit qeveritar nga 12.2% e GDP në 1999 në 4.4% në 2003, pa llogaritur grantet. 1 U vu në jetë një politikë e matur monetare, e cila u evidentua edhe nga parashikimet për një inflacion të qëndrueshëm, besimi më i madh në monedhën e vendit dhe niveli i kënaqshëm në rezervat në valutë. U liberalizua tregtia. U përfundua privatizimi i ndërmarrjeve të vogla e të mesme dhe vetëm një numër i vogël ndërmarrjesh në sektorët e industrisë së rëndë, minierave, metalurgjisë dhe shërbimeve ka mbetur pa u privatizuar. Faktori i dytë që shpjegon arritjen e rritjes është produktiviteti i përgjithshëm faktoral. U kryen reformat strukturale në sektorë kyç të strategjisë qeveritare për zhvillim (arsim, shëndetësi dhe energji). Kjo rezultoi në rishpërndarjen e burimeve nga sektorët me produktivitet të ulët si bujqësia në sektorët me produktivitet të lartë (shërbime, ndërtim). Si rezultat, rritja ekonomike në Shqipëri gjatë tranzicionit është shoqëruar kryesisht nga përqindje të larta të rritjes së produktivitetit të përgjithshëm faktoral (pra, nga një shpërndarje më e mirë e burimeve). Gjatë viteve të para të tranzicionit, çorganizimi dhe kaosi që rezultuan nga mungesa e kontrollit dhe koordinimit ndikuan në përqindje negativë të rritjes së produktivitetit të përgjithshëm faktoral për arsye të uljes së rendimentit dhe mospërdorimit të një pjese të madhe të kapitalit në zotërim. Si rrjedhim, ndërkohë që ekonomia arrinte stabilitet makroekonomik dhe prezantonte reforma strukturale, rishpërndarja e burimeve në drejtim të aktiviteteve më produktive ndikoi në një rritje të shpejtë me përqindje të ulta investimi, duke sjellë si rezultat nivele më të larta të rritjes së produktivitetit të përgjithshëm faktoral. Llogaritja e rritjes tregon se gjatë periudhës rritja e produktivitetit të përgjithshëm faktoral përbënte 6.14 përqind të rritjes mesatare vjetore të GDP-së reale (6.27 përqind). Faktori i tretë janë të ardhurat nga emigracioni. Rritja në Shqipëri është ndikuar kryesisht nga të ardhurat nga emigracioni dhe një fluks i madh burimesh nga aktivitete të ndryshme jo formale, përmasat e të cilave sidoqoftë është e vështirë të përcaktohen në mënyrë të saktë. Shifrat zyrtare bëjnë të ditur se të ardhurat nga emigracioni janë burimi më i madh i shkëmbimeve të huaja, më i madh se sa vlera e përbashkët e eksporteve dhe investimeve të huaja direkte (IHD) të cilat aktualisht përbëjnë 14 përqind të GDP. Shuma e të ardhurave nga jashtë e dërguar nga shqiptarët me banim jashtë vendit, e cila është e regjistruar nga sistemi bankar vlerësohet të kapë një shumë prej mbi 200 milionë dollarë në vit. Ky stimulim ka sjellë si rezultat një zhvillim të paparë të aktiviteteve të patregëtueshme - kryesisht ndërtim dhe shërbime. Që nga viti 1990, afërsisht një e pesta e numrit të përgjithshëm të popullsisë së vendit është larguar dhe jeton jashtë vendit, ndërkohë që kanë ndodhur lëvizje të mëdha të popullsisë nga zonat rurale në ato urbane. Burime informative nga Greqia dhe Italia, dy vendet me numër më të lartë shqiptarësh, bëjnë të ditur se numri i shqiptarëve të cilët jetojnë ligjërisht në këto vende ishte afërsisht 600,000 në periudhën , ose një e gjashta e popullsisë së Shqipërisë. Ndërkohë që hapat e bërë nga Shqipëria kanë qënë befasues, ekzistojnë shqetësime në lidhje me mundësinë e ruajtjes së niveleve të larta të rritjes ekonomike në të ardhmen. Te dhenat e perftuara nga llogaritja e rritjes nxori në pah se rritjes së produktivitetit të përgjithshëm faktoral 1 Të dhënat për GDP të përdorura në këtë raport janë ato të raportuara nga INSTAT në korrik 2004.

10 që rezultoi nga rishpërndarja mbas tranzicionit po i afrohet fundi. Në të njëjtën kohë, kontributi i përftuar nga akumulimi i kapitalit është përmirësuar në mënyrë modeste. Kjo të bën të mendosh që për të ruajtur një nivel të lartë rritjeje të GDP edhe në të ardhmen, Shqipëria duhet të rrisë investimet dhe nivelet e regjistrimit në arsimin e mesëm, të rrisë nivelin e integrimit të tregtisë dhe të përmirësojë cilësinë institucionale (qeverisjen). Problem paraqet fakti që rritja e produktivitetit të përgjithshëm faktoral është ngadalësuar ndjeshëm përgjatë viteve të fundit ndërkohë që kontributi i përftuar nga akumulimi faktoral ishte i papërfillshëm. As të ardhurat nga emigracioni dhe as fitimet nga aktivitetet e paligjshme nuk përbëjnë një bazë të qëndrueshme për zhvillim ekonomik afatgjatë. Që tani ka shenja të një tendence rënieje në nivelin e të ardhurave nga emigracioni. Për më tepër, ekzistojnë shqetësime në lidhje me financimin e nevojave të vendit për investime gjatë periudhës afatmesme. Zvogëlimi i mundësisë së Shqipërisë për përdorimin e burimeve financuese me terma te buta, si dhe parashikimet për uljen e niveleve të mbështetjes dhe të ardhurave nga emigracioni, përbëjnë faktorë kryesorë rrezikshmërie, të cilët duhet të zbuten me ndihmën e komunitetit të donatorëve. Ekzistojnë gjithashtu një numër kufizimesh makroekonomike për një rritje të qëndrueshme, ndërkohë që mbeten të pranishme dobësitë makroekonomike. Këto përfshijnë si më poshtë: Pozita e jashtme e Shqipërisë është akoma e brishtë. Deficiti i llogarive rrjedhëse, pa përfshirë transfertat zyrtare, përbënte 7.6 përqind të GDP në Në mungesë të niveleve të larta të të ardhurave nga emigracioni, ky deficit do të ishte akoma më i lartë. Ndërkohë që IHD janë rritur gjatë viteve të fundit, niveli i tyre është akoma i ulët, sidomos po ta krahasojmë me vendet e tjera të Evropës Jug-Lindore. Qëndrueshmëria fiskale është në rrezik për arsye të raportit të ulët të të ardhurave tatimore-gdp (rreth 23 përqind e GDP, shumë më i ulët se ai i vendeve të tjera të Evropës Jug-Lindore dhe Qëndrore, në të cilat ky nivel paraqitet në një mesatare prej 42 përqind dhe 38 përqind të GDP respektivisht). Administrata tatimore është akoma e dobët. Mbledhja e tatimeve dhe taksave është në nivele më të ulta se parashikimet dhe ngacmimet tatimore përbëjnë një problem të madh për bizneset. Kontributet për sigurimet shoqërore janë akoma në nivele jo të kënaqshme (mbulimi përfaqëson më pak se 35 përqind të punonjësve në firmat private). Evazioni fiskal dhe shmangia fiskale në sektorin familjar janë në përmasa të mëdha - të ardhurat e padeklaruara familjare vlerësohet të jenë në një nivel prej 52 përqind të GDP, niveli më i lartë midis vendeve të Evropës Jug- Lindore dhe Qëndrore. Ekonomia jo formale në Shqipëri mendohet të jetë në një nivel prej 30 përqind të përmasave të ekonomisë formale, gjë që përbën një pengesë kyçe për krijimin e të ardhurave nga kanale të tjera përveç tregtisë ndërkombëtare. Megjithë një tendencë rënieje përgjatë muajve të fundit, kursi real i interesit është akoma i lartë dhe ndikon në vlerësimin e lekut, gjë që tanimë dëmton konkurencën. Menaxhimi dhe Prioritizimi i Shpenzimeve mbeten akoma një pikë e dobët. Punësimi në sektorin publik është i lartë (18 përqind i punësimit total). Financimi i disa zërave të domosdoshëm (operacionet dhe mirëmbajtja, subvencionet dhe transfertat si dhe shpenzimet kapitale) varet shpesh nga disponibiliteti i burimeve. Megjithë përmirësimet e viteve të fundit, administrimi i shpenzimeve publike është akoma jo efikas dhe ka nevojë për më shumë transparencë. Varfëria (varfëria monetare dhe mundësia e përdorimit të shërbimeve bazë si për shembull uji, shëndetësia, arsimi) mbetet mjaft e përhapur. Një e katërta e popullsisë në ii

11 Shqipëri, ose afërsisht 780,000 vetë jetojnë nën nivelin e varfërisë. Papunësia mbetet e përhapur, dhe është sidomos e madhe në zonat urbane. Nga treguesit e qeverisjes të paraqitur në studimet e fundit vihet re një keqësim i performancës së saj gjatë periudhës Treguesit paraqesin: (i) një rënie të moderuar të efektivitetit të qeverisë; (ii) rënie të dukshme në cilësinë e ligjeve dhe shtetin e të drejtës; (iii) rënie në kontrollin e korrupsionit ; (iv) rritje në përmasat e ryshfeteve; dhe (v) rritje në kapjen nga shteti. Ndërkohë që hapat e bërë në drejtim të depolitizimit të shërbimit civil ishin një arritje pozitive, që nga fundi i vitit 2002 janë vënë re disa raste kompromentimi të këtij procesi. Përmirësimet në klimën e biznesit - të cilat janë një përbërës kyç për investimet e huaja direkte dhe rritjen e eksporteve - janë akoma të ngadalshme. Raporti i Shërbimit Këshillimor për Investimet e Huaja i 2003 përmend katër fusha specifike pengesash administrative ndaj investimeve të cilat dallohen si më problematiket: procedurat doganore, administrata e tatim taksave, lejet e tokes dhe të ndërtimeve, dhe liçensimi sektorial. Në të gjitha këto fusha ka shqetësime që kanë të bëjnë me mekanizmat jo efikase të zgjidhjes së konflikteve (p.sh. sistemet e apelit). Ekzistojnë gjithashtu pengesa strukturale dhe sektoriale që ndikojnë në aftësinë konkuruese dhe rritjen. Niveli i arsimimit në Shqipëri - i matur nëpërmjet një shifre mesatare prej 8.5 vitesh arsimimi - është më e ulët se ai i pjesës më të madhe të vendeve në tranzicion. Përqindja e regjistrimit në arsimin e mesëm ka rënë në mënyrë të ndjeshme (38.7 përqind në 2002 në krahasim me 79 përqind në 1990) dhe është më i ulët se ai i vendeve të tjera në rajon. Përqindjet e regjistrimit bien në mënyrë të ndjeshme mbas kryerjes së arsimit të detyruar 8-vjeçar. Edhe shpenzimet publike për arsimin kanë pësuar rënie, nga 5 përqind e GDP në 1991 në 2.8 përqind e GDP në Ndërkohë që kjo tendencë negative vjen si rrjedhojë e një rënieje të përgjithshme në shpenzimet publike, shpenzimet publike për arsimin janë akoma më të ulta se ato të vendeve të tjera në rajon. Përveç kësaj, kostot e larta të burimeve të nevojshme për prodhim dhe cilësia e dobët e infrastrukturës kanë penguar zhvillimin e tregtisë. Pjesa takuese e eksportit në GDP është ndër më të ultat ndër të gjitha vendet në tranzicion. Megjithë hapjen formale të regjimit tregtar në Shqipëri, vetëm 17 përqind e GDP përbëhet nga eksporti i mallrave dhe shërbimeve, përqindja më e ulët në rajon. Shqipëria krahasohet negativisht me vendet e tjera të Evropës Jug-Lindore përsa i përket kostove të burimeve të nevojshme për prodhim dhe atyre faktorale. Kriza në vazhdim në sektorin e energjisë elektrike rrezikon si kryerjen e funksioneve makroekonomike në Shqipëri ashtu dhe perspektivat për rritje ekonomike dhe uljen e varfërisë. Shkaku i fillimit të krizës ishte kërkesa e papërballueshme që rezultoi nga mosndalimi i përdorimit të paligjshëm të energjisë elektrike dhe mospagimi i faturave. Duke filluar që nga vera e vitit 2000, kriza u thellua nga thatësira në sistemin kryesisht hidro-energjitik të Shqipërisë si rezultat i të cilës gjenerimi i brendshëm i energjisë elektrike ra në mënyrë të ndjeshme. Në ndryshim nga periudha deri në vitin 1997, kur Shqipëria ishte eksportuese neto e energjisë elektrike, në periudhën mbas vitit 1997 Shqipërisë i është dashur të importojë sasi gjithnjë e më të mëdha energjie (nga 300 Gwh në 1998 në mbi 2,200 Gwh në 2002). Megjithë nivelet e larta të importit të energjisë elektrike, ndërprerjet e energjisë për lehtësimin e rrjetit kanë qenë gjithnjë e më të shpeshta për arsye se kufizimet financiare dhe ato të rrjetit kanë sjellë si rezultat kufizimin e importit të energjisë elektrike. Megjithë përparimet e ndjeshme që janë bërë që nga viti 2001 për zgjidhjen e këtyre problemeve si rezultat i vënies në zbatim të një Plani Veprimi të aprovuar nga qeveria dhe donatorët, efekti negativ në ekonomi ka qenë i dukshëm: (i) GDP e ka ndjerë këtë efekt si rezultat i zvogëlimit të gjenerimit të brendshëm të energjisë hidro-elektrike dhe i efektit të ndërprerjes së energjisë për iii

12 lehtësim të rrjetit mbi prodhimin industrial; (ii) ndërprerjet e energjisë për lehtësim të rrjetit dhe cilësia e dobët e furnizimit me energji elektrike kanë luajtur një rol negativ në investimet e huaja direkte dhe kanë sjellë si pasojë blerjen dhe përdorimin në masë të gjeneratorëve me çmime të larta si dhe u kanë shkaktuar dëme pajisjeve elektrike; dhe (iii) është bërë e nevojshme që burimet e pamjaftueshme buxhetore të devijohen nga nevoja të tjera prioritare për të subvencionuar importin e energjisë elektrike. Furnizimi me ujë në pothuaj të gjitha zonat urbane bëhet me ndërprerje për arsye si të gjëndjes së keqe të infrastrukturës ujore në Shqipëri, ashtu dhe të disa problemeve institucionale të lidhura me të. Mirëmbajtja dhe riparimet e pamjaftueshme si dhe mungesa e kontrollit nëpërmjet matësve të automatizuar kanë rezultuar në humbje të mëdha të rezervave ujore të cilat vlerësohen të jenë në një nivel më të lartë se 50 përqind e sasisë së ujit në të gjitha qytetet. Niveli i mbledhjes së të ardhurave është i ulët dhe tarifat mesatare janë shumë më të ulta se sa niveli i rikuperimit të kostove. Një pengesë e madhe për zhvillimin e turizmit është furnizimi i paparashikueshëm me ujë dhe ndotja e zonave bregdetare nga ujërat e zeza. Sistemi i transportit është ndoshta i përshtatshëm në përhapje por jo në kushte. Gjëndja e keqe e infrastrukturës përbën një kufizim të rëndësishëm për tregtinë, investimet e huaja direkte, turizmin, rritjen ekonomike dhe kryerjen e shërbimeve sociale për të varfërit. Mungesa e një Plani Kryesor për Transportin dhe e strategjive të qarta sektoriale për zhvillim ndikojnë në mungesën e efikasitetit në këtë sektor (përfshi këtu dhe ndërtimin e rrugëve të cilat janë të ngushta dhe nën standardet evropiane). Kostot tranzite janë të larta dhe përbëjnë pengesë për zhvillimin e tregtisë ndërkombëtare, për arsye se kostot e larta logjistike nënkuptojnë çmime më të larta importi dhe eksporti. Firmat prodhuese i ndjejnë efektet negative të vonesave të shkaktuara nga procedurat jo efikase dhe të komplikuara të doganave, pengesat administrative apo ligjore, apo nga mungesa e sistemeve moderne të teknologjisë informative dhe përpunimit të ngarkesave si në transportin detar ashtu dhe në atë tokësor. Objektivat kryesore afatmesme të qeverisë të paraqitura në Strategjinë Kombëtare për Zhvillim Ekonomik dhe Social (SKZhES) janë rritja e qëndrueshme, zvogëlimi i numrit të njerëzve që jetojnë në varfëri, përmirësimi i infrastrukturës dhe ndërtimi i kapitalit njerëzor. Rritja e qëndrueshme në katër sektorët me perspektivë për tregti dhe me efekte ndikuese në të gjithë ekonominë shqiptare do të bënte të mundur përmirësimin e perspektivave për rritje: biznesi bujqësor (i cili përbën burimin kryesor të të ardhurave për familjet e varfëra); tregtia tranzite; eksportimi i prodhimeve të industrisë së lehtë; dhe turizmi. Më poshtë janë projekt-idetë e dhëna nëpërmjet këtij Memorandumi Ekonomik për Vendin, të cilat përbëjnë një plan politikash në ndihmë të përpjekjeve të Shqipërisë për përmirësimin e nivelit të rritjes ekonomike dhe konkurueshmërisë në këta katër sektorë dhe më tej. Politikat për Ruajtjen e një Kuadri të Qëndrueshëm Makroekonomik Gjëndja aktuale e kursimeve-investimeve pasqyron pozitën e paqartë të jashtme të Shqipërisë. Autoriteteve shqiptare do t u duhet të ndjekin me kujdes bilancin e brendshëm dhe të jashtëm dhe do të kenë nevojë për një fluks të konsiderueshëm kapitali (mundësisht në formën e investimeve të huaja direkte) për të arritur një financim të qëndrueshëm te llogarise rrjedhesë. Ruajtja e një kuadri të qëndrueshëm makroekonomik është një kusht i rëndësishëm për të arritur një rritje të qëndrueshme. iv

13 Një domosdoshmëri për vitet e ardhshme do të jetë zbatimi i vazhdueshëm i disiplinës fiskale për të zvogëluar akoma më shumë deficitin buxhetor. Po të kemi parasysh nivelin jo të kënaqshëm të mbledhjes së të ardhurave, politikat fiskale duhet të kenë për qëllim sigurimin e një baze më të gjerë dhe më të sigurtë të ardhurash. Menaxhimi i shpenzimeve publike ka nevojë për përmirësime të ndjeshme. Ndër masat kryesore që mund të merren përfshihen: (i) sigurimi i një integrimi të plotë të Programit Afatmesëm Buxhetor (PAB) të adoptuar në vitin 2002, i cili ka për qëllim përmirësimin e shpërndarjes së burimeve strategjike dhe efikasitetin e përdorimit të burimeve në procesin e SKZHES dhe iniciativat e tjera, si për shembull procesi i Stabilizimit dhe Asocimit dhe decentralizimi fiskal; (ii) adoptimi i rregullave buxhetore për përmirësimin e efikasitetit të shpërndarjes në ata sektorë në të cilët po shqyrtohen projekte të rëndësishëm investimesh (transport, ujëra, sektorët socialë); (iii) adoptimi i masave për kufizimin e rritjes së shpenzimeve korrente jo-përparësore; (iv) forcimi i transparencës dhe procedurave të kontrollit si dhe sigurimi i fondeve të përshtatshme për Kontrollin e Lartë të Shtetit; dhe (v) shqyrtimi me kujdes i shpenzimeve publike me qëllim analizimin e problemeve të barazisë dhe efektivitetit të burimeve publike. Investimet për sektorin e energjitikës nuk kërkojnë fonde buxhetore, por po të marrim parasysh kërkesat e konsiderueshme për investime në këtë sektor kritik (rreth 1 miliard dollarë për 10-vjeçarin e ardhshëm) dhe efektin e këtyre investimeve në kufizimin e huave jo-koncesionale, këto do të kenë ndikime edhe në investimet në sektorë të tjerë. Për më tepër, vazhdimi i zbatimit të reformave në sektorin energjitik ka një rëndësi kritike përsa i përket zvogëlimin gradual deri në eliminim të subvencioneve nga buxheti. Krijimi i një fondi barazimi me anë të të cilit të bëhet e mundur që fitimet e realizuara nga periudhat me hidrologji të favorshme të rezervohen për të mbuluar kostot shtesë të importeve të nevojshme gjatë periudhave të tjera me probleme hidrologjike duhet të përbëjë një pjesë të rëndësishme të këtyre reformave. Duke patur parasysh parashikimet akoma të ulta në lidhje me inflacionin dhe nivelet e kënaqshme të mbulimeve të rezervave, duket se politika e kurseve të ulta të interesave e adoptuar nga Banka e Shqipërisë gjatë muajve të fundit mund të vazhdojë të qëndrojë në fuqi. Autoritetet financiare shqiptare duhet të monitorojnë me kujdes zhvillimet në kurset e interesave dhe çmimet e energjisë në tregun ndërkombëtar, të cilat mund të sjellin ndryshime në nivelin e inflacionit, dhe rrjedhimisht të jenë të kujdesshëm në ndryshimet që mund të bëjnë në politikat e ndjekura, objektivi i tyre kryesor duhet të jetë kufizimi i rritjes së vlerës së lekut. Politikat për Mobilizimin e Burimeve Njerëzore Për të mbështetur rritjen, Shqipëria duhet të orientojë aktivitetet e saj ekonomike në mënyrë të dukshme në drejtim të rritjes me bazë investimet - dhe si rezultat në drejtim të rritjes me bazë novacionet. Të dy këto lloje rritjeje, e sidomos rritja e bazuar në inovacion, do të kërkojnë më shumë kapital njerëzor se sa niveli aktual mesatar në Shqipëri. Për këtë qëllim propozohen politikat e mëposhtme: Përmirësimi i cilësisë së kapitalit njerëzor. Përsa i përket periudhës afatshkurtër dhe afatmesme, rëndësi të veçantë marrin dy masa kryesore për përmirësimin e cilësisë. Njëra nga ato kërkon që qeveria të marrë pjesë rregullisht në vlerësimet ndërkombëtare të përvetësimit të njohurive dhe të publikojë rezultatet. Këto vlerësime bëjnë të mundur që vendet e ndryshme të përcaktojnë objektivat e tyre kundrejt standarteve që i përshtaten v

14 llojit të kapitalit njerëzor për të cilin ekonomitë e këtyre vendeve kanë nevojë. Tjetra është rishikimi i kujdesshëm dhe sistematik i kurrikulumit për vetë faktin që kurrikulumi është ai që përcakton parametrat e mësimdhënies dhe përvetësimit të njohurive dhe metodologjitë e tyre. Megjithatë, ndryshimet e mëdha në kurrikulum do të ishin efektive vetëm në rast se do të shoqëroheshin me ndryshime paralele në: (i) të gjitha tekstet shkollore, udhëzimet për mësuesit dhe materialet mësimore; (ii) praktikat e mësuesve në klasë; dhe (iii) matjen e rezultateve të përvetësimit të njohurive. Duhet të kemi parasysh që tekstet e reja shkollore dhe ndryshimet në praktikat e mësuesve në klasë do të kenë kosto të konsiderueshme. Rritja e kërkesës për arsimim nëpërmjet alternativave me kosto më të ulët. Rritja e sasisë së kapitalit njerëzor. Qeveria ka ndryshuar tashmë kohëzgjatjen e arsimit të detyrueshëm dhe viti 9 do të jetë i detyrueshëm duke filluar që nga viti shkollor Megjithatë, problemi i kërkesës së ulët për arsimim mbetet i pranishëm, sidomos tek familjet e varfëra dhe ato të zonave rurale. Shumë nga alternativat e politikave për rritjen e kërkesës për arsimim - p.sh. ndërtimi i shkollave për zvogëlimin e distancave apo akordimi i subvencioneve për familjet më të varfëra - janë me kosto të lartë. Nevoja e përdorimit sa më efektiv të burimeve të pakta shtron si kërkesë kryerjen e analizave për identifikimin e faktorëve më të rëndësishëm të kërkesave të nën-kategorive të ndryshme. Përdorimi i planifikimit në komunitet për të lejuar që vetë familjet të bëjnë shpërndarjen e një buxheti imagjinar tek ata faktorë që janë më të rëndësishëm për to mund të ndihmojë qeverinë në përcaktimin e ndërhyrjes me anë të politikave të saj dhe rritjen e efektivitetit të kësaj ndërhyrjeje. Politikat për Fuqizimin e Tregtisë dhe Intregimit Vizioni afatgjatë i Shqipërisë është anëtarësimi në Bashkimin Evropian (BE). Marrëdhëniet e vendit me BE bazohen aktualisht në Procesin e Stabilizimit dhe Asocimit (PSA) i cili siguron kuadrin dhe perspektivën e një anëtarësimi të ardhshëm për vendet Ballkanike. Megjithëse PSA nuk përcakton ndonjë plan kohor për anëtarësim, ky proces përbën një katalizator të fuqishëm për reforma. Shqipëria ka përfituar nga kuadri i përgjithshëm i bashkëpunimit i PSA, përfshi këtu edhe koncesionet tregtare me preferencë, ndihmën financiare dhe perspektivën e një marrëdhënieje kontraktuale largpamëse me BE nëpërmjet një Marrëveshjeje Stabilizimi dhe Asocimi (MSA) e cila do të zëvendësojë Marrëveshjen aktuale të Tregtisë dhe Bashkëpunimit të aprovuar që nga data 1 dhjetor Shqipëria ka bërë përparime të ndjeshme në drejtim të eksporteve gjatë viteve të fundit por megjithatë është akoma larg vendeve të tjera të Evropës Jug-Lindore përsa i përket hapjes (e matur kjo nga raporti i tregtisë me GDP). Për të përfituar plotësisht nga pozita e saj gjeografike dhe nga mundësia për marrëdhënie më të fuqishme tregtare me vendet fqinjë dhe BE, është e nevojshme të adoptohen masat e mëposhtme: Vazhdimi i angazhimit për një regjim më liberal ndaj tregtisë shumëpalëshe dhe përshpejtimi i integrimit rajonal dhe Evropian. Përveç përfitimeve politike nga procesi i PSA, si për shembull sigurimi i mekanizmit për përcaktimin e politikave përkatëse për kryerjen e reformave të tjera dhe stimulin për krijimin e një ambjenti më të qëndrueshëm biznesi që do të inkurajonte investimet e huaja, eliminimi i pengesave të mbetura ndaj 2 Negociatat e Marrëveshjes për Stabilizim dhe Asocim filluan në janar Kohëzgjatja dhe rezultati i tyre do të varen nga përparimet e bëra nga autoritetet shqiptare në zbatimin e reformave kryesore të përcaktuara në Marrëveshjen e Partneritetit dhe të analizuara çdo vit në Raportin Vjetor të Komunitetit Evropian. vi

15 tregtisë mund të sjellë si rezultat një zgjerim të konsiderueshëm të tregtisë dhe të ardhurave. Liberalizimi i tregtisë duhet të vazhdojë në të gjitha fushat për arsye se përfitimet më të mëdha mund të arrihen vetëm kur Shqipëria të eliminojë të gjitha pengesat ndaj tregtisë për të gjithë partnerët tregtarë. Zbatimi i planit të politikave të rëna dakort me ShKIH për eliminimin e pengesave administrative për investimet. Politikat për Përmirësimin e Infrastrukturës Publike Zbatimi i planit ambicioz për infrastrukturën është gjithashtu kusht për një rritje të qëndrueshme. Ekzistojnë lidhje të rëndësishme midis përparimeve të Shqipërisë në zbatimin e reformave jetësore në sektorin e infrastrukturës (si ato të sektorit energjitik), dhe aftësisë së saj për të luajtur një rol aktiv dhe të përgjegjshëm në bashkëpunimin rajonal (si zhvillimi i një tregu funksional rajonal energjitik) nga njëra anë, dhe përparimit të vendit në Procesin e Stabilizimit dhe Asocimit nga ana tjetër. Në sektorin e transportit, përparësitë janë si më poshtë: (i) përfundimi i Planit të Përgjithshëm të Transportit dhe strategjisë së sektorit: (ii) fuqizimi i metodes se prioriteteve dhe analizës ekonomike per projektet e propozuara të investimeve (në mënyrë të veçantë, investimet publike duhet të ndërmerren vetëm mbas një shqyrtimi të kujdesshëm të analizave ekonomike [niveli i kenaqshem i kthimit te investimit, përgatitja e një plani financiar realist, gjzkimi që investimi nuk mund të ndërmerret nga sektori privat, apo si pjesë e një sherbimi publik për nje shrerbim social te cilin qeveria ka rene dakort ta subvencionojë]); (iii) përcaktimi i çmimeve për shërbimet në infrastrukturën publike për të siguruar rikuperimin e plotë të kostove, përfshi dhe kostot e jashtme, barazi midis llojeve të transportit, dhe mbrojtjen e kerkuartë ambjentit; (iv) ristrukturimi i sistemit hekurudhor në përputhje me direktivat e BE përpara se te mendohet per investime te reja; fillimi i procesit per specializimin ne nje drejtim te caktuar te porteve. Në sektorin e energjisë elektrike, duhet të merren masa për të shmangur sa më shumë që të jetë e mundur ndërprerjen e energjisë për lehtësimin e rrjetit, për shembull nëpërmjet krijimit të një gjenerimi shtesë në vend dhe nëpërmjet importimit të energjisë elektrike shtesë. Kjo kërkon një zbatim të qëndrueshëm të Planit të Sektorit të Energjisë Elektrike dhe reformave sektoriale për të cilat është rënë dakort me donatorët. Subvencioni i siguruar nga Qeveria për të ndihmuar Korporatën Elektrike Shqiptare (KESH) në pagimin e importeve ka luajtur një rol të rëndësishëm duke kufizuar ndërprerjen e energjisë elektrike për lehtësimin e rrjetit deri në nivelet aktuale. Meqë ky fakt do të përcaktohet në fund të vitit 2004, rëndësi kritike merr përmirësimi i konsiderueshëm i funksionit financiar të punës së KESH me qëllim që të minimizohet/shmanget ndërprerja e energjisë elektrike për lehtësimin e rrjetit. Autoritetet duhet të përshpejtojnë zbatimin e strategjisë kombëtare dhe rurale të sektorit të furnimzimit me uje. Kjo do të përfshinte rehabilitimin e sistemit tashmë të vjetëruar të furnizimit me ujë dhe të sistemit të ujërave të zeza; permiresimin e sherbimit p;r t; varferit dhe ata qe marrin uje me pak se normativat; transformimin e ndërmarrjeve të ujit në ente me vetë-financim; rritjen e pjesëmarrjes së sektorit privat në sektorin e ujit; krijimin e mundësive për pushtetet vendore që të sigurojnë shërbime të sigurta dhe të qëndrueshme te furnizimit me uje, dhe njekohesisht profilaktike; dhe krijimin e një sistemi të përshtatshëm për mbledhjen dhe trajtimin e ujërave të zeza. vii

16 Politikat për Përmirësimin e Qeverisjes dhe Forcimin e Institucioneve Përpjekjet e Shqipërisë, të cilat gjatë 10-vjeçarit të fundit janë përqëndruar në përmirësimin e qeverisjes dhe forcimin e institucioneve, presupozojnë që për të përmirësuar në mënyrë të konsiderueshme këto pika kyçe të rritjes ekonomike dhe uljes së varfërisë është e nevojshme të vihet në jetë një metodologji me tre drejtime kryesore: Të dyfishohen përpjekjet për sigurimin e integritetit drejtues brenda administratës publike. Të dyfishohen dhe të zgjerohen përpjekjet për sigurimin e një zbatimi të sigurtë, të parashikueshëm dhe të drejtë të shtetit të të drejtës, përfshi këtu si ligjet për veprimtarinë e enteve të sektorit publik dhe stafit të tyre (në rolet e tyre rregulluese dhe të sigurimit të shërbimeve) ashtu dhe ligjet për aktorët e sektorit privat. Të përcaktohen dhe fuqizohen mekanizmat që mund të krijojnë mundësinë për dëgjimin e zërit të qytetarëve në lidhje me kryerjen e shërbimeve - pra, mekanizma që do të rrisin mundësinë që qytetarët dhe firmat që preken direkt nga ligje apo shërbime publike të caktuara, të dinë si të gjejnë mënyrën për të ushtruar presion mbi shtetin që ky i fundit të zbatojë si funksionet e tij ligjvënëse ashtu dhe ato të kryerjes së shërbimeve në mënyrë të drejtë dhe efektive. viii

17 ix

18 KAPITULLI 1: HYRJE Eksperienca e rritjes në Shqipëri përbën një histori suksesesh midis vendeve në tranzicion por GDP për frymë përbën akoma vetëm 6.5 përqind të mesatares së 15 vendeve të BE Rritja e shpejtë e Shqipërisë që nga viti 1990 ka qënë befasuese dhe është ndër më të lartat në të gjitha vendet në tranzicion (mbas Polonisë dhe Sllovenisë). Megjithatë, vendi mbetet një nga më të varfërit në Evropë. Nga 680 dollarë në vitin 1990, GDP reale për frymë ra në mënyrë të konsiderueshme gjatë periudhës së parë të viteve 90, por ka pësuar një rritje të qëndrueshme gjatë viteve të fundit duke arritur një nivel të parashikuar prej 1,805 dollarësh në Figura 1 paraqet trajektoren e GDP-së reale në Shqipëri që nga viti Figura 1: GDP Reale në Shqipëri (1990=100) GDP Real reale GDP (1990=100) Hapësira e Përgjithsh Tabela 1: Shqipëria e Krahasuar me Vendet e Tjera të Evropës Jug- Lindore me Popullsia GDP 2003 Rritja e GDP (%) GDP për frymë GNI për frymë, 2003 Miliardë dollarë aktualisht Atlas $ mijë Km2 milionë Shqipëria ,938 1,740 BH ,687 1,540 Bullgaria ,539 2,130 Kroacia ,486 5,350 Ish RJ Maqedonisë ,298 1,990 Moldavia Rumania ,616 2,310 Serbia-Mali i Zi/ ,501 1,910 Burim: Banka e të dhënave të Bankës Botërore (SIMA) e azhornuar me informacione të viteve të fundit nga ekipet e ekspertëve, Fusha: "Profili i Vendit, 2003" EIU Shënim 1/: Treguesit për Serbinë dhe Malin e Zi nuk përfshijnë Kosovën, përveçse kur bëhet fjalë për hapësirën dhe popullsinë Modelet e rritjes janë zhvilluar gjatë 10- vjeçarit të fundit Eksperienca e rritjes së Shqipërisë gjatë tranzicionit mund të ndahet në katër episode të veçanta. Menjëherë mbas tranzicionit, GDP reale u zvogëlua në mënyrë të ndjeshme në një masë prej 39 përqind midis 1990 dhe Rekuperimi filloi në mënyrë serioze në 1993 kur

19 Shqipëria vuri në jetë një program të suksesshëm për stabilizimin makroekonomik (duke vënë nën kontroll deficitin buxhetor, rritjen e monedhës dhe kursin e inflacionit), liberalizoi çmimet dhe tregtinë e jashtme dhe privatizoi tokën bujqësore. Midis 1993 dhe 1996 ekonomia pësoi një rritje të shpejtë vjetore prej 9.3 përqind. Pjesa më e madhe e rritjes së kësaj periudhe u ndikua nga bujqësia, shërbimet dhe në një masë më të vogël nga ndërtimi (ky i fundit përbënte akoma një pjesë të vogël të GDP). Në 1997, falimentimi i firmave piramidale rezultoi në anarki të përgjithshme dhe në një rënie të ndjeshme të rendimentit të prodhimit në një masë prej 7 përqind. Shqipëria mundi t a rimerrte veten shpejt mbas kësaj krize duke arritur që të rikthente rritjen ekonomike në Midis 1998 and 2001 ekonomia pësoi rritje në një masë mesatare vjetore prej 7.4 përqind, ndërsa në 1999, GDP reale për herë të parë arriti të kalonte nivelin e saj të vitit Kjo rritje u ndikua gjatë periudhës nga një prodhimtari e lartë e sektorëve të prodhimit dhe shërbimeve. Gjatë 2000-`01 rritja e sektorit të prodhimit ra në mënyrë të ndjeshme, ndërkohë që u përmirësua rritja e sektorit të shërbimeve dhe u përshpejtua në mënyrë të ndjeshme rritja në sektorin e ndërtimit. Në 2002, kriza energjitike dhe moti i keq sollën një ngadalësim të rritjes në të gjithë sektorët duke bërë që ekonomia të rritej vetëm në një nivel prej 4.7 përqind. Në 2003, nivelet e rritjes u përmirësuan në një farë mase dhe arritën deri në 6 përqind, gjë që u ndikua edhe nga rritja e ndjeshme e prodhimit hidro-energjitik të vendit. Është kryer transformimi struktural, ndërkohë që niveli i kontributit të bujqësisë në GDP ka rënë Që nga viti 1990, Shqipëria ka kryer një transformim të konsiderueshëm struktural nga industria tek shërbimet. Një pjesë e madhe e këtij transformimi struktural u krye gjatë viteve të parë të tranzicionit: nga 1990 deri në 1992 kontributi i industrisë në GDP ra nga 39 përqind në 20 përqind, kontributi i bujqësisë u rrit nga 23 përqind në 34 përqind, ndërsa kontributi i shërbimeve u rrit nga 33 përqind në 44 përqind. Që nga viti 1992 kontributi i industrisë në GDP ka qëndruar i njëjtë në një nivel prej 20 përqind, kontributi i bujqësisë pësoi një rënie në 25 përqind në vitin 2002 (këtu ndikuan edhe ndryshimet në llogaritë kombëtare), ndërkohë që kontributi i shërbimeve u rrit në 54 përqind në Brenda sektorit të industrisë, ndërtimi është zgjeruar në mënyrë drastike përgjatë gjithë kësaj periudhe dhe ka arritur nga 3 përqind të GDP gjatë në 9.4 përqind në Transformimi i madh struktural presupozon që 3 Nivelet e rritjes së GDP në Tabelën 1 të shtojcës janë marrë nga Treguesit e Zhvillimit Botëror 2003, ndërsa përbërja sektorale dhe nivelet e rritjes sektorale jane marrë nga Banka e Azhornuar e të Dhënave të Bankë Botërore (BADh) për Shqipërinë. BADh përmban rishikimet më të fundit të llogarive kombëtare, të cilat sugjerojnë një zvogëlim më të madh të GDP reale në 1997 dhe një rritje më të shpejtë gjatë 1998-`01. Nivelet e zhvillimit për vitet e tjerë nuk ndikohen. Meqë rishikimet më të fundit jane akoma në faza parapërgatitore dhe objekt i disa pikash problematike, ne kemi përdorur Treguesit e Zhvillimit Botëror 2003 për pjesë më të madhe të analizave tona. Rishikimet më të fundit sidoqoftë paraqesin një pamje më të saktë të përbërjes sektorale të GDP, gjë që përbën dhe arsyen e përdorimit nga ana jonë të shifrave të BADh për këte që në Tabelen 1. Këtu dhe në analizat tona të mëvonshme ne kemi përdorur gjithmonë nivelet reale të rritjes së GDP dhe nivelet e investimeve për 2002 dhe 2003 nga BADh për të përcaktuar GDP-në tonë reale dhe serinë e investimeve në 2002 dhe

20 tranzicioni në Shqipëri ka sjellë me të vërtetë një rishpërndarje të burimeve në drejtim të aktiviteteve më produktive. Përveç kësaj rishpërdarjeje në të gjithë sektorët ekonomikë, kontributi i sektorit privat në GDP është rritur nga 5 përqind në 1990 në rreth 75 përqind në Një vështrim mbi kontributet sektorale në rritje i paraqitur në Tabelën A*6 në Shtojcë nxjerr në pah se gjatë periudhës të paratranzicionit sektori industrial përbënte kontribuesin më të madh në rritje, ndërsa bujqësia dhe shërbimet paraqiteshin me kontribute më modeste. Rënia e viteve u ndikua kryesisht nga një rënie e ndjeshme në sektorin industrial. Ndryshimet në përbërjen e prodhimit të cilat devijuan nga sektori industrial, pasqyruan një mospërdorim masiv të kapitalit të industrisë së rëndë në qytete të tilla si Elbasani dhe Shkodra. Vetëm në Elbasan për shembull u suprimuan 12,000 vende pune industriale, duke sjellë si pasojë një zbrazëtirë industriale të konsiderueshme. Kjo dhe ndoshta ndryshime të tjera në tregun e punës të lidhura me fundin e sistemit të bujqësisë kolektive krijuan apo thelluan nën-punësim dhe papunësi masive dhe të qëndrueshme në vend. Gjatë periudhës së mëpasshme të rimëkëmbjes të viteve , kur niveli mesatar vjetor i rritjes së GDP ishte në një nivel prej 9.2 përqind, kontributi i bujqësisë ishte 2.8 përqind ndërsa kontributi i shërbimeve ishte 4.8 përqind. Ndërkohë që ndërtimi po rritej me hapa galopante gjatë gjithë kësaj periudhe, përmasat e tij të vogla nënkuptonin që kontributi i tij në GDP përbënte një përqindje modeste prej 0.8 përqind. Megjithë përmasat e tij të vogla, ndërtimi përbënte gjysmën e kontributit të sektorit industrial në rritje, gjë që presupozon që rritja në sektorin e prodhimit ishte e papërfillshme gjatë kësaj periudhe. Kriza e vitit 1997 solli rënie në të tre sektorët e gjërë të ekonomisë. Në periudhën e mbas krizës gjatë viteve , kur niveli mesatar vjetor i rritjes së GDP ishte në një nivel prej 7.4 përqind, kontributi i ndërtimit ishte 1.4 përqind, ndërsa kontributi i shërbimeve ishte 5.6 përqind. Kontributi i bujqësisë dhe sektorit të prodhimit ishte i papërfillshëm. Gjatë dy viteve të fundit , të dhënat paraprake bëjnë të ditur se ngadalësimi i përgjithshëm i rritjes është shoqëruar me kontribute më të ulta të ndërtimit dhe shërbimeve, ndërkohë që kontributet e bujqësisë dhe prodhimit kanë pësuar një rritje të lehtë. Ndërkohë që boshllëqet dhe ndryshimet e shpeshta në llogaritë kombëtare e bëjnë të vështirë ndjekjen e kontributeve sektorale në rritjen ekonomike gjatë periudhave të caktuara në Shqipëri, shifrat tregojnë se ndërtimi dhe shërbimet kanë qënë kontribues të rëndësishëm për rritjen gjatë gjithë periudhës së mbas-tranzicionit, ndërsa bujqësia ishte kontribues i rëndësishëm gjatë periudhës fillestare Megjithëse sektori i prodhimit nuk duket të ketë qënë kontribues i rëndësishëm në rritje, siç vihet re në sektorët e tjerë, ekziston padyshim mundësia që aktivitetet me produktivitet më të lartë brenda sektorit të prodhimit të jenë zgjeruar dhe të kenë kontribuar në rritje ndërkohë që aktivitetet më pak produktive të jenë zvogëluar. 3

21 Tabelat A*1 and A*2 në Shtojcë paraqesin një krahasim të trajektores së rritjes së Shqipërisë me ato të vendeve të tjera në tranzicion për periudhën Tabela 2 paraqet GDP reale të secilit vend për çdo vit, në krahasim me GDP reale të tij në vitin 1990 (GDP reale në 1990 = 100). Në varësi të faktit nëse GDP reale në 2002 është më e lartë apo më e ulët se GDP reale në vitin 1990, çdo vend në tranzicion është vendosur në grupin me rritje pozitive apo në atë me rritje negative. Krahasimi tregon se rritja e përgjithshme e Shqipërisë prej 24 përqind që nga viti 1990 ka qënë më e madhe se ajo e të gjitha vendeve të tjera në tranzicion, përveç Polonisë dhe Sllovenisë, rritja e përgjithshme e të cilave ka qënë përkatësisht 46.7 përqind dhe 27.3 përqind. Tabela A*2 paraqet informacion shtesë në lidhje me thellësinë dhe kohëzgjatjen e rënies fillestare në nivelet e rendimenteve të prodhimit dhe forcën e rimëkëmbjes së mëvonshme për çdo vend. Rënia fillestare e rendimenteve të prodhimit në Shqipëri ishte më e thellë se ajo e të gjithë vendeve të tjerë në tranzicion. Megjithatë, rënia fillestare e saj ishte e shkurtër dhe niveli i rritjes që nga periudha e rimëkëmbjes fillestare ka qënë më e gjatë se sa ajo e vendeve të tjera në tranzicion. 5 Rritja është ndikuar kryesisht nga të ardhurat nga emigracioni dhe nga disa aktivitete te paligjshme gjë që ngre pikëpyetje në lidhje me qëndrueshmërinë e saj Ndërkohë që rritja e Shqipërisë ka qënë befasuese sidomos që nga viti 1998 (një nivel mesatar rritjeje prej 6.8 përqind në krahasim me 4.7 përqind në rajonin e Evropës Jug-Lindore) ekzistojnë shqetësime në lidhje me mundësinë e ruajtjes së niveleve të larta të rritjes ekonomike në të ardhmen. Rritja në Shqipëri është ndikuar kryesisht nga të ardhurat nga emigracioni (nga 1.7 milionë vetë që përbëjnë pjesën ekonomikisht aktive të popullsisë, afërsisht 700,000 punojnë jashtë vendit, kryesisht në Greqi) dhe një fluks i madh burimesh nga aktivitete të paligjshme dhe ndërkombëtare, përmasat e të cilëve sidoqoftë është e vështirë të përcaktohen në mënyrë të saktë. Ky stimul ka sjellë si rezultat një zhvillim të paparë të aktiviteteve të patregtueshme kryesisht ndërtim dhe shërbime. As të ardhurat nga emigracioni 6 dhe as ato të përfituara nga aktivitetet e paligjshme nuk përbëjnë një bazë të qëndrueshme për një zhvillim ekonomik afatgjatë. Për më tepër, rritja e Shqipërisë deri tani është mbështetur kryesisht tek bujqësia e cila punëson rreth 50 përqind të fuqisë punëtore një sektor, kontributi i të cilit në GDP ka rënë gjatë viteve të fundit. Së fundmi, ekzistojnë shqetësime në lidhje me 4 Krahasimi përfshin të gjitha vendet në tranzicion për të cilat ekzistonin të dhënat mbi GDP reale gjatë gjithë periudhës Këtu nuk përfshihen Bosnja-Hercegovina, Serbia-Mali i Zi, dhe Azerbajxhani. 5 Të gjitha vendet e Ish-Bashkimit Sovjetik përjetuan rënie më të thella dhe më të gjata se sa pjesa më e madhe e vendeve të Evropes Lindore dhe Qendrore dhe vetëm dy vende të Ish-Bashkimit Sovjetik Turkmenistani dhe Yzbekistani e kaluan në 2002 GDP-në reale të vitit Siç përmendet nga Levy (2003), Një nga kufizimet ishte fakti se po të merren parasysh përmasat aktuale, vazhdimi i rritjes për pjesën e shqiptarëve të punësuar jashtë vendit nuk përbënte ndonjë qëllim të veçantë. Një kufizim i dyte ishte tendenca empirike botërore se me kalimin e kohës emigrantët e përkohshëm kanë tendence të vendosen përgjithmonë në vendet ku kanë emigruar dhe niveli i të ardhurave nga jashtë ulet. Një kufizim i tretë ishte fakti se tendenca për emigrim shihet më tepër tek pjesa e popullsisë e cila është më e vendosur dhe me aftësi biznesi, duke i hequr shoqërisë një burim kryesor dinamizmi.. Për një shqyrtim të kohëve të fundit të literaturës mbi të ardhurat nga emigracioni dhe një kuader të unifikuar për analizimin e efektit të tyre në rritjen ekonomike, shih Chami et al. (2003). 4

22 financimin e nevojave të vendit për investime për periudhën afatmesme. Dalja e Shqipërisë nga mundësia për ndihmë nga IDA në 2005 si dhe parashikimet për uljen e nivelit të mbështetjes dhe të ardhurave nga emigracioni përbëjnë faktorë kryesorë rrezikshmërie, të cilët Shqipëria duhet të përpiqet t i marrë parasysh dhe t i zgjidhë me ndihmën e komunitetit donator. Në bazë të Procesit të Stabilizimit dhe Asocimit, Shqipëria po diskuton një Marrëveshje Stabilizimi dhe Asocimi me BE Hapat e hedhura së fundmi në drejtim të MSA kanë qënë të ngadalshëm Vizioni afat-gjatë i Shqipërisë është anëtarësimi në Bashkimin Evropian (BE). Marrëdhëniet e vendit me BE bazohen aktualisht në Procesin e Stabilizimit dhe Asocimit (PSA) i cili siguron kuadrin dhe perspektivën e një anëtarësimi të ardhshëm për vendet Ballkanike. Megjithëse PSA nuk përcakton ndonjë plan kohor për anëtarësim, ky proces përbën një katalizator të fuqishëm për reforma. Shqipëria ka përfituar nga kuadri i përgjithshëm i bashkëpunimit i PSA, përfshi këtu edhe koncesionet tregtare me preferencë, ndihmën financiare dhe perspektivën e një marrëdhënieje kontraktuale largpamëse me BE nëpërmjet një Marrëveshjeje Stabilizimi dhe Asocimit (MSA) e cila do të zëvendësojë Marrëveshjen aktuale të Tregtisë dhe Bashkëpunimit të aprovuar që nga data 1 dhjetor 1992), Kohëzgjatja dhe rezultati i tyre do të varen nga përparimet e bëra nga autoritetet shqiptare në zbatimin e reformave kryesore të përcaktuara në Marrëveshjen e Partneritetit dhe të shqyrtuar çdo vit në Raportin Vjetor të Komunitetit Evropian. Sipas KE, reforma në Shqipëri gjatë 12 muajve të fundit ka qënë e kufizuar. Raporti Vjetor për vitin 2004 vë re se me gjithë përparimet e bëra gjatë negociatave të MSA për diskutimin e tekstit të marrëveshjes së ardhshme, shumë nga reformat e nevojshme për të garantuar zbatimin e përshtatshëm të saj nuk janë kryer. Shqetësim paraqesin veçanërisht problemet kryesore të shtetit të së drejtës. Këto përfshijnë luftën kundër krimit të organizuar dhe korrupsionit si dhe funksionimin e sistemit gjyqësor. Shqipëria duhet përshëndetur për një sërë nismash, duke përfshirë këtu edhe rolin e saj të përgjithshëm konstruktiv në rajon, zvogëlimin e kontrabandës dhe trafikut të njerëzve në detin Adriatik dhe Jon si dhe fillimin e një Marrëveshjeje për Ripranim në Komunitet. Megjithatë, rezultatet kanë qënë më të vogla nga ato të parashikuara në fushat kryesore të krimit të organizuar, korrupsionit, sistemit gjyqësor dhe reformave në administratën publike. Ky raport 7 ka për qëllim: (i) të bëjë një paraqitje të shkurtër të arritjeve ekonomike të Shqipërisë që nga viti 1991, duke u përqëndruar në efektin e rezultateve të programit të stabilizimit dhe reformave të tjera strukturale të kryera gjatë 10-vjeçarit të parë të tranzicionit; (ii) të kuptojë faktorët kryesorë përcaktues të rritjes; (iii) të identifikojë kufizimet përkatëse me të cilat ndeshet ekonomia shqiptare; dhe të diskutojë planin e politikave afatmesme. Pjesa tjetër e raportit është organizuar si më poshtë. Kapitulli 2 jep shpjegime për burimet e rritjes së shkëlqyer gjatë 10-vjeçarit të fundit. 7 Ky Memorandum Ekonomik për Vendin bazohet në një studim më të zgjeruar që do të botohet si Studim Informativ. 5

23 Për më tepër, kjo pjesë bën një eksplorim të perspektivave dhe kufizimeve të rritjes. Kapitulli 3 analizon mundësinë për tregti dhe integrim. Kapitulli 4 merr në shqyrtim rolin e emigracionit dhe të ardhurave nga emigracioni. Kapitulli 5 analizon sfidën e mobilizimit te burimeve të fuqisë punëtore. Kapitulli 6 vë theksin në nevojën për eliminimin e pengesave të infrastrukturës publike për rritjen. Kapitulli 7 përqëndrohet tek qeverisja dhe kuadri institucional. Kapitulli 8 paraqet kuadrin makroekonomik për rritje. Kapitulli 9 i kushtohet vërejtjeve përfundimtare. 6

24 7

25 KAPITULLI 2: BURIMET, PERSPEKTIVAT DHE KUFIZIMET E RRITJES Tranzicioni i Shqipërisë nga sistemi komunist në ekonominë e tregut ka qënë deri tani i suksesshëm, megjithëse mbetet akoma një nga vendet më të varfëra të Evropës. Ky kapitull bën një paraqitje të pamjes makroekonomike dhe merr në shqyrtim burimet, perspektivat dhe kufizimet e rritjes. 1. Histori: Një Histori e Shkurtër Tranzicioni (i) Stabilizimi Makroekonomik Shqipëria filloi kryerjen e reformave të ekonomisë së tregut nga një sistem jashtëzakonisht i centralizuar ekonomik. Si kudo në Evropën Lindore, faza e parë e tranzicionit u karakterizua nga një rënie e konsiderueshme në prodhim. Kjo solli si rezultat keqësimin e situatës makroekonomike të vendit (shih Tabelën 2). Prodhimi ra në masën prej 50 përqind në fund të vitit 1990 deri në mesin e vitit Borxhi i jashtëm u rrit me shpejtësi në 30 përqind të GDP. Rezervat e shkëmbimeve të huaja u përdorën pothuajse plotësisht. Deficiti buxhetor arriti në masën 44 përqind të GDP në fund të vitit Hedhja e monedhave të reja në treg u duk si një rrugë e lehtë për të financuar deficitin e lartë buxhetor, gjë që solli dyfishimin e monedhave në treg. Në fillim të vitit 1992 monedhat qarkulluese në treg arritën një shifër rekord prej 69 përqind të GDP, ndërkohë që intensifikohej presioni për rritjen e rrogave. Në fund të vitit 1991 inflacioni arriti nivele tre-shifrore me një ndryshim prej përqind nga viti i mëparshëm ndërsa në fillim të vitit 1992 inflacioni mujor ishte në masën përqind. Politikat e përshtatshme makroekonomike kanë siguruar një bazë të mirë për rritje të fuqishme Këto kushte të vështira fillestare ndryshuan shpejt në Shqipëri mbas vënies në zbatim të një numri programesh të suksesshme stabilizimi. Secili kishte karakteristikat e veta megjithëse qëllimi i tyre i përgjithshëm ishte i njëjtë: inflacion i ulët dhe çmime të qëndrueshme, rritje e qëndrueshme dhe ulje e deficitit buxhetor, përmirësime në pozicionin e jashtëm dhe reforma në sektorin e financave. Masat e para stabilizuese në Shqipëri filluan me një program një-vjeçar reformash nga mesi i vitit 1992 deri në mes të vitit 1993 gjatë të cilit u synua kontrolli fiskal dhe monetar i shoqëruar me një sistem të përshtatshëm çmimesh dhe shkëmbimi. Ky program u mbështet nga institucionet financiare ndërkombëtare, përfshi dhe një marrëveshje gatishmërie me FMN. Përpjekjet e para u përqëndruan kryesisht në stabilizimin e çekuilibrit të thellë makroekonomik dhe përmbanin një komponent të fuqishëm monetar. Një nga objektivat kryesore ishte ulja e inflacionit në një nivel nën 20 8 Te dhenat makroekonomike nga 1990 ne 1992 jane nga Shqipëria, Raport Ekonomik 5 i FMN (1994). 8

26 përqind. Rritja e monedhës ishte parashikuar të ishte një objektiv i rëndësishëm nominal i këtij programi, i mbështetur nga një politikë fiskale objektivi kryesor i të cilës ishte eliminimi i financimit të pamasë të deficitit monetar brenda kohëzgjatjes së programit. Për më tepër, politikat e të ardhurave nëpërmjet kontrollit të pagave në sektorin shtetëror të ekonomisë përbënin objektivin e dytë të rëndësishëm, gjë që i jepte këtij programi një karakter të pazakonshëm. Programi një-vjeçar i emergjencës hapi rrugën për një program më të thellë reformash me synim liberalizimin e ekonomisë. Suksesi i tij pati një efekt të rëndësishëm psikologjik. Shqipëria përballoi me sukses mungesat e mëdha ushqimore dhe arriti të mbushte raftet e dyqaneve me produkte për përballimin e nevojave bazë të qytetarëve të saj. Tabela 2: Treguesit Kryesorë Ekonomikë, TREGUESIT/VITE GDP çmim aktual (mil lek) % ndrysh çmim konst GDP për frymë në $ Inflacioni Mesatarja Fundi Periudhës Defiç fisk pa grantet në % të GDP Bal treg (vetëm mall) në mil $ Balanc Llog. Rrj mil $ (pa transf zyrt) të ardh emigr (mil $) Invest Huaj Dir Në milionë $ Papunësia % të total të fuq pun Burimet: Publikimet e autoriteteve shqiptare, INSTAT, Bankës së Shqipërisë, FMN dhe BB. Në korrik 1993 filloi zbatimi i Programit të Zgjeruar për Rregullim Struktural (ESAF) për të cilin u ra dakort me FMN. Ky program kishte për qëllim stabilizimin e ekonomisë dhe filloi vënien në jetë të liberalizimit të çmimeve dhe tregtisë dhe privatizimin dhe ristrukturimin e ndërmarrjeve shtetërore. Objektivat kryesore të programit përfshinin: zvogëlimin e deficitit buxhetor dhe zbatimin e një kufizimi të fuqishëm buxhetor; zvogëlimin dhe monitorimin e inflacionit nëpërmjet politikave kufizuese të të ardhurave; zvogëlimin e borxhit të huaj; zbatimin e një regjimi shkëmbimi të lëvizshëm dhe ruajtjen e konvertueshmërisë në vend të lekut; krijimin e një sistemi bankar me dy nivele dhe një sistem institucionesh jo-bankare; dhe 9

27 zbatimin e një kuadri ligjor për krijimin e ekonomisë së tregut. Në bazë të këtij programi, politika monetare do të bazohej në instrumentat direkte të kontrollit monetar. Ky vendim u diktua nga gjendja e keqe e sistemit bankar, gjendja e borxhit të jashtëm dhe nevoja për financimin e deficitit të lartë buxhetor. Një komponent tjetër i rëndësishëm i politikës monetare ishte dhe zbatimi në vitin 1992 i një politike elastike për kurset e këmbimit. Në bazë të këtij regjimi, kurset e këmbimit do të lejoheshin të lëviznin lirisht, me ndërhyrje të rastësishme për të shmangur lëvizje tepër të mëdha. Arsyeja kryesore për vënien në jetë të një regjimi elastik ishte mungesa e rezervave të valutave të huaja. Mbas një zhvlerësimi të konsiderueshëm, por gradual, në , kurset e këmbimit mbetën relativisht të stabilizuar me një vlerësim në fund të vitit 1993 dhe në mesin e vitit 1994 dhe një ndryshim të vogël në muajt e parë të vitit Në fund të vitit 1995 dhe gjatë muajve të parë të vitit 1996 u pa një zhvlerësim i vogël i monedhës së vendit. Ndërhyrjet e bankës qëndrore ndikonin në mënyrë të rëndësishme në operacionet e tregut, sidomos në tregun paralel. Zvogëlimi i deficitit fiskal ishte një tipar kryesor i programit fillestar të stabilizimit. Mbas rimëkëmbjes së , rritja filloi përsëri por u ndal nga kriza e skemave piramidale e vitit 1997 dhe pasojat e saj social-politike Një nga objektivat më të rëndësishme të programit të stabilizimit në Shqipëri ishte zvogëlimi i deficitit fiskal dhe barazimi gradual i të ardhurave dhe shpenzimeve në buxhet. Keqësimi dramatik i pozicionit fiskal në 1991, kur deficiti i likuiditeteve arriti pothuaj në 60 përqind të GDP, ishte rezultat i rënies së ndjeshme të rendimenteve të prodhimit, rritjes së pagave dhe mbrojtjes sociale, kufizimeve të buta buxhetore mbi firmat dhe dobësia e disiplinës financiare. Gjatë pjesës së parë të vitit 1992 ky deficit i madh u financua plotësisht nga sistemi bankar shqiptar. Vetëm nga fundi i vitit 1992, mbasi programi afatshkurtër filloi të vinte në zbatim masa më të ashpra, u vunë re disa shenja përmirësimi. Në 1993 deficiti u zvogëlua përsëri duke arritur në rreth 16 përqind të GDP. Sistemi i ri tatimor i vënë në zbatim gradualisht nga 1991 deri në 1993 filloi të sillte rezultate pozitive. Efekte pozitive në përpjekjet për stabilizim solli edhe eliminimi i subvencioneve për ndërmarrjet. Gjatë , situata makroekonomike e Shqipërisë u përmirësua në mënyrë të konsiderueshme: vendi pësoi rritje në një masë mesatare prej 9 përqind në terma reale ndërkohë që niveli i inflacionit ra në shifra teke dhe u zvogëlua çekuilibri i jashtëm. Megjithatë, në 1996 tendenca pozitive makroekonomike u kthye mbrapsht si rezultat i rritjes së tensionit politik në vend dhe rritjes së shpenzimeve gjatë periudhës përpara zgjedhjeve të përgjithshme të majit Në të njëjtën kohë, u vu re një rënie e ndjeshme në mbledhjen e të ardhurave. U dobësuan politikat makroekonomike ndërkohë që deficiti i financuar në vend pësoi një rritje nga 4 pikë përqindjeje në pothuaj 11 përqind e GDP në fund të vitit 1996 dhe inflacioni u trefishua në më shumë se 17 përqind. 10

28 Kriza e skemave piramidale e vitit dhe lufta e vitit 1999 në Kosovë patën efekte negative në zbatimin e programit të stabilizimit. Protestat popullore dhe demonstratat u intensifikuan deri pothuaj në përmasat e një lufte civile dhe qeveria humbi kontrollin e një pjese të madhe të vendit. Institucionet shtetërore pushuan së funksionuari dhe aktivitetet ekonomike arritën në një gjëndje statike. Çrregullimet sollën zvogëlimin e ofertës, sidomos në industri dhe ndërtim, ndërkohë që humbja e kursimeve në skemat e falimentuara piramidale zvogëluan kërkesën. Leku u zhvlerësua në një masë prej më shumë se 40 përqind gjatë gjysmës së parë të vitit 1997 ndërsa të ardhurat nga emigracioni ranë në mënyrë të ndjeshme, ndihma e huaj faktikisht u ndal dhe tregtia ndërkombëtare u ngadalësua në mënyrë të ndjeshme. (Jarvis 1999). Kriza e vitit 1997 solli si pasojë një zhvlerësim të thellë të lekut dhe çekuilibrim fiskal shumë serioz Në vitin 1998 u adoptua një program ambicioz stabilizimi Qeveria ka arritur të zvogëlojë deficitin e saj në një mesatare prej 2 përqind të GDP për çdo vit duke filluar që nga 1990 deri në 2003 Leku u zhvlerësua në një masë prej më shumë se 40 përqind në vitin 1997 ndërsa të ardhurat nga emigracioni ranë në mënyrë të ndjeshme, tregtia ndërkombëtare u ngadalësua dhe ndihma e huaj u zvogëlua në mënyrë të menjëhershme. Shqipëria përjetoi një çekuilibër të jashtëm serioz dhe inflacioni u rrit përsëri në 42 përqind në fund të vitit 1997 të llogaritur në bazë vit-për-vit, duke pasqyruar zhvlerësimin e madh të monedhës kombëtare. Në të njëjtën kohë, rënia e nivelit të rendimenteve të prodhimit dhe situata e tensionuar politike shkaktuan rënien e nivelit të mbledhjes së tatimeve dhe taksave duke përkeqësuar akoma më shumë deficitin e lartë buxhetor. Këto probleme u thelluan nga fakti që autoritetet fillimisht financuan deficitin buxhetor kryesisht nëpërmjet huave të brendshme, duke e çuar borxhin e brendshëm në nivele të papara dhe duke krijuar një problem të ri fiskal afatgjatë, atë të barrës së kursit të interesave. Me ndihmë nga komuniteti ndërkombëtar, Qeveria shqiptare faktikisht e përballoi krizën nëpërmjet një programi stabilizimi, zbatimi i të cilit filloi në vitin Ky program kishte për qëllim rivendosjen e stabilizimit makroekonomik, forcimin e kapaciteteve administrative dhe rifillimin e reformave strukturale. Ndërkohë që politika fiskale u vendos në ekuilibër me nevojën për të vendosur nën kontroll deficitin buxhetor, politika monetare kishte për qëllim krijimin e një baze të qëndrueshme çmimesh. Politika fiskale u përqëndrua më tepër në përmirësimin e pjesës së të ardhurave të buxhetit, në ndryshim nga programi i mëparshëm i cili u përqëndrua në zvogëlimin e shpenzimeve. Konsolidimi gradual fiskal u bë i qartë me zvogëlimin e deficitit buxhetor nga përqind e GDP në 1997 në -4.5 përqind në 2003 (shih Figurën 2). Ky zvogëlim i deficitit u ndihmua edhe nga përpjekjet për përmirësimin e mbledhjes së të ardhurave si dhe nga vendimi për përshpejtimin e programit të 9 Skemat piramidale ishin shoqeri qe pretendonin se merreshin me investime me fitime. Keto shoqeri mblodhen sasi te medha fondesh nga depozituesit private me premtimin e interesave te larta. Ne fakt, fondet shume rralle u perdoren per investime te qëndrueshme por sherbyen per te paguar interesat e borxhit ekzistues apo per transferta mashtruese jashte vendit. Perparimi i ngadalte i reformave ne sektorin bankar ishin pjese e ketij problemi. Shih Jarvis (1999). 11

29 privatizimit dhe për eliminimin e subvencioneve dhe huave të buta për ndërmarrjet shtetërore (me përjashtim të disa ndërmarrjeve si KESH). Gjatë të njëjtës periudhë u zvogëluan në mënyrë të ndjeshme edhe huatë e brëndshme. Figura 2: Konsolidimi Fiskal, % e GD P percent of GDP Total Të ardhurat revenue totale TShpenzimet otal exptotale enditures Overall Bilanc i përgjithshëm balance Figura 3: Përmasat e Pushtetit Qëndror ( mesatarisht) 60 Si % e G DP Shqipëri Bosnje & H Kroacia M aqedonia SM Z Bullgaria Rep çeke EstoniaHungaria Letoni Lituania Polonia Romania Rep sllovake Sllovenia Shpenzimet totale Shpenzimet primare Përmasat e qeverisë janë relativisht të vogla ndërsa niveli i borxhit publik është akoma në masa të menaxhueshme Shpenzimet e përgjithshme të qeverisë shqiptare u zvogëluan nga 34 përqind në 29 përqind të GDP në periudhën , duke arritur kështu nivele shumë më të ulta se ato të vendeve të tjera në rajon. Kjo shifër është rreth pikë më e vogël se nivelet e vendeve fqinje të saj (Figura 3). Po të marrim parasysh pagesat e konsiderueshme të interesave në Shqipëri, shpenzimet kryesore janë mbajtur në nivele akoma më të ulta se ato të kryera në vendet e tjera të Evropës Jug- Lindore dhe Evropës Qëndrore dhe Lindore. Po ashtu, niveli i borxhit publik në Shqipëri është zvogëluar nga 69 përqind të GDP në 1997 në 62 përqind në

30 Figura 4: Si Është Financuar Deficiti Buxhetor, % e G DP percent of GDP Te Privatization ardhura privatizimi receipts Banka dhe and jo-banka non-banks Financime Foreign financing te huaja i i i i i Kurset e interesave kanë qënë kanali kryesor i përdorur në politikën monetare, megjithëse kjo është kryer nëpërmjet instrumentave të kontrollit direkt nga 1992 deri në 2000 Politika monetare ka qënë shumë e kontrolluar që nga viti 1997, siç tregohet edhe nga kurset e larta reale të interesit të cilat stabilizuan kurset e këmbimit nëpërmjet krijimit të një kërkese të lartë për aktivë në lekë dhe lehtësuan tendencën e uljes së shpejtësisë së monedhës për të korresponduar me inflacionin e ulët. Katër instrumenta politikash u identifikuan nga Banka e Shqipërisë si kanalet kryesore që do të ndikonin mbi ekonominë reale: kurset e interesave; kurset e këmbimit; vëllimi i kredisë; dhe parashikimet e inflacionit. Ndërkohë që asnjë nga këto kanale nuk pretendohej të përbënte një mjet plotësisht efektiv për vendosjen e kontrollit monetar në Shqipëri, ndryshimet në vlerat e tyre nominale janë transformuar në mënyrë efektive në zhvillimet pozitive monetare që nga viti Figura 5: Kursi Real i Interesit, Depozita 12-mujore, Interesi 12 Months real I Deposit depozitave Real 12-mujore Interes t Rate Kurset reale të interesit kanë qënë pozitive gjatë 10- vjeçarit të fundit Gjatë gjithë 10-vjeçarit të parë të tranzicionit, kontrolli i kurseve të interesave ishte një tipar kyç i programit të stabilizimit. Banka e Shqipërisë ka përdorur në mënyrë të vazhdueshme kurset e interesave si një objektiv i ndërmjetëm për arritjen e objektivit të inflacionit. Kurset reale të interesave u bënë pozitive në tre-mujorin e parë të vitit 1993 me rënien e nivelit të inflacionit, por duke mbetur gjithmonë nën kontrollin e bankës qëndrore deri në momentin që sistemi bankar filloi të konsolidohej dhe politika monetare lëvizi gradualisht drejt përdorimit të 13

31 instrumentave indirekte 10. Politika e kontrolluar monetare solli rritjen e kërkesës për aktivë në lekë, lehtësoi zvogëlimin e shpejtësisë së monedhës dhe stabilizoi kursin e këmbimit. Suksesi i shpejtë i programit të stabilizimit ndikoi në rikthimin e besimit në ekonominë shqiptare. Kjo rezultoi në hyrjen e të ardhurave të konsiderueshme nga emigracioni (mbi 400 milionë dollarë mesatarisht gjatë ) dhe transferta të tjera private të cilat kompensuan huadhënien e pamjaftueshme nga sistemi bankar dhe ndikuan në një rritje të fuqishme. Në 2002, të ardhurat nga emigracioni të regjistruara zyrtarisht arritën shumën prej 632 milionë dollarë (rreth 15 përqind e GDP) por shifrat e vërteta janë akoma më të larta po të kemi parasysh që shumë transaksione kryhen me para në dorë. Megjithë një tendencë rënieje, mbështetja e donatorëve ka qëndruar në një nivel prej mesatarisht 4 përqind të GDP që nga viti 1997, dhe është përdorur kryesisht për financimin e infrastrukturës dhe zvogëlimin e huamarrjes së brëndshme. Vëllimet e larta të të ardhurave nga emigracioni kanë kontribuar në financimin e deficitit tregtar Figura 6: Të Ardhurat Nga Emigracioni, në Milionë Dollarë, Llogaria kapitale është dominuar nga financime pa krijim borxhi dhe koncesionale Figura 7: Transfertat e Jashtme, në Milionë Lekë, Transferta private Transferta zyrtare Totali Po të marrim parasysh nivelin e ulët të kursimeve në Shqipëri, të 10 Banka e Shqipërisë filloi te eliminonte kontrollin direkt mbi kurset e interesave ne fillim te vitit Brenda vitit, te tre kurset e kontrolluara te interesave per depozitat 3-mujore, 6-mujore dhe 12-mujore u zevendesuan me instrumenta indirekte te politikave monetare. 14

32 ardhurat e vazhdueshme nga emigracioni, financimet e jashtme pa krijim borxhi (transfertat zyrtare, grantet dhe huatë koncesionale, të cilat të gjitha bashkë përbëjnë mesatarisht 4-5 përqind të GDP), dhe investimet e huaja direkte (të cilat arrijnë në masën 2-3 përqind të GDP) kanë qënë faktorë të rëndësishëm në fuqizimin e balancës së pagesave. Ndërkohë që qëndrueshmëria e këtyre formave të financimit është e pasigurtë, Shqipëria ka arritur të zvogëlojë deficitin e llogarisë korrente nga 61 përqind e GDP në në 7.6 përqind në 2003 (Figura 8). Figura 8: Deficiti i Llogarisë Rrjedhëse, (përqindje e GDP) (ii) Reformat Strukturale Privatizimi i ndërmarrjeve strategjike të vogla e të mesme është kryer në mënyrë të kënaqshme dhe ka kontribuar në rritje Reformat e kujdesshme në sektorin financiar kanë rritur besimin tek ekonomia Reformat strukturale kanë përparuar në mënyrë të konsiderueshme që nga fundi i viteve 90. Në tre vitet mbas fillimit të zbatimit të reformave strukturale ( ), ekonomia shqiptare pësoi një rritje vjetore prej rreth 9 përqind. Kjo erdhi kryesisht si rezultat i liberalizimit të gjërë të çmimeve dhe kontrollit të tregtisë, privatizimit dhe shpërndarjes së tokës bujqësore dhe privatizimit të ndërmarrjeve të vogla dhe atyre të shitjes së produkteve bujqësore. Menjëherë mbas krizës së vitit 1997 u aprovua një ligj i ri për sistemin bankar dhe u përpunua një strategji privatizimi. Që nga ajo kohë, është liberalizuar tregtia, është përfunduar privatizimi i ndërmarrjeve të vogla dhe të mesme dhe vetëm disa ndërmarrje të sektorit të shërbimeve kanë mbetur akoma pa u privatizuar. Për më tepër, autoritetet ndoqën një politikë financiare sektoriale e cila synonte fuqizimin dhe rritjen e besimit tek sistemi bankar. Kjo përfshinte kufizimin e rritjes së ndërmjetësimit nëpërmjet ndalimit të dhënies së kredive (dhe mundesinë e krijimit të një niveli të lartë huash të këqija) nga Banka e Kursimeve, e cila përbënte më tepër se 50 përqind të sektorit bankar deri në privatizimin e saj në Më pas u bë rritja e kredisë ndaj sektorit privat në një nivel të kënaqshëm dhe me një nivel të ulët huash të këqija (kredia për ekonominë gjatë gjashtëmujorit të parë të vitit 2004 ishte 7.4 përqind, në krahasim me 6.8 përqind në 2003). Në periudhat e mëpasshme ndërmjetësimi parashikohet të zgjerohet më me shpejtësi me privatizimin e Bankës së Kursimeve dhe heqjen e 15

33 ngrirjes 7-vjeçare mbi aktivitetet e saj huadhënëse. Banka të tjera kryesore gjithashtu parashikohet të kryejnë aktivitete më agresive huadhënieje dhe zhvillimin e produkteve të reja. Përveç bankave, huadhënia nëpërmjet institucioneve të mikro-financimit dhe 130 Shoqatave të Kursimeve dhe Kredisë është efektive për t i shërbyer atyre segmenteve të popullsisë që nuk kanë shumë mundësi për përdorimin e financimit bankar. Shqipëria aktualisht ka një sektor bankar konkurrues, të shëndetshëm dhe 100 përqind të zotëruar privatisht, të gatshëm për të siguruar shërbime më të mira për bizneset dhe familjet. Paralelisht me këto zhvillimi, Banka e Shqipërisë ka kryer reforma të rëndësishme strukturale me qëllim konsolidimin e sektorit financiar. Ajo ka fuqizuar ndjeshëm kapacitetin e saj mbikqyrës nëpërmjet zbatimit të një procesi mbikqyrjeje të bazuar më tepër tek rreziku. Është krijuar dhe funksionon në mënyrë të kënaqshme Agjencia e Sigurimit të Depozitave. Janë bërë përparime të konsiderueshme në përmirësimin e sistemit të pagesave. Sistemi i ri ndër-bankar i kryerjes së pagesave në shuma të mëdha funksionon rregullisht që nga janari 2004 dhe sistemi plotësisht i automatizuar i kleringut masiv parashikohet të përfundohet nga mesi i vitit Për më tepër, po bëhen përpjekje për fuqizimin e kuadrit ligjor mbi procedurat e falimentimit. Ka mbi tre vjet që është krijuar dhe po funksionon rregullisht regjistri i kolateraleve për pasuritë e paluajtshme. Përfshirja e suksesshme e sektorit privat në sektorin e transportit i ka sjellë dobi vendit Shqipëria ka bërë përparime edhe në privatizimin dhe çrregullimin e aktiveteteve të transportit. Është kryer me sukses privatizimi i transportit interurban rrugor per pasagjeret dhe mallrat. Në vitin 1996 u krye privatizimi pilot në masën 40 përqind i Ndërmarrjes së Transportit Urban (Tiranë). Zhvillimi industrisë së transportit rrugor ka ndjekur rekomandimet e BE. Transporti rrugor rregullohet tashmë nga Kodi Rrugor i cili përcakton Drejtorinë e Përgjithshme të Shërbimeve të Transportit si institucionin përgjegjës për kontrollin teknik dhe inspektimin e automjeteve, dëshmitë e aftësive të shoferëve dhe regjistrimin e automjeteve. Kjo formë organizimi ka përmirësuar inspektimin e automjeteve dhe sigurinë në rrugë dhe në të njëjtën kohë ka përmirësuar mbledhjen e taksave të qarkullimit dhe regjistrimit. Shqipëria është anëtare e shoqatës ndërkombëtare të transportit të mallrave, ANALTIR. Përveç kësaj, Shqipëria ka adoptuar një Ligj për Hekurudhat të bazuar në praktikat Evropiane. Hekurudha Shqiptare është një shoqëri me përgjegjësi të kufizuar e cila operon në varësi të Ministrisë së Transportit, Telekomunikacionit dhe Postave (MTT) dhe ka hequr dore tashmë një numër aktivitetesh jo-thelbësore. Në vitin 1993 u aprovua Ligji për Portet, i cili e transformon Portin e Durrësit në një Port pothuaj Pronar të Tokës, por megjithate është e nevojshme të bëhen përmirësime të mëtejshme për të bërë që Autoriteti i Portit të Durrësit (APD) të operoje si një shoqëri e pavarur, të japë koncesione më të mëdha operative dhe të përcaktojë strukturën e tij të tarifave. Janë krijuar dy shoqëri ngarkim-shkarkimi pothuaj private, megjithëse ka akoma punë për të bërë në drejtim të rritjes së pavarësisë së tyre. Ne varesi te MTT janë krijuar struktura të veçanta për administrimin e 16

34 aviacionit civil, kontrollin e trafikut ajror dhe menaxhimin e Aeroportit të Rinasit. Ekzistojnë dy linja ajrore private. Shqipëria është anëtare e Organizatës Ndërkombëtare të Aviacionit Civil dhe organizatave të tjera të aviacionit civil. Megjithëse procesi i privatizimit ka qënë në disa raste më i ngadalshëm se sa parashikimet (Albtelekom dhe shoqeritë e naftës), Shqipëria krahasohet pozitivisht me pjesën më të madhe të vendeve të Ballkanit përsa i përket përparimit të përgjithshëm të reformave strukturale (shih Tabelën 3). Tabela 3: Përparimet e bëra në Reformat Strukturale Ndërmarrjet Tregjet & Tregtia Institucionet Financiare Infrastruktura Sistemi i Tregu i tregtisë e Politikat Reforma letra me vl Privatizimi në Privatizimi në Ristrukturimi i Liberalizimi shkëmbi e bankare dhe & instituc përmasa të përmasa të Qeverisjes dhe i çmimeve meve konkurre liberalizimi i financiare Reforma në mëdha vogla ndërmarrjeve të huaja ncës kursit interes jo-bankare infrastrukturë Shqipëria Bosnja-Hercegovina Bullgaria Kroacia IRJ Maqedonisë Moldavia Rumania SAM Burimi: BERZH, Raport mbi Tranzicionin 2003 Shenim: Keta tregues reflektojne nje klasifikim cilesor te bazuar ne masat politike te zbatuara, zhvillimin insitutional, dhe arritjet. Nje kategorizim prej 4+ tregon nje nivel arritjesh te krahasueshmeme vendet a perparuara industriale Reforma e tokës ka transformuar prodhimin fermer dhe ka kontribuar në zhvillimin e ekonomisë së tregut. Shqipëria ndoshta ka bërë hapa më të mëdha se të gjitha vendet e tjera në rajon përsa i përket zbatimit të reformave të thella për tokën si një kusht i domosdoshëm për zhvillimin e tregut të tokës. 11 Si rezultat i kësaj reforme, peisazhi i zonave rurale ka pësuar transformime drastike që nga viti 1990 me eliminimin e të gjitha ndërmarrjeve bujqësore shtetërore dhe me shpërndarjen e pothuaj 98 përqind të tokës bujqësore (546,000 ha) tek familjet fshatare. Kjo e ka transformuar prodhimin fermer nga një strukturë e kolektivizuar dhe e komanduar në një sektor plotësisht privat në të cilin familjet bujqësore punojnë ngastra të vogla dhe të fragmentuara toke për konsumin e tyre privat dhe për treg. Kullotat dhe pyjet në pjesën më të madhe nuk kanë qënë pjesë e procesit të privatizimit. Vetëm kohët e fundit pronësia shtetërore është transferuar tek komuniteti dhe personat privatë. 12 Elementet kryesore të reformës së tokës përfshijnë: (i) zhvillimin e një kuadri të përshtatshëm ligjor dhe rregullues për administrimin e tokës dhe zhvillimin e tregut të tokës; (ii) krijimin e Sistemit të Regjistrimit të Pasurive të Paluajtshme (IPRS) për regjistrimin dhe mbajtjen e titujve të pronësisë mbi pasuritë e paluajtshme; dhe (iii) një program të 11 Shih Banka Botërore (2002), Shqipëria: Strategjia per Zhvillimin Rural. 12 Megjithëse reforma e tokes konsiderohet te kete perparuar mjaft, pjese te medha te tokes bujqesore jane refuzuar apo braktisur gje qe zvogelon pjesen e tokes per familje dhe kufizon zhvillimin bujqesor. Kjo është vene re sidomos ne rrethin e Shkodres, ku pjesa mesatare e tokes per familje është rreth 1.3 ha. Ne fakt, pjesa mesatare e tokes per familje është aktualisht me e vogel se 1.3 ha, per arsye se rreth 29 % e tokes ne kete zone ose është refuzuar ose është braktisur. Shih HDPC (2004). 17

35 përgjithshëm të mbështetur nga donatorët për kryerjen e regjistrimit fillestar të pronarëve të rinj të tokës. Deri tani në Shqipëri janë aprovuar 29 ligje dhe akte nën-ligjore për administrimin e pasurive të paluajtshme. Legjislacioni aktualisht në fuqi siguron një kuadër të përshtatshëm ligjor dhe rregullues në mbështetje të funksionimit të tregut të tokës. Është në vazhdim procesi sistematik për regjistrimin fillestar. Është kryer topografimi, hedhja në hartë, dhe regjistrimi i titujve të pronësisë në një masë prej rreth 55 përqind të tokës bujqësore të shpërndarë, ose në afërsisht 1.6 milionë parcela të tokës bujqësore. Problemet e lidhura me tregtinë janë zgjidhur pothuaj të gjitha dhe kanë rezultuar në rritjen e eksporteve Tarifat e jashtme janë ulur në mënyrë konstante Procesi i Stabilizimit dhe Asocimit mund të ndikojnë në perspektivën e anëtarësimit në BE Me heqjen zyrtare të monopolit shtetëror mbi tregtinë e jashtme, i cili përbënte një tipar të veçantë të planifikimit të centralizuar, Shqipëria ka ndjekur në mënyrë të vazhdueshme një politikë liberalizimi multilateral. Në vitin 1993 Shqipëria filloi zbatimin e procedurave për anëtarësimin në OBT dhe në janar 1995 paraqiti një Memorandum për Regjimin e Tregtisë së Jashtme. Në 8 shtator 2000 Shqipëria u bë anëtare e OBT dhe si pasojë mori përsipër të zbatonte një sërë disiplinash multilaterale të përfshira në Marrëveshjet GATT/OBT. Angazhimet e marra nga Shqipëria janë shumë të gjëra, megjithëse gjendja ekonomike e një vendi në tranzicion kërkon një periudhë më të gjatë tranzicioni për zbatimin e plotë të tyre. Niveli maksimal i tarifave ka rënë nga 30 përqind në 1991 në 10 përqind aktualisht, ndërkohë që niveli mesatar ka pësuar një ulje nga 19 përqind në 7.2 përqind. Shqipëria ka katër nivele kryesore, prej 0, 2, 5 dhe 10 përqind. Mjedisi i politikave për sektorin e bujqësisë është karakterizuar si relativisht i lirë nga çrregullimet dhe pa kontroll çmimesh, me subvencione të kufizuara dhe një politikë liberale tregtare. Tarifat e burimeve të nevojshme bujqësore, të cilat janë kaq të rëndësishme për prodhimin, janë të ulta. Në bujqësi ekziston një sistem i ndryshëm tarifash, me tarifa minimale për lëndën e parë bujqësore: në 2001 tarifat e aplikuara për disa farëra, material biologjik, material gjenetik bagëtish, materiale bazë të agro-biznesit, materiale bazë të peshkimit dhe mekanizimin bujqësor ishin vetëm 2 përqind. Në periudhën e anëtarësimit në OBT, për 38 përqind të të gjitha produkteve bujqësore aplikohej tarifa më e lartë (20 përqind). Mjedisi shqiptar i politikave të jashtme ka ndryshuar në mënyrë drastike gjatë katër vjetëve të fundit, gjë që ka krijuar mundësi të reja. Pjesëmarrja në Procesin e Stabilizimit dhe Asocimit (PSA), i cili filloi të zbatohej nga BE mbas luftës së Kosovës në 1999, ka përfshirë një dimension rajonal në politikën e jashtme të Shqipërisë. Në shkëmbim të ndihmës nga BE, perspektivës për anëtarësim në BE dhe vazhdimin e trajtimit të preferuar në tregjet e BE, Shqipëria dhe qeveritë e 5 vendeve të Evropës Jug-Lindore duhet të punojnë për të ngritur institucionet dhe qeverisjen e tyre në nivelet Evropiane dhe të përfshihen në një bashkëpunim reciprok rajonal duke përfshirë dhe vendet e tjera anëtare të Paktit të Stabilitetit. PSA ka për synim të zvogëloje kompleksitetin e logjistikave aktuale tregtare nëpërmjet nxitjes së thjeshtësimit dhe një niveli më të lartë transparence në procedurat e doganave dhe tregtinë e lirë midis 8 vendeve të Evropës Jug-Lindore si dhe midis tyre dhe BE. 18

36 Deri në fund të vitit 2004 Shqipëria do të ketë nënshkruar MTL me të 8 vendet e Evropës Jug-Lindore. Përsa i përket partnerit të saj më të rëndësishëm tregtar, Bashkimit Evropian, në tetor 2000 statusi GSP i Shqipërisë u transformua në status të Preferencave Autonome Tregtare (PAT) dhe negociatat për Marrëveshjen e Stabilizimit dhe Asocimit filluan në fillim të vitit Çfarë e Shtyn Përpara Rritjen në Shqipëri? (i) Rritja nga Pikëpamja e Kërkesës dhe Kontributi Sektoral Shqipëria ka zhvilluar burime të reja rritjeje si për ofertën ashtu dhe për kërkesën dhe ka pësuar një transformim të madh struktural që rezultoi në rishpërndarjen e burimeve nga sektorët me produktivitet të ulët në ata me produktivitet të lartë. Figura 9: Të Ardhurat e Përgjithshme Kombëtare për Frymë, Gjatë 10-vjeçarit të parë të tranzicionit ekonomia ka pësuar disa transformime të rëndësishme strukturale Përbërja e GDP sipas shpenzimeve ndryshoi gjatë periudhës së hershme të viteve 90 : thithja e brëndshme (konsumi publik, konsumi privat dhe investimet) fillimisht u rritën me shpejtësi kur filloi liberalizimi i ekonomisë, paralelisht me një kontribut negativ gjithnjë e më të madh në rritje të eksportit neto. Por në sajë të konsolidimit fiskal, nga mesi i viteve 90 niveli i rritjes së thithjes së brëndshme është kufizuar (Figura 10). 19

37 Figura 10: Përbërja e GDP sipas shpenzimeve, % 80% 60% 40% 20% 0% Investimi vendas bruto Konsumi total Bilanci i burimeve -20% -40% Përbërja sektorale e GDP ka ndryshuar në mënyrë drastike, megjithëse bujqësia mbetet kontribuesi kryesor në rritje Shqipëria radhitet midis vendeve të Ballkanit Perëndimor si një vend kryesisht bujqësor me 57 përqind të popullsisë të vendosur në zonat rurale dhe 26 përqind të produktit të saj përfundimtar të prodhuar nga ky sektor. Ndërkohë që përqindja e popullsisë urbane krahasohet me atë të Bosnjës dhe Hercegovinës, pjesa takuese e bujqësisë në GDP është padyshim më e madhja. Zbatimi i metodave të reja të llogaritjes për vlerësimin e kontributit në GDP nga sektorë të ndryshëm rezultoi në një rënie të vlerës së shtuar nga bujqësia në Megjithatë, ky sektor akoma luan një rol shumë më të madh në ekonominë shqiptare se sa në çdo vend tjetër Evropian, përfshi këtu dhe vendet fqinje në Evropën Jug-Lindore (EJL) me rreth një të tretën e GDP të përbërë nga prodhimi bujqësor (Figura 11). Figura 11: Vlera e Shtuar nga Bujqësia, si Pjesë e GDP, 2000 Albania Shqipëri Bosnia Bosnje and dhe Herzegovina Hercegovinë Bulgaria Bullgari Croatia Kroaci Macedonia, Maqedoni, FYR IRJ Romania Rumani Serbia Serbi and Montenegro dhe Mali i Zi Percentage Perqindje Burimi: Treguesit e Zhvillimit Botëror Mbas rënieve të mëdha fillestare të parashikuara të prodhimit të cilat lidheshin me trazirat e viteve mbas rënies së komunizimit, sektori Sektori bujqësor i cili karakterizohej nga një pjesë e vogël mesatare toke për familje, prodhim bujqësor sa për të jetuar, mundësi të ulta për përdorimin e tregut për arsye të infrastrukturës së varfër rrugore, përdorim të kufizuar të lëndës së parë bujqësore dhe kapacitete të ulta përpunimi pësoi një shkatërrim pothuaj total mbas rënies së komunizmit dhe zvogëlimin drastik të kontrollit dhe subvencioneve shtetërore. Kjo rezultoi në braktisjen dhe shkatërrimin e sistemeve të 20

38 bujqësor ka kaluar një periudhë të gjatë zgjerimi të qëndrueshëm ujitjes, zvogëlimin e disponibilitetit të lëndës së parë dhe shkatërrimin pothuaj të plotë të marketingut dhe përpunimit bujqësor. 13 Politikat liberalizuese sollën si rezultat prishjen e shpejtë të 550 kooperativave e ndërmarrjeve bujqësore dhe privatizimin e 94 përqind të tokës bujqësore deri në vitin 1994, dhe krijimin e mbi 460,000 fermave private deri në vitin Megjithëse kjo mund të ketë sjellë një rritje në prodhueshmëri, shpërndarja e parcelave të vogla të tokës siguroi një formë të rëndësishme sigurie sociale për popullsinë fshatare dhe mund të ketë ndikuar në mënjanimin e urisë që kërcënonte popullatën në vitin Në të njëjtën kohë, pothuaj gjysma e pronarëve të tokave nuk i shesin prodhimet e tyre në treg 14 ndërkohë që shumë nga ata i përdorin fermat e tyre si mjet jetese apo e kanë lënë tokën djerrë. Sektori bujqësor në Shqipëri përbën bazën e të ardhurave për pothuaj gjysmën e popullsisë shqiptare dhe shërben si një mjet sigurimi ndaj papunësisë për një pjesë akoma më të madhe të popullsisë. Mbas rënieve të mëdha fillestare të parashikuara të prodhimit, të cilat lidheshin me trazirat e viteve të para mbas rënies së komunizimit, sektori bujqësor shqiptar ka kaluar një periudhë të gjatë zgjerimi të qëndrueshëm. Ritmet e rritjes kanë qënë ndër më të lartat në Evropë edhe pse pjesa takuese e këtij sektori në GDP totale ka rënë gjatë viteve të fundit (Figura 12). Megjithë një rënie të vënë re, sektori bujqësor akoma kontribuon në mënyrë të ndjeshme në GDP 100% 80% 60% Figura 12: Kontributi Sektorial në GDP, % 20% 0% Agriculture Bujqësi Industry Industri Services Shërbime Kontributet relative të të korrave industriale dhe përpunimit bujqësor kanë ndryshuar Sektori bujqësor ka pësuar ndryshime drastike me ndryshimin e modeleve tipike të prodhimit. Rënia e thellë e prodhimit të bimëve industriale (oriz, pambuk, grurë, duhan) është balancuar nga rritja e prodhimit blegtoral dhe e prodhimit të bimëve foragjere. Edhe përpunimi bujqësor (vaj ulliri, miell) dhe hortikultura (ullinj, prodhimi i 13 Banka Botërore, 2003, Vlerësimi i Varfërise në Shqipëri. 14 Ninka, Eniel dhe Collana Appunti Zhvillimi Social dhe Ekonomik ne Vendet ne Tranzicion. Ndryshimet Territoriale në Rrethet Administrative në Shqipëri. 21

39 frutave) kanë pësuar rritje të ndjeshme. Një vështrim i shkurtër mbi disa nga kategoritë kryesore të produkteve bën që të kuptohen më mirë llojet e ndryshimeve që kanë ndodhur në sektorin e bujqësisë dhe të agrobiznesit. Tabela 4: Prodhimi Bujqësor, Bimët e Fushave (mijë ton) Drithëra Perime dhe shalqi Patate Fasule të bardh Duhan Luledielli Panxhar sheqeri Soje Foragjere Burimi: INSTAT Libri Vjetor Statistikor për Bujqësinë, 2003 Ndërkohë që prodhimi i bimëve industriale ka rënë, prodhimi i frutave dhe perimeve është rritur. Tabela 4 paraqet rënien e prodhimit të drithërave dhe duhanit gjatë kësaj periudhe, edhe pse prodhimi i patates është rritur në masën 60 përqind dhe perimet dhe pjeprat/shalqinjtë në masën 12 përqind. Domatet, kastravecat dhe sallata jeshile kanë pësuar edhe ato një rritje të ndjeshme. Gjatë viteve të fundit është ngritur një numër i madh serash. 15 Janë rritur blegtoria dhe përpunimi bujqësor Prodhimi blegtoral tanimë përbën gjysmën e të gjithë prodhimit bujqësor. Siç mund të shihet edhe në Tabelën 5, prodhimi blegtoral është tanimë shumë më i rëndësishëm se sa ishte në periudhën e para tranzicionit. Po ta marrim si një pjesë proporcionale të prodhimit të përgjithshëm bujqësor, nga 31 përqind në , ai është rritur në përmasa të mëdha dhe përbën tanimë afërsisht gjysmën e produktit të përgjithshëm përfundimtar në këtë sektor. Pjesa më e madhe e familjeve fshatare zotërojnë një deri në tre lopë. Rritje të konsiderueshme janë vënë re edhe në rritjen e bletëve dhe të shpendëve, të cilat kanë ritmet më të larta të rritjes në këtë nën-sektor. 15 Keyser, John C Raporti Përmbledhës i Fazës së Parë. Analizë Krahasuese e Avantazheve Rajonale. 16 Alternativat Ndërkombëtare për Zhvillim/USAID Vlerësim Ekonomik i Mundësive për Investim në Sektorin Bujqësor në Shqipëri. 22

40 Tabela 5: Blegtoria, (mijë) Gjedhi Delet Dhite Derrat Equidae Shpendët Kosheret Përpunimi bujqësor ka pësuar një rritje dinamike. Sektori i përpunimit bujqësor është rritur me ritme më të shpejta se sa sektori i bujqësisë në tërësi, me një mesatare prej 9 përqind gjatë tre viteve të fundit. Ekzistojnë 1972 firma që operojnë në sektorin e përpunimit bujqësor, nga të cilat 87.6 përqind kanë më pak se 5 punonjës. Në 2002, buka dhe produktet e lidhura me të përbënin 37 përqind të prodhimit të përgjithshëm, të ndjekura nga prodhimi i miellit (14 përqind), produktet e qumështit (12 përqind) dhe produktet e mishit (7 përqind). Rritja më e madhe gjatë vitit të kaluar u pa në përpunimin e peshkut (87 përqind), prodhimin e vajit të ullirit (76 përqind), pijeve alkoolike (51 përqind) dhe prodhimeve të mishit (42 përqind). Shqipërisë nuk i është dashur të merret me problemin e strukturave të vjetëruara industriale në të njëjtat përmasa si 8 vendet e tjera të Evropës Jug-Lindore. Në prag të rënies së regjimit komunist Shqipëria ishte vendi më pak i zhvilluar në Evropë. Baza e saj e vogël industriale e shkatërruar akoma më shumë gjatë trazirave që shoqëruan rënien e regjimit komunist në dhe atyre të vitit 1997 mbas falimentimit të firmave piramidale, ndryshonte shumë me ato të vendeve më të zhvilluara të ish republikave të Jugosllavisë apo ish anëtarëve të CMEA Bullgarisë dhe Rumanisë. Ndërkohë që këto të fundit akoma përballen me detyrën e ristrukturimit të kapaciteteve të trashëguara industriale, Shqipërisë nuk i është dashur ta mbajë këtë barrë specifike të konvertimit dhe ristrukturimit industrial. 17 Pjesa takuese e sektorit privat prej 75 përqind në 2002 e vë Shqipërinë në krye të vendeve të Evropës Jug-Lindore, përfshi këtu edhe Bullgarinë (70 përqind) dhe Rumaninë (65 përqind), si dhe shumë më lart se Ish Republika Jugosllave e Maqedonisë (60 përqind) dhe Bosnja e Hercegovina (45 përqind) (BERZH 2002) Ndërtimi dhe shërbimet kanë kompensuar rënien në veprimtarinë prodhuese Transporti, ndërtimi dhe shërbimet gjithashtu kanë kontribuar në mënyrë të konsiderueshme në rritje gjatë viteve të fundit, duke kompensuar për rënien e veprimtarisë prodhuese. Mbas një rënie prej 30 përqind në 1992, ndërtimi arriti një nivel mesatar rritjeje prej rreth 18 përqind midis viteve 1992 dhe 2003 (Tabela 6). Për më tepër, disa aktivitete ndërtimi nuk janë të raportuara plotësisht ose kryhen në sektorin e veprimtarisë jo formale gjë që supozon se kontributi i tyre 17 Shqipëria kishte 76 ndërmarrje të mëdha (më shumë se 250 punonjës) në 2000, në krahasim me 194 që kishte IRJ e Maqedonisë dhe 1032 në Serbi dhe Mal të Zi. Studimi i BERZH i Autoriteteve Kombëtare i përmendur në Falcetti et al

41 në GDP nuk është i vlerësuar plotësisht. Shërbimet kanë arritur një nivel mesatar prej 8 përqind të rritjes vjetore gjatë të njëjtës periudhë, ndërkohë që industria kapi një mesatare prej vetëm 3.6 përqind. Tabela 6: Përbërja Sektorale e GDP, % e GDP Bujqësi Industri Ndërtim Sek. Prodh Shërbime % Nivelit Vjetor të Rritjes GDP Bujqësi Industri Ndërtim Sek. Prodh Shërbime Burimi: TZhB 2003 për nivelet e rritjes së GDP. Banka Aktuale e të Dhënave për Shqipërinë për përbërjen sektorale dhe nivelet e rritjes sektorale Rritja e fuqishme e Shqipërisë gjatë 10-vjeçarit të fundit mund të shpjegohet edhe me ekzistencën e aktiviteteve joformale disa nga të cilat të paligjshme. Informacioni i servirur nga sistemi bankar bën të ditur se vëllimi i monedhës amerikane që qarkullon në mënyrë të paligjshme në Shqipëri (2.4 miliardë) është pothuaj po aq i madh sa edhe ekuivalenti prej 3 miliardë dollarë i monedhës shqiptare. Një raport i Bankës Botërore që do të botohet së shpejti gjithashtu tregon se Shqipëria është një portë kryesore për trafikun njerëzor në Evropën Jug- Lindore. Të paktën 1200 të mitur shqiptarë janë identifikuar si të trafikuar në Itali dhe Greqi për qëllime përdorimi si lypësa dhe fuqi punëtore midis viteve 2000 dhe (ii) Rritja nga pikëpamja faktorale Produktiviteti i përgjithshëm faktoral ka qënë shtytësi kryesor i rritjes Nga pikëpamja faktorale, rritja ekonomike në Shqipëri gjatë periudhës së tranzicionit ka qënë shtyrë kryesisht nga nivelet e larta të rritjes së produktivitetit të përgjithshëm faktoral (PPF) (pra nga përmirësimi i shpërndarjes së burimeve), megjithëse niveli i rritjes së PPF është ngadalësuar në mënyrë të konsiderueshme gjatë viteve të fundit. Metodologjia e llogaritjes së rritjes bën të mundur copëzimin e rritjes së vërejtur te GDP reale në kontribute të akumulimit të faktorëve (pra kontributet nga rritja në kapitalin e përgjithshëm dhe fuqinë punëtore) dhe rritjen e produktivitetit të përgjithshëm faktoral (PPF) Shih Clert et al., Ekziston aktualisht një numër i vogël punimesh të kryera në lidhje me llogaritjen e rritjes ekonomike të vendeve në tranzicion, megjithëse Shqipëria nuk mbulohet në asnjë nga keto punime (për shembull, De Broeck dhe Koen (2000) për punimet e kryera në lidhje me llogaritjen e rritjes ekonomike në vendet e FSU dhe Campos dhe Coricelli (2002) punimet e kryera në lidhje me llogaritjen e rritjes ekonomike në një numër vendesh të Evropes Qendrore dhe Lindore). 24

42 Ne kemi përpunuar një kuadër të llogaritjes së rritjes ekonomike për Shqipërinë (shih vol. 2) për periudhën Rezultatet janë paraqitur në Tabelën 5. Rezultatet e paraqitura janë për disa nënperiudha: periudha e para-tranzicionit , periudha e rënies dhe periudha e rimëkëmbjes Për më tepër, periudha e rimëkëmbjes është ndarë në tre episode të veçanta rritjeje: , , dhe Tabela 7: Rezultatet e Llogaritjes së Rritjes në Shqipëri I (pa marrë marasysh heqjen e përhershme nga përdorimi të një pjese të konsiderueshme të kapitalit të periudhës komuniste) Mesatarja vjetore e Rritjes Reale Kontributi nga: te GDP (%) Rritja e kapitalit Rritja e fuqisë punëtore Rritja e PPF Rritja faktorale Ka një numër pikash me interes që dallohen veçanërisht. Së pari, gjatë periudhës së tranzicionit pjesa më e madhe e lëvizjeve në GDP reale u ndikua nga lëvizjet e PPF. Gjatë rënies së ndjeshme në , PPF ra në mënyrë drastike në një ritëm mesatar vjetor prej përqind. Gjatë rimëkëmbjes që pasoi në , kur ekonomia u rrit me një ritëm mesatar vjetor prej 6.27 përqind, ritmi mesatar vjetor i rritjes së PPF ishte në një nivel të konsiderueshëm prej 6.14 përqind, ndërkohë që kontributi i rritjes faktorale (pra kontributet e përbashkëta të rritjes së kapitalit dhe rritjes së fuqisë punëtore) ishte vetëm në nivelin 0.13 përqind. Ky rezultat pra fakti që rënia fillestare dhe rritja e mëpasshme në GDP reale u ndikuan kryesisht nga ritme të larta fillimisht negative dhe pastaj pozitive të rritjes së PPF përputhet me të dhënat e paraqitura nga De Broeck dhe Koen (2000) dhe Campos dhe Coricelli (2002) për vendet e tjera në tranzicion. Gjatë viteve të para të tranzicionit çorganizimi apo kaosi që rezultoi nga eliminimi i kontrollit dhe koordinimit qëndror siç përshkruhet nga Blanchard dhe Kremer (1997) sollën si pasojë ritme të mëdha negative të rritjes së PPF që u shoqëruan me rënien e rendimenteve të prodhimit dhe me mospërdorimin e një pjese të madhe të kapitalit në dispozicion. Si rrjedhim, ndërkohë që ekonomia arriti një stabilitet makroekonomik dhe filloi zbatimin e reformave strukturale, rishpërndarja e burimeve tek aktivitetet më produktive bëri të mundur 25

43 që ekonomia të arrinte një rritje të shpejtë me nivele të ulta investimesh, kështu që ritmet e rritjes së PPF ishin të larta. 20 Është e rëndësishme të dokumentohen me hollësi modelet e rritjes në Shqipëri dhe të kuptohet se sa përparim është bërë në burimet kryesore të rritjes dhe faktorët strukturalë përcaktues të rritjes dhe në këtë mënyrë, sa mbetet për të bërë në këto fronte Rezultatet e punës për llogaritjen e rritjes konfirmohen nga analizat e ndjeshmërisë. Një problem në lidhje me matjen e kapitalit të disponueshëm për një vend në tranzicion ishte se gjatë rënies fillestare një pjesë e konsiderueshme e kapitalit të disponueshëm të periudhës komuniste mundet që jo vetëm të mbetet përkohësisht pa u përdorur por mund edhe të nxirret plotësisht jashtë përdorimit. Në këtë rast, kjo do të shkaktonte nën-vlerësimin e kontributit të akumulimit të kapitalit gjatë periudhës së mëpasshme të rimëkëmbjes. Për të sqaruar këtë problem ne kemi aplikuar një faktor rregullimi për nxjerrjen e përhershme jashtë përdorimit të një pjese të konsiderueshme të kapitalit të disponueshëm të periudhës komuniste në veçanti, kemi zvogëluar kapitalin e disponueshëm në të njëjtin nivel sa ç ishin dhe rendimentet e prodhimit midis 1990 dhe 1992, gjë që nuk lejon rritjen e raportit (K / Y) gjatë periudhës së rënies. Më pas, ne e kemi përsëritur llogaritjen e rritjes duke përdorur serinë tonë të re të rregullimit të kapitalit të disponueshëm. Rezultatet janë paraqitur në Tabelën 8, paneli A. Paneli B paraqet një testim të ndjeshmërisë nëpërmjet ndryshimit të pjesës takuese të kapitalit nga 0.3 në 0.5. Thelbi i rezultateve mbetet i pandryshuar ndërkohë që kontributi i rritjes së kapitalit gjatë periudhës së rimëkëmbjes rritet në një farë mase, pjesa më e madhe e rritjes sidoqoftë duket qartë se është ndikuar nga rritja e PPF. Në panelin A, gjatë rritjes mesatare vjetore të GDP reale prej 6.27 përqind midis 1993 dhe 2003, kontributi i rritjes së PPF ishte 5.42 përqind, ndërsa kontributi i rritjes faktorale ishte vetëm 0.85 përqind (nga e cila kontributi i rritjes së kapitalit ishte 0.67 përqind). Rezultatet në Tabelën 8, paneli A do t i trajtojmë si një etalon copëzimi të rritjes, megjithëse thelbi i rezultateve të përmendura gjithashtu është po aq i vërtetë me një pjesë takuese më të madhe kapitali prej α = (Tabela 8, paneli B) dhe pa aplikuar rregullimin për heqjen e përhershme nga përdorimi të kapitalit të disponueshëm të periudhës komuniste (Tabela 8). 20 Ndërkohë qe ky rezultat mund të pritej, është e nevojshme të konfirmohet nga të dhënat. Për më tepër, u rikujton hartuesve të politikave se ritmet mbresëlënëse të rritjes gjatë 10-vjeçarit të fundit në Shqipëri kanë qënë kryesisht rezultat i rishpërndarjes së konsiderueshme dhe transformimit struktural që shoqëroi tranzicionin. Kjo pikë do të marrë rëndësi kur të diskutojmë perspektivat e ritmeve të qëndrueshme dhe mbresëlënëse të rritjes gjatë 10-vjeçarit të fundit e më pas. 26

44 Tabela 8 Paneli A: Rezultatet e Llogaritjes së Rritjes në Shqipëri II Duke supozuar që një pjesë e konsiderueshme e kapitalit të periudhës komuniste është hequr përfundimisht nga përdorimi gjatë Mesatarja vjetore e Rritjes Reale Kontributi nga: të GDP (%) Rritja e kapitalitrritja e fuq punëtore Rritja e PPF Rritja faktorale Tabela 8 Paneli B: Rezultatet e Llogaritjes së Rritjes së Shqipërisë II Duke supozuar një pjesë kapitali prej 0.50 dhe heqjen e përhershme nga përdorimi të një pjese të konsiderueshme të kapitalit të periudhës komuniste Mesatarja vjetore e Rritjes Reale Kontributi nga: te GDP (%) Rritja e kapitalit Rritja e fuqisë punëtore Rritja e PPF Rritja faktorale Figura 13: Kontributet Relative në Rritjen e GDP, TFP Rritja e Growth PPF LRritja abor e fuqisë F orce punëtore G row th Cap Rritja ital e kapitalit G row th Një pikë e dytë interesante na shfaqet kur marrim në shqyrtim mënyrën se si ndryshon copëzimi i rritjes në kohëzgjatjen brënda periudhës së rimëkëmbjes Në vitet më të fundit, ritmet e rritjes së PPF kanë qënë shumë më të ulta: 2.66 përqind për dhe 6.01 përqind për , në krahasim me 9.66 përqind për në Tabelën 8, 27

45 paneli A. Kjo është shoqëruar nga një rritje modeste në kontributin e rritjes së kapitalit në një masë të papërfillshme prej 0.10 përqind gjatë në 0.78 përqind gjatë dhe 1.62 përqind gjatë (si dhe një rritje në kontributin e punës nga përqind gjatë në 0.56 përqind gjatë dhe 1.07 përqind gjatë ). Si rezultat i kësaj rritjeje modeste në kontributin e akumulimit faktoral, rritja gjatë nuk pësoi rënie në ato përmasa në të cilat do të kishte rënë po të ishte ndryshe. E njëjta tendencë mund të vihet re po të hedhim një sy në copëzimin vit-për-vit (i cili nuk është paraqitur në tabela): zvogëlimi i rritjes së PPF gjatë viteve të fundit, i shoqëruar me një rritje modeste të kontributeve të kapitalit dhe rritjes së fuqisë punëtore. Produktiviteti i përgjithshëm faktoral ka qënë burimi kryesor i rritjes që nga viti 1993 Në përfundim, të dhënat nga Shqipëria presupozojnë se rritja gjatë 10- vjeçarit të fundit është ndikuar kryesisht nga rishpërndarja e konsiderueshme e burimeve që u krye në periudhën mbas tranzicionit (pra rritja e PPF nga burimi (i)). Kjo është bërë e mundur nga fakti që Shqipëria u tregua e shpejtë në arritjen e stabilizimit makroekonomik dhe bëri përpjekje për liberalizimin e çmimeve dhe tregtisë së jashtme dhe privatizimin e bujqësisë dhe ndërmarrjeve të vogla e të mesme menjëherë mbas tranzicionit. Nga ana tjetër, këto të dhëna tregojnë se ky burim thelbësor rritjeje gjatë tranzicionit rritja e PPF është zvogëluar ndjeshëm gjatë viteve të fundit. Për këtë arsye, të dhënat gjithashtu tregojnë se rritja e PPF si rezultat i rishpërndarjes së konsiderueshme të periudhës mbas tranzicionit gradualisht po i afrohet fundit. Në të njëjtën kohë, kontributi i akumulimit të kapitalit është rritur vetëm në nivele modeste. 3. Potenciali Sektorial Për Rritje Mësimet e nxjerra nga historia dhe teoria ekonomike presupozojnë që është jo realiste të përpiqesh të parashikosh se cili sektor i veçantë i një ekonomie të hapur mund të bëhet burimi kryesor i rritjes në të ardhmen (shih Easterly 2001). Megjithatë, struktura e ekonomisë shqiptare ka pak mundësi të pësojë ndryshime drastike në periudhën afatshkurtër dhe afatmesme. Për këtë arsye, është normale të vihet në dukje se nga cilët sektorë mund të pritet një kontribut i konsiderueshëm për krijimin e të ardhurave në një të ardhme të afërt: industria e agro-biznesit; tregtia tranzite; eksportet e industrisë së lehtë; dhe turizmi. Potenciali për rritje në bujqësi duket shumë i fuqishëm Shqipëria ka disa avantazhe për zhvillimin e bujqësisë. Midis tyre janë: (i) pozita e favorshme gjeografike në lidhje me Bashkimin Evropian, sidomos me Italinë dhe Greqinë, (ii) nivelet relativisht të ulta të pagave, (iii) një popullsi rurale relativisht e arsimuar, një pjesë e madhe e të cilës ka punuar për një kohë të caktuar në vende të tjera Evropiane, (iv) kreativiteti i fermerëve shqiptarë për t u adoptuar me ndryshimet, dhe (v) toka pjellore dhe klima e favorshme në disa zona të vendit. Në bazë të këtyre avantazheve, mundësitë kryesore për rritje në sektorin e bujqësisë janë në prodhimin e bimëve me vlerë më të lartë, blegtori, përpunim dhe disa tregje të përshtatshme bujqësore. 28

46 Si bujqësia ashtu dhe përpunimi bujqësor është e qartë që kanë përballë sfida të rëndësishme për arritjen e standardeve rajonale, sidomos në fushat e kapaciteteve institucionale, teknologji, aftësi dhe njohuri, mundësisë së përdorimit të burimeve dhe cilësisë së burimeve të nevojshme për prodhim dhe rendimenteve të prodhimit. Për më tepër, sektori fermer mbetet shume i fragmentuar dhe i rënduar nga kufizime në lidhje me mundësinë e blerjes dhe përdorimit të tokës. Megjithatë, për arsye se sektori bujqësor në Shqipëri siguron bazën e të ardhurave për pothuaj gjysmën e popullsisë shqiptare dhe shërben si një bazë sigurie ndaj papunësisë për një pjesë akoma më të madhe të saj, duhet të jetë në qëndër të vëmendjes së planit afatmesëm të vendit. Rritja e konkurrencës për arsye të liberalizimit të tregtisë ka pak mundësi të sjellë ndonjë efekt të madh negativ mbi varfërinë Barrierat tregtare janë zvogëluar gradualisht gjatë 10-vjeçarit të fundit dhe rregullime të mëtejshme që mund të bëhen do të jenë pak a shumë të vogla. Meqë pjesa më e madhe e fermerëve të vegjël shqiptarë nuk shet në treg, ndryshimet në çmime nuk do të kenë ndonjë efekt të madh në aftësinë e tyre prodhuese, megjithëse çmime më të ulta në treg mund të rrisin tendencën e tyre për të blerë dhe për të mos prodhuar sa për konsum personal. Nga ana tjetër, të njëjtat masa që do të forcojnë konkurrencën në përgjithësi, do të sillnin edhe fuqizimin e produktivitetit të fermerëve që prodhojnë vetëm për të mbijetuar pra përmirësimet në infrastrukturë dhe institucione. Disa nën-sektorë në rritje, si për shembull rritja e bagëtive (përfshi rritësit e bletëve dhe shpendëve) dhe vaji i ullirit mund të bëjnë që më tepër fermerë të orientojnë prodhimin e tyre drejt fushave të prodhimit me përfitime më të mëdha. Rritja e përgjithshme ekonomike në vend do t i siguronte popullsisë rurale në Shqipëri alternativa ndaj prodhimit vetëm për nevojat e veta. Popullsia shqiptare është shumë e lëvizshme dhe do të vazhdojë të lëvizë si brenda ashtu dhe jashtë vendit në kërkim të mundësive të punësimit. Kutia 1: Produkte të Zgjedhur Bujqësorë me Perspektiva Premtuese Hortikultura. Prodhimi i serave i ka dhënë shtytje prodhimit të perimeve në vend, sidomos atë të domateve dhe kastravecave. Serat bëjnë të mundur që prodhuesit të rrisin fruta dhe perime gjatë stinëve jo-prodhuese të rajonit, sidomos gjatë muajve të vjeshtës kur ditët me diell janë në një numër relativisht më të madh se sa në vendet fqinje. Prodhimi i frutave ra në masën prej 37 përqind nga 1989 në 1999, nga 11 përqind në 5 përqind po ta marrim si përqindje të prodhimit të përgjithshëm bujqësor. Kjo erdhi kryesisht si rezultat i çmimeve më të ulta dhe cilësisë më të mirë të importeve. Megjithatë, eksportet parashikohet të rriten përsëri me fillimin e prodhimit në një numër të madh të plantacioneve të reja. Pijet alkoolike. Vera dhe konjaku kanë qënë prodhuar prej kohësh në Shqipëri, i cila ka një klimë ideale për rritjen e rrushit. Shumë nga këto rriten akoma në vreshta, gjë që kufizon kapacitetin e tyre prodhues, dhe vera e zakonshme është e një cilësie pak a shumë të ulët, por me zgjerimin e eksperiencës ky sektor ka potencial zhvillimin në periudhën afatmesme dhe afatgjatë, po qe se gjen asistencë të mjaftueshme teknike dhe mbështetet me marketing cilësor. Blegtoria. Blegtoria është rritur nga 31 përqind në 50 përqind të prodhimit bujqësor që nga Lopët e qumështit rriten në të gjithë vendin, delet dhe dhitë janë më të përhapura në zonat kodrinore dhe malore, ndërsa tufat janë më të mëdha në jug. Ndërkohë që pronësia e kafshëve për blegtori është e rëndësishme për të ruajtur nivelet 29

47 e prodhimit për nevojat personale, me rritjen e numrit të tufës rritet ndjeshëm dhe fitimi. Është vënë re që rritja e numrit të tufës është më e rëndësishme se përmirësimi i menaxhimit. Vaji i ullirit. Kultivimi i ullirit ka potencial të konsiderueshëm për shkak të kujdesit minimal për të cilin ka nevojë gjatë viteve të para të rritjes dhe pemët rriten mirë edhe në tokë të varfër. Pemët e ullirit janë shumë të ndjeshme ndaj mikro-klimave dhe rriten mirë përgjatë zonave bregdetare midis Sarandës dhe Shkodrës. Prodhimi i vajit të ullirit në vend është rritur, duke arritur në 5 milionë dollarë në 2002, një rritje kjo prej 76 përqind në krahasim me një vit më parë. Kjo ka ndodhur pavarësisht nga rritja e importeve të vajit të ullirit nga Italia dhe Greqia. Në të njëjtën kohë, një pjesë e madhe e industrisë së rritjes së ullirit përballet me sëmundjet dhe konkurrencën e fortë nga vendet fqinje, ndërkohë që akoma nuk e ka marrë veten nga shkatërrimi i madh i hapësirave me dru ulliri gjatë viteve 90. Megjithëse në 1999 u eksportua vaj ulliri me një vlerë prej rreth 168 milionë dollarë, kjo shifër ka rënë në pothuaj zero që nga ajo kohë. Bimët mjekësore. Aktualisht eksportet më të mëdha i takojnë grupit të bimëve mjekësore, farërave të bimëve vajore dhe produkteve të tjera të ngjashme me to. Kostoja e ulët e fuqisë punëtore në Shqipëri favorizon prodhimin, meqë bimët mjekësore zakonisht mblidhen me dorë. Nga 360 llojet që rriten në vend, 15 përqind janë me vlera medicinale aromatike apo pikante dhe një sasi e vlerësuar në pothuaj 75 përqind të sherbelës së importuar në Shtetet e Bashkuara të Amerikës vjen nga Shqipëria. Bimët mjekësore të kultivuara. Me bimët mjekësore, zhvillimi duhet të shkojë drejt kultivimit të këtyre bimëve dhe jo mbledhja e tyre në gjendje të egër, gjë që rrezikon mbarimin e rezervave në gjendje natyrore. Megjithate niveli aktual i Shqipërisë prej më shumë se 10 milionë dollarë në bimë mjekësore dhe farërave të bimevë vajore përbën vetëm një të tretën atij të raportuar në fund të viteve 80. Mjalti. Prodhimi i mjaltit u rrit në një masë prej më shumë se 10-fish midis 1989 dhe Numri i bletërritësve u rrit nga 10,116 në 15,120 në 2002 në krahasim me një vit më parë. Nga këta, 63.6 përqind zotërojnë deri në 10 koshere, 29.2 përqind kanë koshere ndërsa 7.2 përqind kanë apo edhe më shumë koshere. Kategoria e fundit u rrit me rreth 45 përqind në 2002 në krahasim me një vit më parë. Numri total i koshereve gjatë 2002 u rrit në një mase prej 12.2 përqind në krahasim me një vit më parë (përkatësisht dhe koshere). Prodhimi i mjaltit, me një prodhueshmëri mesatare prej 11.8 kg për koshere u rrit në masën prej 41 përqind (nga 1183 ton në 2001, në 1232 ton në Burimet: Jungbluth dhe Lugg MBU. Raport Vjetor Keyser, John C dhe Civici. CEEBIC net. Eksporti i prodhimeve të industrisë së lehtë mund të jetë një burim tjetër i rëndësishëm për rritjen Në sajë të afërsisë së saj me BE, Shqipëria është e pozicionuar mirë për të përfituar nga këto mundësi të ofruara nga ekonomia globale bashkëkohore. Tregtia ndërkombëtare përgjatë 10-vjeçarit të fundit është karakterizuar nga fragmentimi i prodhimit industrial dhe krijimi i rrjeteve të shpërndarjes që shtrihen në disa kontinente. Përparimi teknologjik dhe revolucioni informativ kanë bërë të mundur ndarjen e kompanive zinxhir me vlerë të madhe të industrisë në funksione më të vogla që mund t u kalohen me kontratë kontraktorëve individualë. Kjo tendencë botërore (transferimi i proceseve të caktuara të prodhimit tek kontraktorët) ofron një mundësi unike për prodhuesit në vendet e vogla që këta të kalojnë nga furnizimi i tregjeve të tyre të vogla lokale në furnizimin e firmave të mëdha shumëkombëshe dhe në mënyrë indirekte edhe të klientëve të tyre në të gjithë botën. Por këto nuk bëhen vetë. Kjo kërkon disponibilitetin me kosto të lirë të shërbimeve bazë (pra transportit, telekomunikacionit, doganave dhe firmave të logjistikës), gjë që siguron operimin me lehtësi të të gjitha hallkave 30

48 përgjatë fazave të procesit të prodhimit të shtyra përpara nga marrëveshje të shpejta për produkte me sensitivitet kohor. Analiza e tregtisë së Shqipërisë me BE, vendet e Evropës Jug-Lindore dhe pjesën tjetër të botës konfirmon potencialin e vendit në eksportin e produkteve të industrisë së lehtë. Produktet industriale përfaqësonin 88 përqind të eksporteve të Shqipërisë të orientuara nga BE, në krahasim me 56 përqind të orientuar për pjesën tjetër të botës, ndërkohë që BE merrte 95 përqind të të gjitha eksporteve të produkteve industriale. Produktet ushqimore, lënda e parë bujqësore dhe industriale përbënin rreth një të tretën e eksporteve në PTB dhe 12 përqind të eksporteve të orientuara nga BE (Shih Tabelën 9). Industria e lehtë, kryesisht e përbërë nga produkte me intensivitet të fuqisë punëtore të pakualifikuar (lëkura dhe veshjet) përbënin rreth 85 përqind të eksporteve të produkteve industriale të destinuara për në BE. Kjo tendencë edhe mund të ruhet përgjatë një periudhe afatshkurtër, po të kemi parasysh masën e madhe të fuqisë punëtore në vend, nivelet e ulta të pagave dhe pozitën gjeografike. Burimet natyrore dhe produktet e prodhuara me fuqi punëtore të pakualifikuar, të cilat janë pothuaj në nivele të njëjta, përbëjnë më tepër se 90 përqind të eksporteve të Shqipërisë të orientuara nga BE (Tabela 9). 31

49 Tabela 9: Përbërja e Tregtisë me BE dhe PTB në 1996, 1998, 2002 and 2003 (në përqindje dhe mijë dollarë) EKSPORTE Eksportet në Bashk. Evropian Eksport në Pj. Tjetër të Botës Pj. për BE Grup in 2002 in 2003 Ushqime Lëndë e parë bujqësore Lëndë e pare industriale Naftë Produkte prodhimi Makineri Tekstile & pëlhura Lëkurë Hekur dhe celik Veshje TOTAL (mije dollarë) 181, , , ,274 29,605 15,552 24,241 29, IMPORTE Bashkimi Evropian Pjesa Tjeter ebotes Pjesa per BE Grup in 2002 in 2003 Ushqime Lëndë e pare bujqësore Lëndë e parë industriale Naftë Produkte prodhimi Makineri Tekstile & perlhura Lëkurë Hekur & celik Veshje TOTAL (mijë dollarë) 713, ,284 1,074,945 1,265, , , , , Burimi: Marrë nga banka e të dhënave e UN COMTRADE sipas të dhënave të raportuara nga Shqipëria. Industritë e këpucëve dhe tekstile/veshjeve kanë qënë një element i shkëlqyer në tregtinë e jashtme të Shqipërisë dhe ka akoma vend për rritje të pranisë së tyre në treg. Industritë e veshjeve dhe këpucëve kanë qënë lokomotivat e rritjes për shumë nga 10 vendet e Evropës Qëndrore dhe Lindore gjatë fazave fillestare të tranzicionit. Ato përbënin një pjesë të rëndësishme të vlerës së shtuar dhe punësimit në sektorin e prodhimit, me efekte të rëndësishme për uljen e varfërisë. Me rritjen e kostos së fuqisë punëtore, shumë nga operacionet e përpunimit për prodhim jashtë vendit në sektorin e veshjeve u transferuan gjatë viteve 90 në vende të tjera të Evropës Qëndrore dhe Jug-Lindore. Këto produkte tani dominojnë eksportet e disa vendeve të Evropës Jug-Lindore, përfshi këtu dhe Shqipërinë. Tekstilet dhe veshjet, së bashku me këpucët dhe produktet e lëkurës luajnë një rol të jashtëzakonshëm në eksportet shqiptare të orientuara nga BE dhe përbëjnë rreth tre të katërtat e eksporteve shqiptare në BE gjatë shtatë viteve të fundit. Vlera e tyre e përbashkët, përfshi dhe produktet e lëkurës, ishte 261 milionë dollarë në 2003, gjë që shënon një rritje të nivelit prej 158 milionë dollarësh në Pjesa e tyre takuese arriti kulmin në vitin 1999 kur arriti një nivel prej 65 përqind dhe ra në 58 përqind në vitin 2002, duke u rritur përsëri në 64 përqind në vitin 2003, mbas një rritjeje të fuqishme të eksporteve. 32

50 Ekziston potencial për zgjerim të tregtisë me vendet e Evropës Jug- Lindore. Tregtia shqiptare me vendet e Evropës Jug-Lindore ka pësuar ndryshime të rëndësishme dhe paraqet tipare të pazakonshme si nga pikëpamja e eksporteve ashtu dhe nga ajo e importeve. Në vitet 90, përbërja e tregtisë me 8 vendet e tjera të Evropës Jug-Lindore paraqiste një dominim të tregtisë ndër-industriale, ku Shqipëria importonte pjesën më të madhe të produkteve industriale dhe eksportonte xeherore, minerale dhe metale (Kaminski 2003). Por nuk u vu re e njëjta gjë edhe në vitet Në vend të specializimit në lëndët e para industriale me përpunim të ulët, Shqipëria është shfaqur si një eksportuese e produkteve të industrisë prodhuese ndërkohë që importon kryesisht ato të mëparshmet, pra ka mbetur një importuese e madhe neto për të gjitha këto kategori produktesh. Pjesa takuese e produkteve të industrisë prodhuese në eksportet shqiptare të orientuara nga 8 vendet e Evropës Jug-Lindore është aktualisht rreth 69 përqind, ndërkohë që pjesa takuese e importeve shqiptare nga vendet e Evropës Jug-Lindore është 18 përqind. Këto eksporte kanë qënë shumë të përqëndruara, ku ndërtimi dhe makineritë e minierave përbënin 49 përqind dhe 14 sektorët e tjerë katër shifrorë të KSTN përbënin një pjesë prej 41 përqind të eksporteve totale. Importet janë më pak të përqëndruara. Artikulli më i rëndësishëm ishte energjia elektrike, e cila në 2002 përbënte 20 përqind të totalit të importeve nga 8 vendet e Evropës Jug- Lindore. Tabela 10: Intensiteti Faktoral i Tregtisë së Shqipërisë me Bashkimin Evropian, Prod me Intensitet Faktoral Eksportet në BE (mijë dollarë) Burimet Natyrore Fuqi Pun. e Paspecializuar Me Intensitet Kapitali Fuqi Punëtore e Specializuar Te Gjitha Produktet e Mësipërme Përbërja e Eksporteve në BE (%) Burimet Natyrore Fuqi Pun. e Paspecializuar Me Intensitet Kapitali Fuqi Punëtore e Specializuar Eksportet Neto ne BE (Eksportet si % e Importeve) Burimet Natyrore Fuqi Pun. e Paspecializuar Me Intensitet Kapitali Fuqi Punëtore e Specializuar Te Gjitha Produktet e Mësip Burimi: Bazuar në BE sipas raportimeve të bëra nga Statistikat e UN COMTRADE. 33

51 Si rezultat, në pikëpamje të intensitetit faktoral, eksportet shqiptare të destinuara për në Vendet e Evropës Jug-Lindore kanë devijuar në mënyrë paradoksale nga produktet me intensitet burimesh natyrore në ato me intensitet kapitali (Tabela 11). Mallrat me intensitet kapitali në 2002 përbënin 61 përqind të eksporteve shqiptare të orientuara për në vendet e Evropës Jug-Lindore. Ndërkohë që, siç mund të shihet dhe më poshtë, produktet me intensitet pune të pakualifikuar dominonin eksportet e orientuara nga BE, pjesa e tyre takuese në eksportet shqiptare të destinuara për në Vendet e Evropës Jug-Lindore ishte shumë e vogël, me përjashtim të vitit 1. Lehtësimi i tregtisë gjithashtu ofron mundësi rritjeje për Shqipërinë Lehtësimi i tregtisë është shkenca dhe arti i përmirësimit të terrenit për tregtinë ndërkombëtare. Lehtësimi i tregtise fillimisht kufizohej vetëm në logjistikën e lëvizjes së mallrave në dogana. Aktualisht kjo e ka zgjeruar fokusin e saj duke përfshirë të gjithë terrenin në të cilin zhvillohen transaksionet tregtare. Shqipëria mund të përmirësonte në mënyrë të ndjeshme aftësinë e saj konkuruese dhe të përfitonte nga lehtësimi i tregtisë po të zgjidhte një numër problemesh të ekonomisë së vendit, përfshi këtu dhe përmirësimin e mbrojtjes së të drejtave të pronësisë, sigurimin e zbatimit të transaksioneve ligjore, përmirësimin e efikasitetit administrativ, uljen e korrupsionit, përfundimin e privatizimit, përfundimin e reformave të sektorit financiar dhe rritjen e produktivitetit të fuqisë punëtore. 21 Po të kemi parasysh dominimin e sistemit të produkteve me sensitivitet kohor, pra që duhet të prodhohen brenda një afati të caktuar kohor, një sistem transporti i qëndrueshëm dhe me kosto të ulta do të bëjë të mundur që shoqëritë tregtare të vendeve të industrializuara të transferojnë procese të caktuara prodhimi tek prodhues të ndryshëm shqiptarë, pa i dhënë shumë rëndësi vendndodhjes së tyre në Shqipëri. Kostot tranzite në vendet në zhvillim janë shpesh në nivele dy apo katër herë më të larta se sa ato të vendeve të zhvilluara. Kostot e larta logjistike nënkuptojnë çmime më të larta importi dhe eksporti, sidomos në vendet e vogla. Në rastin e produkteve me përbërje të lartë importi, ndryshime të vogla në kostot e transaksioneve mund të jenë element përcaktues për të vendosur nëse importimi i tyre është me perfitim apo jo. Firmat prodhuese nuk mund të përballojnë vonesat që vijnë si pasojë e mungesës së efikasitetit dhe procedurave doganore komplekse, vështirësive administrative apo ligjore, apo mungesës së sistemeve moderne të teknologjisë informative dhe përpunimit të ngarkesave si në transportin detar ashtu dhe në atë tokësor. Ndërkohë që nuk ekzistojnë studime të veçanta për Shqipërinë, studimet empirike në vende të ndryshme tregojnë se lehtësimi i lëvizjes së mallrave dhe shërbimevë permirëson konkurrencën e eksporteve. Për shembull, Mann dhe Otuki (2003) parashikuan që rritja e kapaciteteve të lehtësimit të tregtisë globale do të rezultonte në rritjen e tregtisë 21 Përfundimi i privatizimit të telekomunikacioneve të telefonisë fikse është një prioritet në sektorin e infrastrukturës. 34

52 botërore me rreth 377 miliardë dollarë (9.7 përqind). Rreth 28 përqind e kësaj rritjeje do të vinte si rezultat i përmirësimit të efikasitetit të porteve, 9 përqind nga përmirësimi i procedurave të doganave, 22 përqind nga përmirësimi i kuadrit ligjor dhe 41 përqind nga përmirësimi i shërbimeve, përfshi dhe përdorimin e biznesit nëpërmjet internetit. 22 Nga studimi u vu re se përfituesit më të mëdhenj do të ishin eksportuesit. Një tregues tjetër i nivelit të përfitimeve të Shqipërisë nga lehtësimi i tregtisë është dhe tendenca e kohëve të fundit e përmirësimit të të ardhurave nga doganat si rezultat i zbatimit të Projektit për Lehtësimin e Tregtisë dhe Transportit në Evropën Jug-Lindore (LTTEJL), një nga tetë projektet në rajonin e Evropës Jug-Lindore. Objektivat e projektit (të financuar nga IDA dhe BE) janë ulja e kostove jo-tarifore të tregtisë dhe transportit dhe ulja e nivelit të kontrabandës dhe korrupsionit në pikat e kalimit kufitar. Tabela 12 paraqet një përmirësim në masën 27 përqind në mbledhjen e të ardhurave nga doganat në periudhën Megjithatë, rritja e të ardhurave nga doganat ishte më e ulët se sa rritja e volumit të tregtisë gjatë të njëjtës periudhë, në kundërshtim me eksperiencën e gjashtë vendeve të tjera ku të ardhurat nga doganat u rritën më me shpejtësi se sa volumi i tregtisë. Shqipëria ka qënë e suksesshme në uljen e kohës së pritjes në disa pika tokësore të kalimit kufitar. Për shembull, koha mesatare e pritjes në pikën kufitare të Qafë Thanës u ul nga 80 minuta në 1999 në 30 minuta në Është planifikuar zbatimi i një numri projektesh që ecin në gjurmët e projekteve të LTTEJL. Është veçanërisht e rëndësishme që në Portin e Durrësit të krijohet një sistem për kontrollin e mallrave për të ulur nivelin e kontrabandës. Tabela 11: Të Ardhurat e Mbledhura nga Doganat, (milionë dollarë) Përmirësimet (%) Shqipëria Bosnja-Hercegovina BiH-RS Bullgaria Kroacia Maqedonia Rumania Total Industria e turizmit ka mundësi të japë një kontribut të rëndësishëm në rritjen ekonomike dhe uljen e Sektori i turizmit është gjithashtu me perspektivë dhe konsiderohet nga qeveria jo vetëm si një kontribues kyç në funksionimin makroekonomik por edhe si një katalizator i mundshëm për një rritje të qëndrueshme ekonomike. Industria e turizmit kërkon intensitet të fuqisë punëtore dhe aktualisht përbën një nga burimet kryesore të të ardhurave qeveritare. 22 Burimi: Banka Botërore, Perspektivat Ekonomike Globale 2004: Realizimi i Premtimeve te Planit Doha. 35

53 varfërisë në Shqipëri Për më tepër, ky sektor siguron lidhje të konsiderueshme me sektorë të tjerë si ndërtimi, prodhimi i materialeve të ndërtimit, transporti, mobiljet, bujqësia, sektorin ushqimor dhe atë të suvenireve. Industria e turizmit mund të japë një kontribut të rëndësishëm për rritjen ekonomike dhe lehtësimin e varfërisë në Shqipëri, sidomos në zonat bregdetare të cilat janë me potencial të madh. Në fakt, numri i turistëve është rritur në mënyrë të qëndrueshme gjatë viteve të fundit. Një numër total prej 155,422 turistësh vizituan Shqipërinë gjatë nëntë muajve të parë të vitit 2003 duke ardhur nga pika të ndryshme të kufirit. Kjo përbënte një nivel 27 përqind më të lartë se sa numri i turistëve për të njëjtën periudhë në Ndërkohë që nuk kemi të dhëna për numrin e vendeve të punës në industrinë e turizmit, është e qartë që industria e turizmit mund të ndikojë ndjeshëm në krijimin e vendeve të punës në Shqipëri, e cila ka një nivel të lartë papunësie. Të dhënat krahasuese mbi turizmin tregojnë se Shqipëria nuk e ka shfrytëzuar akoma potencialin e saj për turizëm, ndërkohë që arritjet e vendeve fqinje duket se janë në nivele shumë më të larta në këtë drejtim Numri i turistëve që vizitojnë Shqipërinë dhe shuma totale e shpenzimeve të tyre në vend mbetet megjithatë shumë më e ulët se sa ajo e vendeve të tjera të Evropës Jug-Lindore (Figura 14). Megjithatë, rritja për Shqipërinë është më e larta nga të gjitha këto vende në pesë vitet e fundit. Kjo bëhet akoma më e qartë po të hedhim një vështrim tek të ardhurat nga turizmi. Të ardhurat e përftuara nga industria e turizmit përbëjnë rreth 10 përqind të GDP që nga viti 2000 (Tabela 12). Tabela tregon të ardhurat nga turistët jo-shqiptarë dhe përqindjen e GDP. Figura 14: Tendencat Rajonale të Turizmit, Kroaci, Croatia Total nr. i vizitorëve visitors Mij e turi ste thousands of tourists 70,000 60,000 50,000 40,000 30,000 20,000 10, Sh qip eri a (mi je turi ste) Albania (thousands of tourists) Kroaci, Croat ia of vizitorë which qe overnight kalojne visitors naten (turistë) (tourists) Greqi, Greece nr. Total i vizitoreve visitors Greqi, Greece vizitorë of which që overnight kalojnë visitors natën (turistë) (tourists) mijë thousands Itali, Italy nr Total i vizitorëve visitors mijë thousands Itali, Italy vizitorë of which që overnight kalojnë visitors natën (turistë) (tourists) mijë thousands Shqipëria, Albania Total nr i vizitorëv visitors Shqipëria, Albania of which vizitorë që overnight kalojnë visitors natën (turistë) (tourists) 36

54 Burimi: Banka e Shqipërisë, Tabela 12: Të Ardhurat nga Industria e Turizmit, Viti Të Ardhurat nga Turizmi milion dollarë GDP milion dollar Turizmi si % e GDP Mbas një fushate agresive komunikimi ( Shqipëria: Sekreti i fundit i Evropës! ), qeveria ka përgatitur kohët e fundit një strategji e cila ka për qëllim fuqizimin e turizmit. 23 Objektivat kryesore ekonomike të zhvillimit të turizmit janë krijimi i vendeve të punës, përshpejtimi i zhvillimit ekonomik dhe social dhe zhvillimi i një turizmi të qëndrueshëm dhe të kujdesshëm në ruajtjen e ambjentit. Vizioni i qeverisë është që vendi të bëhet një destinacion kryesor turizmi në Brigjet e Mesdheut dhe të ketë një pozitë konkurruese në tregjet e turizmit ndërkombëtar. Për më tepër, qeveria parashikon që qëndrueshmëria dhe ndërgjegjshmëria për problemet e ambjentit të përbëjnë një pjesë kryesore të strategjisë së zhvillimit të turizmit. Strategjia qeveritare e pranon se arritjet aktuale të Shqipërisë janë nën nivelet optimale. Ajo vëren se struktura ekzistuese e hoteleve ne Shqipëri (kryesisht atyre të zonës bregdetare) i korrespondon një strukture hotelesh me kapacitet deri në 20 dhoma. Hotele të këtyre përmasave nuk kanë mundësi të përpunojnë grupe të mëdha turistësh të organizuar në paketa turistike të cilat ofrohen nga operatorët perëndimorë. Kapacitete të tilla hotelesh mund të përmbushin vetëm kërkesat e klientëve individualë apo të grupeve të vogla të organizuara të turistëve. Pamjaftueshmëria dhe furnizimi jo i përhershëm me ujë është një pengesë tjetër shumë e madhe për zhvillimin e turizmit. Për shembull në qytetin bregdetar të Durrësit, i cili është qyteti i dytë në Shqipëri për nga madhësia dhe me kapacitetin më të madh të përpunimit të turistëve në Shqipëri, ka ujë të pijshëm vetëm një herë në dy ditë për jo më shumë se dy orë. Është e qartë që zbatimi i pjesës së mbetur të planit të reformave strukturale mund të ndikonte në përmirësimin e kontributit të turizmit në rritjen ekonomike dhe uljen e varfërisë në Shqipëri. 4. Rritja Afatgjatë: Perspektivat dhe Kufizimet Kuadri i llogaritjes së rritjes identifikon katër faktorë të rëndësishëm përcaktues të rritjes së produktivitetit të përgjithshëm faktoral në Shqipëri 24 : akumulimi i kapitalit (investimet), nivelet e regjistrimit në arsimin e mesëm, shkalla e integrimit tregtar dhe cilësia institucionale. Secili nga këta faktorë do të luajë një rol të rëndësishëm në të ardhmen 23 Ministria e Rregullimit te Territorit dhe Turizmit (2003). 24 Per nje ekspozim teorik shih vellimin e Studimeve Informative. Turizmi si % e gjithë Shërbimeve në GDP , , , , Gjysma e , n/a n/a 37

55 ekonomike të Shqipërisë. Megjithatë, nuk është parë ndonjë përparim në këto dimensione të rëndësishme në Shqipëri: Siç u tha edhe më lart, kontributi i akumulimit të kapitalit në rritje gjatë pjesës më të madhe të tranzicionit në Shqipëri ka qenë në nivele të papërfillshme. Gjatë dy viteve të fundit, , kontributi i akumulimit të kapitalit në rritjen ekonomike u përmirësua në një masë modeste prej 1.62 përqind. Ky nivel është shumë më i ulët se sa kontributi i akumulimit të kapitalit në rritje për vendet me nivel të lartë rritjeje të Azisë Lindore. Bosworth dhe Collins (2003) raportojnë se për shtatë vendet e Azisë Lindore, të cilat pësuan rritje prej 6.7 përqind gjatë periudhës midis viteve 1960 dhe 2000, kontributi i akumulimit të kapitalit ishte në masën prej 3.28 përqind. Ndërkohë që PPF që rrjedh nga rishpërndarja në shkallë të lartë mbas tranzicionit po i afrohet fundit, është e rëndësishme që Shqipëria të përmirësojë nivelet e PPF nëpërmjet burimeve alternative. Niveli i arsimit është një nga këto burime alternative për përmirësimin e PPF. Një shkallë me e lartë integrimi tregtar bën të mundur që vendi të specializohet në prodhimin e atyre produkteve në të cilat produktiviteti i vendit është më i lartë dhe lehtëson transferimin e teknologjisë dhe ideve nga vendet më të përparuara. Rritja e cilësisë institucionale ul kostot e transaksioneve dhe bën të mundur që sektori i prodhuesve privatë të zhvillohet në ato produkte në të cilat vendi është në mënyrë të natyrshme më produktiv. Investimet, regjistrimi në shkolla, integrimi i tregtisë dhe cilësia institucionale janë faktorë kryesorë për sukses Roli i rëndësishëm i investimeve, regjistrimit në shkolla, integrimit të tregtisë dhe cilësisë institucionale në nivelin e rritjes ekonomike nënvizohet gjithashtu edhe nga modeli neoklasik i rritjes me kapital njerëzor. Në një model të tillë, niveli i investimeve dhe regjistrimit në shkolla janë faktorë të rëndësishëm përcaktues të një niveli të qëndrueshëm të rendimenteve prodhuese për punonjës. Po të kemi parasysh nivelet aktuale të rendimentit prodhues për punonjës, një nivel më i qëndrueshëm rendimenti prodhues do të sillte një nivel më të lartë rritjeje. Një faktor tjetër përcaktues i qëndrueshmërisë është niveli teknologjik, i cili edhe ky vetë mund të varet nga shkalla e integrimit të tregtisë dhe cilësia e institucioneve. Pra, një vend që përpiqet të arrijë nivele më të larta rritjeje duhet të sigurohet që investimet, regjistrimi në shkolla, integrimi i tregtisë dhe cilësia institucionale janë të mjaftueshme për arritjen e këtij qëllimi. Një krahasim i Faktorëve Përcaktues të Rritjes në Shqipëri me ato të Vendeve me Nivel të Lartë dhe më të Ulët Rritjeje. Për të kryer një vlerësim të faktit nëse nivelet aktuale të regjistrimit në shkolla, investimet dhe integrimi tregtar në Shqipëri do të përbëjnë apo jo 38

56 pengesë për rritjen e shpejtë në Shqipëri kemi bërë nja krahasim me grupet e vendeve me nivel të lartë rritjeje dhe me ato me nivel më të ulët. Grupi i parë i krahasimit përfshin të gjitha vendet që nuk kanë naftë, nuk kanë periudha tranzicioni dhe që në vitin 1995 kishin një popullsi mbi një milion banorë, dhe për të cilat disponojmë shifrat e GDP reale të bazuara në PPP për periudhën Vendet me këto karakteristika krijojnë një grup prej 87 vendesh të cilat i kemi ndarë në dy nën-grupe: vendet me nivel të lartë rritjeje janë ato në të cilat niveli i rritjes së GDP reale për frymë gjatë periudhës ishte mbi shifrën prej 75 përqind të të gjitha niveleve të rritjes dhe, ndërkohë që nën-grupi tjetër përbëhet nga vendet me nivel më të ulët rritjeje. Lista e 21 vendeve me rritje më të lartë (ku niveli i rritjes për frymë për periudhën ishte mbi 2.25 përqind) dhe 66 vendeve me nivel më të ulët rritjeje (me nivel rritjeje nën 2.25 përqind) është paraqitur në Tabelat A*3-4 në Shtojcë. Tabela 14 paraqet një mesatare të nivelit të regjistrimit në arsimin e mesëm, nivelin e investimeve, pjesën takuese të tregtisë në GDP dhe pjesën takuese të eksporteve në GDP si për vendet me nivel të lartë rritjeje dhe ato me nivel më të ulët rritjeje, ashtu dhe për Shqipërinë. Nivelet e këtyre faktorëve përcaktues të një gjëndjeje të qëndrueshme për Shqipërinë janë shumë më të ulta se sa mesataret e vendeve me nivel të lartë rritjeje dhe në nivele të krahasueshme (apo edhe dicka më poshtë) se sa mesataret e vendeve me nivel më të ulet rritjeje. Kjo përbën një farë prove për të përcaktuar se nivelet aktuale të regjistrimit në shkolla, investimeve dhe integrimit tregtar në Shqipëri nuk janë të mjaftueshme për të sjellë një rritje të shpejtë në të ardhmen. Problemi ynë në bërjen e krahasimeve midis Shqipërisë dhe grupit të të gjitha vendeve është se niveli aktual i GDP për frymë i Shqipërisë mund të jetë më i ulët se sa mesatarja e vendeve me nivel të lartë rritjeje në Po të jetë kështu, Shqipëria sot do të ishte në gjëndje të krijonte nivele të larta rritjeje edhe në rast se do të kishte një nivel më të ulët qëndrueshmërie në rritje (pra vlera më të ulta të faktorëve përcaktues të një gjëndjeje të qëndrueshme) se sa vendet e tjera. Për të sqaruar këtë problem ne krijuam një grup të dytë krahasimi me vendet për të cilat GDP reale për frymë në 1980 ishte e ngjashme me GDP reale për frymë të Shqipërisë sot. Lista e këtij grup me vende të ngjashme me Shqipërinë është paraqitur në Tabelën A*2 të Shtojcës. Përsëri, mesatarja e nivelit të regjistrimit në arsimin e mesëm, investimeve, pjesës takuese të tregtisë dhe pjesës takuese të eksporteve si për vendet me nivel të lartë rritjeje dhe ato me nivel më të ulët rritjeje brënda kësaj liste të vendeve me të ardhura fillestare të ngjashme janë paraqitur në Tabelën Shifrat e bazuara në PPP për GDP reale janë marrë nga Tabelat Botërore të Penn (TBP), versioni 6, për arsye se TBP i bën keto masa disponibel për një numër më të madh vendesh se sa TZhB. Ne kemi nevojë për Shifrat e bazuara në PPP për GDP reale për frymë pë arsye se grupi yne i dytë i krahasimit kufizohet në vendet me nivele të ardhurash të ngjashme me Shqipërinë. 39

57 Tabela 13: Krahasimi me Vendet me Rritje më të Madhe dhe më të Vogël Të gjitha vendet Niveli i Regjistrimit Investimet Tregtia Eksportet (% e (% e (% e Arsimin e Mesëm GDP) GDP) GDP) Nivel i lartë rritjeje Nivel më i ulët rritjeje Vend. me (Y/L) të Ngjash Niveli i lartë rritjeje Nivel më i ulët rritjeje Shqipëria Shënime: Shifrat për Shqipërinë janë mesataret për periudhën Rritja për vendet e përfshira në krahasim është paraqitur për periudhën për ato vende, nivelet e regjistrimit në shkolla janë mesataret për 1980 dhe 1990, dhe pjesët takuesë te investimeve, tregtisë dhe eksporteve janë mesataret për të gjithë periudhën Niveli i regjistrimit në arsimin e mesëm në Shqipëri është shumë më i ulët se sa mesatarja e grupit të vendeve me nivel të lartë rritjeje, megjithëse diçka më e lartë se sa mesatarja e grupit të vendeve me nivel më të ulët rritjeje Ideja e këtij testi është se, duke marrë parasysh nivelet fillestare të ngjashme të rendimenteve të prodhimit për punonjës, vendet me nivele të larta rritjeje kanë bërë hapa më të shpejtë për arsye se nivelet e qëndrueshme të rendimenteve të prodhimit për punonjës në këto vende ishin në një masë të mjaftueshme më të larta se nivelet fillestare të rendimenteve të tyre të prodhimit për punonjës. Pra, që Shqipëria të ketë nivele të larta rritjeje përgjatë periudhës afatmesme dhe afatgjatë, nivelet e saj të faktorëve përcaktues të gjëndjes së qëndrueshme duhet të jenë të ngjashëm me ato të vendeve me nivel të lartë rritjeje. Megjithatë, Tabela 13 tregon se niveli i regjistrimit në arsimin e mesëm në Shqipëri është është shumë më i ulët se sa mesatarja e grupit të vendeve me nivel të lartë rritje dhe diçka më e lartë se sa mesatarja e grupit të vendeve me nivel më të ulët rritjeje. Investimet në Shqipëri dhe masat për integrimin tregtar jo vetëm që janë shumë më të ulta se sa mesatarja e grupit të vendeve me nivel të lartë rritje, por niveli i tyre është edhe diçka më poshtë se sa mesatarja e grupit të vendeve me nivel më të ulët rritjeje. Kjo tregon se nivelet aktuale të regjistrimit në shkolla, investimeve dhe integrimit tregtar në Shqipëri ka shumë mundësi të përbëjnë pengesë për rritjen e shpejtë në Shqipëri në të ardhmen. Në këtë mënyrë, rritja e nivelit të investimeve dhe regjistrimit në shkolla si dhe rritja e shkallës së integrimit tregtar duhet të përbëjnë përparësi të rëndësishme të politikave të Shqipërisë në të ardhmen. Përveç krahasimeve të mësipërme, ne mund të përdorim gjithashtu një ekuacion neoklasik për vlerësimin e rritjes për të konkluduar në një parashikim të përafërt të nivelit të rritjes në Shqipëri për periudhën afatgjatë, po të marrim në konsideratë nivelet aktuale të investimeve 26 Ne parashikojmë ekuacionin e mëposhtëm neoklasik të rritjes: yrritje i I α 0 + α1 ln + α 2 ln( seci ) + α3 ln( ni + g + δ ) + α4 ln( y0 i ) + εi Y =, i ku yrritje është niveli i rritjes së GDP reale për frymë gjatë periudhës , 0 y është GDP reale fillestare për frymë në 1980, (I/Y) dhe n janë nivelet mesatare të rritjes së investimeve dhe popullsisë për 40

58 dhe regjistrimit në shkolla si dhe nivelin aktual të GDP për frymë. 26 Ky parashikim mund të krahasohet me nivelet e parashikuara të rritjes për vendet e tjera në tranzicion për të krahasuar perspektivën e rritjes së Shqipërisë për periudhën afatgjatë me ato të vendeve të tjera në tranzicion. Përveç kësaj, ne mund të përcaktojmë se cili do të jetë niveli i parashikuar i rritjes në Shqipëri në bazë të një skenari me fakte të ndryshme, në të cilin nivelet e investimeve dhe regjistrimit në shkolla janë më të larta se ato aktuale. Kuadri teorik për vlerësimin e koeficientëve, i cili mund të përdoret për të parashikuar perspektivat e rritjes së Shqipërisë në periudhën afatgjatë. Nivelet e parashikuara të rritjes për periudhën afatgjatë sigurisht që do të varen nga specifikimet e posaçme që do të përfshihen në ekuacionin neoklasik të rritjes të përdorur në këtë krahasim. Ne kemi ndjekur në këtë ekuacion metodologjinë e përcaktuar nga Fischer, Sahay dhe Vegh (1998) dhe Denizer (1997) për përdorimin e specifikimeve të cilat përfshijnë vetëm elementet variabël me bazë investimet, regjistrimin në arsimin e mesëm, rritjen e popullsisë dhe të ardhurat fillestare. Këta janë të njëjtët elementë variabël të përdorur nga Mankiw, Romer dhe Weil (1992) dhe Levine dhe Renelt (1992). 27 Objektivi këtu nuk është përfshirja e të gjithë elementëve variabël të cilat mund të kenë një farë efekti në rritjen në Shqipëri, por përcaktimi se cilat nivele të investimeve dhe të regjistrimit në arsimin e mesëm, së bashku me nivelet aktuale të GDP për frymë, janë me rëndësi potenciale për rritjen për periudhën afatgjatë. Koeficientët e vlerësuar, së bashku me tolerancat e konsiderueshme standarte të përdorura janë paraqitur në Tabelën 13. Tabela 14: Ekuacioni i Parashikimit Neoklasik të Rritjes Variabel e Varur: Rritja e GDP Reale per Fryme Koefiçienti i Vleresuar Toleranca Standarte Konstante ** 3.66 ln(i/y) 3.09** 0.75 ln(sec) 0.76** 0.35 ln(n+g+d) -7.47** 1.43 ln(y 80 ) -1.11** 0.32 Vezhgime 83 R periudhën , sec është niveli mesatar i regjistrimit në arsimin e mesëm për periudhën , dhe g+δ (niveli i përparimit teknologjik dhe amortizimit) është supozuar të jetë një nivel i njëjtë prej 0.05 për të gjitha vendet. Niveli mesatar i regjistrimit në arsimin e mesëm është konsideruar ai i periudhës vetëm për arsye se siç është vënë në dukje edhe më parë, të dhënat e Treguesve të Zhvillimit Ndërkombëtar për nivelet e regjistrimit në arsimin e mesëm mbas vitit 1996 nuk janë të krahasueshme me ato të periudhës përpara vitit Në ndryshim nga Fischer, Sahay, dhe Vegh (1998) dhe Denizer (1997), ne nuk kemi përdorur thjesht vlerat e koefiçientëve të llogaritura nga Levine dhe Renelt (1992). Llogaritjet e Levine dhe Renelt janë vënë në zbatim duke përdorur një version më të hershëm të Tabelave Penn World. Po të kemi parasysh ndryshimet e të dhenave në versionet më të reja, është e papërshtatshme që vlerat e koefiçientëve të llogaritura nga Levine dhe Renelt të aplikohen direkt për të dhëna më të reja në lidhje me vendet në tranzicion. Pra, ne kemi bërë vetë një vlerësim të ekuacionit bazë neoklasik të rritjes duke përdorur burimin më të ri të të dhënave. 41

59 Shënim: Ekuacioni është përgatitur duke përdorur toleranca të mëdha standarte. ** tregon se koeficienti i vlerësuar është statistikisht i rëndësishëm në nivelin 5 përqind. Të gjithë koeficientët e vlerësuar këtu janë statistikisht të rëndësishëm në nivelin 5 përqind. Elementët e përfshirë variabël së bashku shpjegojnë 55 përqind të ndryshimit në nivelet e rritjes për frymë. Përfshirja vetëm e elementeve variabël bazë është bërë me qëllim që të minimizohet numri i pyetjeve të ndryshme që mund të lindnin në lidhje me faktin nëse një element variabël duhet të përfshihet në ekuacion apo jo. Teoria mbi të cilën mbështetet ky arsyetim është sigurisht se investimet, nivelet e regjistrimeve në arsimin e mesëm dhe rritja e popullsisë janë faktorë përcaktues të gjëndjes së qëndrueshme dhe një nivel i qëndrueshëm i GDP për frymë më i lartë se niveli fillestar për frymë do të sillte si rezultat një rritje më të shpejtë. Të dhënat për GDP reale për frymë janë marrë nga Tabelat Botërore të Penn (versioni 6.1), ndërsa të dhënat për të gjithë elementët e tjerë variabël janë marrë nga Treguesit e Zhvillimit Botëror Të gjitha vendet që në vitin 1995 nuk prodhonin naftë, nuk ishin në tranzicion dhe kishin një popullsi prej mbi 1 milion banorë janë përfshirë në këtë vlerësim. Mbas kësaj, ne kemi aplikuar koeficientët e vlerësuar të Tabelës 14 tek nivelet ekzistuese të investimeve, regjistrimit në arsimin e mesëm, rritjes së popullsisë dhe GDP reale për frymë në vendet në tranzicion, për të llogaritur nivelet e parashikuara të rritjes për periudhën afatgjatë në këto vende. Rezultatet e përftuara janë paraqitur në Tabelën 15. Këto rezultate tregojnë se nivelet e investimeve, regjistrimit në arsimin e mesëm dhe rritjes së popullsisë në Shqipëri mbeten në nivelet e tyre aktuale, ndërkohë që niveli i rritjes së GDP reale për frymë për periudhën afatgjatë nga ky moment e më pas do të jetë afërsisht 2.16 përqind. Këto nivele janë shumë më të ulta se sa nivelet e parashikuara të rritjes për frymë gjatë periudhës afatgjatë për pjesën më të madhe të vendeve të tjera në tranzicion (me përjashtim të Republikës së Kyrgyzit dhe Taxhikistanit). Niveli i parashikuar i rritjes mesatare për frymë për periudhën afatgjatë për të gjitha vendet në tranzicion është 3.69 përqind. Niveli i ulët i rritjes për frymë i parashikuar për Shqipërinë është akoma më i habitshëm po të kemi parasysh që niveli aktual i GDP për frymë në Shqipëri është shumë më i ulët se mesatarja e llogaritur për të gjitha vendet në tranzicion. Ndërkohë që parashikimet për nivele të ulta rritjeje në Shqipëri vijnë kryesisht si pasojë e niveleve më të larta të rritjes së popullsisë, ato varen gjithashtu edhe nga nivelet e ulta të investimeve dhe regjistrimit në arsimin e mesëm. Për shembull, në rast se nivelet e investimeve në Shqipëri do të rriteshin në 30 përqind dhe nivelet e regjistrimit në arsimin e mesëm do të rriteshin në 80 përqind, niveli i parashikuar i rritjes për frymë për periudhën afatgjatë do të rritej në 4.13 përqind. Një rritje e parashikuar për frymë prej 4.13 përqind nuk do të thotë që niveli i rritjes pritet të jetë i njëjtë për çdo vit që nga ky moment e më pas. 42

60 Përkundrazi, meqë çdo vend po ecën drejt një gjëndjeje të qëndrueshme, niveli i rritjes gjatë viteve të para pritet të jetë më i lartë se 4.13 përqind. Tabela 15: Nivelet e Parashikuara të Rritjes Afatgjatë për Vendet në Tranzicion GDP reale për frymë (bazë PPP-$) 2000 Investimet e Përgjithshme të Brëndshme (% e GDP) Niveli i Rritjes së Popullsisë Niveli i Regjistrimit në Arsimin e Mesëm Niveli Parash. Rritjes për Frymë për Periudhën Afatgjatë Tolerancë Standart e Nivelit Parash. Rritjes Shqipëria Armenia Azerbaixhan Bullgaria Bjellorusia Rep. Çeke Estonia Kroacia Hungaria Kazakistani Rep. Kyrgyzit Lituania Latvia Moldavia Maqedonia, IRJ Polonia Rumania Rusia Sllovakia Sllovenia Taxhikistani Ukraina Mesatarja Shënim: Nivelet e investimeve, rritjes së popullsisë dhe regjistrimit në arsimin e mesëm janë mesataret për periudhën Pamja kursimeinvestime paraqet vështirësitë e Shqipërisë në përmirësimin e nivelit të rritjes afatgjatë Investimet vendase në Shqipëri ranë me shpejtësi në fillim të periudhës së tranzicionit, por panë përmirësime gjatë 10 vjetëve të fundit, duke arritur në një nivel prej pothuaj 25 përqind të GDP në që është megjithatë më i ulët se niveli i periudhës së para-tranzicionit (Figura 15). Kursimet vendase, të cilat ishin në një nivel prej rreth 14 përqind të GDP në 2003, janë të pamjaftueshme për të mbështetur nivelet e 43

61 akumulimit të kapitalit të diskutuara dhe të parashikuara më sipër. Figura 15: Bilanci Kursime-Investime, si përqindje e GDP Kursimet Foreign savings e huajas Kursimet Domestic vendore Savings Investment Investimet Ndërkohë që Shqipëria nuk duhet të ketë ndonjë vështirësi në përballimin e borxhit të saj aktual dhe të ardhshëm, rënia e projektuar në financimin koncesional kur vendi të mos kualifikohet më për burimet e IDA-s - krijon shqetësime në lidhje me financimin e llogarisë së saj rrjedhëse. Hyrjet e investimeve të huaja direkte kanë pësuar rritje gjatë viteve të fundit - duke arritur në një nivel prej 3 përqind të GDP në për arsye të privatizimeve masive dhe disa investimeve në ndërmarrje të reja, sidomos në sektorin e naftës. Megjithatë, mbetet akoma për t u parë nëse do të kemi qëndrueshmëri të tendencave të investimeve të huaja direkte ndërkohë që përparimet e bëra në përmirësimin e terrenit për biznes janë më të ngadalshme se sa parashikimet. Si konkluzion, provat e përftuara nga kryerja e llogaritjes së rritjes sugjerojnë se për të mbështetur rritjen në vazhdimësi dhe për të përmirësuar perspektivat për anëtarsim në BE, Shqipërisë do t i duhet të përqëndrojë përpjekjet e saj në dy fronte: (i) të rrisë nivelin e akumulimit të kapitalit; dhe (ii) të përshpejtojë reformat strukturale për të bërë të mundur përmirësime më të mëdha në produktivitetin e përgjithshëm faktoral nga burimet alternative. Për këtë arsye, plani i politikave për periudhën afatmesme duhet të përqëndrohet në eliminimin e barrierave për tregtinë dhe integrimin; analizimin e rolit të lëvizjeve të popullsisë brënda dhe jashtë vendit dhe rolit të të ardhurave nga emigracioni; mobilizimin e fuqisë punëtore; infrastrukturën publike; ruajtjen e një kuadri të qëndrueshëm makroekonomik; krijimin e kuadrit të qeverisjes dhe kuadrit institucional për rritje. Secili nga këto probleme do të merret në shqyrtim veç e veç në kapitujt pasardhës. 44

62 45

63 KAPITULLI 3: TREGTIA DHE INTEGRIMI Tregtia është shtylla kryesore e strategjisë së rritjes në Shqipëri. Ky seksion merr në shqyrtim punën e bërë në vend gjatë 10-vjeçarit të fundit dhe identifikon kufizimet ndaj zhvillimit të tregtisë, investimeve dhe integrimit. 1. Tregtia dhe Investimet e Huaja ne Shqipëri Shqipëria ka bërë hapa mbresëlënës në drejtim të eksporteve gjatë 10-vjeçarit të fundit Megjithëse Shqipëria radhitet mbas gjashtë vendeve të tjera të Evropës Jug-Lindore përsa i përket hapjes së vendit, e matur kjo nga raporti i tregtisë me GDP, zhvillimi i lidhjeve për tregti globale ka luajtur një rol gjithnjë e më të madh në funksionimin e rritjes ekonomike të vendit. Rritja mesatare në tregtinë reale ishte 6.8 përqind gjatë (TZHB 2003). Asnjë nga 5 vendet e tjera të Evropës Jug-Lindore nuk ka arritur nivele të tilla rritjeje përsa i përket integrimit në tregjet e huaja - më afër ishte IRJ e Maqedonisë me 5.9 pikë përqindjeje, por me një nivel mesatar negativ rritjeje në GDP reale. Gjatë katër viteve të para të tranzicionit, eksportet në Shqipëri ishin në nivele nga më të lartat në tregjet e BE në krahasim me të gjitha vendet e tjera ish-komuniste me ekonomi te centralizuar, dhe vetëm Estonia ishte në të njëjtat nivele. Niveli mesatar i rritjes në ishte 65 përqind për eksportet shqiptare, 63 përqind për Estonine (në ), 21 përqind për 5 vendet e Evropës Jug-Lindore, dhe 13 përqind për Letoninë. Eksportet shqiptare u zvogëluan në një masë prej 11 përqind në 1997, por e njëjta gjë u pa edhe në Letoni në 1998 (8 përqind). Lufta në Kosovë ndikoi fuqimisht në zvogëlimin e eksporteve të 5 vendeve të Evropës Jug-Lindore në vlera e tyre ra në një masë prej 11 përqind. Tabela 16: Arritjet e 5 vendeve të Evropës Jug-Lindore në tregjet e BE në periudhën Pjesa takuese në Importet e jashtme të BE Indeks =100 Shqipëria Bosnja & Herceg Kroacia Maqedonia, IRJ Serbia/Mali Zi Pj. Shq. në eksp në 6 Vend. EJL Memorandum: Tregtia e Shqipërisë me BE (në milionë dollarë) Eksportet Importet Burimi: Të marra nga banka e të dhënave UN COMTRADE dhe statistikat e FMN për Drejtimin e Tregtisë të raportuara nga BE

64 Ndërkohë që rritja e eksporteve shqiptare në tregjet e BE është ngadalësuar në një farë mase gjatë viteve të fundit ( ), niveli i saj është akoma mbresëlënës po të krahasohet me vendet e tjera në tranzicion. Megjithëse mesatarja prej 11.6 përqind e vendos Shqipërinë mbas Estonisë (me 18.4 përqind) dhe bile edhe mbas mesatares prej 11.4 përqind të 10 vendeve të Evropës Qëndrore dhe Lindore, ky nivel është shumë më i lartë se mesatarja prej 8.0 përqind e 5 vendeve të Evropës Jug-Lindore (shih Tabelën 16). Niveli mesatar i rritjes për 5 vendet e Evropës Jug-Lindore është i ulët si pasojë e embargos së BE mbi tregtinë me Republikën Federale të Jugosllavisë dhe mungesës së stabilitetit në rajon, të cilat sollën një ulje artificiale të tregtisë në vitet 90. Në këtë kuadër, rritja e Shqipërisë paraqitet mjaft mbresëlënëse, megjithëse ishte në nivele më të ulta se sa rritja në Bosnjë dhe Hercegovinë. BE është bërë destinacioni kryesor i tregtisë së jashtme të Shqipërisë Tregtia shqiptare është orientuar drejt Perëndimit. Shqipëria, e cila një herë e një kohë bënte tregti kryesisht me Jugosllavinë dhe vendet e bllokut komunist, tanimë ka pësuar një ri-orientim të konsiderueshëm drejt tregtisë me Evropën Perëndimore: pjesa më e madhe e tregtisë shqiptare bëhet tanimë me BE. Në 2003, Shqipëria eksportoi rreth 93 përqind të mallrave të saj në BE, ku Italia (me 75 përqind) dhe Greqia (13 përqind) ishin destinacionet kryesore, ndërkohë që eksportet për në vendet e Evropës Jug-Lindore ishin në masën 0.8 përqind të nivelit të përgjithshëm të eksporteve dhe pjesa më e madhe e tyre shkoi drejt Jugosllavisë dhe Maqedonisë. E njëjta situatë vihet re edhe përsa i përket importeve shqiptare, nga të cilat në 2003 rreth 70 përqind erdhen nga BE. Shqipëria ka bërë punë të mirë në krahasim me 5 vendet e Evropës Jug- Lindore në tregjet e BE. Tabela 16 paraqet pjesën takuese të Shqipërisë dhe 5 vendeve të Evropës Jug-Lindore në importet e BE gjatë periudhës , së bashku me ndryshimet vjetore në këtë pjesë takuese dhe vlerat e importeve të BE nga Shqipëria. Pjesa takuese në importet e BE është e pandjeshme ndaj ndryshimeve në kurset e këmbimit. Ndryshimet në pjesët takuese të 5 vendeve të Evropës Jug-Lindore na japin informacion të përshtatshëm në lidhje me dinamikën e eksporteve të përgjithshme në tregjet e BE. Meqë eksportet në BE përbëjnë rreth 90 përqind të eksporteve të Shqipërisë, këto na paraqesin një pamje të përgjithshme të eksporteve totale të Shqipërisë. Po të marrim parasysh mungesën e stabilitetit në rajon, nuk është aspak çudi që arritjet e Shqipërisë në ishin në nivele më të larta se ato të vendeve fqinjë dhe që në shumën e përgjithshme të eksporteve me orientim nga BE të 5 vendeve të Evropës Jug-Lindore pjesa takuese e Shqipërisë u rrit nga më pak se 4 përqind në 1993 në pothuaj 7 përqind në 1996 (Shih Tabelën 16). Kjo rritje erdhi si pasojë e një kombinimi midis rritjes mbresëlënëse të Shqipërisë dhe një rritjeje shumë të ulët në eksporte, sidomos për vende të tilla si Kroacia dhe Bosnja e Hercegovina. Në , Shqipëria ia doli mbanë në përpjekjet e saj për të ruajtur nivelin e pjesës së saj takuese, dhe bile arriti edhe një 47

65 zmadhim të vogël të kësaj pjese. Përveç Shqipërisë dhe Bosnjës e Hercegovinës, vendet e tjera të pesëshes së Evropës Jug-Lindore deri më sot kanë patur arritje më të ulta se sa në vitet 90 përsa i përket eksporteve në tregjet e BE. Pjesët takuese të Maqedonisë dhe Kroacisë në importet nga BE arritën kulmin e tyre në 1994, ndërsa ajo e Serbisë dhe Malit të Zi në Është ndoshta e drejtë të themi se as fundi i embargos apo zbatimi i masave për tregti autonome (MAT) në Serbi dhe Mal të Zi dhe as perspektiva për një integrim më të thellë dhe të inkurajuar nga politikat e BE nuk kanë mundur të sigurojnë deri tani një fuqizim të eksporteve në këto vende. 10-vjeçari i mungesës së stabilitetit dhe përparimi i ngadalshëm në reformat e brezit të dytë në rajon duket se kanë ndikuar ndjeshëm në kapacitetet furnizuese të ishrepublikave të Jugosllavisë. Duket pra se akoma nuk ekziston potencial i mjaftueshëm për të arritur nivelet e pjesës më të madhe të gjashtëshes së Evropës Jug-Lindore, të paktën brenda një periudhe afatshkurtër. Praktikat shqiptare të përfshirjes në prodhimin ndërkombëtar dhe rrjetet e shpërndarjes konfirmojnë potencialin e saj të fuqishëm në industritë e këpucëve dhe të veshjeve Tekstilet, veshjet, këpucët dhe produktet e lëkurës luajnë një rol të rëndësishëm në eksportet shqiptare me orientim nga BE dhe përbëjnë pothuaj dy të tretat e eksporteve shqiptare në BE gjatë shtatë viteve të fundit (Tabela 17). Veshjet dhe në një masë më të ulët këpucët kanë qenë lokomotiva e rritjes për shumë nga 10 vendet e Evropës Qëndrore dhe Lindore gjatë periudhave fillestare të tranzicionit. Ato kanë përbërë një pjesë të konsiderueshme të vlerës së shtuar dhe punësimit në sektorin e prodhimit industrial, duke ndikuar kështu edhe në uljen e nivelit të varfërisë. Me rritjen e kostos së fuqisë punëtore, shumë procese të produkteve për eksport në sektorin e veshjeve u vendosën gjatë viteve 90' në vende të tjera në Evropën Qëndrore dhe Jug-Lindore. Këto produkte tanimë dominojnë eksportet e disa vendeve të Evropës Jug-Lindore, përfshi këtu dhe Shqipërinë. Vlera e tyre e përgjithshme, duke përfshirë dhe produktet e lëkurës kapi shumën prej 266 milionë dollarësh në 2003, duke pësuar kështu një rritje në krahasim me 158 milionë dollarë që ishte në vitin Pjesa takuese e tyre arriti kulmin në vitin 1999 me 65 përqind dhe që nga ajo kohë ka pësuar rënie duke arritur në vitin 2002 në masën prej 58 përqind. Megjithatë, në 2003 u vu re një përmirësim për shkak të një rritjeje të fuqishme të eksporteve dhe niveli i saj kapi vlerën 64 përqind. Prodhuesit e këtyre sektorëve janë të lidhur fort me shoqëri të mëdha korresponduese të organizuara në BE. Përveç krizës së vitit 1997 e cila ndikoi në mënyrë dramatike në nivelin e prodhimit dhe eksporteve, tregtia në të dy këta sektorë ka pësuar një rritje të fuqishme dhe të qëndrueshme. Kjo tregon një shkallë të konsiderueshme stabiliteti të lidhjeve të vendosura tregtare midis prodhuesve shqiptarë dhe shoqërive tregtare në BE. Pavarësisht nga disa probleme qëndrueshmërie, prodhuesit shqiptarë, si të sektorit të tekstileve ashtu dhe të atij të veshjeve dhe këpucëve, kanë arritur të përballojnë konkurrencën në tregjet e BE, po të kemi parasysh që 200 eksportues këpucësh kanë qenë të suksesshëm në zgjerimin e pranisë së tyre. Tabela 17: Tregtia e Tekstileve/Veshjeve dhe Këpucëve, (në mijë dollarë dhe përqindje) 48

66 e Tekstilet & Veshjet (CITC 65 & 84): Eksportet e Tekstileve & Veshjeve (mil$) Pj. e Tekstileve në Eksportet e Tekstileve & Veshjeve Importet e Tekstileve (mijë dollarë) Pj. e Tekstileve në Importet e Tekstileve & Veshjeve Imp. e Tekstileve si % e Eksp. të Tekstileve & Veshjeve Artikuj të Memos: Pjesa e Tekstileve & Veshjeve në Eksp. Shqiptare (%) Pj. e BE në Eksp. Total të Tekstileve & Veshjeve (%) Pj. e Shqipërisë në Importet e Jashtme të Tekstileve & Veshjeve të BE Këpucët & Pjesët (SITC 85 & 6123) Eksporti Total i Këpucëve & Pjesëve (mil. $) Pjesa takuese e Pjesëve në Eksp. Total të Këpucëve Importet e Pjesëve të Këpucëve (mijë $) Importet e Pj. si % e Eksp. të Këpuceve & Pjesëve Artikuj të Memos: Pj. Takuese e Këpucëve dhe Pjesëve në Eksp. Total Pj. e BE në Eksp. Shq. Të Këpucëve & Pjesëve (%) Pj. e Shqipërisë në Importet e Jashtme të Këpucëve & Pjesëve të BE Shënim: Klasifikimi i produkteve bazohen në Raportin 2 të KSTN si: Tekstile ( ), Veshje (84), Këpucë (85) dhe Pjesë për Këpucë (6123). Burimi: llogaritjet tona të bazuana në Statistikat e UN COMTRADE të raportuara nga BE. Shënim: Klasifikimi i produkteve bazohet në Raportin 2 të KSTN. Llogaritjet bazohen në Statistikat e UN COMTRADE të raportuara nga BE. Statistikat mbi tregtinë përpunuese për jashtë (TPJ) gjithashtu vënë në dukje zgjerimin e lidhjeve midis hallkave të proceseve të prodhimit në një kohë që kontributi i prodhuesve vendas ka qenë në një nivel më të lartë në produktet që përbëjnë eksportet e veshjeve dhe këpucëve. Vlera e eksportit të mallrave të importuara për përpunim vazhdimisht ka qenë shumë më e lartë në krahasim me vlerën e përgjithshme të atyre të importuara për përpunim dhe diferenca ka qenë gjithnjë në rritje duke filluar që nga viti Në vitin 2003 vlera e eksporteve të këpucëve ishte më shumë se tre herë më e lartë se sa vlera e importeve të pjesëve për këpucë (Tabela 17). Diferenca e deklaruar për veshjet ishte shumë më e vogël dhe është zvogëluar gjthnjë e më shumë që nga viti Megjithë sukseset e industrive eksportuese të këpucëve dhe tekstileve/veshjeve, Shqipëria duhet të synojë që të bëhet pjesë e zinxhirëve më të sofistikuar të furnizimit. As tregtia në rrjetin e mobiljeve për shembull, dhe as tregtia në pjesë nuk janë zhvilluar në nivele të larta, megjithëse tregtia në rrjetin e mobiljeve ka treguar shenja rritjeje. Sipas Ng and Yeats (1999), ne kemi identifikuar 60 artikuj në Raportin 2 te KSTN të cilët janë të përfshirë në tregtinë në pjesë. Siç mund të shihet nga të dhënat e raportuara në Tabelën 17, eksportet në pjesë përbëjnë një pjesë shumë të vogël të eksporteve të produkteve industriale, me përjashtim të kimikateve. Për më tepër, ato kanë qenë shumë të paqëndrueshme duke arritur një nivel kulmor prej 49

67 12 milionë dollarësh në 1999, duke rënë më pas në nivelin prej 4 milionë dollarësh në 2002 dhe duke u rritur përsëri në një nivel prej 10 milionë dollarësh në E njëjta gjë është vënë re edhe me importet. Ato u rritën në mënyrë të konsiderueshme në 2001, duke u dyfishuar nga 57 milionë dollarë në 2000 në 135 milionë dollarë në 2001, por pësuan një rënie në 101 milionë dollarë në Tabela 18: Tregtia në pjesë dhe pjesa takuese e tregjeve të BE (në mijë dollarë dhe përqindje) Produkti Pjese dhe Komponent Tregtia me Boten: Eksport e pjeseve & komponenteve (mije doll) 2,131 1,799 6,420 11,872 4,198 4,831 7,279 10,430 Importet e pjeseve & komponenteve (mije doll) 50,849 27,483 28,372 46,517 56, ,772 88, ,771 Eksport e pjeseve si % of importeve (%) Pj. takuese e pjeseve ne eksp. e prod. prodh (me perjashtim te kimikateve, ne %) Pjesa takuese e Tregjeve te BE: Eksport e pjeseve & komponenteve (%) Importet e pjeseve & komponenteve (%) Eksport e pjeseve si % of importeve ne BE (%) Pj. takuese e pjeseve ne eksp. e prod. prodh te orient. ne Be (perjasht kimikatet, in %) Shënim: Pjesët dhe komponentët bazohen në 60 artikujt e klasifikuar në KSTN 7 dhe 8 (makineri dhe produkte të tjera të prodhimit në Raportin 2. Burimi: Statistikat UN COMTRADE të raportuara nga Shqipëria. Shqipëria i ka të gjitha mundësitë të jetë aktivisht e përfshirë në rrjetin e mobiljeve. Në dallim nga rrjetet e automjeteve dhe elektronikës, rrjeti i mobiljeve ka më pak kërkesa për kapital intensiv dhe më shumë për intensitet fuqie punëtore. Shqipëria është shumë e bollshme në fuqi punëtore. Rrjeti i mobiljeve operon kryesisht nëpërmjet organizatave të marketingut të cilat u sigurojnë furnitorëve specifikime të sakta në lidhje me produktin përfundimtar dhe pjesët e komponentët që do të përdoren. Si pasojë, vetëm një masë e kufizuar e fluksit të investimeve të huaja direkte nevojitet për të filluar operacionet në këtë rrjet. Shqipëria duket se është e pozicionuar mjaft mirë për të përfituar nga mundësitë në këtë rrjet. Megjithë rëndësinë e të ardhurave nga emigracioni dhe eksportet, investimet e huaja direkte janë një element kyç për rritjen në Shqipëri Investimet e huaja direkte janë një faktor kyç për rritjen e aftësisë konkurruese të produkteve shqiptare në tregjet ndërkombëtare, për mbështetjen e rritjes ekonomike dhe rritjen e konkurrencës dhe prodhimtarisë në tregjet e vendit. Ndërkohë që shoqëritë dhe ndërmarrjet e reja vendase japin një kontribut direkt në rritjen e konkurrencës, kryesisht për arsye të njohurive të tyre të mira mbi kushtet e vendit, efektet e investimeve të huaja direkte janë shumëplanëshe. Ato mund të bëjnë të mundur presion më të fortë konkurrence, ndërkohë që ekzistojnë edhe përfitime të tjera më të rëndësishme. IHD sjellin teknologji më të përparuar, njohuri dhe menaxhim si dhe kontakte me klientë të huaj, dhe bëjnë të mundur që ekonomia e vendit të përfitojë nga bollëku i saj në fuqi të aftë punëtore, gjë që duket se ekziston edhe në Shqipëri. 50

68 Legjislacioni shqiptar për IHD është i hapur në pikëpamjen e të drejtës së krijimit të shoqërive apo ndërmarrjeve të reja (Ligji për Investimet e Huaja). Ai i përmbahet parimit të trajtimit kombëtar, pra shoqëritë e huaja janë objekt pak a shumë i procedurave të njëjta me ato që aplikohen për shoqëritë vendase. Për më tepër, nuk ka kufizime për hyrjen në të ashtuquajturit sektorë të ndjeshëm, si për shembull transporti dhe financa. Por, siç vihet re në shënimet e PSA 2004, dobësia në zbatimin e këtij trajtimi liberal ka sjellë efekte negative për hyrjen në vend të investimeve të mundshme (BE 2004a, f. 22). Siç tregon dhe përvoja ndërkombëtare, për sa kohë që kontaktet personale mbizotërojnë mbi ligjet dhe procedurat ligjore, investitorët, të ndërgjegjshëm për reputacionin e tyre, kanë tendencë të tërhiqen nga investimi. Politikat e suksesshme të stabilizimit dhe reformat strukturore kanë bërë të mundur që Shqipëria të tërheqë volume të mëdha investimesh të huaja direkte, megjithëse jo në nivele të mjaftueshme për të balancuar dobësitë e saj të jashtme Shqipëria nuk ka punuar keq në tërheqjen e IHD po të marrim parasysh nivelin e zhvillimit të saj ekonomik, mungesën e aktiveve tërheqës për privatizim dhe dy raste të trazirave sociale në 1997 dhe 1999, të cilat luajtën rol të rëndësishëm në perceptimin e krijuar për Shqipërinë në radhët e investitorëve ndërkombëtarë si një vend i paqëndrueshëm në një rajon po aq të paqëndrueshëm. Vlera e përgjithshme e IHD gjatë prej 352 dollarë për frymë është më e lartë se ajo në Bosnjë- Hercegovinë apo Ish Republikën e Jugosllavisë, por shumë më e ulët se në Bullgari (652 dollarë), Kroaci (2057 dollarë) apo Rumani (441 dollarë). Me një vlerë të përgjithshme hyrjeje gjatë prej 26 përqind të Të Ardhurave të Përgjithshme Kombëtare të 2001, arritjet e Shqipërisë ishin të ngjashme me ato të Rumanisë dhe në nivele më të larta se ato të Bosnjës dhe Hercegovinës dhe Serbisë dhe Malit të Zi (Tabela 19). Megjithatë, duhet vënë re se çrregullimet social-politike që rezultuan nga falimentimi i firmave piramidale në 1997 patën një efekt të konsiderueshëm mbi IHD në Shqipëri. Çmimi i paguar në pikëpamje të vlerave të humbura në IHD ishte shumë i madh, gjë që tregoi varësinë e fluksit të IHD nga stabiliteti politik. IHD ranë në një masë prej rreth 50 përqind, nga 90 milionë dollarë në 1996 në 48 milionë në Rënia vazhdoi deri në nivelin 45 milionë dollarë dhe 41 milionë dollarë në Po të marrim si etalon nivelin e vitit 1996, pra të supozojmë që IHD do te ishin në në nivelin e vitit 1996, humbja totale do të ishte 136 milionë dollarë për një periudhë 3-vjeçare, apo pothuaj 14 përqind e totalit të hyrjeve gjatë Tabela 19: Fluksi i IHD. Totali dhe Totali për Frymë gjatë , Mesatarja Vjetore për Frymë në , dhe Niveli Vjetor për Frymë në (në dollarë) Mesatarja per fryme Hyrjet e IHD per fryme Total IHD Total Total si % (ne mln (e) per fryme dollarë) e APK 2001 Shqipëria % Bosnja & Hercegovina % Maqedonia, IRJ % 51

69 Serbia/Mali Zi % Bullgaria % Kroacia % Rumania % Burimi: Studimi Vjetori i UN ECE, Çështje të ndryshme, Kombet e Bashkuara, New York dhe Gjenevë: Statistikat e FMN mbi Bilancin e Pagesave dhe WIIW 2004 Duke filluar që nga viti 1998 është vënë re një rritje në nivelin e investimeve të huaja direkte Italia dhe Greqia janë vendet kryesore që investojnë në Shqipëri Fluksi i IHD arriti në 123 milionë dollarë në 2000, një nivel tre herë më i lartë se ai i vitit Në 2001 ky fluks arriti në 2003 milionë (Figura 16). Kjo rritje që ndodhi vetëm një herë erdhi kryesisht si rezultat i procesit të suksesshëm të privatizimit. Ai pasqyron privatizimin e AMC (Telefonisë Celulare Shqiptare), Vodafone (Kompani e Telefonisë Celulare) dhe koncesionin e marrë nga firma italiane DARFO në Albkrom (Industria Shqiptare e Mineralit të Kromit). Vonesat në privatizimin e Telekom-it, privatizimin e Bankës së Kursimeve dhe INSIG rezultuan në rënien e fluksit të IHD në 149 milionë dollarë në vitin Sipas Bankës së Shqipërisë, tendenca e rritjes rifilloi në vitin 2003 kur IHD arritën në 178 milionë dollarë, 16.3 përqind mbi nivelin e vitit Një ngjarje me rëndësi ishte finalizimi i privatizimit të Bankës së Kursimeve e cila iu shit një banke të mirënjohur austriake (Raiffaisen Bank) për një shumë prej 126 milionë dollarësh. Në ndryshim nga vendet e tjera të Evropës Qëndrore dhe Lindore, IHD në Shqipëri vijnë kryesisht nga vendet fqinjë si Italia dhe Greqia. Nga të dhënat e INSTAT vihet re se burimet e IHD janë si më poshtë: 48 përqind nga Italia; 43 përqind nga Greqia, 2.2 përqind nga Maqedonia dhe Turqia, dhe më pak se 7 përqind nga vendet e tjera të Evropës dhe nga Shtetet e Bashkuara të Amerikës (Figura 18). Figura 16: Investimet e Huaja Direkte në Shqipëri, në Milionë Dollarë Burimi: Banka e Shqipërisë Figura 17: IHD sipas Sektorëve, 2001 (% e Totalit) Figura 18: IHD sipas Vendit të Origjinës, 2001 (përqindje e totalit) 52

70 Maqed. & Tur. 2% Tjeter 7% Industri Bujqesi Sherbime Tregti Ndertim Transport Greqi 43% Itali 48% Interesi i investitoreve të huaj përqendrohet kryesisht në nivelin e ulët të pagave të fuqisë punëtore në Shqipëri Arritjet e Shqipërisë në tërheqjen e IHD në 2003 ishin të ulta në krahasim me vendet e tjera të Evropës Jug- Lindore Investimet italiane janë të përqendruara në perëndim të vendit, në afërsi të detit Adriatik. Pjesa më e madhe e investimeve italiane janë ndërmarrje të vogla dhe të mesme, të përfshira kryesisht në ndërtim (35 përqind), industrinë tekstile dhe atë të këpucëve (21 përqind), tregti dhe shërbime (16 përqind) dhe industrinë e prodhimeve ushqimore-bujqësore (8 përqind). Shoqëritë tregtare italiane përfitojnë nga avantazhi konkurrues i kostos së ulët të fuqisë punëtore. Pagat në Shqipëri janë sa një e dhjeta e atyre në Itali. Investimet greke janë kryesisht të përqëndruara në jug dhe jug-lindje të vendit, në afërsi të kufirit grek. Investitorët grekë në Shqipëri janë kryesisht të përfshirë në tregti, me më pak se 2 përqind në industritë e tjera si ajo tekstile, e veshjeve, prodhimit të produkteve të lëkurës dhe duhanit. Megjithë rritjen e vënë re gjatë viteve të fundit, niveli i IHD në Shqipëri ishte në shifra modeste në vitin 2003 (Figura 19). Për më tepër, investimet e huaja janë të përqëndruara në Tiranë dhe Durrës. Vetëm këto dy qytete kanë tërhequr pothuaj 67 përqind të shoqërive tregtare me pjesëmarrje të huaj. Këto janë qytetet më të mëdha në vend, ndërkohë që Durresi ka portin më të madh të vendit dhe Tirana është kryeqyteti i vendit. Një përqëndrim i tillë, ndonëse justifikohet nga pikëpamja ekonomike, përbën një forcë shtytëse për lëvizjen e popullsisë nga zonat më të varfëra rurale të vendit në drejtim të qyteteve të mëdha. Figura 19: IHD në Vendet e Evropës Jug-Lindore, 2003 (në Milionë Dollarë) Shqi BosHer Bul Kro Mac Rum 1352 Ser MZ Por nga një vështrim Megjithatë, duhet të kemi parasysh që niveli i zhvillimit të saj ekonomik, 53

71 më nga afër i shifrave vihet re se arritjet e Shqipërisë në tërheqjen e IHD i përshtaten niveleve të saj të zhvillimit. mungesa e aktiveve tërheqëse për privatizim dhe dy trazirat civile ndikuan në perceptimin për një kohë të gjatë të Shqipërisë midis investitorëve ndërkombëtarë si një vend i paqëndrueshëm politikisht në një rajon po aq të paqëndrueshëm. Shqipëria nuk ja ka dalë keq në tërheqjen IHD. Flukset e IHD nuk duken shumë të ulta, megjithëse ato janë krahasuar vetëm në kontekstin e 6 vendeve të Evropës Jug-Lindore, me përjashtim të Kroacisë. Volumi total i IHD gjatë prej 352 dollarë për frymë është më i lartë se ai i 5 vendeve të tjera të Evropës Jug-Lindore, me përjashtim të IRJ të Maqedonisë, por shumë më i ulët se ai i Bullgarisë (652 dollarë) dhe Kroacisë (2057 dollarë). Diferencat në IHD për frymë pasqyrojnë ndryshimet në nivelin e GDP për frymë. Rritja ekonomike relativisht e njëjtë shpjegon fluksin e madh të IHD në Moldavi në lidhje me Të Ardhurat e saj të Përgjithshme Kombëtare (APK). Me një fluks total gjatë periudhës që arriti në 26 përqind të APK në 2001, arritjet e Shqipërisë janë të krahasueshme me ato të Rumanisë (26 përqind) dhe më të larta se ato të Bosnjës dhe Hercegonivës dhe Serbisë dhe Malit të Zi. Arritjet relativisht të mira të Shqipërisë përsa i përket fluksit të IHD për frymë nuk mund t u dedikohen vetëm luftërave në ish-republikat e Jugosllavisë. Së pari, Shqipëria ndjeu edhe pasojat e mungesës së stabilitetit politik dhe social në vitet 90. Trazirat sociale që rezultuan nga falimentimi i firmave piramidale në 1997 kanë ndikuar negativisht në nivelet e IHD në Shqipëri. Së dyti, Shqipëria ia doli fare mirë në në periudhën mbas luftës në Kosovë. Përveç IRJ të Maqedonisë, fluksi i IHD për frymë në vendet e tjera të pesëshes së Evropës Jug-Lindore kanë qenë pak a shumë në nivele të njëjta. Tabela 20: Flusi Vjetor i IHD në milionë dollarë dhe si përqindje e GDP, Fluksi Neto (milion doll) Si përqindje e GDP Burimi: Banka Botërore, Treguesit e Zhvillimit Botëror dhe FMN. Anëtarësimi në OBT dhe privilegjet tregtare me preferencë të akorduara nga BE, të kombinuara këto me përparimet në arritjen e stabilizimit politik në Shqipëri dhe në rajon mbas luftës së Kosovës, duket se kanë kontribuar në krijimin e një ambjenti më tërheqës për investime. Në vitin 2000 niveli i IHD u rrit fuqimisht në 143 milionë dollarë, duke kaluar në një masë prej 40 përqind nivelin më të lartë të arritur përpara krizës së vitit Tendenca e rritjes ka vazhduar përgjatë periudhës , duke pësuar më pas një rënie në vitin FMN parashikon që niveli i fluksit të IHD përgjatë periudhës të jetë mbi 200 milionë dollarë në vit. 2. Politikat për Fuqizimin e Integrimit Tregtar Shtylla kryesore e strategjisë afatmesme të Shqipërisë duhet të jetë zbatimi i Duke përfituar nga pozita gjeografike, e kaluara historike dhe perspektivat e krijimit të marrdhënieve më të fuqishme tregtare me vendet fqinjë dhe BE, Shqipëria është e angazhuar aktualisht në një proces negociatash për zhvillimin e integrimit rajonal në vendet e Evropës Jug-Lindore dhe për një 54

72 politikave për fuqizimin e tregtisë. bashkëpunim më të madh me BE, që do të bëhet njëkohësisht me zbatimin nga ana e Shqipërisë e angazhimeve të marra në kuadrin e anëtarësimit në OBT. Një vlerësim sasior i efekteve të ndryshimeve në politikat tregtare (pra identifikimi i mënyrës se si do t i përshtatet ekonomia këtyre ndryshimeve në çmime dhe se si do të arrijë të përfitojë nga efektet pozitive të liberalizimit të tregtisë për rritje) u krye duke përdorur një model të llogaritshëm të ekulibrit të përgjithshëm (shih Kutinë 2). Objektivi i këtij ushtrimi ishte vlerësimi si i efekteve direkte ashtu dhe i atyre indirekte mbi të ardhurat qeveritare, përveç efekteve mbi perspektivën e rritjes ekonomike që do të sillte rishpërndarja e burimeve të fuqisë punëtore dhe kapitalit si rezultat i konkurrencës në tregun e brendshëm. Studimi përqëndrohet në efektet mbi nivelin e mirëqënies në Shqipëri në bazë të tre skenarëve të mëposhtëm të ndryshimeve në politikat tregtare: (i) zbatimi i plotë i MSA me BE; 28 (ii) zbatimi i plotë i Marrëveshjeve të Shqipërisë për Tregtinë e Lirë me vendet fqinjë të Evropës Jug-Lindore; (iii) adoptimi i Tarifave të Përbashkëta Evropiane mbi produktet industriale; (iv) kombinimi i skenarëve (i) dhe (ii); (v) ulja e tarifave shqiptare për të gjithë partnerët tregtare - kombinimi i skenarëve (i), (ii) dhe (iii). Modeli EPL na lejon të marrim në shqyrtim këto procese të rëndësishme gjatë funksionimit të tyre dhe të formulojmë parashikimet tona në lidhje me efektin që do të sjellin ndryshimet e politikave tregtare mbi prodhimin, tregtinë, çmimet, përfitimet faktorale dhe mirëqënien. 29 Zvogëlimi i pengesave për tregtinë sjell uljen e çmimeve të mallrave për konsumatorët si dhe çmimeve të mallrave ndërmjetëse dhe kapitalit për prodhuesit. Përmasat e këtyre përfitimeve varen nga niveli i tregtisë midis partnerëve tregtarë dhe efektet e krijimit dhe devijimit të tregtisë. Liberalizimi i tregtisë sjell si pasojë rritjen e efikasitetit të shpëndarjes së burimeve, për arsye të kalimit të kërkesës tek rajonet me furnitorët me kosto më të ulët. Megjithatë, përfitimet nga tregtia përfshijne gjithashtu edhe kostot rregulluese dhe mund të shoqërohen me ristrukturime potencialisht të vështira për Shqipërinë si dhe me efekte të rëndësishme rishpërndarjeje. Ndërkohë që efektet e ndryshimeve në 28 Përsa i përket efektit të MSA (skenari 1), koncesionet e propozuara shqiptare në bazë të raundit të 8-të të negociatave përbëjnë bazën e simulimeve tona. Modeli nuk merr parasysh efektin e eliminimit gradual të kuotave të MFA në Po të marrim parasysh varësinë e madhe të Shqipërisë nga eksporti i tekstileve, është e mundur që rritja e parashikuar në eksportin e tekstileve që do të pasojë liberalizimin e tregtisë të supozuar në këtë model do të zbutet në momentin që do të ndihet efekti i eliminimit gradual të kuotave MFA. 29 Për secilin nga skenarët ne kemi paraqitur si efektet për periudhën afatshkurtër ashtu dhe ato për periudhën afatgjatë. Në simulimet për periudhën afatgjatë ne kemi parashikuar një tolerancë për rregullimet në kapitalin e disponueshëm. Llogaritja e efekteve të rritjes së qëndrueshme është bërë në bazë të HRT (1996a). Në skenarin statik apo atë të periudhës afatshkurtër, kostoja e kapitalit është lejuar të ndryshojë brenda çdo vendi ndërkohë që kapitali i disponueshëm është ruajtur konstant. Në skenarin e gjëndjes së qëndrueshme, kapitali i disponueshëm në çdo vend është lejuar të rregullohet ndërsa kostoja e kapitalit në çdo vend është ruajtur konstante. Kjo metodë bazohet në konceptin e ekuilibrit në modelet e planifikimit multi-sektoral. Ajo supozon ekzistencën e një ekuilibri të pandryshuar të kapitalit të disponueshëm i cili përcaktohet si një grup nivelesh të çmimeve, prodhimit dhe investimeve për të cilin ekonomia është e aftë të rritet në një nivel të qëndrueshëm me çmime konstante relative. 55

73 ndryshimeve në politikat e tregtisë në kushtet tregtare për Shqipërinë janë të vështira për t u parashikuar duke u mbështetur vetëm në gjykime teorike, përdorimi i një modeli EPL i cili përfshin efektet anësore të kërkesës dhe ofertës përbën ndihmesë të madhe në simulimin e politikave Kutia 2: Një Model EPL për Simulime Tregtare: Burimet e të Dhënave Në përpunimin e një kuadri analitik për efektet e këtyre ndryshimeve në politikat tregtare ne kemi ndërtuar një model ekuilibri të përgjithshëm të llogaritshëm (EPL) i cili bën të mundur vlerësimin e efekteve të mundshme të marrëveshjeve tregtare mbi vetë tregtinë, rendimentet prodhuese, përfitimet faktorale, të ardhurat tatimore dhe mirëqënien. Simulimet tona për skenarë të ndryshëm politikash mund të sigurojnë një farë direktive në lidhje me efektet e përmasave të ndryshme të integrimit tregtar në nivelin e mirëqënies, përmasat e humbjes së të ardhurave nga tarifat, si dhe të ndihmojnë qeverinë shqiptare në formulimin e politikave për lehtësimin e rregullimeve strukturale në sektorët që do të ndikohen më shumë nga këto ndryshime në politika. Ne kemi përdorur bankën e të dhënave të PATG (Projektit për Analizën e Tregtisë Globale, dhe modelet tregtare ndër-rajonale të përpunuara nga Harrison, Rutherford dhe Tarr (HRT) dhe të zbatuara në vlerësimin që ata i bënë efekteve të liberalizimit të tregtisë në Uruguai dhe eksperimente të tjera të bazuara në politikat tregtare (HRT, 1996a dhe HRT, 1996b). Burimi kryesor i të dhënave për Shqipërinë është tabela e raporteve burime të nevojshme prodhimi-rendiment prodhues për 24 sektorë për vitin 2000 e krijuar nga Mark Horridge (2002). Të dhënat mbi përbërësit makroekonomikë si për shembull niveli i GDP, nivelet e tregtisë dhe tatimet vijnë nga Ministria e Financave e Shqipërisë. Të dhënat mbi shpërndarjen e vlerës së shtuar në sektorët e ndryshëm, të cilat përfshijnë edhe vlerësimet e bëra për përmasat e aktiviteteve të ekonomisë joformale apo të paregjistruar, janë marrë nga Instituti i Statistikave. Horridge përdor pjesët takuese të prodhimit të përgjithshëm tregtar të botuara nga FMN (2002) për të bërë ndarjen e sektorit bujqesor në 13 sektorët përkatës bujqësorë në tabelat origjinale me 57 sektorë për raportet burime të nevojshme prodhimi-rendiment prodhues. Studimi struktural i ndërmarrjeve ekonomike, i kryer nga INSTAT në vitin 2000 paraqet sugjerime për ndarje të mëtejshme të aktiviteteve ekonomike në të gjithë sektorët. Së pari, le të marrim në shqyrtim secilin nga të tre skenarët veç e veç: Në bazë të skenarit të parë (liberalizimi i tarifave të importeve nga BE) Shqipëria do të pësojë një humbje të konsiderueshme nga të ardhurat nga tarifat, por do të zgjerojë eksportet në të gjitha rajonet Megjithë rënien e konsiderueshme të të ardhurave nga tarifat, efektet e liberalizimit të tarifave të importeve nga BE mbi nivelin e mirëqënies janë pozitive për periudhën afatgjatë 0.4 përqind të GDP 30. Efektet mbi nivelin e mirëqënies përfaqësojnë ndryshime në bazë të vazhdueshme vjetore, kështu që një përfitim prej 0.46 përqind në nivelin e mirëqënies duhet të interpretohet si një nivel rritjeje prej 0.46 përqind në nivelin e të ardhurave reale për çdo vit në të ardhmen (Tabela 21). Eksportet shqiptare në BE mund të rriten në një masë prej 35.5 përqind në krahasim me nivelin e tyre të vitit 2000, po qe se gjithçka tjetër mbetet e pandryshueshme. Një rritje e tillë do të shkaktohej nga një rritje prej 28.7 përqind e nivelit të prodhimit të tekstileve, veshjeve dhe këpucëve (shih Tabelën 23). Kjo nuk do të ishte ndonjë çudi për arsye se ato përbëjnë 56 përqind të totalit të eksporteve, 98 përqind e të cilave drejtohet për në BE. 30 Shifra për mirëqënien e përdorur në këtë studim është variacioni ekuivalent në të ardhura kombëtare i shprehur si një përqindje e të ardhurave etalon. Kjo merr parasysh ekuilibrin blerës të të ardhurave. Për këtë arsye, një rritje në të ardhura përbën përmirësim në nivelin e mirëqënies për sa kohë që çmimet e mallrave të konsumit nuk rriten më shpejt se të ardhurat. 56

74 Tabela 21: Efektet e MSA me BE (% NDRYSHIM) SHORT RUN LONG RUN Mireqienia (Variacioni Ekuivalent si Pjese e GDP) Pagat Qera Kapital 0.95 Te ardhurat nga Taksat mbi Mall. e Importit * (ne milion 2000 USD) Kapital Disponibel 2.5 Këtu përfshihen doganat, akciza dhe TVSH. Burimi: simulimet në modele. * Tabela 22: Efektet e Tregtisë Ndërkombëtare në Skenarët Afatshkurtër (përqindja e ndryshimit në lidhje me punën e bërë në vitin 2000) BE-15 EJL PTB 1. MSA me BE Importet nga Eksportet në MTL me EJL Importet nga Eksportet në ADOPTIMI I TPE Importet nga Eksportet në KOMBINIM 1+2 Importet nga Eksportet në KOMBINIM Importet nga Eksportet në Burimi: Simulimet në Modele Ulja e çmimeve në vend do të bëjë gjithashtu të mundur zgjerimin e eksporteve shqiptare në tregje të tjera, megjithëse në një shkallë shumë më të ulët. Liberalizimi i tarifave të importeve nga BE do të sjellë një devijim të tregtisë, meqë importet nga 15 vendet e BE do të rriten në mënyrë të konsiderueshme ndërkohë që importet nga rajonet e tjera do të ulen. Pagat do të rriten pak më shpejt se sa niveli i fitimit nga kapitali (kostoja reale e kapitalit), ndërkohë që zbatimi i MSA do të bëjë të mundur kryesisht zgjerimin e sektorëve me intensitet të lartë fuqie punëtore në Shqipëri. Efektet e MSA mbi nivelin e mirëqënies do të jenë negative në periudhën afatshkurtër dhe shumë të pakta në periudhën afatgjatë për arsye se po marrim parasysh vetëm një ndryshim në politika në radhën e ndryshimeve që do të pasojnë zbatimin e MSA, pra ulja e tarifave mbi 57

75 produktet e BE. Të ardhurat nga tarifat përbëjnë një pjesë të madhe të të ardhurave qeveritare dhe modeli në gjëndjen aktuale nuk përfshin zbatimin e burimeve alternative të të ardhurave si për shembull rritjen e nivelit të tatimeve të brëndshme apo transfertat nga BE. MSA janë më tepër se thjesht marrëveshje për tregtinë e lirë. Ato përfshijnë brenda tyre edhe çështje të tilla si politikat e konkurrencës, problemet e mjedisit, standartet dhe kushtet për investime. Ato kanë për qëllim harmonizimin e legjislacionit me atë të BE dhe sigurimin e ndihmës për ndërtimin e institucioneve me qëllim zbatimin e legjislacionit përkatës. Të gjitha këto politika do të përmirësojnë terrenin për biznes dhe parashikohet të zvogëlojnë kostot reale të tregtisë. Këto efekte nuk janë përfshirë në studimin tonë, meqë ne jemi përqëndruar kryesisht në alternativat e ndryshme të liberalizimit të tregtisë. 58

76 Tabela 23: Ndryshimet në Rendimentet Prodhuese në Skenarët Afatshkurtër (përqindja e ndryshimit në lidhje me vitin 2000) MSA MTL TPE mbi Skenar i Skenar i me BE me EJL produktet kombinuar kombinuar industriale (afatshkurtër) (afatgjatë) [1] [2] [3] [4] [5] Drithëra Perime, Fruta Prod. Tj. Bujqësore Blegtoria Pyjet Peshkimi Enegji/Miniera Mineralet nec Prod. Ushqimore Tekstile, Veshje Këpucë Prod. Druri & Letre Prod. Nafte & Koks Prod. Kim Gome & Plastike Prod minerale jo-metalore Metale & Prod Metalore Paisje transp makineri & paisje Elektric, gas, ujë Ndërtim Transport Tregti, Hotele Komunikacion Shërbime financiare Shërb. Pasuri paluajtshme Shërbime të tjera Admin. Publike, Mbrojtje Shëndetsi & Arsim Burimi: Simulimet në Modele. Simulimet tregojnë se Shqipëria mund të përfitojë nga integrimi i mëtejshëm me vendet fqinjë. Megjithatë, përfitimet nga integrimi rajonal mund të realizohen Në bazë të skenarit të dytë të liberalizimit të tarifave mbi importet nga vendet fqinjë (MTL), Shqipëria do të pësojë një humbje të vogël prej 0.1 përqind te GDP në nivelin e mirëqënies (Tabela 24). Në disa sektorë, heqja e tarifave mbi mallrat industriale do të përfshijë një ulje absolute të tarifave deri në 10 pikë përqindjeje. Si rezultat i uljes së tarifave, çmimet e mallrave nga rajoni i Evropës Jug-Lindore do të bien në përputhje me çmimet e mallrave të prodhuara në vend, atyre të importeve nga 15 vendet e BE dhe nga pjesa tjetër e botës (PTB). Si 59

77 vetëm në rast se Shqipëria krijon mundësi më të mëdha për hyrjen e eksporteve të saj në tregjet rajonale pasojë, do të rriten në mënyrë të konsiderueshme importet nga Evropa Jug-Lindore, të cilat do të zëvendësojnë në një farë mase produktet e brëndshme në disa sektorë të caktuar. Ulja e çmimeve në vend do të kufizohet, ndërkohë që importet nga Evropa Jug-Lindore përbëjnë vetëm 8.3 përqind të importeve totale. Në të njëjtën kohë, të ardhurat nga taksat mbi produktet e importuara (pra taksat doganore, akciza dhe TVSH) do të zvogëlohen. Ka pak mundësi që krijimi i tregtisë të kalojë nivelet e devijimit të tregtisë - një rritje e vogël në eksporte e cila pason një ulje të çmimeve në tregjet e vendit nuk do të mund të kompensonte për një rritje të importeve dhe nuk do të rezultonte në rritjen e rendimenteve prodhues. Megjithatë, kur marim në konsideratë hyrjen pakufizuar të produkteve shqiptare në tregjet e Evropës Jug-Lindore, në Shqipëri vihet re një rritje e vogël në mirëqënie (0.4 përqind e GDP në periudhën afatgjatë) dhe një rritje prej 1.4 përqind të taksave mbi mallrat e importuara. Në bazë të këtij skenari, eksportet për në Evropën Jug-Lindore do të arrijnë nivele më të larta se dyfishi i nivelit të tyre aktual. Tabela 24: Efektet e Liberalizimit të Tarifave mbi Importet nga Vendet e Evropës Jug-Lindore Liberalizimi i Gjithashtu mundësi hyrje të (% Shqiptare sipas MTL me Në tregjet e AFATSHKU AFATGJAT AFATSHKU AFATGJAT Mirëqëni RT Ë R 0.05 Ë 0.39 (Variacioni Equivalent si Pjesë e Paga Qera Të Ardhurat nga Taksat mbi Mall (në milion Kapitali Dispon * Këtu përfshihen doganat, akciza dhe TVSH. Burimi: simulimet në modele. Adoptimi i TPE sjell si pasojë zgjerimin e eksporteve në të gjitha rajonet dhe një rritje të të ardhurave nga tarifat dhe të ardhurat për periudhën afatgjatë Në bazë të skenarit të tretë, të marrë veças nga të tjerët - adoptimi i Tarifave të Zakonshme Evropiane mbi produktet industriale - efektet mbi nivelin e mireqenies në Shqipëri do të jenë shumë të pakta, për arsye se importet nga PTB përbëjnë vetëm 26 përqind të importeve totale të vendit (Tabela 25). Zvogëlimi më i madh i tarifave vihet re në produktet e koksit dhe naftës, metalet dhe produktet metalike dhe energji e miniera. Ndërkohë që mallrat nga PTB bëhen gjithnjë e më të lira, importet nga PTB do të rriten në mënyrë të ndjeshme dhe do të zëvendësojnë produktet e vendit, sidomos në sektorët e sipër-përmendur (shih Kolonën 3, Tabela 23). Në disa sektorë të tjerë si për shembull tekstilet, veshjet dhe këpucët, paisjet e transportit dhe makineritë apo metale të tjera, çmime më të ulta në lëndët e para ndërmjetëse do të sjellin si pasojë uljen e çmimeve të mallrave të prodhuara në vend. Efekti i përgjithshëm do të ishte një rritje e kërkesës për produkte shqiptare në tregjet e huaja dhe zgjerimi i prodhimit dhe eksporteve. 60

78 Tabela 25: Efektet e Adoptimit të TPE mbi Produktet Industriale (% NDRYSHIM) AFATGJATË AFATSHKUR Mirëqënia (Variacioni Ekuivalent si Pjesë e GDP) Pagat Qera Kapitali 0.24 Te Ardhurat nga Taksat mbi Mall. e Import* (në milion 2000 dollarë) Kapitali Disponi 0.49 * Ketu perfshihen doganat, akciza dhe TVSH. Burimi: simulimet ne modele. Simulimet e bëra tregojnë se Shqipëria mund të përfitojë shumë nga integrimi i mëtejshëm me vendet fqinjë. Megjithatë, përfitimet nga integrimi rajonal mund të realizohen vetëm në rast se Shqipëria arrin të realizojë një hyrje më të madhe për eksportet e saj në tregjet rajonale. Liberalizimi i tregtisë me të gjithë partnerët tregtarë mund të rrisë të ardhurat e Shqipërisë në masën prej 1% në vit dhe të rezultojë në zgjerimin e eksporteve dhe rendimenteve të prodhimit në pjesën më të madhe të sektorëve. Megjithatë humbja e të ardhurave nga tarifat Rezultatet e këtyre simulimeve përputhen me literaturën teorike për integrim rajonal (shih Banka Botërore, 2000). Një marrëveshje integrimi rajonal midis vendeve me të ardhura të ulta nuk sjell domosdoshmërisht rritjen e fitimeve për vendet e përfshira në të. Kjo mund të sjellë si rezultat racionalizimin e prodhimit dhe eliminimin e dublimit të panevojshëm të bimëve, gjë që do të rezultonte në një shpërndarje më efikase të burimeve dhe do të ndihmonte në tërheqjen e IHD. Megjithatë, këto përfitime mund të realizohen vetëm në rast se nuk ekzistojnë pengesa të tjera të rëndësishme për tregtinë. Për më tepër, ato varen nga shkalla në të cilën hapja e vendit rrit konkurrencën në tregjet e brendshme. Kur niveli i tregtisë midis vendeve të përfshira në procesin e integrimit është i ulët, efektet mbi çmimet e brendshme dhe konkurrencën do të jenë të vogla. Mbetja e tarifave të jashtme në nivele të larta ka shumë mundësi të sjellë si rezultat devijimin e tregtisë. Shumë shpesh ndodh që humbja e të ardhurave nga tarifat, të cilat janë një burim i rëndësishëm i të ardhurave qeveritare në shumë vende të vogla, të ketë rëndësi më të madhe se sa përfitimet në mirëqënie për arsye të shpërndarjes më efikase të burimeve. Kjo duket se ka ndodhur me liberalizimin e tregtisë së Shqipërisë me vendet fqinjë te Evropës Jug-Lindore apo me PTB, për arsye se modeli parashikon devijime te rëndësishme të tregtisë. 31 Shqipëria mund të përfitojë shumë po të marrim parasysh skenarin e fundit - një kombinim të të tre alternativave të mëparshme. Ne e kemi hedhur vështrimin tek efektet e dy alternativave të tjera për politikat tregtare, pra liberalizimin e tarifave në kuadrin e MSA dhe FTA me vendet fqinjë të Evropës Jug-Lindore dhe një kombinim të të gjithë skenarëve të diskutuar në seksionet e mëparshme. Vihet re se në të dy rastet efektet mbi mirëqënien janë pozitive për periudhën afatgjatë. Kjo vjen kryesisht si pasojë e faktit se liberalizimi në të gjitha dimensionet sjell zvogëlimin e potencialit për devijim të tregtisë dhe bën të mundur realizimin e plotë të përfitimeve nga efikasiteti. Në rast liberalizimi të tregtisë me të gjithë partnerët tregtarë, GDP e Shqipërisë do të zvogëlohej përgjithmonë në një masë prej 1 përqind, ndërsa pagat do të rriteshin në masën prej 3.4 përqind në krahasim me nivelet e tyre të vitit 2000 (Tabela 26). Eksportet e produkteve shqiptare në BE do të 31 Një paralajmërim: si me çdo proces me modele EPL, rezultatet e paraqitura janë shumë të ndjeshme ndaj supozimeve në lidhje me elasticitetin e zëvendesimit midis mallrave të vendit dhe atyre të importit, dhe midis importeve nga burime të ndryshme. 61

79 do të ishte e konsiderueshme (- 15%) rriteshin me pothuaj 40 përqind, ndërsa eksportet me rajonet e tjera do të zgjeroheshin në një masë prej 30 përqind. Importet nga PTB dhe fqinjët e Evropës Jug-Lindore do të zëvendësoheshin në një farë mase nga importet nga BE. Në skenarin tone afatgjatë, rritja e fitimeve të realizuara nga kapitali i jep shtysë investimeve dhe sjell si pasojë një zgjerim prej 3.4 përqind të kapitalit të disponueshëm. Nga ana tjetër, kjo do të bënte të mundur rritjen e rendimenteve prodhuese në pjesën më të madhe të sektorëve. Rritja më e madhe do të vihej re në tekstile, veshje dhe këpucë, paisje transporti, makineri, paisje elektrike dhe minerale. Prodhimi i disa sektorëve të caktuar, si për shembull ai i produkteve minerale jo-metalike, produkteve të qymyrit dhe naftës, energjisë dhe minierave do të zëvendësohej nga produktet e importit. Mundësia më premtuese për tregti dhe rritje për Shqipërinë është e qartë që përfshin integrimin me BE. Përveç përfitimeve politike të procesit të MSA, si sigurimi i mekanizmit për përcaktimin e politikave për zbatimin e reformave dhe stimujve të mëtejshëm për krijimin e një terreni të përshtatshëm biznesi i cili do të ndikonte pozitivisht në investimet e huaja, eliminimi i barrierave të mbetura jotarifore për tregtinë, si ndryshimet në standartet teknike, legjislacion, vonesat në kufi dhe të tjera si këto, mund të sjellin si rezultat zgjerimin e konsiderueshëm të tregtisë dhe të ardhurave. Megjithatë, liberalizimi i tregtisë duhet të kryhet në të gjitha dimensionet, për arsye se përfitimet më të mëdha mund të realizohen vetëm kur Shqipëria të eliminojë barrierat ndaj tregtisë për të gjithë partnerët tregtarë. Përsa i përket periudhës afatshkurtër, liberalizimi i tregtisë për të gjithë partnerët tregtarë do të rezultojë në një humbje të konsiderueshme të të ardhurave tarifore. Ky efekt mund të zbutet nga transfertat nga BE. Zbatimi i reformave me synim zgjerimin e bazës së tatim/taksave dhe përmirësimin e efektivitetit të mbledhjes së tyre janë pra të nevojshme për të shmangur një rënie shumë të madhe të të ardhurave qeveritare. Tabela 26: Efektet e Liberalizimit të Tregtisë me BE, me Vendet e Evropës Jug-Lindore dhe Pjesën Tjetër të Botës (% Liberalizimi i tarifave MSA dhe MTL me Gjithashtu TPE mbi importet industrial AFATSHKU AFATGJAT AFATSHKU AFATGJAT Mirëqëni (Variacioni Ekuivalent si Pjese e Paga Qera Te Ardhurat nga Taksat mbi Mall (në milion USD) Kapitali Dispon * Këtu përfshihen doganat, akciza dhe TVSH. Skenari i gjëndjes së qëndrueshme bën të mundur nivele më të larta kapitali të disponueshem. Burimi: simulimet në modele. Kutia 3: Rekomandimet e Shërbimit Këshillimor për Investimet e Huaja për Kapërcimin e Pengesave Administrative për Investimet Doganat 62

80 Të rishikohen procedurat e importit, eksportit dhe ato tranzite dhe të adoptohet metodologjia e menaxhimit të rrezikut, me qëllim që të lehtësohen kërkesat dokumentore, të përshpejtohet përpunimi dhe të ulen kostot për sektorin privat. Të përcaktohen rregulla dhe kritere të qarta për vlerësimin e faturave në bazë të nenit VII të GATT, me qëllim që të minimizohen vendim-marrjet e bazuar mbi gjykime personale dhe arbitrare. Të shqyrtohet me kujdes numri i alternativave për përdorimin e asistencës së inspektimit ndërkombëtar në lidhje me vlerësimin dhe të krahasohen kostot dhe përfitimet përkatëse. Të përmirësohet sistemi i apelit për doganat. Të përmirësohen marrëdhëniet publike dhe të forcohen procedurat e brendshme të operacioneve. Administrimi i tatim/taksave Të vihen në zbatim masa për të siguruar që rimbursimi i TVSH të financohet nga Qeveria dhe të kryhet nga Drejtoria e Përgjithshme e Tatim/Taksave brenda afateve të caktuara Të zhvillohet dhe vihet në zbatim një strategji efektive kontrolli për të gjitha segmentet e tregut, përfshi biznesin e vogël dhe individët. Të rishikohet metoda për llogaritjen e kësteve të tatimit mbi fitimin, me qëllim që të sigurohet një fleksibilitet më i madh dhe për të pasqyruar fitimet aktuale të tatueshme të bizneseve gjatë periudhes së caktuar. Të përmirësohet forca shtrënguese për zbatimin e ligjit në mënyrë që të jetë e njëtrajtshme dhe të mos përdoret në mënyrë rutinë dhe si mjet presioni kundër taksapaguesve, si dhe të jetë i përshtatshëm përsa i përket shumës së tatimeve të papaguara. Të përmirësohet sistemi i brendshëm i apelit për të gjitha shkallët e para të shqyrtimit. Të thjeshtohet dhe forcohet regjistrimi i tatimit mbi biznesin e vogel (SBT). Administrimi i tatimit mbi biznesin e vogël duhet të lihet në kompetencë të Drejtorisë së Përgjithshme të Tatim/Taksave. Të forcohet edukimi i taksapaguesve dhe konsultimet shumë-palëshe për të siguruar një mirëkuptim më të madh, siguri dhe njëtrajtshmëri në interpretimin e ligjit. Toka dhe Ndërtimi Të ndalohen ndërtimet pa leje. Të përshpejtohet dhe përfundohet programi i kthimit të tokave; të përfundohet regjistrimi i tokës duke vënë theks më të madh në zonat më tërheqëse nga ana tregtare. Të krijohet një bashkëpunim më efektiv midis Komisionit të Kthimit të Tokave, Agjencisë Kombëtare të Privatizimit, gjykatave, zyrave të regjistrimit të pasurive të paluajtshme dhe autoriteteve bashkiake të aprovimit të lejeve të ndërtimit. Të përshpejtohet planifikimi strategjik i territorit i cili do të ndiqet nga një planifikim më i detajuar urbanistik, të përcaktohen dhe vihen në zbatim kode moderne ndërtimi. Të krijohet një qendër informacioni me aprovim të menjëhershëm për procesin e aprovimit të lejeve të ndërtimit në bashki. Të krijohet një komision teknik këshillimi në nivel bashkie i cili të përfshijë kontributin nga autoritetet e infrastrukturës/komunale dhe agjenci të tjera kyçe në procesin e aprovimit të projekteve të ndërtimit. Të krijohet një sistem efektiv apelimi i cili të kontrollojë dhe ekuilibrojë pushtetin e organeve të dhënies së lejeve të ndërtimit. Të shqyrtohet alternativa e zhvillimit të parqeve industrale dhe të turizmit. Lejet për Industrinë Jo-Ushqimore Të eliminohen liçencat e industrisë jo-ushqimore Të rishikohen licencat në sektorë të tjerë me qëllim kufizimin e licencimit vetëm në ata sektorë ku justifikohet nga interesa publike jetësore; të merret në konsideratë metoda e listës negative 63

81 Sistemi i Apelit Administrativ Të kryhet një rishikim ndër-institucional me qëllim përmirësimin në baza të qëndrueshme të proceseve të apelit të brendshëm brenda për brenda institucionit, përfshi dhe alternativën e krijimit të gjykatave të specializuara dhe të pavarura në fusha të caktuara proceduriale. Të krijohet një gjykatë plotësisht e pavarur kombëtare për apelet administrative Në përmbledhje, duket se anëtarësimi në OBT dhe privilegjet tregtare me preferencë të akorduara nga BE, të kombinuara me përparimet e bëra në lidhje me stabilizimin politik, siç ka ndodhur edhe në rajon mbas luftës në Kosovë kanë kontribuar për krijimin e një terreni më tërheqës për investimet në Shqipëri. Megjithatë, akoma mbetet shumë për të bërë po të kemi parasysh që vendi përballet me humbje fiskale në periudhat afatshkurtëra dhe afatmesme dhe duhet të vazhdojë të përmirësojë terrenin për zhvillimin e biznesit për të tërhequr në nivele më të larta si investimet e huaja direkte ashtu dhe të ardhurat nga emigracioni. 64

82 KAPITULLI 4: ROLI I MIGRIMIT DHE TE ARDHURAVE NGA EMIGRACIONI Lidhjet globale nuk janë kufizuar tek rrjedhja e kapitalit apo tregtimi i mallrave dhe shërbimeve. Një nga burimet më të rëndësishme të financimit të importeve kanë qenë të ardhurat nga eksportimi i faktorëve, d.m.th nga krahu i punës. Në vitin 2001, Shqipëria së bashku me Serbinë dhe Malin e Zi hynin në 20 vendet kryesore në botë përsa i përket të ardhurave nga emigracioni në raport me GDP-në (Banka Botërore 2003). Transfertat private kanë qenë shumë të mëdha, duke arritur mesatarisht pothuajse sa një e treta e vlerës së importit të mallrave dhe shërbimeve, që nga përmbysja e planifikimit të centralizuar. Në të vërtetë, ndryshimet sociale me ndikimin më të madh në sigurimin e të ardhurave kanë qenë lëvizjet e migrimit dhe emigracionit qysh nga rënia e regjimit komunist. 1. Modelet e Migrimit dhe Emigracionit Migrimi i brendshëm rezultoi në një zhvendosje të konsiderueshme të meshkujve nga zonat rurale drejt atyre urbane gjatë viteve 1989 dhe 2001 Në Shqipëri migrimi permanent është në nivele të larta dhe ka kontribuar në sigurimin e të ardhurave gjatë tranzicionit. Pavarësisht nga problemet sociale dhe mbingarkimi i infrastrukturës urbane nga migrimi, migrimi e bën tregun shqiptar të punës shumë fleksibël. Në përgjithësi, migrantët janë më të përshtatur në tregun e punës sesa vendasit e të njejtës moshe dhe me të njejtin arsim. Modelet e migrimit në përgjithësi përshtaten me lehtësi dhe shpejtësi me situatën në ndryshim të tregut të punës, duke qenë se personat që nuk ia dalin mbanë kthehen nga kanë ardhur ose shkojnë në vende të tjera. Figura 20: Meshkujt e rritur të zonave urbane sipas historikut të migrimit dhe qarqeve, prill % 90% 80% 70% 60% 50% 40% 30% 20% 10% 0% Bregdet Qendër Malësi Tirana Totali Kanë lëvizur që nga prilli 1989 nga zona rurale në rreth tjetër Kanë lëvizur që nga prilli 1989 nga zona rurale, rreth i njëjtë Kanë lëvizur që nga prilli 1989 nga zona urbane urban Vendbanimi në 1989 i panjohur apo jashtë Ka lëvizur para 1 prillit 1989 S ka ndryshuar nga lindja Shënim: Meshkujt nga mosha 15 vjeç e sipër, me përjashtim të personave të vendosur nëpër institucione kujdesi. Kategoria kanë jetuar aty që kur kanë lindur përfshin persona që kanë lindur në qytetin në fjalë dhe që banonin atje në prill të vitit 1989 dhe në prill të vitit Burimi: Llogaritjet janë të bazuara në të dhënat e PHC-së të vitit

83 Siç paraqitet në Figurën 20, mbi 50 përqind e meshkujve të rritur të zonave urbane 32 jetojnë në mënyrë permanente në qytetet e lindjes. Kjo përqindje është afërsisht 10 pikë në përqindje më e ulët në Tiranë (për shkak të ardhjeve masive nga qytete të tjera, si edhe nga zonat rurale në pjesë të tjera të vendit) dhe qytetet në zonën malore (si pasojë e migrimit në shkallë të lartë nga zonat rurale aty pranë, por edhe nga largimet e vazhdueshme jashtë shtetit; Tirana zë vendin e parë përsa i takon këtyre largimeve). Siç paraqitet në Tabelën 27, largimi i meshkujve nga zonat malore të vendit drejt zonës qendrore gjatë viteve ishte 1.5 herë më i lartë se dy llojet e tjera të migrimit (drejt bregdetit dhe qytetit të Tiranës). Kohët e fundit, migrimi nga zonat malore drejt Tiranës ka ardhur duke u ulur, ndërsa migrimi midis Tiranës dhe zonave rurale në zonën qendrore, si edhe nga qendra dhe bregdeti drejt zonës malore duket të jetë intensifikuar. Tabela 27: Migrimi gjatë viteve dhe midis zonave bregdetare, qendrore dhe malore dhe qytetit të Tiranës, (përqindja në fillim të periudhës). Meshkujt nga15+ dhe që jetonin në Shqipëri në prill 2001 a bregdet qender malesi Tirana 1989 bregdet qender malesi Tirana bregdet bregdet qender qender malesi malesi Tirana Tirana Shënim: a Ky kampion përjashton të gjithë ata persona, vendbanimi i të cilëve nuk dihej ose që ishin jashtë shtetit në vitet 1989 dhe 2000; kjo shpjegon edhe dallim e vogël në shpërndarjen e vitit Burimi: Llogaritjet janë bazuar në të dhënat e PHC-së. Afërsisht 25 përqind e meshkujve të zonave urbane kanë lëvizur në qytetet, në të cilat banojnë aktualisht vetëm pas vitit Përqindja e migrantëve të vonë në Tiranë e kalon 30 përqind dhe është së paku 28 përqind në qytetet në zonën malore. Ndërsa migrantët e ardhur në zonat urbane nga zonat malore dhe Shqipëria Qendrore (duke përjashtuar Tiranën) vijnë kryesisht nga zonat rurale të të njejtit rreth, në qytetet bregdetare ata vijnë nga zonat rurale përreth, nga zonat rurale në rrethe të tjera dhe nga qytete të tjera. Tirana dhe Durrësi janë edhe destinacionet primare të migrantëve, duke u pasuar nga rrethet e Lushnjës, Lezhës, Fierit dhe Vlorës. 33 Shumica e migrantëve nga zona të largta lëvizin drejt zonave qendrore 32 Këtu analiza kufizohet tek meshkujt, që janë edhe forca kryesore e migrimit për arsye pune. Megjithëse në kampionin e LSMS-së për vitin 2002, 60 përqind e të ardhurve pas vitit 1989 janë gra, një vështrim më i ngushtë tregon se vetëm 4% e tyre janë kryefamiljare, ndërsa pothuajse gjithë pjesa tjetër ose kanë lëvizur bashkërisht me burrin ose i janë bashkuar familjes si arsye kryesore e migrimit. 90% e migranteve femra nga 18 vjeç e lart janë të martuara. 33 Galanxhi etj. (2003) dhe Banka Botërore (2003) japin një analizë të detajuar të migrimit pas vitit 1989 midis 12 prefekturave dhe 36 rretheve të vendit. 66

84 dhe bregdetare të vendit. Largimi nga rajonet ekonomikisht të prapambetura verilindore (prefekturat e Dibrës, Kukësit dhe Shkodrës) në shifra absolute ka qenë pothuajse dy herë më i madh në krahasim me zonën juglindore (prefekturat e Beratit, Gjirokastrës, Korçës dhe Vlorës). Gjithashtu ka edhe migrim me distancë të shkurtër (kryesisht rural -urban) brenda për brenda Shqipërisë Qendrore dhe zonave malore verilindore. Çdo vit një numër i madh dhe në rritje i meshkujve shqiptarë punon jashtë shtetit. Lëvizja gjeografike e krahut të punës përbën një nga mekanizmat e rëndësishëm të axhustimit, që ndihmon në përballimin e varfërisë, papunësisë strukturore dhe shokut asimetrik. Sipas LSMS-së të vitit 2002, gjatë periudhës , çdo vit 8-10 përqind e meshkujve shqiptarë të moshës vjeçare janë të punësuar përkohësisht, kryesisht në Itali dhe Greqi. Për meshkujt e moshës vjeçare, kjo përqindje ishte afërsisht 3 përqind deri në vitin 2000, por në vitin 2001 arriti në pothuajse 5 përqind (shih Figurën 21), duke rezultuar në një përqindje totale të emigracionit të përkohshëm prej 7.3 përqind për meshkujt 34 e grupmoshës vjeç. Rëndësia e emigracionit afatshkurtër si një strategji për t i bërë ballë papunësisë konfirmohet nga fakti që midis meshkujve të papunë në muajin prill të vitit 2002, por që kishin punuar gjatë 12 muajve të fundit, 11 përqind e kishin patur punën e fundit jashtë shtetit; në zonat malore të Shqipërisë, kjo përqindje është dy herë më e lartë se mesatarja, ndërsa në Tiranë është dy herë më e ulët. Figura 21: Emigracioni i lidhur me punësimin e përkohshëm për meshkujt shqiptarë: Përqindjet (majtas) dhe kohëzgjatja mesatare (djathtas), Em igr aci oni, per qin dje Ko hez gjat ja me sat are, mu aj mosha mosha mosha15-64 zgjatja Shënim: Kjo figurë ka gjasa të nënvleftësojë përqinjden e emigracionit sezonal në vitin 2001 dhe kohëzgjatjen e tij mesatare. Burimi: Llogaritjet të bazuara në LSMS Sipas të dhënave të Regjistrimit të Popullsisë të vitit 2001, 2.6 përqind e meshkujve shqiptarë ekonomikisht aktivë ose ishin të punësuar, ose 34 Për femrat raportet/nivelet e ngjashme janë afërsisht 10 herë më të vogla, kështu që diskutimi këtu është thjesht i përqëndruar tek emigracioni i meshkujve. 67

85 kërkonin punë jashtë vendit, megjithëse ende konsideroheshin si pjesëtarë të familjes së tyre në Shqipëri (e ashtuquajtura norme fotografike është në përputhje me përqindjen prej 7 përqind më lart). Numri i emigrantëve sezonalë është i vogël po të krahasohet me numrin e shqiptarëve që punojnë në mënyrë permanente jashtë shtetit, por gjithësesi ky numër nuk është i neglizhueshëm, sidomos nga pikëpamja e tregut lokal të punës. Mbi 80 përqind e këtyre emigrantëve sezonalë janë nën moshën 35 vjeçare. Diku më pak se dy të tretat kanë përfunduar tetëvjeçaren (29 përqind) apo shkollën e mesme të përgjithshme ose atë profesionale dhe vetëm 2 përqind kanë mbaruar studimet e larta (shih Figurën 22). Midis shqiptarëve të rinj në moshë aktive për punë (nën 35 vjeç) me arsim tetëvjeçar apo të mesëm (të përgjithshëm apo profesional), përqindja e emigrantëve afatashkurtër të punës ishte përkatësisht 5 dhe 4 përqind. Figura 22: Meshkujt shqiptarë emigrantë afatshkurtër pune sipas moshës dhe arsimit, prill co un t Total age Te larte Te mesem 8-vjeçar Me pak se 8-vjeçar Burimi: Llogaritjet janë të bazuara në të dhënat e Regjistrimit të Popullsisë të vitit Shumica e emigrantëve të përkohshëm shkojnë në Greqi dhe Itali për të gjetur punësim në bujqësi, tregti dhe ndërtim. Pothuaj të gjithë (93 përqind) emigrantët e përkohshëm (sezonalë) punojnë në pesë sektorë: bujqësi (43 përqind), tregti (20 përqind), ndërtim (14 përqind), transport dhe komunikacion (9 përqind), hotele dhe restorante (7 përqind). Të ardhurat mesatare javore për emigrantët sezonalë në vitet ishin afërsisht tri herë më të larta sesa të ardhurat nga puna e fundit e meshkujve të punësuar në muajin prill të vitit 2002 dhe 2.5 herë më të larta se të ardhurat aktuale të meshkujve të punësuar. Emigracioni është një përpjekje për t i shpëtuar varfërisë më shumë sesa papunësisë. Kemi parashikuar një tolerance te modeleve logit për të analizuar ndikimin e moshës, arsimit, gjendjes civile dhe rrethit të vendbanimit në lidhje me mundësinë e migrimit të përkohshëm për arsye pune. Figura 23 konfirmon faktin se emigracioni ndihmon në shpëtimin nga varfëria: po të nisemi nga një bazë e barabartë, emigracioni për qëllime punësimi ka më shumë gjasa të vijë nga rrethe ku ka më shumë të varfër. Dallimet rajonale në përqindjet e emigracionit janë shumë evidente: për 10 rrethet që kryesojnë listën (me 25 përqind të fuqisë punëtore), probabiliteti mesatar i parashikuar i emigracionit afatshkurtër për qëllime punësimi është 10 herë më i lartë 68

86 se për 7 rrethet që mbyllin listën (me 9 përqind të fuqisë punëtore). Megjithatë, përqindja mesatare e papunësisë në këto rrethe ku emigracioni është më i ulët, është më e lartë se në 10 rrethet ku emigracioni është më i lartë. Modelet logit gjithashtu konfirmojnë se nivelet e papunësisë lokale nuk kanë ndonjë ndikim të madh në emigracionin sezonal. Meshkujt beqarë kanë dy herë më shumë gjasa të emigrojnë nga bashkëmoshatarët e tyre të martuar. Figura 23: Efekti i i nivelit të varfërisë në rreth dhe gjendja civile e meshkujve shqiptarë në probabilitetin e parashikuar për emigracionin për arsye pune Pr ob abi lite ti i mi gri mit te per ko hs he Niveli i varfërisë beqar martuar Burimi: Llogaritjet e bazuara në të dhënat e Regjistrimit të Popullsisë të vitit 2001 Banorët e zonave rurale kanë shumë më tepër gjasa të përfshihen në emigracionin e përkohshëm që ndihmon në krijimin e të ardhurave në zonat rurale Nivelet më të larta të emigracionit të parashikuar janë regjistruar në zonat rural, në ato bregdetare dhe malore dhe në zonat urbane të zonës malore (me përjashtim të rretheve malore në kufi me Serbinë - Hasi, Kukësi dhe Tropoja). Jetesa në kufi me Serbinë ul propabilitetin e emigracionit me 1.7 pikë përqindjeje duke u nisur nga e njejta bazë. Probabiliteti i emigracionit afatshkurtër arrin kulmin në moshën 23 vjeçare (kur nuk kontrollohet gjendja civile) (shih Figurën 24). Figura 24: Efekti i Vendbanimit dhe Moshës tek Probabiliteti i parashikuar i Emigracionit sezonal për qëllime pune Meshkujt urbanë Pro ba bili teti i par ash iku ar i mi gri mit mosha Malësi Qendër dhe Bregdet Tirana 69

87 Meshkuj ruralë Pro ba bili teti i mi gri mit te per ko hs he mosha Bregdet Malësi Qender Shënim: duke përjashtuar rrethet në kufi me Serbinë. Burimi: Llogaritjet janë të bazuara në të dhënat e Regjistrimit të Popullsisë të vitit Gatishmëria për të lëvizur jashtë shtetit është e madhe për të dyja gjinitë Ndërsa 9.2 përqind e meshkujve dhe 1.5 përqind e femrave të moshës nga vjeç kanë qenë jashtë shtetit për së paku tre muaj rresht gjatë periudhës së viteve , shumë prej tyre nuk kanë menduar të largohen jashtë shtetit përgjithmonë ose përkohësisht (shih Tabelën 28). Është interesant fakti që përqindja e femrave që kishin menduar të lëviznin, por që nuk e kishin provuar ishte e njejtë si për meshkujt; megjithatë, meshkujt kishin më shumë gjasa për ta provuar dhe për t ia dalë mbanë. Tabela 28: Dëshira/gatishmëria për të shkuar jashtë shtetit përkohësisht apo përgjithmonë midis shqiptarëve që nuk kishin lëvizur në periudhën midis viteve (prill 2002, përqindja e popullsisë midis vjeç) Mes h Femra Meshkuj e femra Ka jetuar jashte per 3 muaj ose > te pakten 1 here Eshte perpjekur pa sukse per te ikur E ka konsideruar por jo butprovuar te iki Nuk e ka konsideruar te iki jashte Totali Burimi: Llogaritjet të bazuara në të dhënat e LSMS-së. Në faktorët determinantë të migrimit ka dallime gjinore Analiza ekonomike nxjerr në pah ndryshime të ndjeshme sipas gjinive përsa i takon faktorëve që ndikojnë në gatishmërinë për të lëvizur (për personat që nuk kishin lëvizur gjatë viteve ). Meshkujt janë shumë më të prirur të lëvizin jashtë shtetit në ato raste kur banojnë në rrethe ku ka shumë varfëri dhe kur familja e tyre subjektivisht shihet si e varfër. Ndryshe nga burrat, femrat kanë shumë më shumë gjasa të mendojnë për të lëvizur jashtë shtetit për të gjetur punë kur janë të papuna dhe/ose kur jetojnë në një rreth që ka papunësi të lartë, ndërsa niveli i lartë i varfërisë në rreth ka ndikim negativ në gatishmërinë e femrave për të lëvizur. Femrat që kanë mbaruar shkollën e mesme, ato që kanë mbaruar studimet universitare, si edhe ato që jetojnë në qytete kanë një predispozitë shumë më të madhe për të lëvizur jashtë shtetit 70

88 sesa partnerët e tyre meshkuj. Qasja që kanë femrat ndaj lëvizjes jashtë shtetit nuk ndikohet as nga të ardhurat për frymë të familjes dhe as nga vlerësimi subjektiv për varfërinë. Të paturit të afërm jashtë shtetit është një element më rëndësi për femrat, por jo për meshkujt. E megjithatë për të dyja gjinitë ka tre modele që janë të ngjashme. Së pari, gatishmëria për të lëvizur jashtë shtetit arrin kulmin midis moshës vjeçare. Së dyti, ndryshe nga modelet aktuale të emigracionit, gatishmëria maksimale për të shkuar jashtë shtetit gjendet në Shqipërinë qendrore, ndërsa meshkujt që banojnë në zonat malore dhe banorët e Tiranës shpesh kanë më pak gjasa për të lëvizur, duke u nisur nga e njëjta bazë. Së fundi, shqiptarët me më pak se tetë klasë arsim kanë më pak gjasa të lëvizin jashtë shtetit sesa ata që kanë mbaruar arsimin bazë. Tabela 29: Faktorët që përcaktojnë gatishmërinë për të lëvizur jashtë shtetit midis atyre shqiptarëve që nuk kishin lëvizur gjatë viteve (drejtimi i efektit; 0 n.q.s nuk është i rëndësishëm) Faktorët Mesh Femra Te ardhura/frymë në familje - 0 Mirëqënia subjektive e familjes - 0 Varfëria në rreth + - Konsumi mesatar për frymë në rreth - + Norma e papunwsisë në rreth 0 + Të papunë 0 + Student - 0 Arsimi (kundrejt 8-vjeçarit) Universitet apo shkollë e mesme 0 + Më pak se arsim bazë - - Banimi (kundrejt Shqipërisë qendrore e rurale Bregdet - 0 Zonat malore - 0 Tirana, qytet - - Urban 0 + Burimi: Llogaritjet janë të bazuar në të dhënat e LSMS-së. 2. Ndikimi Makroekonomik Te pakten nje nga anetaret femra të shtëpisë ka një fëmijë që je ton perg jithmonë jashtë 0 + Mosha kur gatishmëria është maksimale Në Shqipëri, migrimi gjithashtu ka ndihmuar në zvogëlimin e deficitit të madh të llogarisë rrjedhëse përmes vëllimeve të larta të të ardhurave nga emigracioni Të ardhurat nga emigrantët shqiptarë që jetojnë jashtë shtetit kanë mbështetur stabilitetin makroekonomik dhe kanë nxitur zhvillimin ekonomik. Gjatë gjithë dekadës së fundit, të ardhurat nga emigracioni kanë luajtur një rol shumë të rëndësishëm në balancimin e mungesës së kreditimit nga sektori bankar dhe kanë ndihumar në mbështetjen e konsumit dhe standardit të jetesës në vend. Ndërsa kjo tendencë e përgjithshme ka ardhur në rënie, ato kanë përfaqësuar mesatarisht mbi 60 përqind të bilancit tregtar (në terma absolute shih Figurën 25), duke kompensuar kështu nivelet e ulta të kursimeve të brendshme, duke nxitur nivele të larta të kërkesës së brendshme dhe duke inkurajuar investimet e vogla private. Vëllimi i lartë i të ardhurave nga emigracioni kanë kontribuar në stabilizimin e kursit të këmbimit dhe në luftën kundër inflacionit. Figura 25: Të ardhurat nga emigracioni dhe bilanci tregtar,

89 y = x Te ardhura nga jashte/bilanc tregtar % Transfertat e huaja zyrtare/bilanc tregtar, % Tendenca lineare e te ardhurave nga jashte/bilanc tregtar, % Burimi: Banka e Shqipërisë, ACIT 2003 Të ardhurat nga emigracioni dhe ndihma e huaj kontribojnë në vlerësimin e lekut Vëllimi i të ardhurave nga emigracioni shumica e të cilave është me para cash, jashtë sistemit bankar, nivelet e larta të ndihmës së huaj financiare dhe investimet e huaja direkte kohët e fundit kanë rritur konsumin e brendshëm dhe investimet, duke kontribuar në forcimin e lekut. Sipas llogaritjeve të Bankës së Shqipërisë, të ardhurat nga emigracioni në vitin 2002 arrinin në afërsisht 600 milionë lek, më shumë se dyfishi i vëllimit të regjistruar nga sistemi bankar (Figura 26). Në fakt, Shqipëria ka nivelin më të lartë të parasë jashtë sistemit bankar në të gjitha vendet e EJL-së (Tabela 30). Statistika nga Departamenti i Monitorimit dhe Vlerësimit në Ministrinë e Ekonomisë tregojnë se gjatë viteve , totali zotimeve të asistencës së huaj që ka marrë Shqipëria është afërsisht 3.9 miliardë dollarë amerikanë (shih Tabelën 31). Megjithatë, kapacitetet e qeverisë për menaxhimin e projekteve dhe programeve të ndihmës dhe çështjet e koordinimit të ndihmës mes donatorëve e kanë ulur efektivitetin e asistencës së huaj. Figura 26: Të ardhurat nga emigracioni në milionë lekë, Sistemi Bankar* Vleresime te BSh* 72

90 Tabela 30: monedha jashtë sistemit bankar si përqindje e Ms, SHIH Europa JL (mesatare) Shqiperia Bullgaria Kroacia Maqedonia Rumania Burimi: IFC. Tabela 31: Asistenca e huaj për Shqipërinë, Para Totali Zotimet, ne mije $ 2,230, , , , , ,618 3,896,586 ne % te GDP ne % te shpenzimeve bugjetore Disbursimet, ne mije $ 1,977, , , , , ,752 2,242,384 ne % te GDP ne % te shpenzimeve bugjetore Norma e pergjithshme e disbursimit 48,3% 57.5% Burimi: Ministria e Ekonomisë, Departmenti i Monitorimit dhe Vlerësimit. Vlerësimi i monedhës vendase (lekut) është pengesë për konkurueshmërinë e jashtme Forcimi i monedhës vendase është shoqëruar me një ngadalësim të rritjes së eksporteve dhe me një rritje të deficitit tregtar. Ndërsa pjesa dërmuese e nevojave të importit për Shqipërinë është në përputhje me nivelet që vihen re në ekonomitë e hapura në nivele të ngjashme zhvillimi afërsisht 30 përqind e GDP-së mesatarisht midis viteve eksportet mbeten të ulta, në më pak se 10 përqind e GDPsë. Kështu, deficiti tregtar mbetet i lartë (Figura 27). Deficiti aktual i llogarisë rrjedhëse që ende është i menaxhueshëm (7.5 përqind e GDPsë në vitin 2003) reflekton kryesisht volumin e madh të të ardhurave nga emigracioni që hyjnë në vend. Ky është një tregues që vlerësimi i lekut mund të ndikojë negativisht në konkurueshmërinë e jashtme të vendit. Figura 27: Deficit tregtar në rritje i Shqipërisë mil ion lek 250, , , ,000 50, , , , , Importet Exporte t Bilanci tregtar Kështu, Shqipëria përballet me sfida të mëdha në ruajtjen e një pozicioni të jashtëm të qendrueshëm. Deficiti i llogarisë rrjedhëse ende është ndër më të lartët në Evropën Juglindore, në shifrën 7.5 përqind të 73

91 GDP-së në vitin 2003, duke u rritur nga 2.4 përqind që ishte kjo shifër në vitin 1995, që përfaqëson edhe nivelin më të ulët të tij gjatë periudhës së tranzicionit. Duke patur parasysh deficitin strukturor tregtar të vendit, deficiti i llogarisë rrjedhëse do të kishte qenë më i lartë po të mos ishin prurjet e vazhdueshme nga të ardhurat nga emigracioni. Me kalimin e kohës të ardhurat nga emigracioni do të vijnë duke u pakësuar Migrimi është thikë me dy presa, duke qenë se ndikon negativisht në numrin dhe përbërjen e krahut të punës Popullsia shqiptare është më e re se në vendet e tjera evropiane, por barra e saj e përgjithshme demografike është më e rëndë Sipas teorisë ekonomike dhe studimeve nëpër vende të ndryshme, tendenca afatgjatë e të ardhurave nga emigracioni për shqiptarët do të vijë duke u ulur. Një studim i kohëve të fundit i kryer nga Ministria e Punës dhe Çështjeve Sociale del në konkluzionin se emigrantët shqiptarë kanë tendencë të qëndrojnë për më pak kohë në vendet pritëse. Kursimet e tyre zakonisht i mbajnë në vendet në të cilat jetojnë dhe 66 përqind e tyre shprehen të gatshëm për t u kthyer në atdhe. Emigrantët që banojnë në Greqi dhe që përfaqësojnë edhe pjesën më të madhe të komunitetit të emigrantëve janë edhe më të gatshmit për t u kthyer në atdhe (78.6 përqind) në jo më shumë se 4.8 vjet. Periudha mesatare e qëndrimit jashtë shtetit është mesatarisht vjet. Me zhvillimin dhe maturimin e ekonomisë së tregut në Shqipëri, si edhe me plotësimin e programit të reformave strukturore (në veçanti në sektorët e transportit, energjitikës dhe telekomunikacioneve), akumulimi i faktorëve duhet sërish të bëhet një motor i rëndësishëm i rritjes ekonomike. Ndërsa në të kaluarën, migrimi nga zonat rurale shihej si zgjidhje potenciale e problemit të varfërisë rurale në Shqipëri, tashmë gjithmonë e më shumë ka filluar të shihet si kontributor në zhvendosjen sociale, shkurtime në krahun e punës në bujqësi dhe në përshpejtimin e përkeqësimit të ofrimit të shërbimeve sociale në zonat urbane. Për më tepër, emigracioni masiv i ligjshëm dhe i paligjshëm i shqiptarëve drejt vendeve të ndryshme të Evropës përbën një sfidë të rëndësishme politiko-sociale për qeveritë dhe qytetarët e BE-së. Gjithashtu shihet edhe si burim i punësimit informal dhe aktiviteteve kriminale. Forcimi i ligjeve mbi migrimin, rritja e kostove dhe rreziku që lidhet me migrimin e kanë bërë migrimin një zgjidhje jo fort të përshtatshme, në veçanti për familjet me pak të ardhura. Emigracioni masiv i epokës post-socialiste (shih Vlerësimin e Varfërisë të Bankës Botërore) e ndryshoi strukturën e popullsisë, dhe nuk është kompensuar nga shtimi natyror i popullsisë. Numri i popullsisë ka rënë me vetëm 3 përqind në periudhën midis viteve Megjithatë, popullsia me moshë nga 20 deri 29 vjeç është pakësuar me 26 përqind. 35 Ndërsa popullsia shqiptare mbetet relativisht e re në krahasim me vendet e tjera të Evropës Juglindore (Figura 28), raporti i vartësisë së të rinjve (raporti i popullsisë nën 15 vjeç me popullsinë nga mosha vjeç) është shumë më i lartë në Shqipëri në krahasim me vendet e tjera, kurse raporti i vartësisë së të moshuarve (popullsia mbi 64 vjeç në krahasim me popullsinë nga mosha vjeç) është më e ulët. Raporti total i vartësisë në Shqipëri është më e lartë nga çdo vend tjetër krahasimor me Shqipërinë. Së bashku me nivelet e ulta të punësimit të popullsisë në moshë pune, ky fakt i stilizuar është një nga arsyet e 35 Shih Heleniak (2004). 74

92 varfërisë. Duke u nisur nga një bazë e barabartë, Shqipëria ka nevojë për nivele më të larta punësimi për të mbështetur fëmijët dhe të moshuarit se sa p.sh Sllovenia, Rumania, Hungaria dhe Bullgaria. E thënë ndryshe, në rast se nivelet e punësimit dhe prodhimtarisë do të kishin qenë të njejta, GDP-ja për frymë në Shqipëri do të ishte afërsisht 20 përqind më e ulët. Figura 28: Raportet e Varësisë Demografike a në Shqipëri dhe në vendet e përzgjedhura b, EU- AC 1 C S S R H B C E A Raporti I vartesise per te rinjte Raporti I vartesise per te moshuarit Raporti total I vartesise Shënim: a Raporti i vartësisë për të rinjtë (dhe të moshuarit) është raporti i popullsisë nën 15 vjeç (dhe mbi 64 vjeç) me popullsinë nga mosha vjeç. Raporti total i vartwsisw është shuma e raporteve të varësisë për të rinjtë dhe për të moshuarit. b ACC-12 i referohet treguesëve për dhjetë vendet e reja anëtare të Be-së, Bullgarinë dhe Rumaninë. Shkurtimet për emrat e vendeve: CZ Republika Çeke, SI Sllovenia, SK Republika Sllovake, RO Rumania, HU Hungaria, BG Bullgaria, EL Greqia, AL Shqipëria. Të dhënat për Shqipërinë i takojnë vitit Burimi: Llogaritjet të bazuara në LFS nga Franco-Blondal (2003) dhe Franco-Jouhette (2003), dhe të dhënat e Regjistrimit të Popullsisë dhe Banesave të vitit Varësia ekonomike po vjen duke u rritur dhe ndërkaq ka sjellë trysni të mëdha në krahun e punës. Raprti neto i vartësisë ekonomike (numri i të papunëve për një individ të punësuar) u rrit nga 1.21 në vitin 1989 në 1.95 në vitin shumë më lartë nga 1.31 për dhjetë vendet e reja anëtare të BE-së, Bullgarinë dhe Rumaninë. Siç tregohet në tabelën 32, raporti i vartësisë ekonomike në Shqipëri është më i ulët se në Bullgari, por është më i lartë se në çdo vend tjetër të Evropës Jugore. Në fakt, diferenca është edhe më e madhe sepse punësimi i përkohshëm dhe sezonal në Shqipëri është më i përhapur sesa në vendet komparatore (shih sa më poshtë vijon). 36 Muca etj. 2004, f. 20. Qysh nga viti 1989, ky raport pothuajse është dyfishuar në zonat urbane jashtë Tiranës. 75

93 Tabela 32: Raporti i Vartësisë Ekonomike Neto a në vendet e BE-së dhe Vende të tjera të përzgjedhura, 2002 EU-15 ACC-12 b SI CY RO HU EL BG AL AL c 1.95 d Shënim: a Raporti i totalit të personave të papunë në krahasim me të punësuarit. b ACC-12 i referohet treguesëve për dhjetë vendet e reja anëtare të Be-së, Bullgarinë dhe Rumaninë. Shkurtimet për emrat e vendeve: CZ Republika Çeke, SI Sllovenia, SK Republika Sllovake, RO Rumania, HU Hungaria, BG Bullgaria, EL Greqia, AL Shqipëria. c Të bazuara në rezultatet e LSMS-së së vitit 2002 (që mund të mbivlerësojnë punësimin dhe për rrjedhojë të nënvlerësojë raportin e varësisë). d Të bazuara të dhënat e RePoBa 2001 që mund të mbivlerësojnë punësimin dhe për rrjedhojë të nënvlerësojë raportin e varësisë,. Burimi: Llogaritjet të bazuara në të dhënat e LFS-së në Franco-Blondal (2003) dhe Franco-Jouhette (2003), RePoBa 2001 dhe LSMS e vitit Duke qartë që kjo lëvizje gjeografike e krahut të punës ka qenë një nga mekanizmat e rëndësishëm të axhustimit për shqiptartë për t i bërë ballë varfërisë, papunësisë strukturore dhe shokut asimetrik. Analiza e emigracionit afatshkurtër për arsye punësimi nga Shqipëria dhe e migrimit permanent të brendshëm (duke përdorur të dhëna në nivel mikro nga Regjistrimi i Popullsisë i vitit 2001 dhe nga LSMS-ja e vitit 2002) konfirmojnë nevojën për të mobilizuar burime të krahut të punës si një faktor shumë të rëndësishëm të rritjes për periudhën afatmesme dhe afatgjatë. 76

94 KAPITULLI 5: MOBILIZIMI I BURIMEVE TË KRAHUT TË PUNËS Puna në lidhje me llogaritjen e rritjes në kapitullin e mëparshëm tregon se rritja në Shqipëri gjatë periudhës së tranzicionit është nxitur kryesisht nga nivelet e larta të rritjes së PPF (d.m.th një përmirësim në akordimin e burimeve). Në mënyrë që Shqipëria të jetë në gjendje të ruajë edhe në të ardhmen këto ritme të larta rritjeje ekonomike, duhet të rrisë nivelin e akumulimit të kapitalit dhe të sjellë përmirësime të tjera në PPF përmes akordimit më të mirë të burimeve. Kjo mund të bëhet vetëm përmes një mobilizimi më të mirë të burimeve të krahut të punës, ku edhe përqëndrohet ky kapitull. 1. Profili i Tregut të Punës Punësimi në sektorin formal akoma nuk e ka rimarrë veten nga rënia e ndjeshme në fillim të tranzicionit Rezultatet e Regjistrimit të Popullsisë dhe Banesave të vitit 2001 mbivlerësojnë papunësinë, ndërsa statistikat e LSMS-së së vitit 2002 dhe të dhënat zyrtare të punës e nënvleftësojnë papunësinë dhe pjesëmarrjen në krahun e punës, në veçanti për meshkujt Një krahasim i rezultateve të Regjistrimit të Popullsisë dhe Banesave të viteve 1989 dhe 2001 (pavarësisht nga disa ndryshime metodologjike) tregon se përqindjet e punësimit kanë rënë shumë ndjeshëm gjatë dekadës së kaluar, në veçanti për meshkujt e moshës midis vjeç dhe femrat midis vjeç (shih Figurën A.5* tek Aneksi). Siç theksohet në raportin e Bankës Botërore: Rënia e niveleve të punësimit gjatë viteve 90-të ishte rezultat i rënies së punësimit në sektorin publik. Numri i vendeve të punës në sektorin publik ra në mënyrë tepër të ndjeshme nga 850,000 në vitin 1991 në 189,000 në vitin Kjo rënie në punësimin në sektorin publik erdhi kryesisht si rrjedhojë e privatizimit masiv të ndërmarrjeve shtetërore. Sektori industrial nxjerrja e mineraleve, metalurgjia, pajisjet, kimikatet, letra dhe tekstilet ishin edhe sektorët që e pësuan më rëndë. Pakësimi i të ardhurave uli numrin e vendeve të punës edhe në strukturat shtetërore. Box 4: Trajtimi i mospërputhjeve në statistikat e tregu të punës Çështje të Matjes dhe Metodologjike. Ka tre burime kryesore informacioni në lidhje me tregun e punës në Shqipëri: (i) statistikat zyrtare të punës (për periudhën ); (ii) regjistrimi i popullsisë i vitit 2001; dhe (iii) LSMS-ja e fundit e vitit Të tre këto burime japin tri panorama shumë të ndryshme të tregut shqiptar të punës, edhe në rastet kur krahasojmë rezultatet për të njejtën grupmoshë, e ashtu-quajtura mosha zyrtare e punës. Sipas statistikave zyrtare të punës, papunësia gjatë viteve 2001 dhe 2002 ishte afërsisht 14 përqind për meshkujt dhe midis 19 dhe 20 përqind për femrat. Rezultatet e regjistrimit të popullsisë për vitin 2001 tregojnë se niveli i papunësisë ishte 19 përqind për meshkujt dhe 29 përqind për femrat. LSMS-ja e vitit 2002, sipas përkufizimit standard të ILO-s jep nivele shumë më të ulta dhe pothuajse identike si për meshkujt ashtu edhe për femrat (përkatësisht 10.5 përqind dhe 10 përqind). Atëherë del se: (i) rezultatet e regjistrimit të popullsisë e mbivlerësojnë papunësinë duke përfshirë në përllogaritje edhe punonjësit që janë pak të punësuar apo edhe ata punëkërkues që nuk janë plotësisht aktivë. Megjithatë, analiza e determinantëve të papunësisë bazuar në të dhënat e regjistrimit të popullsisë jep rezultate cilësore të sakta; (ii) statistikat e LSMS-së dhe statistikat zyrtare të punës e nënvlerësojnë papunësinë dhe pjesëmarrjen në krahun e punës, në veçanti për meshkujt; dhe (iii) ekzistojnë gjithashtu probleme në lidhje me dizenjon dhe përfaqsueshmërinë e modulit të krahut të punës të LSMS-së të vitit Përveç gabimeve të mundshme në metodat e llogaritjes, një shpjegim për këto mospërputhje mund të ishin metodologjitë e ndryshme sipas çdo burimi, dhe fakti që tregu shqiptar i punës ka disa karakteristika që e bëjnë të vështirë analizën me kuadrin tradicional metodologjik që përdoret për vendet evropiane: (i) një përqindje shumë e 77

95 lartë e të vetëpunësuarëve dhe atyre që punojnënë familje midis popullsisë së punësuar; (ii) një numër i lartë i rasteve të punës në bujqësi për mbijetesë; (iii) një përqindje shumë e lartë e punëtorëve të punësuar në bujqësi; (iv) përqindje shumë të ulta punësimi me kohë të plotë dhe gjatë gjithë vitit dhe nivele shumë të larta nën-punësimi; dhe (v) disa kufizime joformale në lidhje me aktivitetin e femrave (duke përfshirë edhe kërkimin për një vend pune) në tregun e punës. Qasja e përdorur për CEM-in. CEM-i përdor të ashtëquajturin përkufizim të relaksuar të papunësisë. Të papunët e regjistruar që janë paraqitur për punë një herë në 12 javë do të klasifikohen në kategorinë Kërkim aktiv për punë. E megjithatë mbi 20 përqind e tyre nuk raportuan kërkim aktiv për punë gjatë 4 javëve të fundit. Gjithashtu, shumë individë të papunë u deklaruan të gatshëm për të nisur punë në dy javë, por që nuk janë në kërkim të një pune ose sepse jane të shkurajuar, ose sepse presin ndonjë mundësi gjatë sezonit të ngarkuar me punë. Duke i shtuar këto dy kategori në përllogaritjet e papunësisë, rritet papunësia për gjininë mashkullore me 4 pikë përqindjeje dhe papunësia për femrat me 6 pikë përqindjeje. Vendimi për t i konsideruar si të papunë të gjithë personat e papunë që raportuan se nuk kishin kërkuar për punë në mënyrë aktive gjatë katër javëve të fundit për arsye të ndryshme, por që do të ishin të gatshëm të nisnin një punë brenda dy javëve rrit nivelin e papunësisë në Shqipëri me 1 pikë përqindjeje më shumë. Pas Sipas këtij përkufizimi të relaksuar, norma e korrigjuar e papunësisë për meshkuj në vitin 2002 bazuar në LSMS është rreth 3 pikë përqindje më poshtë se vlera e nxjerrë nga Regjistrimi i vitit 2001 dhe rreth 3 pikë përqindje mbi normën e regjistruar të papunësisë ne këtyre axhustimeve, pjesëmarrja në krahun e punës të fuqisë punëtore mashkullore sipas LSMS-së dhe nivelet e punësimit e papunësisë, si edhe përqindja e pjesëmarrjes së femrave në krahun e punës janë afër përllogaritjeve të Regjistrimit të Popullsisë. Pjesëmarrja në krahun e punës formalisht është e lartë sipas standardeve ndërkombëtare, por më shumë se gjysma e krahut mashkullor të punës dhe afërsisht tre të katërtat e krahut femëror të punës ose është e papunë ose është e vetëpunësuar në aktivitete bujqësore me produktivitet të ulët (Figura 29). Punësimi është kryesisht i përqëndruar në bujqësi (në veçanti për femrat), një sektor, kontributi i të cilit në GDP ka ardhur në rënie. Punësimi i paguar përfaqëson më pak se një të tretën e numrit të përgjithshëm të personave të punësuar. Edhe në zonat urbane (me përjashtim të Tiranës) vetëm 70 përqind e të gjithë të punësuarëve janë në sektorin e paguar të punësimit. Pothuajse gjysma e të punëmarrësve (dhe afërsisht një e treta e të punësuarëve) për të dyja gjinitë punojnë me kohë të pjesshme. Afërsisht një e treta e të gjithë të punësuarëve punon më pak se 40 javë në vit. 78

96 Figura 29: Aktiviteti, Punësimi dhe Nivelet e Papunësisë (përqindje). Meshkujt në moshën vjeçare dhe femrat në moshën vjeçare Pabarazitë gjinore janë të mprehta në tregun e punës Rezultatet e tregut të punës për femrat janë shumë më negative sesa për meshkujt e parë kjo nga të gjitha planet. Pjesëmarrja në krahun e punës dhe niveli i punësimit për femrat është shumë më i ulët, dhe ato përbëjnë një përqindje më të ulët të të punësuarëve të paguar dhe (disi e pazakontë kjo) një përqindje më e lartë e atyre që nuk kanë një punë permanente (shih Tabelën 33). 79