Γ. ΚΡΙΤΙΚΗ ΤΗΣ ΑΠΟΙΚΙΟΚΡΑΤΙΑΣ ΚΑΙ «ΠΟΛΙΤΙΚΟΠΟΙΗΣΗ» ΤΟΥ ΠΟΛΙΤΙΚΟΥ

Transcript

1 76 Γ. ΚΡΙΤΙΚΗ ΤΗΣ ΑΠΟΙΚΙΟΚΡΑΤΙΑΣ ΚΑΙ «ΠΟΛΙΤΙΚΟΠΟΙΗΣΗ» ΤΟΥ ΠΟΛΙΤΙΚΟΥ 1. H εισαγωγή των σχέσεων εξουσίας Mετά τα μέσα της δεκαετίας του 1960 σημειώθηκαν παραπέρα μετακινήσεις. Aπό την μελέτη της πολιτικής στο τοπικό επίπεδο, η έρευνα επεκτάθηκε στη μελέτη των ελίτ και των πολιτικών τους, σε μια προσπάθεια να αποδοθεί η πολιτική ρευστότητα και αστάθεια που επικρατούσε στα νέα κράτη και η αδυναμία τους να συγκροτήσουν ένα σταθερό σύστημα εξουσίας. Eπίσης επιχειρήθηκε η συσχέτιση των ελίτ με τις αρχές της κοινωνικής διαστρωμάτωσης, καθώς και η διερεύνηση της σύγκρουσης και των δύο με τις ηγετικές ομάδες και την κοινωνική διαστρωμάτωση που είχαν προσπαθήσει να δημιουργήσουν και να διατηρήσουν οι αποικιακές αρχές, για να αποκτήσουν προσβάσεις στον ιθαγενή πληθυσμό και να ενισχύσουν έτσι την εξουσία τους. Aπό τον «φυλετισμό» (tribalism), τη μελέτη των φυλών στις σχέσεις τους με το εθνικό κράτος, η έρευνα πέρασε στην έννοια της «εθνότητας» και στην «πολιτική των εθνοτήτων», σε μια προσπάθεια να διαχωριστεί η «εθνοτική ομάδα» (η παλιά φυλή) που είναι απλή πολιτισμική κατηγορία από την «εθνοτική ομάδα» που συγκροτείται ως πολιτικά ενεργή ομάδα και προβάλλει πολιτικές διεκδικήσεις στη βάση της εθνότητάς της ή επιβάλλει καταστάσεις ως τέτοια. Eπίσης άρχισαν να απασχολούν και ζητήματα ιδεολογίας και εθνικών μυθολογιών, που συμπλήρωναν την επικέντρωση στις ομάδες και τα ομαδικά συμφέροντα, καθώς και την έμφαση στα άτομα ως πολιτικά δρώντα υποκείμενα. Aπό την άλλη πλευρά, πολλές έρευνες εστίασαν το ενδιαφέρον τους σε διάφορα ιθαγενή κινήματα, θρησκευτικά, χιλιαστικά και προφητικά κινήματα, συγκρητικές λατρείες, κυνήγι μάγων και μαγισσών, κλπ., που η μελέτη τους βοήθησε την πολιτική ανθρωπολογία να καταλάβει τη δυναμική του αλυτρωτισμού, των αγροτικών εξεγέρσεων, των απελευθερωτικών κινημάτων, κλπ., σε ομάδες που δεν συμμετείχαν ή αποκλείστηκαν από την πολιτική κουλτούρα των νέων κρατών. O μεγάλος απών, ωστόσο, από την προβληματική και τη θεματική της πολιτικής ανθρωπολογίας ήταν η διερεύνηση και η ανάλυση με πολιτικούς όρους, δηλαδή με όρους σχέσεων εξουσίας και ανισότητας, του πολιτικού πλαισίου μέσα στο οποίο ζούσαν οι κοινωνίες αυτές και διεξάγονταν οι ανθρωπολογικές έρευνες:

2 77 η ανάλυση της αποικιοκρατίας τόσο ως πολιτικής όσο και ως ιστορικής κατάστασης και η διερεύνηση τόσο των ευρύτερων επιπτώσεών της στη μετααποικιοκρατική εποχή και στη διαδικασία οργάνωσης των νέων κρατών, όσο και της θέσης των νέων κρατών στο διεθνή συσχετισμό των δυνάμεων. Oι όροι αυτοί επισημάνθηκαν, στον ένα ή στον άλλο βαθμό, τη δεκαετία του O Balandier επισήμανε ήδη το 1951 την ανάγκη να διερευνηθεί αυτό που ονόμασε «αποικιακή κατάσταση»: δηλαδή οι καταστρεπτικές μεταβολές στις πολιτικές, οικονομικές και κοινωνικές δομές των αποικιοκρατούμενων λαών τις οποίες είχε προκαλέσει η ίδια η αποικιοκρατία. Tο 1957, ο Cunnison, από τη Σχολή του Manchester, επισήμανε την ανάγκη να αποτελέσει πεδίο ειδικής έρευνας η ίδια η αποικιακή διακυβέρνηση, καθώς αποτελεί μια περιοχή όπου συναντήθηκαν και αλληλοεπηρεάστηκαν οι ιθαγενείς και οι αποικιοκρατικές μορφές εξουσίας, και δημιούργησαν μια κατάσταση που επηρέασε άμεσα την πολιτική συγκρότηση των νέων κρατών. Tότε, το 1958, έγινε και η πρώτη κριτική της αποικιοκρατίας, από τον J. Barnes, πάλι της Σχολής του Mάντσεστερ. Tο άρθρο του με τίτλο «Indigenous politics and colonial administration» [Iθαγενής πολιτική και αποικιακή διοίκηση] αποτέλεσε την πρώτη προσπάθεια καταγραφής των επιπτώσεων της αποικιοκρατίας στην πολιτική ζωή των «ιθαγενών» και των ποικίλων μορφών αντίστασης τις οποίες προκάλεσε (εξεγέρσεις, ανταρσίες, αναταραχές, ληστεία, πειρατεία). Δεν βρήκε όμως απήχηση τότε. Οι προσπάθειες αυτές ήταν σποραδικές και δεν οδήγησαν στην ανάπτυξη συγκροτημένου προβληματισμού για το αποικιακό παρελθόν. H πραγματική κριτική της αποικιοκρατίας θα εμφανιζόταν τη δεκαετία του Ωστόσο, ήδη από τη δεκαετία του 1950, αρκετές μελέτες μας δίνουν μια πρώτη σκιαγράφηση των συνεπειών της αποικιοκρατίας στις ιθαγενείς πολιτικές μορφές. Aυτό που έγινε τη δεκαετία του 1970 ήταν η εισαγωγή και της ίδιας της ανθρωπολογίας στην εικόνα. Δηλαδή, η διερεύνηση της συμμετοχής της στην εδραίωση της αποικιοκρατίας και ο καταλογισμός ευθυνών στους ανθρωπολόγους για την έλλειψη άρθρωσης ενός κριτικού λόγου σ ό,τι αφορά την αποικιοκρατία. Aς πάρουμε τα πράγματα με τη σειρά. H εισαγωγή της ιστορικής διάστασης σε πολλές ανθρωπολογικές μελέτες της δεκαετίας του 1950 και 1960 ανέδειξε ένα στοιχείο που θίξαμε κατά την

3 78 ανάλυση της ανάστροφης εξέλιξης. Eκεί είχαμε δει ότι η διαδικασία της δυτικής επέκτασης και κατάκτησης των μη δυτικών κοινωνιών, η ίδια, δηλαδή, η διαδικασία εδραίωσης της αποικιοκρατίας συνέβαλε στην καταστροφή πολλών κοινωνιών και των πολιτικών συστημάτων τους, με αποτέλεσμα, σε πολλές περιπτώσεις, κοινωνίες που οι ανθρωπολόγοι ανέλυσαν ως μη κρατικά πολιτικά συστήματα (και που ήταν τέτοια την εποχή που τις μελέτησαν) στην πραγματικότητα αποτελούσαν απομεινάρια πολύ πιο σύνθετων πολιτικών μορφών, οι οποίες διαλύθηκαν κατά την επαφή τους με τους δυτικούς. Mια άλλη σειρά μελετών έδειξαν ότι η ίδια η διαδικασία της δυτικής κατάκτησης συνέβαλε στη συγκρότηση πολιτικών μορφών με κεντρική εξουσία τις οποίες οι ανθρωπολόγοι θεώρησαν «παραδοσιακές». Έδειξαν, με άλλα λόγια, ότι, σε πολλές κοινωνίες, η δυτική επέκταση συνέβαλε στην ίδια τη συγκέντρωση της εξουσίας, η οποία, στη συνέχεια, μελετήθηκε από τους ανθρωπολόγους ως «παραδοσιακή». Aυτό συνέβη στο κράτος των Zουλού, το οποίο συγκροτήθηκε ως κράτος υπό την πίεση της βρετανικής επέκτασης στην περιοχή της Nότιας Aφρικής. Σε άλλες περιπτώσεις, όπως σε πολλές κοινωνίες της Πολυνησίας (Σαμόα, Tαϊτή, Xαβάη και άλλες) η επίδραση των δυτικών, η λεγόμενη «πολιτισμική επαφή» συνέβαλε στο να μεταβληθούν ήδη υπάρχουσες φυλαρχίες σε συγκεντρωτικές μοναρχίες. Aντίστοιχες επιδράσεις εντοπίστηκαν και στην Aφρική. Έτσι, σε πολλές κοινωνίες, η πολιτική εξουσία ενισχύθηκε υπό την επίδραση της διαδικασίας της κατάκτησης, πριν υποστεί τα καταστρεπτικά της αποτελέσματα, που ήταν φυσικά η διάλυση αυτών των πολιτικών σχηματισμών. Ωστόσο, οι ρήξεις και οι μετασχηματιστικές επιπτώσεις της αποικιοκρατίας στην πολιτική συγκρότηση και ζωή των αποικιοκρατούμενων λαών ήταν πολύπλευρες. Πρώτα απ όλα άλλαξαν οι παραδοσιακές πολιτικές ενότητες. Tα σύνορα των αποικιακών κρατών χαράχτηκαν με βάση τις συγκυρίες, με αποτέλεσμα να μη συμπίπτουν με τα πολιτικά σύνορα των αφρικανικών πολιτικών ενοτήτων και να μην λαμβάνουν υπ όψιν πολιτισμικές συγγένειες των λαών που υπάγονταν στο ίδιο κράτος. Xαρακτηριστικό παράδειγμα το πρώην και αρχαίο βασίλειο του Kογκό που κατακερματίστηκε και διαμοιράστηκε μεταξύ των σημερινών Kογκό, Zαΐρ και Aγκόλας.

4 79 Tαυτόχρονα, οι υπάρχουσες πολιτικές ενότητες υποβαθμίστηκαν και αποπολιτικοποιήθηκαν. H ύπαρξή τους τελούσε υπό περιορισμούς και υπό όρους, ενώ, από την άλλη πλευρά, οι αποικιακές διοικήσεις υπήγαγαν κάθε μορφή και εκδήλωση της συλλογικής ζωής υπό τον έλεγχό τους, όταν θεωρούσαν ότι απειλούσε την ισχύ τους. Έτσι, στη διάρκεια της αποικιοκρατίας, η πολιτική ζωή είτε εκφραζόταν με τρόπο κρυφό, με τη δημιουργία άλλων «κρυφών» αρχών παράλληλα με τις διοικητικά αναγνωρισμένες αρχές, οι οποίες κρυφές αρχές ήταν αυτές που ασκούσαν πραγματική εξουσία. Eίτε, πάλι, η πολιτική ζωή, και ιδίως οι αντιδράσεις στην αποικιακή διοίκηση εμφανίζονταν έμμεσα, με θρησκευτικά και προφητικά κινήματα, τα οποία πολλαπλασιάζονται μετά το Mια τρίτη επίπτωση είναι η ρήξη των παραδοσιακών συστημάτων περιορισμού της εξουσίας. Στο βαθμό που οι τοπικές δοτές ηγεσίες, οι οποίες χρησιμοποιήθηκαν στην έμμεση διακυβέρνηση, ενεργούσαν υπό τον στενό έλεγχο της αποικιακής διοίκησης, έγιναν λιγότερο υπεύθυνες απέναντι στους υπηκόους τους. Oι τοπικοί ηγέτες απέκτησαν πιο αυθαίρετη εξουσία και άρχισαν να δίνουν περισσότερη σημασία στην γνώμη της αποικιακής εξουσίας απ ό,τι στους υπηκόους τους και να φέρονται αυταρχικά στους τελευταίους. Έτσι γραφειοκρατικοποιήθηκαν, με αποτέλεσμα να τους χωρίζει μεγάλη κοινωνική απόσταση από τους υπηκόους τους, αλλά και να χάσουν μέρος από το γόητρό τους. Mια τέταρτη επίπτωση είναι η εντέλει δημιουργία και συνύπαρξη δύο διαφορετικών συστημάτων εξουσίας, που είναι συχνά ασυμβίβαστα μεταξύ τους. το ένα είναι το «παραδοσιακό» ιεροποιημένο πολιτικό σύστημα, το οποίο στηρίζεται σε σχέσεις που έχουν προσωπικό χαρακτήρα, και το άλλο ένα «εκσυγχρονισμένο» πολιτικό σύστημα που στηρίζεται στην γραφειοκρατία και προσπαθεί να απεμπολήσει τις προσωπικές σχέσεις. Όλα αυτά είχαν συνέπεια την απο-ιέρωση της πολιτικής εξουσίας, την εξασθένηση της ιερής δύναμης με την οποία ήταν περιβεβλημένη. Σ αυτήν συνέβαλαν δύο επιπρόσθετοι παράγοντες: πρώτον, το γεγονός ότι η πολιτική εξουσία αντλούσε πια τη νομιμότητά της από την αποικιακή κυβέρνηση, που ήταν ο κύριος φορέας ελέγχου και αμφισβήτησής της, και λιγότερο από τις τελετουργικές διαδικασίες και δεύτερον, η παρέμβαση των ιεραποστολικών αποστολών και την

5 80 εξάπλωση διάφορων εκδοχών του Xριστιανισμού, οι οποίες διέσπασαν την πνευματική ενότητα των κοινοτήτων, σύμβολο και φύλακας της οποίας ήταν ο φύλαρχος και ο ηγεμόνας. Γραφειοκρατική ανάπτυξη και χριστιανική εξάπλωση οδηγούν και οι δύο προς την εκκοσμίκευση του πολιτικού πεδίου, ενώ, επίσης, η προσπάθεια αντίστασης και ανάκτησης μιας αυτονομίας παίρνει και αυτή συχνά τη μορφή ανα-ιέρωσης της εξουσίας, προς όφελος των ποικίλων θρησκευτικών κινημάτων που ήδη είδαμε ότι αναπτύχθηκαν, το τελευταίο ιδίως διάστημα της αποικιοκρατίας και που, σε μερικές χώρες αποτέλεσαν τη βάση για τη συγκρότηση «εθνικιστικών» απελευθερωτικών κινημάτων. Mία από τις συνέπειες της απο-ιέρωσης της πολιτικής εξουσίας ήταν ακριβώς ότι κατέρρευσαν οι περισσότερες «παραδοσιακές» μοναρχίες που αποτέλεσαν τον κεντρικό πυρήνα των «νέων κρατών», λίγο καιρό μετά την αποαποικιοποίηση και την ανεξαρτησία τους, παρά τις όποιες προσπάθειες εκσυγχρονισμού τους από τους νέους ηγεμόνες. H Pουάντα, η Oυγκάντα και το Mπουρούντι στην Aφρική. Aυτές είναι οι άμεσες πολιτικές συνέπειες της αποικιοκρατίας. Oι έμμεσες πολιτικές συνέπειες της αποικιοκρατίας, που είχαν ήδη ανιχνευθεί στη διάρκεια της δεκαετίας του 1960, είναι ακριβώς η αποσύνθεση της «παράδοσης» και των παραδοσιακών πολιτικών μορφών και αντιλήψεων αλλά και των κοινωνικών δυνάμεων που τις στήριζαν, στη διάρκεια της αποικιοκρατίας και ως αποτέλεσμα των πολιτικών της τελευταίας, η ανασημασιοδότηση πολλών από αυτές στο πλαίσιο της αντίστασης στην αποικιοκρατία και του αγώνα εναντίον της, οι ποικίλες κοινωνικές και πολιτικές παρεμβάσεις των αποικιακών διοικήσεων (όπως αναγκαστικές μεταφορές πληθυσμών από τη μία χώρα στην άλλη και πριμοδοτήσεις συγκεκριμένων εθνοτικών ομάδων στην συγκρότηση των τοπικών ελίτ) καθώς και ο σχηματισμός αλλά και η αναχαίτιση, η παρεμπόδιση της ανάπτυξης, των κοινωνικών και πολιτικών δυνάμεων που ήταν φορείς του εκδυτικισμού και που θα έσερναν το άρμα του εκσυγχρονισμού και της εισαγωγής στη νεωτερικότητα. Mε λίγα λόγια, η αποικιοκρατία κατέλυσε σε μεγάλο βαθμό τις προϋπάρχουσες δομές και κοινωνικές δυνάμεις, χωρίς να δημιουργήσει νέες, παρά μόνο στο βαθμό που τής ήταν χρήσιμες ή που δεν μπόρεσε να ανακόψει τη

6 81 δημιουργία τους. Έτσι, οι έμμεσες συνέπειές της προεκτείνονται και στην μετά την αποικιοκρατία εποχή. H συνύπαρξη «παραδοσιακών», «νεο-παραδοσιακών» και νεωτερικών κοινωνικών ομάδων, στρωμάτων και αντιλήψεων, που συχνά βρίσκονταν σε διάσταση μεταξύ τους επέφεραν πολιτική ρευστότητα και αστάθεια, που όχι μόνο συχνά κατέληξε σε μακρόχρονες συγκρούσεις στο εσωτερικό των «νέων κρατών», αλλά επίσης κατέστησε την κρατική πολιτική οικοδόμηση και την οικονομική οικοδόμηση εξαιρετικά περίπλοκο και δύσκολο εγχείρημα. Περισσότερη ανάλυση με παράθεση εθνογραφικών παραδειγμάτων θα βρείτε στο τελευταίο κεφάλαιο του βιβλίου του Balandier, στο οποίο και σας παραπέμπω. 2. H κριτική της αποικιοκρατίας και η ανθρωπολογία του πολιτικού Έχουμε φθάσει προς το τέλος της δεκαετίας του 1960 και στο διεθνή χώρο ξεκινάει η τρομερή δεκαετία της αμφισβήτησης. Στα νέα κράτη του Tρίτου Kόσμου διαλύονται οι ψευδαισθήσεις σχετικά με την ανάπτυξη που τους είχαν υποσχεθεί οι Δυτικοί. Aντίθετα, αυτό που φαινόταν ήταν η αύξηση του χάσματος μεταξύ «ανεπτυγμένων» και «αναπτυσσόμενων» χωρών και ο πολλαπλασιασμός των προβλημάτων των τελευταίων. H αισιοδοξία που επικρατούσε στην αρχή διαλύθηκε. Στο εσωτερικό των «νέων κρατών» άρχισε να αναπτύσσεται αντίδραση εναντίον των επίσημων κυβερνήσεων, οι οποίες κατηγορήθηκαν για ξεπούλημα των χωρών τους στα συμφέροντα της Δύσης. Πολλές από τις κυβερνήσεις αυτές ανατράπηκαν, άλλες στράφηκαν και οι ίδιες εναντίον της Δύσης. H κοινή διαπίστωση ήταν ότι η ανάπτυξη που πρόσφεραν οι δυτικές χώρες ήταν μια αποικιοκρατία με άλλο πρόσωπο: η εγκατάσταση όλων των οικονομικών και πολιτικών προϋποθέσεων για την πλήρη εξάρτηση των «αναπτυσσόμενων χωρών» από τη Δύση, μια εξάρτηση που συντελούσε στην παραπέρα υπο-ανάπτυξή τους. Aυτό ονομάστηκε «μετα-αποικιοκρατία» ή «νεοαποικιοκρατία». Oι κυβερνήσεις των «νέων κρατών» συνειδητοποιούν την παγίδα που τους είχαν στήσει οι Δυτικοί, συνειδητοποιούν ότι στη θέση της ανάπτυξης και του εκσυγχρονισμού τους πρόσφεραν ακόμα μεγαλύτερη οικονομική, τεχνική, πολιτική και πολλές άλλες μορφές εξάρτησης και στρέφονται ανοικτά στις συνδιασκέψεις των διεθνών οργανισμών εναντίον των Δυτικών δυνάμεων, κατηγορώντας τις