ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ ΣΤΟ ΜΑΘΗΜΑ ΤΗΣ ΕΡΜΗΝΕΙΑΣ ΤΗΣ ΘΕΙΑΣ ΛΕΙΤΟΥΡΓΙΑΣ ΤΟΥ ΜΕΓΑΛΟΥ ΒΑΣΙΛΕΙΟΥ. Β Ἀνωτέρα

Transcript

1 ΙΕΡΑΤΙΚΗ ΣΧΟΛΗ «ΑΠΟΣΤΟΛΟΣ ΒΑΡΝΑΒΑΣ» ΠΑΡΑΣΚΕΥΑ ΑΓΑΘΩΝΟΣ ΟΙΚΟΝΟΜΟΥ ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ ΣΤΟ ΜΑΘΗΜΑ ΤΗΣ ΕΡΜΗΝΕΙΑΣ ΤΗΣ ΘΕΙΑΣ ΛΕΙΤΟΥΡΓΙΑΣ ΤΟΥ ΜΕΓΑΛΟΥ ΒΑΣΙΛΕΙΟΥ Β Ἀνωτέρα ΛΕΥΚΩΣΙΑ

2 ΕΙΣΑΓΩΓΗ Ἡ ὀρθόδοξη Ἐκκλησία τῆς ἀνατολῆς ἑορτάζει τὴν 1η Ἰανουαρίου τὴν µνήµη τοῦ Μεγάλου Βασιλείου, ἐπισκόπου Καισαρείας τῆς Καππαδοκίας. Τὸ συγγραφικὸ ἔργο τοῦ Μεγάλου Βασιλείου τὸν κατατάσσει στὴν χορεία τῶν µεγαλυτέρων καὶ σηµαντικοτέρων πατέρων τῆς Ἐκκλησίας. Καθοριστικὴ ἦταν ἡ προσφορά του στὴν διαµόρφωση τοῦ Τριαδολογικοῦ δόγµατος, ἀλλὰ καὶ τῆς καθόλου δογµατικῆς διδασκαλίας τῆς Ἐκκλησίας. Χαρακτηριστικὰ ἀναφέρου- µε ὅτι ὁ δ αἰῶνας, κατὰ τὸν ὁποῖο ζῇ ὁ ἅγιος, χαρακτηρίζεται ὡς ὁ «χρυσὸς αἰῶνας» τῆς Ἐκκλησίας. Ἐκτὸς τῶν δογµατικῶν ἔργων, ὁ Μέγας Βασίλειος συνέγραψε ἑρµηνευτικὰ ὑποµνήµατα σὲ βιβλία τῆς Ἁγίας Γραφῆς, ὡς ἐπίσης καὶ πλῆθος ἐπιστολῶν. Συνέταξε δὲ καὶ πολλὲς λειτουργικὲς εὐχές, προοριζόµενες γιὰ ὅλες τὶς ἐκκλησιαστικὲς ἀκολουθίες. Ἀποκορύφωµα τοῦ λειτουργικοῦ του ἔργου εἶναι ἡ θεία λειτουργία, τῆς ὁποίας ἂν καὶ κατὰ καιροὺς ἀµφισβητήθηκε ἡ γνησιότητα, ἐν τούτοις, ἡ σύγχρονη λειτουργικὴ ἐπιστήµη ἀπέδειξε ἀκριβῶς τὸ ἀντίθετο. Ἡ λειτουργία τοῦ Μεγάλου Βασιλείου ἀνήκει στὸν βυζαντινὸ λειτουργικὸ τύπο, ὁ ὁποῖος διαµορφώθηκε στὴν Κωνσταντινούπολη. Εἶναι ἡ ἀρχαία, ἡ κύρια καὶ ἡ ἐπίσηµη λειτουργία τῆς Ἐκκλησίας τοῦ Βυζαντίου, ἡ ὁποία διακρίνεται γιὰ τὸ µῆκος τῶν εὐχῶν, τὸ θεολογικό της βάθος, τὸν βιβλικὸ πλοῦτο, τὴν δύναµη καὶ τὴν ἑνότητα τῆς σκέψης καὶ τὸ γλωσσικὸ κάλλος. Χωρὶς ὑπερβολή, ἡ λειτουργία αὐτή, µπορεῖ νὰ χαρακτηρισθεῖ ὡς ἡ θαυµασιότερη ἀναφορὰ ἀπ ὅλες ποὺ ἔχουν συνταχθεῖ. Ἡ γνησιότητά της ἀποδεικνύεται τόσο ἀπὸ ἐσωτερικοὺς ὅσο καὶ ἀπὸ ἐξωτερικοὺς λόγους. Τὸ ὕφος, οἱ ἰδέες, ἡ γλῶσσα, ὁ τρόπος χρήσης τῆς Ἁγίας Γραφῆς, ἀντιπαραβαλλόµενα πρὸς τὰ γνήσια ἔργα τοῦ Μεγάλου Βασιλείου, παρουσιάζουν ἀπόλυτη ταυτότητα. Οἱ ἐξωτερικὲς µαρτυρίες φθάνουν µέχρι καὶ τῆς ἐποχῆς τοῦ ἁγίου πατρός. Ὁ ἅγιος Γρηγόριος ὁ Ναζιανζηνὸς ἀναφέρει ὅτι ὁ Μέγας Βασίλειος συνέγραψε «εὐχῶν διατάξεις» καὶ «εὐκοσµίας τοῦ βήµατος». Ὁ Φαῦστος Βυζάντιος (ε αἰ.), ὁ Πέτρος ὁ ιάκονος (στ αἰ.) καὶ ἡ ζ οἰκουµενικὴ σύνοδος (787) παραθέτουν περικοπές της. Ὁ Λεόντιος Βυζάντιος (στ αἰ.), ἡ ἐν Τρούλλῳ σύνοδος (692) καὶ ὁ ἅγιος Ἰωάννης ὁ αµασκηνὸς (η αἰ.) τὴν µνηµονεύουν. Σὲ ὅλα τὰ βυζαντινὰ λειτουργικὰ χειρόγραφα, ἀπὸ τοῦ βαρβερινοῦ κώδικα 336 (η αἰ.) καὶ ἐντεῦθεν, φέρεται ὑπὸ τὸ ὄνοµα τοῦ Μεγάλου Βασιλείου. Ἡ λειτουργία τοῦ Μεγάλου Βασιλείου πρὶν τὸν η αἰῶνα φαίνεται ὅτι ἐτελεῖτο ὅλες τὶς Κυριακὲς καὶ ἑορτές, ἐνῶ ἡ λειτουργία τοῦ ἱεροῦ Χρυσοστόµου ἦταν ἡ «καθηµερινὴ» λειτουργία. Σταδιακὰ ὅµως, ἡ δεύτερη κέρδισε ἔδαφος σὲ βάρος τῆς πρώτης, προφανῶς λόγῳ τῆς συντοµίας της, περιορίζοντάς την ἔτσι στὶς ἐπισηµότερες Κυριακὲς καὶ ἑορτὲς τοῦ ἔτους. Σήµερα ἡ λειτουργία τοῦ Βασιλείου τελεῖται δέκα ἢ δώδεκα φορὲς τὸν χρόνο. Τελεῖται 2

3 κατὰ τὶς πέντε Κυριακὲς τῆς Μεγάλης Τεσσαρακοστῆς (ἐκτὸς τῆς τῶν Βαΐων, ἡ ὁποία δὲν περιλαµβάνεται στὴν Τεσσαρακοστή), κατὰ τὶς παννυχίδες τῶν µεγάλων ἑορτῶν τοῦ Πάσχα, τῶν Χριστουγέννων καὶ τῶν Θεοφανείων (σήµερα οἱ παννυχίδες µετατέθησαν στὶς παραµονὲς τῶν ἑορτῶν καὶ ἡ λειτουργία συνδέθηκε µὲ τὸν ἑσπερινό), τὴν Μεγάλη Πέµπτη (ἡµέρα παραδόσεως τοῦ µυστηρίου τῆς θείας εὐχαριστίας) καὶ κατὰ τὴν µνήµη τοῦ ἁγίου (1η Ἰανουαρίου). Σὲ ὁρισµένους τόπους τελεῖται, ὡς µαρτυρεῖ καὶ ὁ Νικηφόρος Κωνσταντινουπόλεως (µᾶλλον ὁ Ταράσιος), καὶ κατὰ τὴν Κυριακὴ τῆς Πεντηκοστῆς, ὡς ἐπίσης καὶ κατὰ τὴν ἑορτὴ τῆς Ὑψώσεως τοῦ Τιµίου Σταυροῦ (14 Σεπτεµβρίου). 3

4 ΚΟΙΝΑ ΣΗΜΕΙΑ ΛΕΙΤΟΥΡΓΙΑΣ ΧΡΥΣΟΣΤΟΜΟΥ ΚΑΙ ΒΑΣΙΛΕΙΟΥ Οἱ δύο λειτουργίες ἀκολουθοῦν ἀκριβῶς τὸ ἴδιο λειτουργικὸ σχῆµα διαφοροποιούµενες µόνο στὸ κείµενο τῶν εὐχῶν ἐκείνων οἱ ὁποῖες ἀποτελοῦν οὐσιαστικὰ καὶ τὴν πρωταρχικὴ µορφὴ τῆς κάθε λειτουργίας. Ἀπὸ τὴν εὐχὴ τῶν κατηχουµένων µέχρι τὴν ὀπισθάµβωνον εὐχή, καὶ τὴν εὐχὴ εἰς τὸ συστεῖλαι τὰ ἅγια, παρατηροῦµε ὅτι ἄλλο εὐχητικὸ κείµενο ὑπάρχῃ στὴν µία καὶ ἄλλο στὴν ἄλλη. Τὰ δὲ λοιπά, ἀπὸ τὴν ἔναρξη, µέχρι καὶ τὸν τύπο τῆς ἀπολύσεως, ὅπως ἐπίσης καὶ οἱ ἱερατικὲς διατάξεις, εἶναι ἀκριβῶς τὰ ἴδια. Ἔτσι ἔχουµε τὶς δύο λειτουργίες νὰ παρουσιάζουν τὰ ἑξῆς κοινά 1. Ἀκολουθία προσκοµιδῆς κατὰ τὸν ἴδιο ἀκριβῶς τύπο. 2. Εὐλογηµένη ἡ βασιλεία, εἰρηνικά, ἀντίφωνα ἢ τυπικὰ µετὰ τῶν µακαρισµῶν, καὶ οἱ ἐνδιάµεσες αἰτήσεις, εὐχὲς καὶ ἐκφωνήσεις. 3. Εἴσοδος τοῦ Εὐαγγελίου, εὐχὴ τῆς εἰσόδου, εἰσοδικόν, ἀπολυτίκια καὶ κοντάκιον. 4. Εὐχὴ τρισαγίου, ἐκφώνησις, τρισάγιος ὕµνος. 5. Προκείµενον τοῦ ἀποστόλου, ἀπόστολον, ἀλληλουάριον-θυµίασις, εὐχὴ εὐαγγελίου, εὐαγγέλιον. 6. Ἐκτενὴς ἱκεσία, εὐχὴ ἐκτενοῦς καὶ ἐκφώνησις. 7. Χερουβικὸς ὕµνος, εὐχὴ χερουβικοῦ 1, θυµίασις, ν ψαλµός, εἴσοδος τῶν δώρων, ἐκφώνησις Πάντων ὑµῶν. 8. Πληρωτικὰ, λειτουργικὰ µέλη, ἐκφωνήσεις καὶ εὐλογίες τοῦ ἱερέως, ἀντιφωνήσεις τοῦ χοροῦ 2, διακονικὰ αἰτήµατα, σύµβολον τῆς πίστεως, κυριακὴ προσευχή. 9. Ἡ εὐχὴ Πρόσχες Κύριε Ιησοῦ Χριστὲ ὁ Θεὸς ἡµῶν ἐξ ἁγίου κατοικητηρίου σου. 10. Μετάδοσις τῆς θείας κοινωνίας, Εἴδοµεν τὸ φῶς, Πληρωθήτω, Εἴη τὸ ὄνοµα Κυρίου, ἀπόλυσις. Θὰ µποροῦσε κάποιος νὰ διερωτηθῇ γιατί οἱ δύο λειτουργίες ἔχουν τόσα κοινὰ σηµεῖα, ἀφοῦ πρόκειται γιὰ δύο διαφορετικὰ λειτουργικὰ κείµενα; Ἡ ἀπάντηση εἶναι ἁπλή. Οἱ δύο λειτουργίες ἀνήκουν στὴν ἴδια οἰκογένεια, στὸν ἴδιο λειτουργικὸ τύπο, τὸν βυζαντινό. Γεννήθηκαν, αὐξήθηκαν καὶ µεγάλωσαν 1 Ἡ εὐχὴ τοῦ χερουβικοῦ, Οὐδεὶς ἄξιος, ἀνήκει στὴν ἀλεξανδρινὴ λειτουργία τοῦ ἁγίου Γρηγορίου τοῦ Θεολόγου. Ἀποτελεῖ δηλ. γιὰ τὶς λειτουργίες τοῦ Χρυσοστόµου καὶ τοῦ Βασιλείου δάνειο. 2 Ἀλλάζει µόνον τὸ µεγαλυνάριον τῆς Θεοτόκου στὸ Ἐξαιρέτως. Στὴν λειτουργία τοῦ Χρυσοστόµου ψάλλοµεν τὸ Ἄξιόν ἐστιν, ἐνῷ στὴν τοῦ Βασιλείου τὸ Ἐπὶ σοὶ χαίρει κεχαριτωµένη. 4

5 µέσα στὸ ἴδιο λειτουργικὸ κλίµα. Ἕνα κλίµα µὲ ἐπιµέρους λειτουργικὰ κέντρα, τὸ ὁποῖο παρουσίασε µία θαυµάσια δυναµικὴ δηµιουργῶντας ἐξαίρετες καὶ ἀπαράµιλλου κάλλους ἀκολουθίες. Ἕνα κλίµα τὸ ὁποῖο γνώριζε νὰ δηµιουργῇ νέα λειτουργικὰ στοιχεῖα, νὰ ἀναµορφώνῃ παλαιά, χωρὶς νὰ τὰ ἀποβάλλῃ, καὶ νὰ δέχεται ξένα, χωρὶς νὰ ἀλλοιώνεται. Ετσι, παραµένοντας σὲ χρήση οἱ δύο λειτουργίες στὸν ἴδιο γεωγραφικὸ - λειτουργικὸ χῶρο, χωρὶς νὰ ἀποβάλουν τὸ ἀρχικό τους κείµενο, προσέλαβαν ὅλα τὰ λειτουργικὰ ἐκεῖνα σηµεῖα, τὰ ὁποῖα ἀποτελοῦν εἴτε νέα προσθήκη, εἴτε ἀναµόρφωση παλαιῶν στοιχείων, εἴτε πρόσληψη στοιχείων ἀπὸ ἄλλο λειτουργικὸ τύπο. Ὅλα τοῦτα δοκιµαζόµενα µέσα στὸν χρόνο ἀπέδωσαν τὸ κοινὸ ἐξωτερικὸ περίβληµα τῶν δύο λειτουργιῶν. 5

6 ΤΥΠΙΚΗ ΙΑΤΑΞΙΣ ΤΗΣ ΛΕΙΤΟΥΡΓΙΑΣ ΤΟΥ ΜΕΓΑΛΟΥ ΒΑΣΙΛΕΙΟΥ ΣΥΝ Ε ΕΜΕΝΗ ΜΕ ΕΣΠΕΡΙΝΟΝ Ἡ λειτουργία τοῦ Μεγάλου Βασιλείου, σύµφωνα µὲ τὴν ἰσχύουσα λειτουργικὴ τάξι, τελεῖται συναπτῶς µὲ τὴν ἀκολουθία τοῦ ἑσπερινοῦ τέσσερεις φορὲς τὸν χρόνο τὴν παραµονὴ τῶν Χριστουγέννων καὶ τῶν Θεοφανείων, ὅταν οἱ δύο τοῦτες ἑορτὲς συµπέσουν ἀπὸ Τρίτη µέχρι καὶ Σάββατο, τὴν Μεγάλη Πέµπτη καὶ τὸ Μεγάλο Σάββατο. Κατὰ τὴν παραµονὴ τῶν Χριστουγέννων καὶ τῶν Θεοφανείων, σύµφωνα µὲ τὰ ἐν τῷ κόσµῳ κρατοῦντα, τοῦ ἑσπερινοῦ τῆς ἑορτῆς µετὰ τῆς λειτουργίας τοῦ Μεγάλου Βασιλείου προηγοῦνται οἱ µεγάλες ὧρες τῶν ἑορτῶν, ἐνῶ κατὰ τὴν Μεγάλη Πέµπτη καὶ Μεγάλο Σάββατο ἡ ἀκολουθία τῶν µικρῶν ὡ- ρῶν ἢ τοὐλάχιστον τῆς θ ὥρας, ὡς ἔχουν στὸ Ὡρολόγιον. Ὁ ἱερέας πρὸ τῆς ἀκολουθίας τῶν ὡρῶν ἢ τελουµένης τούτης, θὰ πάρῃ καιρό, θὰ ἐνδυθῇ ἅπασαν τὴν ἱερατική του στολὴ καὶ θὰ τελέσῃ τὴν ἀκολουθία τῆς προσκοµιδῆς. Κατὰ τὸ Ὁ ἐν παντὶ καιρῷ τῆς θ ὥρας θὰ ἀπαγγείλῃ τὰ προκαταρκτικὰ τῆς θείας λειτουργίας, καὶ ἀφοῦ ἀναγνώσῃ τὴν εὐχὴ έσποτα Κύριε Ἰησοῦ Χριστὲ ὁ Θεὸς ἡµῶν, θὰ κάνῃ µικρὴν ἀπόλυσιν. Στὴν συνέχεια θὰ βάλῃ Εὐλογήµενη ἡ βασιλεία σχηµατίζοντας, ὡς εἴθισται, σταυροῦ τύπον διὰ τοῦ Εὐαγγελίου ἐπὶ τῆς ἁγίας τράπεζας, καὶ θὰ ἀναγνώσῃ τὶς εὐχὲς τοῦ λυχνικοῦ, ἀναγινωσκοµένου τοῦ προοιµιακοῦ ψαλµοῦ. Ἀκολούθως θὰ ἐκφωνήσῃ τὰ εἰρηνικά, καί, ψαλλοµένου τοῦ Κατευθυνθήτω ἡ προσευχή µου ὡς θυµίαµα ἐνώπιόν σου θὰ θυµιάσῃ κατὰ τὴν τάξιν τὸ ἱερατεῖο, τὶς εἰκόνες καὶ τὸν λαό. Στὸ δοξαστικὸ τοῦ ἑσπερινοῦ θὰ γίνῃ εἴσοδος µετὰ Εὐαγγελίου. Εὐχὴ εἰσόδου θὰ λεχθῇ ἡ τῆς θείας λειτουργίας έσποτα Κύριε, ὁ Θεὸς ἡµῶν, ὁ καταστήσας ἐν οὐρανοῖς. Ἐν συνεχείᾳ θὰ εὐλογηθῇ ἡ εἴσοδος καὶ θὰ ἐκφωνηθῇ τό Σοφία ὀρθοὶ, ὑψουµένου τοῦ Εὐαγγελίου. Ἀναγινωσκοµένης τῆς ἐπιλυχνίου εὐχαριστίας (Φῶς ἱλαρὸν) εἰσέρχεται ὁ ἱερέας στὸ ἱερὸ βῆµα. Μετὰ τὸ πέρας τοῦ Φῶς ἱλαρὸν θὰ ἐκφωνήσῃ ἑσπέρας προκείµενον, ὡς συνήθως, καὶ θὰ ψαλῇ τὸ προκείµενον τῆς ἡµέρας 3. Ἐν συνεχείᾳ ὁ ἀναγνώστης ἀπαγγέλλει τὸν τίτλον 3 Ἡ ἐπικρατοῦσα λειτουργικὴ τάξις δὲν προβλέπει στοὺς συγκεκριµένους ἑσπερινοὺς τὴν ψαλµωδίαν τοῦ προκειµένου τῆς ἡµέρας, καὶ ὡς ἐκ τούτου οὔτε τὴν ὑπὸ τοῦ διακόνου ἢ τοῦ ἱερέως ἐκφώνησιν ἑσπέρας προκείµενον, ἀλλὰ γενικῶς καὶ ἀορίστως τὴν ἐκφώνησιν ἑσπέρας µόνον ἢ καὶ τὴν ἀπ εὐθείας µετάβασιν στὰ ἀναγνώσµατα. Ἀρκετὰ ὅµως τῶν παλαιῶν Τυπικῶν προβλέπουν τὴν ψαλµωδίαν τοῦ προκειµένου τῆς ἡµέρας στοὺς συγκεκριµένους ἑσπερινούς, ὅπως ἐξ ἄλλου συµβαίνει καὶ σὲ ὅλους τοὺς ἑσπερινούς. Ἄρα, θὰ ἦτο ὀρθότερον, νὰ ἐπικρατήσῃ καὶ ἐπὶ τῶν ἡµέρων µας ἡ ψαλµωδία τοῦ προκειµένου ἐκφωνουµένου προηγουµένως τοῦ ἑσπέρας προκείµενον. Βλ. πρωτοπρ. ΚΩΝ/ΝΟΥ ΠΑΠΑ- ΓΙΑΝΝΗ, Σύστηµα Τυπικοῦ, ἔκδ. Ἀποστολικῆς ιακονίας τῆς Ἐκκλησίας τῆς Ἑλλάδος, Ἀθήνα 2006, σσ , καὶ ΙΩΑΝΝΟΥ ΦΟΥΝΤΟΥΛΗ, Ἀπαντήσεις εἰς λειτουργικὰς ἀπορίας, τ., ἔκδ. Ἀποστολικῆς ιακονίας τῆς Ἐκκλησίας τῆς Ἑλλάδος, Ἀθήνα 1994, σσ

7 τοῦ βιβλίου τοῦ α ἀναγνώσµατος, π.χ. Γενέσεως τὸ ἀνάγνωσµα, στὸ ὁποῖο ἀντιφωνεῖ Σοφία πρόσχωµεν. Στὸ τρίτο ἀνάγνωσµα θὰ ἀναγνώσῃ µυστικῶς τὴν εὐχὴ τοῦ τρισαγίου Ὁ Θεὸς ὁ ἅγιος, ὁ ἐν ἁγίοις ἀναπαυόµενος, καὶ ἀφοῦ περατωθῇ τὸ ἀνάγνωσµα θὰ ἐκφωνήσῃ, εἴτε Τοῦ Κυρίου δεηθῶµεν. Ὅτι ἅγιος εἶ, ὁ Θεὸς ἡµῶν, καὶ θὰ ψαλῇ ὁ τρισάγιος ὕµνος, εἴτε µικρὰν συναπτήν Ἔτι καὶ ἔτι. Ἀντιλαβοῦ, σῶσον, ἐλέησον. Τῆς Παναγίας, ἀχράντου. Ὅτι ἅγιος εἶ, ὁ Θεὸς ἡµῶν, γιὰ νὰ ψαλεῖ ὁ τρισάγιος ὕµνος. Στὸ ύναµις θὰ εὐλογήσῃ κανονικὰ τὴν ἄνω καθέδρα. Κανονικὰ θὰ λεχθοῦν εἰς τὸ ἑξῆς ὁ ἀπόστολος, τὸ ἀλληλουάριον, ἐὰν συνηθίζεται νὰ ψάλλεται, ἡ εὐχὴ τοῦ εὐαγγελίου Ἔλλαµψον ἐν ταῖς καρδίαις ἡµῶν, τὸ εὐαγγέλιον, ἡ ἐκτενὴς µὲ τὴν εὐχὴν καὶ τὴν ἐκφώνησίν της καὶ οἱ αἰτήσεις τῶν κατηχουµένων καὶ τῶν πιστῶν µετὰ τῶν οἰκείων εὐχῶν τῆς λειτουργίας τοῦ Μεγάλου Βασιλείου καὶ οἱ ἐκφωνήσεις τους. Ἀκολούθως ψάλλεται ὁ χερουβικὸς ὕµνος, γιὰ νὰ εἰσέλθωµε εἰς τὸ ἑξῆς στὸ καθ αὐτὸ µέρος τῆς εὐχῆς τῆς ἀναφορᾶς τοῦ Μεγάλου Βασιλείου, ὡς συνήθως. 7

8 ΕΡΜΗΝΕΥΤΙΚΑ ΣΧΟΛΙΑ 1. Εὐχὴ κατηχουµένων «Κύριε ὁ Θεὸς ἡµῶν...». «καὶ καταξίωσον αὐτοὺς τοῦ λουτροῦ τῆς παλιγγενεσίας». Ὡς λουτρὸν παλιγγενεσίας χαρακτηρίζει ὁ Μέγας Βασίλειος τὸ βάπτισµα τῶν χριστιανῶν, τὸ ὁποῖο ἀποβαίνει γι αὐτούς α) αἰτία ἀφέσεως τῶν ἁµαρτιῶν, β) ἔνδυµα ἀφθαρσίας, καὶ γ) µέσο γνώσεως τοῦ Θεοῦ. 2. Εὐχὴ τῶν πιστῶν α «Σὺ Κύριε, κατέδειξας ἡµῖν...». «Σὺ Κύριε, κατέδειξας ἡµῖν τὸ µέγα τοῦτο τῆς σωτηρίας µυστήριον». Ἡ θεία εὐχαριστία χαρακτηρίζεται ὡς τὸ µεγάλο µυστήριο τῆς σωτηρίας, τὸ ὁποῖο ὁ Θεὸς φανέρωσε («κατέδειξας») στοὺς ἀνθρώπους. 3. Εὐχὴ τῶν πιστῶν β «Ὁ Θεός, ὁ ἐπισκεψάµενος...». «Σὺ ἐνίσχυσον ἡµᾶς, τῇ δυνάµει τοῦ ἁγίου σου Πνεύµατος, εἰς τὴν διακονίαν ταύτην καὶ δὸς ἡµῖν λόγον ἐν ἀνοίξει τοῦ στόµατος ἡµῶν, εἰς τὸ ἐπικαλεῖσθαι τὴν χάριν τοῦ ἁγίου Πνεύµατος ἐπὶ τῶν µελλόντων προτίθεσθαι δώρων». Ζητεῖται αὐτὴ τούτη ἡ χάρις καὶ ὁ φωτισµὸς τοῦ ἱερέως ἀπὸ τὸ ἅγιο Πνεῦµα, καὶ τὸ δόσιµο σ αὐτὸν καταλλήλου λόγου ἀπὸ τὸν Θεὸ ἐν ὄψει τῆς προσκοµιδῆς τῶν δώρων στὸ θυσιαστήριο γιὰ τὸν καθαγιασµό τους. Ὁ Θεὸς δηλ. εἶναι αὐτός, ὁ ὁποῖος δίδει λόγο στὸν ἱερέα, προκειµένου νὰ καθαγιάσει τὰ δῶρα. 4. Εὐχὴ τῆς προσκοµιδῆς «Κύριε ὁ Θεὸς ἡµῶν, ὁ κτίσας ἡµᾶς...». «Εὐδόκησον δή, Κύριε, τοῦ γενέσθαι ἡµᾶς διακόνους τῆς καινῆς σου διαθήκης, λειτουργοὺς τῶν ἁγίων σου µυστηρίων». Στὴν σκέψη τοῦ Μεγάλου Βασιλείου, ἡ «καινὴ διαθήκη, ἡ νέα δηλ. διαθήκη, τὴν ὁποία ὁ Θεὸς συνάπτει µὲ τοὺς ἀνθρώπους, µὲ σκοπὸ τὴν µεταξύ τους κοινωνία, ταυτίζεται µὲ τὸ µυστήριο τῆς θείας εὐχαριστίας, τῆς ὁποίας λειτουργὸς εἶναι ὁ ἱερέας. Καινὴ διαθήκη τὸ µέσον κοινωνίας τοῦ Θεοῦ µὲ τὸν ἄνθρωπο. Αὐτοῦ τοῦ εἴδους ἡ καινὴ διαθήκη βρίσκει τὴν πλήρη της ἑρµηνεία στὸ µυστήριο τῆς θείας εὐχαριστίας. Λογικὴ θυσία/λατρεία ἡ προσφερόµενη πρὸς τὸν Θεὸ Πατέρα θυσία ἢ λατρεία ἀπὸ τὰ λογικὰ ὄντα, τοὺς ἀνθρώπους δηλ. Ὄχι ἡ λατρεία, ἡ ὁποία ἐκφράζεται διὰ τοῦ λογικοῦ (νοῦ), διότι ὁλόκληρος ὁ ψυχοσωµατικὸς ἄνθρωπος 8

9 µετέχει σ αὐτήν, οὔτε πάλιν ἡ λατρεία ἡ ἀπευθυνοµένη στὸν Θεὸ Λόγο (Χριστό), γιατὶ ἡ θεία λειτουργία ἀναφέρεται στὸν Θεὸ Πατέρα. 5. Εὐχὴ τῆς ἁγίας ἀναφορᾶς «Ὁ ὤν, έσποτα, Κύριε Θεέ, Πάτερ παντοκράτορ...». α. «Ὅτι σὺ εἶ ὁ χαρισάµενος ἡµῖν τὴν ἐπίγνωσιν τῆς σῆς ἀληθείας». Ἀλήθεια τὸ πρόσωπο τοῦ Κυρίου Ἰησοῦ. Πρβλ. «Ἐγὼ εἰµὶ ἡ ὁδὸς καὶ ἡ ἀλήθεια καὶ ἡ ζωὴ» (Ἰω. 14, 6). Ἡ ἀλήθεια δὲν εἶναι κάτι τὸ ἀφηρηµένο, ἀλλὰ ὑποστασιάζεται στὸ πρόσωπο τοῦ Χριστοῦ. Ἐν προκειµένῳ, γνώση τῆς ἀλήθειας συνεπάγεται γνώση τοῦ προσώπου τοῦ Κυρίου Ἰησοῦ. β. «εἰκὼν τῆς σῆς ἀγαθότητος». Ἡ φράση ἀναφέρεται στὸν Χριστό, ὁ ὁποῖος ἀποτελεῖ (εἶναι) τὴν εἰκόνα τοῦ ἀοράτου Θεοῦ Πατρός, ἐνῶ ὁ ἄνθρωπος εἶναι εἰκόνα τοῦ Χριστοῦ. Ἀποτελεῖ δηλ. ὁ ἄνθρωπος - εἶναι ἡ εἰκόνα τῆς εἰκόνας (εἰκὼν εἰκόνος). γ. «σφραγὶς ἰσότυπος». είχνει τὴν ἰσότητα µεταξὺ τοῦ Θεοῦ Πατρὸς καὶ τοῦ Χριστοῦ. ιαφορὰ ὑπάρχει µόνο στὸ ὑποστατικὸ ἰδίωµα τοῦ καθενὸς προσώπου. Ὁ Πατὴρ εἶναι ἀγέννητος, ἐνῶ ὁ Υἱὸς εἶναι γεννητός. Γεννᾶται ἀϊδίως καὶ ἀχρόνως ἐκ τοῦ Θεοῦ Πατρός. δ. «ἐν ἑαυτῷ δεικνὺς σὲ τὸν Πατέρα». Στὸ πρόσωπο τοῦ Χριστοῦ προβάλλεται - φανερώνεται ὁ Θεὸς Πατήρ. Πρβλ. «Ὁ ἑωρακὼς ἐµὲ ἑώρακε τὸν πατέρα» (Ἰω. 14, 9). Εχουµε δηλ. φανέρωση τοῦ Θεοῦ Πατρὸς ἐν Χριστῷ. Πρβλ. ἐπίσης καὶ «Θεὸν οὐδεὶς ἑώρακεν πώποτε ὁ µονογενὴς υἱὸς ὁ ὢν εἰς τὸν κόλπον τοῦ πατρὸς ἐκεῖνος ἐξηγήσατο». (Ἰω. 1, 18). ε. «παρ οὗ (Χριστοῦ) τὸ Πνεῦµα τὸ ἅγιον ἐξεφάνη». Τὸ ἅγιο Πνεῦµα στὴν θεολογία, σὲ ὅ,τι δηλ. ἀφορᾶ στὶς ἐνδοτριαδικὲς σχέσεις τοῦ Θεοῦ, ἐκπορεύεται µόνον ἀπὸ τὸν Πατέρα, ἐνῷ στὴν οἰκονοµία, σὲ ὅ,τι δηλ. ἀφορᾶ στὶς σχέσεις µεταξὺ Θεοῦ καὶ κόσµου, καὶ εἰδικότερα στὶς σωστικὲς ἐνέργειες τοῦ Θεοῦ γιὰ τὸν κόσµο, τὸ ἅγιο Πνεῦµα δίδεται καὶ ἀπὸ τὸν Υἱὸ (Χριστό). Πρβλ. «Ἐνεφύσησε καὶ λέγει αὐτοῖς λάβετε Πνεῦµα ἅγιον ἄν τινων ἀφῆτε τὰς ἁµαρτίας, ἀφίενται αὐτοῖς ἄν τινων κρατῆτε, κεκράτηνται» (Ἰω. 20, 22-23). Καί «ἐγὼ ἐρωτήσω τὸν πατέρα καὶ ἄλλον παράκλητον δώσει ὑµῖν, ἵνα µένει µεθ' ὑµῶν εἰς τὸν αἰῶνα, τὸ Πνεῦµα τῆς ἀληθείας, ὃ ὁ κόσµος οὐ δύναται λαβεῖν, ὅτι οὐ θεωρεῖ αὐτὸ οὐδὲ γινώσκει αὐτό». (Ἰω. 14, 16-17). στ. «τὸ τῆς ἀληθείας Πνεῦµα». Τὸ ἅγιο Πνεῦµα, σύµφωνα µὲ τὸν λόγο τοῦ Κυρίου, ὁδηγεῖ τὸν ἄνθρωπον «εἰς πᾶσαν τὴν ἀλήθειαν» (Ἰω. 16, 13). Εἶναι τὸ Πνεῦµα τῆς ἀληθείας. Εἶναι αὐτό, τὸ ὁποῖο διδάσκει τὸν ἄνθρωπο τὴν περὶ τοῦ Θεοῦ ἀλήθειαν. Καὶ ἡ 9

10 ἀλήθεια στὴν Ἐκκλησία δὲν εἶναι κάτι τὸ ἀφηρηµένο, ἀλλὰ ταυτίζεται µὲ τὸ πρόσωπο τοῦ Χριστοῦ, ἄρα τὸ ἅγιο Πνεῦµα λειτουργεῖ ὡς µυσταγωγὸς εἰς Χριστόν. ζ. «ὁ ἀῤῥαβὼν τῆς µελλούσης κληρονοµίας». Ἀρραβῶνας, ἀφ ἑνὸς µὲν εἶναι ἡ ὑπόσχεση δύο ἀνθρώπων γιὰ τὴν µεταξύ τους τέλεση γάµου, ἀφ ἑτέρου δὲ εἶναι τὸ χρονικὸ διάστηµα, τὸ ὁποῖο µεσολαβεῖ µέχρι τὸν γάµο, ὁπότε θὰ ἔχουµε τὴν πλήρη ἕνωσή τους. Στὸν ἀρραβῶνα δίδεται µάλιστα καὶ δακτυλίδι, προκειµένου νὰ ἐπισηµοποιηθεῖ ἡ ὑπόσχεση τοῦ γάµου. Αὐτὴ ἡ εἰκόνα ἐπηρεάζει τὴν θεολογικὴ σκέψη τοῦ ἀποστόλου Παύλου, τὴν ὁποία ἀσπάζεται πλήρως ὁ Μέγας Βασίλειος. Ἡ παροῦσα ζωὴ σὲ σχέση µὲ τὴν µετοχὴ τοῦ ἀνθρώπου στὴν βασιλεία τοῦ Θεοῦ (βασιλεία τοῦ Θεοῦ εἶναι ὁ γάµος) χαρακτηρίζεται ὡς περίοδος ἀρραβῶνος. Τώρα γνωρίζουµε τὸν Θεό, λέει ὁ ἀπόστολος Παῦλος, «ἐν ἐσόπτρῳ καὶ αἰνίγµατι». Τότε, στὴν µέτα τὴν τοῦ Κυρίου δευτέρα παρουσία θὰ ἔχουµε τὴν «ἀπὸ δόξης εἰς δόξαν» πλήρη γνώση τοῦ Θεοῦ. Τώρα ἔχουµε τὴν περίοδο τοῦ ἀρραβῶνος, τότε θὰ ἔχουµε τὸν γάµο. Τώρα ἔχουµε πρόγευση, τότε θὰ ἔχουµε γεύση. Αὐτὴ τὴν σχέση ἀρραβῶνος τοῦ ἀνθρώπου µὲ τὴν βασιλεία τοῦ Θεοῦ τὴν δηµιουργεῖ τὸ ἅγιο Πνεῦµα. Τὸ ἅγιο Πνεῦµα εἶναι καλύτερα αὐτὸς τοῦτος ὁ ἀρραβῶνας καὶ αὐτὴ τούτη ἡ ὑπόσχεση τῆς µετοχῆς τοῦ ἀνθρώπου στὴν βασιλεία τοῦ Θεοῦ. Τὸ ἅγιο Πνεῦµα σηµαίνει τὴν ἀπαρχὴ τῶν αἰωνίων ἀγαθῶν. η. «παρ οὗ (ἐν ἁγίῳ Πνεύµατι) πᾶσα ἡ κτίσις, λογική τε καὶ νοερὰ δυνα- µουµένη». Ὅλη ἡ κτίση, λογικὴ καὶ νοερά, ὀρατὴ καὶ ἀόρατη, ὁ ἄνθρωπος καὶ οἱ ἄγγελοι, λατρεύει καὶ δοξολογεῖ τὸν Θεὸ Πατέρα δυναµουµένη ὑπὸ τῆς χάριτος τοῦ ἁγίου Πνεύµατος. 6. Εὐχὴ «Μετὰ τούτων τῶν µακαρίων δυνάµεων». α. «τέθεικας αὐτὸν ἐν τῷ παραδείσῳ τῆς τρυφῆς, ἀθανασίαν ζωῆς καὶ ἀπόλαυσιν αἰωνίων ἀγαθῶν, ἐν τῇ τηρήσει τῶν ἐντολῶν σου, ἐπαγγειλάµενος αὐτῷ». Ὁ Θεὸς δηµιούργησε τὸν ἄνθρωπο ἀπὸ τὴν γῆ, καὶ τὸν τίµησε µὲ τὴν δική του εἰκόνα. Ἀκολούθως τὸν τοποθέτησε στὸν παράδεισο, ὑποσχόµενος σ αὐτὸν «ἀθανασίαν ζωῆς» καὶ ἀπόλαυση τῶν αἰωνίων ἀγαθῶν, δεδοµένου ὅτι ὁ ἄνθρωπος θὰ πορευόταν σύµφωνα µὲ τὶς ἐντολὲς τοῦ Θεοῦ («ἐν τῇ τηρήσει τῶν ἐντολῶν σου»). Ἐξ αὐτοῦ συµπεραίνεται ὅτι ὁ ἄνθρωπος δὲν ἦταν ἐξ ὑπαρχῆς ἀθάνατος. Ὁ θάνατος ἦταν γνωστὸς στὸν ἄνθρωπο, ἀφοῦ ἐνυπῆρχε στὴν φύση του. Ὁ θάνατος δηλαδὴ δὲν ἐπῆλθε κατὰ τὴν πτώση τῶν πρωτοπλάστων, ἀλλὰ ὑπῆρχε στὸν ἄνθρωπο καὶ στὴν κτίση, συνεπείᾳ τῆς ἐκ τοῦ µηδενὸς δηµιουργίας τους. Οἱ πρωτόπλαστοι κλήθηκαν ἀπὸ τὸν Θεὸ νὰ ὑπερβοῦν τὸν θάνατο, τηρῶντας τὶς ἐντολές του. Ἡ τήρηση τῶν ἐντολῶν τοῦ Θεοῦ, ἀπὸ τοὺς πρωτοπλάστους, θὰ τοὺς ἔφερνε σὲ µία διαρκὴ σχέση κοινωνίας µαζί του, ἄρα καὶ ζωῆς. Καθ ὃν χρόνο τηροῦσαν τὶς ἐντολές, εὑρίσκονταν σὲ κοινωνία µὲ τὸν Θεό, καὶ ὑπερέβαιναν δι αὐτοῦ τοῦ τρόπου τὸν θάνατο. Ἀπὸ τὴν στιγµὴ ὅµως, 10

11 κατὰ τὴν ὁποία ὑποδουλώθηκαν στὸν ἐγωϊσµό τους, παρασυρόµενοι καὶ ἀπὸ τὸν διάβολο, ὁ ὁποῖος τοὺς ἔπεισε ὅτι ἀπὸ µόνοι τους καὶ χωρὶς τὸν Θεὸ θὰ ἐξαγιάζονταν καὶ θὰ ξεπερνοῦσαν τὸν Θεὸ σὲ θεότητα, τότε ὁ θάνατος παρέ- µεινε γιὰ αὐτοὺς ἀνυπέρβλητος καὶ ἀξεπέραστος. Γι αὐτὸ τὸν λόγο, ὁ θάνατος, µονιµοποιεῖται καὶ κληρονοµικὰ µεταδίδεται στὸν κάθε ἄνθρωπο. β. «νεκρωθέντα τε τοῖς οἰκείοις αὐτοῦ παραπτώµασιν». Τὸ παράπτωµα τῶν πρωτοπλάστων δὲν ἐντοπίζεται σ ὁποιοδήποτε ἠθικὸ ἁµάρτηµα, ἀλλὰ στὴν προσπάθειά τους γιὰ αὐτοθέωση, ἀγνοῶντας τὸν Θεό. Ἀπεκόπει δηλ. ὁ Ἀδὰµ ἀπὸ τὴν κοινωνία, ποὺ εἶχε µὲ τὸν Θεό, καὶ ἔτσι µακρὰν τοῦ Θεοῦ βιώνει πλέον µόνον τὸν θάνατο. γ. «οἰκονοµῶν αὐτῷ τὴν ἐκ παλιγγενεσίας σωτηρίαν τὴν ἐν αὐτῷ τῷ Χριστῷ σου». Μετὰ τὴν πτώση τῶν πρωτοπλάστων καὶ τὴν µονιµοποίησή τους στὸν θάνατο, γιὰ νὰ µὴν ἀφήσει ὁ Θεὸς τὸ πλάσµα του σ αὐτὴ τὴν κατάσταση, ἐπεµβαίνει στὴν ἱστορία (οἰκονοµία) «ἐν τῷ Χριστῷ», διὰ τοῦ ὁποίου διενεργεῖ τὴν σωτηρία τῶν ἀνθρώπων, ἡ ὁποία σωτηρία χαρακτηρίζεται ὡς παλιγγενεσία. (Ἐν Χριστῷ ἀναγέννηση καὶ ἀνακαίνιση τοῦ ἀνθρώπου). Ὁ Χριστός, εἶναι αὐτὸς ὁ ὁποῖος διὰ τοῦ θανάτου καὶ τῆς ἀναστάσεώς του ὑπερβαίνει τὸν θάνατο, καὶ δωρίζει τὴν ἀνάσταση - ὑπέρβαση τοῦ θανάτου - στὴν κτίση καὶ στὸν ἄνθρωπο. ηλαδή, αὐτὸ τὸ ὁποῖο κλήθηκε ἀπὸ τὸν Θεὸ νὰ πραγµατοποιήσει ὁ πρῶτος Ἀδὰµ καὶ ἀπέτυχε, τὸ πραγµατοποιεῖ καὶ τὸ κατορθώνει ὁ Χριστός. Γι αὐτὸ τὸν λόγο ὁ Χριστὸς ἀποκαλεῖται καὶ χαρακτηρίζεται ὡς ὁ δεύτερος Ἀδάµ. δ. «προφήτας ἐξαπέστειλας», «ἐλάλησας ἡµῖν διὰ στόµατος τῶν δούλων σου τῶν προφητῶν, προκαταγγέλλων ἡµῖν τὴν µέλλουσαν ἔσεσθαι σωτηρίαν». Ἀπὸ τὸ σηµεῖο τοῦτο τῆς εὐχῆς καὶ ἐντεῦθεν ὁ ἱερὸς συγγραφέας ἀναφέρεται στοὺς τρόπους καὶ στὰ πρόσωπα διὰ τῶν ὁποίων ὁ Θεὸς Πατὴρ µὲ κινητήρια δύναµη τὰ «σπλάχνα τοῦ ἐλέους του» ἐπισκέφθηκε πολυτρόπως τὰ ἔργα τῶν χειρῶν του. Πρώτη του κίνηση ἦταν ἡ ἀποστολὴ τῶν προφητῶν. Οἱ προφῆτες τῆς παλαιᾶς ιαθήκης ἦταν τὰ πρόσωπα ἐκεῖνα, τὰ ὁποῖα ὁ Θεὸς ἐπέλεγε καὶ ἀπέστελλε στὸν λαό του, γιὰ νὰ τοῦ διαµηνύσουν τὸ δικό του (τοῦ Θεοῦ) θέληµα. Ἐπίσης διὰ τοῦ στόµατος καὶ τοῦ κηρύγµατος τῶν προφητῶν, ὁ Θεός, προκατάγγελλε στοὺς ἀνθρώπους τὴν µέλλουσαν σωτηρίαν. ε. «ἐποίησας δυνάµεις διὰ τῶν ἁγίων σου, τῶν καθ ἑκάστην γενεὰν εὐαρεστησάντων σοι». Ὁ Θεὸς διὰ µέσου διαφόρων διαχρονικῶν θαυµάτων, τὰ ὁποῖα ἐπισυνέβησαν κατὰ τοὺς χρόνους τῆς παλαιᾶς ιαθήκης ἀπὸ ἅγια καὶ ἱερὰ πρόσωπα, κάνει γνωστὴ τὴν παρουσία του µεταξὺ τοῦ λαοῦ του, π.χ. α) τὸ ὅραµα τοῦ Μωϋσῆ µὲ τὴν καιοµένη βάτο στὸ ὄρος Χωρὴβ, γεγονὸς τὸ ὁποῖο προτυπώνει τὴν ἐκ Παρθένου γέννηση τοῦ Χριστοῦ. β) ἡ φιλοξενία τῶν τριῶν ἀγγέλων στὴν δρῦ τοῦ Μαµβρῆ ἀπὸ τὸν Ἀβραάµ, περιστατικὸ τὸ ὁποῖο ἐκλαµβάνεται ὡς ἀποκάλυψη τοῦ Τριαδικοῦ Θεοῦ ὑπὸ τὴν µορφὴ τῶν τριῶν ἀγγέλων. γ) ἡ ὕψωση τοῦ ὄφεως ἐν τῇ ἐρήµῳ ἀπὸ τὸν Μωϋσῆ, γεγονὸς τὸ ὁποῖο προτυπώνει 11

12 τὴν ὕψωση τοῦ Χριστοῦ στὸν σταυρό, κ.ἄ. στ. «νόµον ἔδωκας εἰς βοήθειαν». «Νόµος» στὴν παλαιὰ ιαθήκη εἶναι ὁ δεκάλογος, οἱ δέκα ἐντολές, οἱ ὁποῖες ἦταν γραµµένες στὶς πλάκες τῆς ιαθήκης, καὶ τὶς ὁποῖες ὁ Θεὸς παρέδωσε στὸν Μωϋσῆ στὸ ὄρος Σινά. ιαφορετικὰ ὀνοµάζεται καὶ ὡς «νόµος» τοῦ Μωϋσέως. Ὡς «νόµος» θὰ µποροῦσε ἐπίσης νὰ χαρακτηριστεῖ καὶ ἡ εὐρύτερη πνευµατικὴ διδασκαλία τῆς Παλαιᾶς ιαθήκης. Κατὰ τὸν ἀπόστολο Παῦλο ἀποστολὴ τοῦ «νόµου» ἦταν ἡ εἰς Χριστὸν παιδαγωγία, λειτουργοῦσε δηλ. ὡς παιδαγωγὸς εἰς Χριστόν. Στόχος του ἦταν νὰ βοηθήσει τοὺς ἑβραίους νὰ φτάσουν στὸν Χριστό. Στὴν καινὴ ιαθήκη ὁ νόµος ἀντικαθίσταται διὰ τῆς πίστεως εἰς Χριστὸν καὶ τῆς χάριτος. Ἄρα ἡ παρουσία του δὲν εἶναι ἀπαραίτητη. Πρβλ. «Πρὸ δὲ τοῦ ἐλθεῖν τὴν πίστιν ὑπὸ νόµον ἐφρουρούµεθα συγκλεκλεισµένοι εἰς τὴν µέλλουσαν πίστιν ἀποκαλυφθῆναι. ὥστε ὁ νόµος παιδαγωγὸς ἡµῶν γέγονεν εἰς Χριστόν, ἵνα ἐκ πίστεως δικαιωθῶµεν ἐλθούσης δὲ τῆς πίστεως οὐκέτι ὑπὸ παιδαγωγόν ἐσµεν. πάντες γὰρ υἱοὶ Θεοῦ ἐστε διὰ τῆς πίστεως ἐν Χριστῷ Ἰησοῦ». (Γαλ. 4, 23-26). ζ. «ἀγγέλους ἐπέστησας φύλακας». Ἀναφέρεται στοὺς δικαίους τῆς παλαιᾶς ιαθήκης, οἱ ὁποῖοι ἔγιναν οἱ φύλακες ἄγγελοι ὅλων ὅσων ἑρµηνεύσαµε στὰ προηγούµενα τρία σηµεῖα, ὅλων δηλ. τῶν ἐνεργειῶν τοῦ Θεοῦ προκειµένου νὰ κρατήσει ζωντανὴ τὴν παρουσία του στὴν ζωή τους. Εἶναι αὐτοὶ οἱ ὁποῖοι διατήρησαν στὴν συνείδηση τοῦ λαοῦ ζωντανὴ τὴν πίστη γιὰ τὴν ἐκ µέρους τοῦ Θεοῦ ὑπεσχηµένη σωτηρία τους. σου». η. «ὅτε δὲ ἦλθε τὸ πλήρωµα τῶν καιρῶν, ἐλάλησας ἡµῖν ἐν αὐτῷ τῷ Υἱῷ Στὸν κατάλληλο καιρό, ὅταν τὰ πάντα εἶχαν ἐξαντληθεῖ καὶ δὲν πήγαινε ἄλλο, ὅταν ὅλα ὅσα ἔκανε ὁ Θεὸς στὴν παλαιὰ ιαθήκη δὲν µπόρεσαν νὰ φέρουν τὸ ποθούµενο ἀποτέλεσµα, τότε ἐπεµβαίνει ὁ Θεὸς στὴν ἱστορία διὰ τοῦ σαρκωθέντος Υἱοῦ του, γιὰ νὰ σώσει καὶ νὰ ἐξαγοράσει τὸ ἀνθρώπινο γένος καὶ τὴν κτίση ἀπὸ τὴν φθορὰ καὶ τὸν θάνατο. Ἡ θέση αὐτὴ διατυπώθηκε γιὰ πρώτη φορὰ ἀπὸ τὸν ἀπόστολο Παῦλο στὴν πρὸς Γαλάτας ἐπιστολή του. «Ὅτε δὲ ἦλθε τὸ πλήρωµα τοῦ χρόνου, ἐξαπέστειλεν ὁ Θεὸς τὸν υἱὸν αὐτοῦ, γενόµενον ἐκ γυναικός, γενόµενον ὑπὸ νόµον, ἵνα τοὺς ὑπὸ νόµον ἐξαγοράσῃ, ἵνα τὴν υἱοθεσίαν ἀπολάβωµεν». (Γαλ. 4, 4-5). η. «ὅς, ὣν ἀπαύγασµα τῆς δόξης σου καὶ χαρακτὴρ τῆς ὑποστάσεώς σου, φέρων τε τὰ πάντα τῷ ῥήµατι τῆς δυνάµεως αὐτοῦ, οὐχ ἁρπαγµὸν ἡγήσατο τὸ εἶναι ἴσα σοὶ τῷ Θεῷ καὶ Πατρί». Ἀναφέρεται στὸ πρόσωπου τοῦ Θεοῦ καὶ Λόγου στὴν ἐνδοτριαδικὴ σχέση, ἀλλὰ καὶ στὴν ἐνέργειά του πρὸς τὸν κόσµο. Ἀπαύγασµα καὶ χαρακτὴρ εἶναι αὐτὸ τὸ ὁποῖο ἐξέρχεται ἐκ τῆς πηγῆς καὶ τοῦ πρωτοτύπου. Ὁ Θεὸς Λόγος εἶναι κατὰ τὸ θεῖον «φῶς ἐκ φωτός, Θεὸς ἀληθινὸς ἐκ Θεοῦ ἀληθινοῦ γεννηθέ- 12

13 ντα», ὅπως διατυπώνεται στὸ σύµβολο τῆς πίστεως. Τοῦτο δηλώνει τὴν ἰσότητα τοῦ Υἱοῦ πρὸς τὸν Πατέρα, ὡς πρὸς τὴν οὐσία, καὶ ταυτόχρονα τὴν ἰδιαιτερότητά του, ὡς πρὸς τὸ πρόσωπο. Ὁ Χριστός, λοιπόν, ὡς φυσικὸς Θεός, καὶ ὄχι ἐξ ἁρπαγῆς Θεός, τολµᾶ καὶ κενώνει ἑαυτὸν λαµβάνοντας µορφὴν δούλου γιὰ νὰ σώσει τὸν ἄνθρωπο. θ. «ἐκένωσεν ἑαυτόν, µορφὴν δούλου λαβών». Πρβλ. Φιλ. 2, 7-8. «Ἀλλ ἑαυτὸν ἐκένωσεν µορφὴν δούλου λαβών, ἐν ὁµοιώµατι ἀνθρώπων γενόµενος, καὶ σχήµατι εὑρεθεὶς ὡς ἄνθρωπος, ἐταπείνωσεν ἑαυτὸν γενόµενος ὑπήκοος µέχρι θανάτου, θανάτου δὲ σταυροῦ». Ὁ Θεὸς Λόγος λαµβάνει µορφὴν δούλου. Γίνεται σύµµορφος µὲ τὸν ἄνθρωπο, γιὰ νὰ καταστήσει τὸν ἄνθρωπο σύµµορφο τῆς εἰκόνος τοῦ Θεοῦ. Ταπείνωσε τὸν ἑαυτό του γενόµενος ὑπήκοος µέχρι σταυροῦ καὶ θανάτου. Ἔγινε ἕνα µὲ τὸν θάνατο, γιὰ νὰ δωρίσει σὲ ἐµᾶς τὴν ἀνάσταση. ι. «Ἐπειδὴ γὰρ δι ἀνθρώπου ἡ ἁµαρτία εἰσῆλθεν εἰς τὸν κόσµον, καὶ διὰ τῆς ἁµαρτίας ὁ θάνατος, ηὐδόκησεν ὁ µονογενής σου Υἱός...ὃς καὶ ἥξει ἀποδοῦναι ἑκάστῳ κατὰ τὰ ἔργα αὐτοῦ». Ὁ σαρκωθεὶς Λόγος ὑπερβαίνει ἐν τῇ σαρκὶ αὐτοῦ τὸ πταῖσµα τοῦ Ἀδὰµ καὶ ζωοποιεῖ τὸν ἄνθρωπο. Πολιτεύεται µὲ ἐµᾶς, µᾶς ἀπαλάσσει ἀπὸ τὴν δουλεία τῆς ἁµαρτίας καὶ διὰ τοῦ εὐαγγελίου του µᾶς εἰσάγει στὴν γνώση τοῦ ἀληθινοῦ Θεοῦ. Μᾶς καθαρίζει διὰ τοῦ βαπτίσµατος. Κατεβαίνει διὰ τοῦ σταυροῦ στὸν ἅδη καὶ χαρίζει τὴν ἀνάσταση σ ὅλους τοὺς ἀπ αἰῶνος κεκοιµηµένους. Μὲ τὴν ἀνάστασή του, ὁ Χριστός, γίνεται ἀπαρχὴ τῶν κεκοιµένων καὶ πρωτότοκος ἐκ τῶν νεκρῶν. Εἶναι ὁ πρῶτος, ὁ ὁποῖος ἀνίσταται ἐκ τῶν νεκρῶν ἐν τῇ ἰδίᾳ ἐξουσίᾳ. Ἀφοῦ περάτωσε τὸ ἔργο τῆς σωτηρίας ἀνελήφθη στοὺς οὐρανοὺς καὶ θὰ ξαναέλθει, γιὰ νὰ ἀναταποδώσει στὸν καθ ἕνα κατὰ τὰ ἔργα αὐτοῦ. Στὸ χωρίο αὐτὸ τοῦ Μεγάλου Βασιλείου ἔχοµε µία ἠθικοῦ τύπου ἑρµηνεία καὶ προσέγγιση τοῦ θανάτου. Πρβλ. «Τὰ γὰρ ὀψώνια τῆς ἁµαρτίας θάνατος, τὸ δὲ χάρισµα τοῦ Θεοῦ ζωὴ αἰώνιος ἐν Χριστῷ Ἰησοῦ τῷ Κυρίῳ ἡµῶν». (Ρωµ. 6, 23). ια. «Κατέλιπε δὲ ἡµῖν ὑποµνήµατα τοῦ σωτηρίου αὐτοῦ πάθους, ταῦτα, ἃ προτεθείκαµεν ἐνώπιόν σου, κατὰ τὰς αὐτοῦ ἐντολάς». Τὰ ἐπὶ τῆς ἁγίας τραπέζης παρατιθέµενα δῶρα, τὰ προσφερόµενα πρὸς τὸν Θεὸ Πατέρα, σύµφωνα µὲ τὶς ἐντολὲς τοῦ Χριστοῦ, ἀποτελοῦν συνάµα καὶ ὑποµνήµατα τοῦ πάθους του. Τὰ προσφερθέντα ἐδέσµατα, κατὰ τὸν µυστικὸ δεῖπνο, ἀποτελοῦσαν κατὰ ἕνα προφητικὸ τρόπο ὑποµνήµατα τοῦ πάθους τοῦ Κυρίου. Εὐλόγησε ὁ Χριστὸς στὸν µυστικὸ δεῖπνο τὸν κοινὸν ἄρτον καὶ τὸ κοινὸν ποτήριον καὶ τὰ προσέφερε στοὺς µαθητές του ὡς τὸ δικό του σῶµα καὶ αἷµα. Καὶ ἐµεῖς, ἐνθυµούµενοι ὅλα ὅσα ἔκανε ὁ Κύριος, γιὰ νὰ σώσει τὸ ἀνθρώπινο γένος καὶ τὴν κτίση, προσφέρουµε στὸν Πατέρα τὴν θεία εὐχαριστία «κατὰ πάντα καὶ διὰ πάντα», «Κατὰ πάντα τόπον καὶ διὰ πάντα τὰ πρὸς εὐεργεσίαν ἡµῶν ὑπὸ σοῦ (τοῦ Θεοῦ Πατρὸς) γενόµενα», κατὰ τὸν Π. Τρεµπέλα, Λειτουργικόν, σελ ). 13

14 7. Εὐχὴ «ιὰ τοῦτο, έσποτα πανάγιε...». σου». «καὶ προθέντες τὰ ἀντίτυπα τοῦ ἁγίου σώµατος καὶ αἵµατος τοῦ Χριστοῦ Ἡ φράση ἀναφέρεται στὰ ἐπὶ τῆς ἁγίας τραπέζης εὑρισκόµενα δῶρα, ἤτοι στὸν ἄρτο καὶ στὸ ποτήριο. Τὰ δῶρα τοῦτα πρὶν τὸν καθαγιασµό τους ἀποτελοῦν ἀντίτυπα - τύπο τοῦ σώµατος καὶ τοῦ αἵµατος τοῦ Κυρίου. Μετὰ δὲ τὸν καθαγιασµό τους δὲν µιλᾶµε πλέον γιὰ ἀντίτυπα, ἀλλὰ ἀναφερόµενοι στὰ δῶρα ἐννοοῦµε τὸ πραγµατικὸ σῶµα καὶ τὸ πραγµατικὸ αἷµα τοῦ Κυρίου. 8. Εὐχὴ «Ἡµᾶς δὲ πάντας, τοὺς ἐκ τοῦ ἑνὸς ἄρτου...». «καὶ µηδένα ἡµῶν εἰς κρῖµα ἢ εἰς κατάκριµα ποιήσαις µετασχεῖν τοῦ ἁγίου σώµατος καὶ αἵµατος τοῦ Χριστοῦ σου». Ἡ θεία εὐχαριστία θεωρεῖται ἀπὸ ὅλες τὶς ἁγίες ἀναφορὲς ὅτι ἀποβαίνει γιὰ µὲν τοὺς ἀξίως µεταλαµβάνοντας εἰς κοινωνίαν τοῦ ἁγίου Πνεύµατος, καὶ εἰς ἁγιασµὸν καὶ θέωση γιὰ δὲ τοὺς ἀναξίως µετέχοντες ἀποβαίνει εἰς κρῖµα ἢ εἰς κατάκριµα, εἰς κρίση δηλαδὴ καὶ κατάκριση (καταδίκη - ἀποδοκιµασία). 9. Εὐχὴ τῶν ιπτύχων «Τοῦ ἁγίου Ἰωάννου, προφήτου, προδρόµου καὶ βαπτιστοῦ...». α. «Καὶ µνήσθητι πάντων τῶν προκεκοιµηµένων ἐπ ἐλπίδι ἀναστάσεως ζωῆς αἰωνίου». Στὸ σηµεῖο τοῦτο ἀναγινώσκονταν παλαιότερα τὰ δίπτυχα τῶν κεκοιµη- µένων, τὰ ὁποῖα ἀργότερα, µαζὶ µὲ τὰ δίπτυχα τῶν ζώντων, µεταφέρθησαν στὴν προσκοµιδή. Κατάλοιπο τῆς ἀρχαίας πράξεως εἶναι ἡ σηµείωση ἐντὸς τοῦ κειµένου τῆς εὐχῆς ὅτι (µνηµονεύει - ὁ ἱερέας - ἐνταῦθα καὶ ὧν βούλεται τεθνεώτων). Μνηµονεύονται δηλ. ἐδῶ ὑπὸ τοῦ ἱερέως τὰ ὀνόµατα τῶν ὑπὲρ ὧν προσφέρονται - τελοῦνται τὰ µνηµόσυνα, τὰ ὀνόµατα προσφάτως κοιµηθέντων, ἀλλὰ καὶ κεκοιµηµένοι κατὰ τὴν διάκριση τοῦ ἱερέως. Ἡ πράξη τούτη ἀποτελεῖ τὸ οὐσιαστικὸ µνηµόσυνο τῶν ὁποιωνδήποτε κεκοιµηµένων. Ἐνώπιον τοῦ σώ- µατος καὶ τοῦ αἵµατος τοῦ Κυρίου ἀναφέρονται καὶ µνηµονεύονται οἱ προκεκοιµηµένοι ἐπ ἐλπίδι ἀναστάσεως ζωῆς αἰωνίου. β. «Μνήσθητι, Κύριε, τῶν εὐσεβεστάτων καὶ πιστοτάτων ἡµῶν βασιλέων, οὓς ἐδικαίωσας βασιλεύειν ἐπὶ τῆς γῆς». Εἶναι πίστη τῆς Ἐκκλησίας πὼς ἡ ἐξουσία, τὴν ὁποία κατέχουν οἱ ἄρχοντες τοῦ λαοῦ εἶναι δοσµένη ἀπὸ τὸν Θεό, γιὰ τὴν εἰρηνικὴ καὶ ὁµαλὴ διαβίωση τοῦ λαοῦ. Αὐτὸ φαίνεται καὶ στὸ εὐαγγέλιο τοῦ Ἰωάννου. «Ἀπεκρίθη ὁ Ιησοῦς» στὸν Πιλᾶτο ὅταν αὐτὸς τοῦ ὑπέδειξε πὼς εἶχει ἐξουσία νὰ τὸν ἐλευθερώσει ἢ ἐξουσία νὰ τὸν σταυρώσει «οὐκ εἶχες ἐξουσίαν οὐδεµίαν κατ ἐµοῦ, εἰ µὴ ἦν σοι δεδοµένον ἄνωθεν» (Ἰω. 19, 11). Ἐπίσης, σὲ πολλὰ λειτουργικὰ κείµενα ἐπικρατεῖ εὐρέως ἡ ἀντίληψη, ὅτι οἱ ἑκάστοτε βασιλεῖς (ἄρχοντες) εἶναι θεόστεπτοι. Πρβλ. «Οὓς ἐδικαίωσας βασιλεύειν ἐπὶ τῆς γῆς». Ἡ ἔκφραση στὴν ἴδια ἑνότητα τῆς εὐχῆς «ὑπόταξον αὐτοῖς πάντα τὰ 14

15 βάρβαρα ἔθνη τὰ τοὺς πολέµους θέλοντα» δὲν ἐξυπονοεῖ ἐπεκτατικὲς ἢ πολεµοχαρεῖς διαθέσεις τῆς Ἐκκλησίας εἰς βάρος ἄλλων λαῶν, ἀλλὰ τὴν διάθεση καὶ τὴν ἐπιθυµία της πρὸς εἰρήνη ἐντὸς καὶ ἐκτὸς τοῦ βασιλείου (κράτους), οὕτως ὥστε κάτω ἀπὸ εἰρηνικὲς συνθῆκες διαβιοῦσα ἡ Ἐκκλησία νὰ βιώνει ἐλεύθερα «ἐν εὐσεβείᾳ καὶ σεµνότητι» τὴν λατρεία τοῦ ἀληθινοῦ Θεοῦ. γ. «Τῶν ἐν βήµασι καὶ µετάλλοις καὶ ἐξορίαις καὶ πικραῖς δουλείαις καὶ πάσῃ θλίψει καὶ ἀνάγκη καὶ περιστάσει ὄντων µνηµόνευσον, ὁ Θεός». Στὸ τµῆµα τοῦτο συναντοῦµε ἱστορικὲς µαρτυρίες γιὰ τὰ µαρτύρια, στὰ ὁποῖα ὑποβάλλονταν χριστιανοὶ σὲ µιὰ περίοδο, κατὰ τὴν ὁποία διαρκοῦσαν ἀκόµη οἱ ἐναντίον τους διωγµοί. Συγκεκριµµένα, εὔχεται ὁ Μέγας Βασίλειος ὅπως µνησθείη ὁ Θεὸς τῶν ὑπολόγων στὰ δικαστήρια χριστιανῶν («τῶν ἐν βή- µασι»), αὐτῶν τῶν ὁποίων ὑποβάλλονταν σὲ καταναγκαστικὰ ἔργα στὰ µεταλλεῖα («καὶ µετάλλοις»), αὐτῶν ποὺ βρίσκονταν σὲ ἐξορίες καὶ σὲ πικρὲς δουλεῖες, καὶ αὐτῶν, ποὺ ἐξ αἰτίας τῶν διωγµῶν βρίσκονταν ἐµπερίστατοι καὶ σὲ θλίψεις. 10. Εὐχὴ «Ὁ Θεὸς ἡµῶν, ὁ Θεὸς τοῦ σώζειν...». Ὁ Θεὸς εἶναι αὐτός, ὁ ὁποῖος διδάσκει τὸν ἄνθρωπο τὸν τρόπο µὲ τὸν ὁποῖο θὰ τὸν εὐχαριστεῖ ἀξίως ἐξ αἰτίας τῶν εὐεργεσιῶν ποὺ τοῦ χαρίζει («σὺ ἡµᾶς δίδαξον εὐχαριστεῖν σοι ἀξίως ὑπὲρ τῶν εὐεργεσιῶν σου, ὧν ἐποίησας καὶ ποιεῖς µεθ ἡµῶν»). Ὁ Θεὸς ἐπίσης εἶναι αὐτός, ποὺ διδάσκει στὸν ἄνθρωπο τὸν τρόπο ἐπιτέλεσης τοῦ ἁγιασµοῦ του («καὶ δίδαξον ἐπιτελεῖν ἁγιωσύνην ἐν φόβῳ σου»). Ἁγιαζόµενος ὁ ἄνθρωπος καὶ εὑρισκόµενος ἐνώπιον τῆς θείας εὐχαριστίας παρακαλεῖ τὸν Θεὸ µὲ καθαρὴ συνείδηση («ἐν καθαρῷ τῷ µαρτυρίῳ τῆς συνειδήσεως») νὰ ὑποδεχθεῖ µέσα του τὸν ἴδιο τὸν Χριστό, καὶ νὰ γίνει ναὸς τοῦ ἁγίου Πνεύµατος. Ἐπίσης παρακαλεῖται ὁ Θεὸς Πατὴρ νὰ εὐδοκήσει, οὕτως ὥστε νὰ µὴ βρεθεῖ κανένας πιστὸς ἔνοχος ἐνώπιον τοῦ µυστηρίου τῆς θείας εὐχαριστίας. Ἡ θεία εὐχαριστία ἀποβαίνει γιὰ τὸν ἀξίως κοινωνοῦντα εἰς ἐφόδιον ζωῆς αἰωνίου, εἰς ἀπολογίαν εὐπρόσδεκον κατὰ τὴν δευτέρα παρουσία καὶ εἰς ἀπόκτηση τῶν αἰωνίων ἀγαθῶν. 11. Κυριακὴ προσευχή. Ἡ ἔνταξη τῆς κυριακῆς προσευχῆς στὸ κείµενο τῆς θείας λειτουργίας ἀποσκοπεῖ στὸ νὰ ὑπογραµµίσει στὸν ἄνθρωπο πὼς ὁ ἄρτος ὁ ἐπιούσιος, γιὰ τὸν ὁποῖο παρακαλοῦµε νὰ µᾶς δοθεί, δὲν εἶναι τίποτε ἄλλο παρὰ αὐτὸς τοῦτος ὁ ἄρτος τῆς ἁγίας τραπέζης, ὁ ἄρτος τῆς θείας εὐχαριστίας. Τὸ «Πάτερ ἡµῶν» ἀπαντᾶται στὸ κείµενο τῆς λειτουργίας ἀπὸ τὸν δ αἰῶνα. 12. Τυπικὴ διάταξις «Ὁ ἱερεὺς, κλίνας τὴν κεφαλήν, προσεύχεται µυστικῶς µετὰ δέους καὶ εὐλαβείας». Βρισκόµαστε στὸ σηµεῖο, κατὰ τὸ ὁποῖο ὁ ἱερέας, ἀφοῦ πληρώσει τὸ ἅγιον ποτήριον προσέρχεται, γιὰ νὰ κοινωνήσει. Στὸ σηµεῖο τοῦτο δὲν λέγονται κανονικὰ οἱ εὐχὲς τῆς µεταλήψεως. Αὐτὲς ἀποτελοῦν νεώτερη προσθήκη. Ὁ ἱερέας πρὶν προσέλθει γιὰ νὰ κοινωνήσει προσευχόταν «κατ ἰδίαν» µυστικὰ 15

16 καὶ µετὰ δέους γιὰ ἐλάχιστο χρόνο. Αὐτὴ ἡ µικρὴ αὐτοσχέδια προσευχὴ φαίνεται ὅτι ἀπετέλεσε τὴν βάση καὶ τὴν αἰτία γιὰ τὴν συγγραφὴ τῶν εὐχῶν τῆς θείας µεταλήψεως. 13. Εὐχὴ µετὰ τὸ πάντας µεταλαβεῖν «Εὐχαριστοῦµέν σοι, Κύριε ὁ Θε- ὸς ἡµῶν, ἐπὶ τῇ µεταλήψει τῶν ἁγίων...». Πρόκειται γιὰ εὐχὴ διὰ τῆς ὁποίας εὐχαριστοῦµε τὸν Θεὸ διότι ἀξιωθήκαµε νὰ µεταλάβουµε τῶν ἀχράντων µυστηρίων. Σύµφωνα µὲ τὸ κείµενο τῆς εὐχῆς ἡ θεία κοινωνία ἀποβαίνει α) «Εἰς πίστιν ἀκαταίσχυντον». Παραβολικὰ εἰς ἐνδυνάµωσιν τῆς πίστεως τοῦ ἀνθρώπου. β) «Εἰς ἀγάπην ἀνυπόκριτον». ὲν µπορῶ νὰ κοινωνῶ καὶ νὰ ἔχω ὑποκριτικὴ ἀγάπη ἔναντι τῶν συνανθρώπων µου. γ) «Εἰς πλησµονὴν σοφίας». Νὰ καταστεῖ δηλ. ὁ ἄνθρωπος σοφὸς κατὰ Θεόν. δ) «Εἰς ἴασιν ψυχῆς τε καὶ σώµατος». Νὰ ἀποβεῖ ἡ θεία εὐχαριστία θεραπευτήριον ὁλοκλήρου τοῦ ἀνθρώπου. ε) «Εἰς ἀποτροπὴν παντὸς ἐναντίου». Νὰ γίνει ἡ θεία εὐχαριστία φυλακτήριον τοῦ ἀνθρώπου. στ) «Εἰς περιποίησιν τῶν ἐντολῶν». Τήρηση τῶν ἐντολῶν τοῦ Θεοῦ ἐκ µέρους τοῦ ἀνθρώπου. ζ) «Εἰς ἀπολογίαν εὐπρόσδεκτον». Νὰ ἔχουµε καλὴν ἀπολογίαν κατὰ τὴν δευτέρα παρουσία τοῦ Κυρίου. 14. Ὀπισθάµβωνος εὐχὴ «Ὁ θυσίαν αἰνέσεως καὶ λατρείαν εὐάρεστον...». Ὁσάκις τελεῖται ἡ λειτουργία τοῦ Μεγάλου Βασιλείου ὡς ὀπισθάµβωνος εὐχὴ ἀναγινώσκεται ἡ παροῦσα. Αὐτὴ ἡ εὐχὴ ἀναφέρεται στὸ πρόσωπο τοῦ Χριστοῦ, γι αὐτὸ καὶ ὅταν ἀναγινώσκεται ὁ ἱερέας ἔχει στροφὴ πρὸς τὴν εἰκόνα του, ἐνῶ στὴν ὀπισθάµβωνον εὐχὴ τῆς λειτουργίας τοῦ ἱεροῦ Χρυσοστόµου, ὁ ἱερέας στρέφεται κατ ἀνατολάς, διότι αὐτὴ ἀναφέρεται στὸ πρόσωπο τοῦ Θεοῦ Πατρός. Ὁ Χριστὸς εἶναι αὐτός, ὁ ὁποῖος προσδέχεται τὴν λογικὴ καὶ ἀναίµακτο θυσία, τὴν ὁποία προσφέρει ὁλόκληρη ἡ ἐκκλησιαστικὴ κοινότητα ὡς «θυσίαν αἰνέσεως καὶ λατρείαν εὐάρεστον». Ἡ εὐχὴ αὐτὴ ἀποτελεῖ ἀνακεφαλαίωση ἄλλων σηµείων τῆς θείας λειτουργίας τοῦ Μεγάλου Βασιλείου. Ὑπάρχει πλήρης ταυτότητα τοῦ κειµένου τούτου, τόσο µὲ τὸ τµῆµα τῆς ἀναφορᾶς ὅσο καὶ µὲ τὰ δίπτυχα. Ἡ κοινωνία τοῦ σώµατος καὶ τοῦ αἵµατος τοῦ Χριστοῦ ἀπὸ τοὺς πιστοὺς ἐκλαµβάνεται ὡς ἀνάµνηση τοῦ πάθους καὶ τῆς τριηµέρου ἐγέρσεώς του. «Καὶ δὸς ἡµῖν ἐν παντὶ χρόνῳ καὶ καιρῷ µελετᾶν τὴν σὴν δικαιοσύνην, ὅπως, πρὸς τὸ σὸν θέληµα ὁδηγηθέντες καὶ τὰ εὐάρεστά σοι ποιήσαντες». Ὑπάρχει συγγένεια µεταξὺ τοῦ τµήµατος τούτου τῆς εὐχῆς καὶ τοῦ γνω- 16

17 στοῦ τροπαρίου «Πληρωθήτῳ τὸ στόµα ἡµῶν». Αὐτὸ καταδεικνύει τὴν ἀρχαιότητα τῆς εὐχῆς ἐπὶ τῇ βάσῃ τῆς ὁποίας συνετάχθη, κατὰ πᾶσαν πιθανότητα, ὁ ὕµνος. 15. Εὐχὴ ἐν τῷ σκευοφυλακίῳ «Ηνυσται καὶ τετέλεσται, ὅσον εἰς τὴν ἡµετέραν δύναµιν...». Κατὰ νεώτερη πράξη ἡ εὐχὴ αὐτὴ διαβάζεται στὴν πρόθεση, ἡ ὁποία τοὐλάχιστον γιὰ τὰ εἰς τὴν λειτουργίαν χρησιµοποιούµενα σκεύη ἔχει καταστεῖ σκευοφυλάκιον. Ἀναφέρεται στὸν Χριστό, στὸν ὁποῖο δίδουµε ἀναφορὰ γιὰ τὴν ἐπιτέλεση τῆς θείας λειτουργίας. Ἀνάλογα λοιπὸν µὲ τὶς πνευµατικές µας δυνάµεις («ὅσον εἰς τὴν ἡµετέραν δύναµιν») φέραµε εἰς πέρας καὶ τελειώσαµε τὴν λειτουργία, ἡ ὁποία ἀποτελεῖ ἀποκάλυψη καὶ ἔκφραση τῆς οἰκονοµίας τοῦ Θεοῦ πρὸς τὸν ἄνθρωπο καὶ τὴν κτίση. 17