ΣΥΓΚΡΙΣΗ ΣΤΕΡΕΩΤΙΚΩΝ ΕΠΕΜΒΑΣΕΩΝ ΣΤΟ ΠΑΡΘΕΝΩΝΑ ΚΑΙ ΣΤΟ ΝΑΟ ΕΠΙΚΟΥΡΙΟΥ ΑΠΟΛΛΩΝΑ ΑΝ ΡΙΑΝΟΠΟΥΛΟΥ ΓΕΩΡΓΙΑΣ

Transcript

1 ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΠΑΤΡΩΝ ΠΟΛΥΤΕΧΝΙΚΗ ΣΧΟΛΗ ΤΜΗΜΑ ΠΟΛΙΤΙΚΩΝ ΜΗΧΑΝΙΚΩΝ ΤΟΜΕΑΣ ΣΥΓΚΟΙΝΩΝΙΩΝ, ΙΑΧΕΙΡΙΣΗΣ ΕΡΓΩΝ & ΣΧΕ ΙΑΣΜΟΣ ΧΩΡΟΥ ΣΥΓΚΡΙΣΗ ΣΤΕΡΕΩΤΙΚΩΝ ΕΠΕΜΒΑΣΕΩΝ ΣΤΟ ΠΑΡΘΕΝΩΝΑ ΚΑΙ ΣΤΟ ΝΑΟ ΕΠΙΚΟΥΡΙΟΥ ΑΠΟΛΛΩΝΑ ΙΑΤΡΙΒΗ ΙΠΛΩΜΑΤΟΣ ΕΙ ΙΚΕΥΣΗΣ ΑΝ ΡΙΑΝΟΠΟΥΛΟΥ ΓΕΩΡΓΙΑΣ ΥΠΟ ΤΗΝ ΕΠΙΒΛΕΨΗ ΤΟΥ Επ. Καθηγητή ΙΟΝΥΣΙΟΣ ΒΕΡΡΑΣ ΠΑΤΡΑ

2 Περιεχόμενα Πρόλογος 5 Περίληψη 6 1. ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΣΤΟΧΟΙ ΤΗΣ ΙΑΤΡΙΒΗΣ Ο ΑΡΧΑΙΟΣ ΕΛΛΗΝΙΚΟΣ ΝΑΟΣ ΒΑΣΙΚΑ ΣΤΟΙΧΕΙΑ 7 2 ΘΕΣΜΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ ΘΕΩΡΗΣΗ ΤΟΥ ΘΕΣΜΙΚΟΥ ΠΛΑΙΣΙΟΥ ΑΝΑΣΤΗΛΩΣΗΣ ΚΕΙΜΕΝΑ ΒΑΣΙΚΩΝ ΑΡΧΩΝ ΠΡΟΣΤΑΣΙΑΣ ΤΩΝ ΜΝΗΜΕΙΩΝ & ΙΣΧΥΟΥΣΑΣ ΝΟΜΟΘΕΣΙΑΣ Ο Χάρτης της Βενετίας (1964) Η ιακήρυξη του Άµστερνταµ (1975) Το άρθρο 24 του Συντάγµατος του Τα άρθρα 10 και του Ν. 3028/2002 «Για την προστασία των αρχαιοτήτων και εν γένει της Πολιτιστικής Κληρονοµίας» Ο νόµος 1469/50 Περί προστασίας ειδικής κατηγορίας οικοδοµηµάτων και έργων τέχνης µεταγενεστέρων του ΑΠΟΤΙΜΗΣΗ ΒΛΑΒΩΝ ΥΛΙΚΑ ΚΑΙ ΤΡΟΠΟΙ ΟΜΗΣΗΣ ΠΑΛΑΙΩΝ ΚΤΙΡΙΩΝ ΑΠΟ ΦΕΡΟΥΣΑ ΤΟΙΧΟΠΟΙΑ Φυσικοί λίθοι Τύποι φυσικών λίθων Τεχνητοί λίθοι Κονίες και κονιάµατα Τρόποι δόµησης παλαιών κτιρίων από φέρουσα τοιχοποιία Τοιχοποιίες και φέρουσα κατασκευή ΠΑΘΟΛΟΓΙΑ ΠΑΛΑΙΩΝ ΚΤΙΡΙΩΝ ΑΠΟ ΤΟΙΧΟΠΟΙΙΑ Μερικά τυπικά χαρακτηριστικά των παλαιών κτιρίων από τοιχοποιία Μερικά χαρακτηριστικά της σεισµικής δράσης 36 2

3 3.2.3 Αίτια βλαβών Τυπικές Βλάβες ΙΑ ΙΚΑΣΙΑ ΙΕΡΕΥΝΗΣΗΣ ΠΑΘΟΛΟΓΙΑ, ΙΑΓΝΩΣΗ ΚΑΙ ΑΠΟΤΙΜΗΣΗ 40 4 ΑΙΤΙΑ ΤΩΝ ΕΠΕΜΒΑΣΕΩΝ ΣΥΝΤΗΡΗΣΗΣ ΓΕΝΙΚΗ ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ ΦΘΟΡΩΝ: ΜΟΡΦΕΣ ΚΑΙ ΑΙΤΙΑ ΤΕΧΝΙΚΕΣ ΣΥΝΤΗΡΗΣΗΣ 47 5 ΠΑΡΘΕΝΩΝΑΣ Η ΙΣΤΟΡΙΑ ΚΑΙ ΟΙ ΟΙΚΟ ΟΜΙΚΕΣ ΠΕΡΙΠΕΤΕΙΕΣ ΤΟΥ ΠΑΡΘΕΝΩΝΑ ΜΕΧΡΙ ΚΑΙ ΣΗΜΕΡΑ ΑΝΑΣΤΗΛΩΣΗ Εισαγωγή Η περίοδος της βασιλείας του Όθωνα ( ) Από το τέλος της Οθωνικής περιόδου έως την Επανάσταση του Από τον Πρώτο στον εύτερο Παγκόσµιο Πόλεµο ( ) Από τον εύτερο Παγκόσµιο Πόλεµο έως τη Μεταπολίτευση του ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ ΤΟΥ ΠΑΡΘΕΝΩΝΑ ΣΥΝΤΟΜΟ ΙΣΤΟΡΙΚΟ Ι ΡΥΣΗΣ ΤΗΣ ΕΣΜΑ ΟΙ ΣΚΟΠΟΙ. ΣΕ ΤΙ ΑΠΟΒΛΕΠΕΙ Η ΠΡΟΓΡΑΜΜΑΤΙΖΟΜΕΝΗ ΕΠΕΜΒΑΣΗ ΑΡΧΕΣ ΠΟΥ ΘΑ ΤΗΡΗΘΟΥΝ ΚΑΤΑ ΤΗΝ ΕΠΕΜΒΑΣΗ ΟΛΟΚΛΗΡΩΜΕΝΕΣ ΕΠΕΜΒΑΣΕΙΣ ΕΠΕΜΒΑΣΕΙΣ ΣΕ ΕΞΕΛΙΞΗ 87 6 ΕΠΙΚΟΥΡΙΟΣ ΑΠΟΛΛΩΝΑΣ ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΕΚΛΕΠΤΥΝΣΕΙΣ ΤΟΥ ΝΑΟΥ 98 3

4 6.4 Η ΙΣΤΟΡΙΑ ΚΑΙ ΟΙ ΟΙΚΟ ΟΜΙΚΕΣ ΠΕΡΙΠΕΤΕΙΕΣ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΤΟΥ ΕΠΙΚΟΥΡΙΟΥ ΑΠΟΛΛΩΝΑ ΜΕΧΡΙ ΚΑΙ ΣΗΜΕΡΑ ΑΙΤΙΑ ΚΑΙ ΠΑΡΑΓΟΝΤΕΣ ΦΘΟΡΑΣ ΣΥΝΤΟΜΟ ΙΣΤΟΡΙΚΟ ΤΗΣ Ι ΡΥΣΗΣ ΤΗΣ ΕΠΙΤΡΟΠΗΣ ΣΥΝΤΗΡΗΣΗΣ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΤΟΥ ΕΠΙΚΟΥΡΙΟΥ ΑΠΟΛΛΩΝΑ ΣΤΟΧΟΙ ΤΗΣ ΕΠΕΜΒΑΣΗΣ ΑΡΧΕΣ ΤΗΣ ΕΠΕΜΒΑΣΗΣ ΠΡΟΤΑΣΕΙΣ ΠΟΥ ΙΑΤΥΠΩΘΗΚΑΝ ΕΠΕΜΒΑΣΕΙΣ ΣΤΕΡΕΩΤΙΚΕΣ ΕΠΕΜΒΑΣΕΙΣ ΣΤΑ ΥΟ ΜΝΗΜΕΙΑ ΑΝΑΚΕΦΑΛΑΙΩΣΗ ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ 130 4

5 Πρόλογος Η παρούσα διατριβή εκπονήθηκε στον Τοµέα Συγκοινωνιών, ιαχείρισης Έργων & Σχεδιασµού Χώρου του Τµήµατος Πολιτικών Μηχανικών του Πανεπιστηµίου Πατρών. Η ενασχόληση µε την εργασία έγινε κατά το ακαδηµαϊκό έτος Θα ήθελα να εκφράσω τις ευχαριστίες µου στον Επιβλέποντα Καθηγητή και Επίκουρο Καθηγητή του Τµήµατος κ. ιονύσιο Βέρρα για την πολύτιµη καθοδήγησή του. Επίσης θα ήθελα να ευχαριστήσω τους εργαζόµενους του υπολογιστικού κέντρου της σχολής µου για την εξυπηρέτηση που µου προσέφεραν και τέλος όλους τους φίλους και συναδέλφους για τη βοήθεια και την υποστήριξή τους από την αρχή µέχρι και το τέλος της εργασίας. 5

6 Περίληψη Η παρούσα διατριβή έχει ως αντικείµενο την παρουσίαση των επεµβάσεων στα δύο µνηµεία τον Παρθενώνα και τον ναό του Επικουρίου Απόλλωνα. ύο µνηµεία µε πολύ µεγάλη ιστορική και αρχιτεκτονική αξία όχι µόνο για την Ελλάδα αλλά και για ολόκληρο τον κόσµο. Στο πρώτο κεφάλαιο αναφέρεται ο στόχος της διατριβής και γίνεται µία εκτενής αναφορά στα βασικά χαρακτηριστικά του αρχαίου ελληνικού ναού. Στο δεύτερο κεφάλαιο παρουσιάζεται το θεσµικό πλαίσιο που διέπει τα έργα αναστήλωσης καθώς και οι βασικές αρχές προστασίας των µνηµείων. Στο τρίτο κεφάλαιο γίνεται αναφορά στα υλικά και τους τρόπους δόµησης των παλαιών κτιρίων από φέρουσα τοιχοποιία, στα αίτια των βλαβών και στις τυπικές µορφές τους, καθώς και στους τρόπους εκτίµησης της παθολογίας των κατασκευών. Στο τέταρτο κεφάλαιο αναφέρονται τα αίτια των επεµβάσεων συντήρησης µε γενική περιγραφή των κυριότερων µορφών φθορών και των τεχνικών συντήρησης που χρησιµοποιούνται σήµερα. Στα δύο επόµενα κεφάλαια παρουσιάζονται η ιστορία, τα χαρακτηριστικά και οι επεµβάσεις που έχουν πραγµατοποιηθεί κατά το παρελθόν στα δύο µεγάλα µνηµεία τον Παρθενώνα και τον ναό του Επικουρίου Απόλλωνα καθώς και οι σύγχρονες. Τέλος στο τελευταίο κεφάλαιο µέσα από τη µελέτη και παρουσίαση των δύο µνηµείων γίνεται προσπάθεια εξαγωγής συµπερασµάτων για τις αρχές που διέπουν τις επεµβάσεις σήµερα και το πώς αυτό επηρρεάζει τη πολιτιστική µας κληρονοµιά. 6

7 1. ΕΙΣΑΓΩΓΗ 1.1 ΣΤΟΧΟΙ ΤΗΣ ΙΑΤΡΙΒΗΣ Η παρούσα διατριβή πραγµατεύεται την παρουσίαση των στερεωτικών και όχι µόνο επεµβάσεων που γίνονται ή που έχουν γίνει κατά το παρελθόν στο Ναό του Παρθενώνα και στο Ναό του Επικουρίου Απόλλωνα. Με τη παρουσίαση και ανάλυση των χαρακτηριστικών, των οικοδοµικών περιπετειών και των ιδιαιτεροτήτων των δύο µνηµείων γίνεται εξαγωγή χρήσιµων συµπερασµάτων σε σχέση µε τις αρχές που διέπουν τις επεµβάσεις και πως αυτές προσαρµόζονται στο κάθε µνηµείο και στις ανάγκες της σύγχρονης εποχής. 1.2 Ο ΑΡΧΑΙΟΣ ΕΛΛΗΝΙΚΟΣ ΝΑΟΣ ΒΑΣΙΚΑ ΣΤΟΙΧΕΙΑ Οι δοµηµένες µορφές, µετά τη κάλυψη πρωταρχικών αναγκών άµυνας και προστασίας από τις καιρικές συνθήκες, έρχονται να εκφράσουν ανάγκες πιο σύνθετες, πολιτιστικές και θρησκευτικές, την ίδια την κοσµοθεωρία, το κοινό σύστηµα αξιών δηλαδή µιας κοινωνικής οµάδας. Η διαλεκτική σχέση κουλτούρας και αρχιτεκτονικής θα εκφραστεί µέσα από κοινά αρχιτεκτονικά πρότυπα. Ο αρχαίος ελληνικός ναός θα αποτελέσει ένα ευρύτατα αποδεκτό πρότυπο, ένα µέσο έκφρασης και επικοινωνίας, µια µετά-γλώσσα ενός ολόκληρου κόσµου. Το πρότυπο αυτό, αποτέλεσµα συλλογικής δηµιουργίας και αποδοχής, διαµορφώθηκε µέσα στον χρόνο ως ένας βασικός κτηριακός τύπος, που χαρακτηρίζεται από ισχυρή εµµονή στα κύρια τυπολογικά στοιχεία, επαναλαµβάνεται, αλλά εξελίσσει και τελειοποιεί τις αναλογίες του και τις επιµέρους µορφές. Οι αρχαίοι ελληνικοί ναοί υφίστανται σε πολύ µεγάλη ποικιλία µορφών και διαστάσεων. Η αρχιτεκτονική τους ακολουθεί συγκεκριµένους τύπους και ρυθµούς και είναι φανερό ότι υπάρχει αντιστοιχία ανάµεσα στο µέγεθος και τον τύπο του ναού. Ο κτηριακός τύπος του ελληνικού ναού περιλαµβάνει: 7

8 - Ένα σύστηµα κατακόρυφων στοιχείων: οι κίονες, κατ εξοχήν φέροντα και κυρίως πλαστικά στοιχεία της αρχιτεκτονικής σύνθεσης, προσδίδουν στο κτίριο το χαρακτήρα του κλειστού και συγχρόνως διάτρητου στερεού σώµατος. Η παρουσία του κατακόρυφου άξονα εξακολουθεί να είναι πολύ τονισµένη, αλλά δεν είναι κυρίαρχη. - Συστήµατα οριζόντιων στοιχείων: οι τρεις επάλληλες βαθµίδες της κρηπίδας, τα επιστύλια, η ζωφόρος (όπου εµφανίζεται διακριτικά το κατακόρυφο στοιχείο) και το γείσο, µια έντονη και σαφής οριζόντια ζώνη επίστεψης. Ο εσωτερικός χώρος του ναού, ή σηκός είναι κατά κανόνα ορθογώνιος και περιορίζεται από τους τοίχους που είναι και φέροντα στοιχεία της στέγης, συνήθως όχι τα µόνα. Οι κίονες, µερικές φορές πολυάριθµοι, στηρίζουν και αυτοί τη στέγη µέσω ενός συστήµατος κυρίων δοκών. Τα µήκη των δοκών κατά οικοδοµική παράδοση κυµαίνονται µέσα σε δεσµευτικά όρια και υπαγορεύουν τη πυκνότητα και τον αριθµό των κατακόρυφων φερόντων στοιχείων. Στους µικρούς ναούς αρκούν µόνοι οι τοίχοι ως φέροντα στοιχεία. Στους µεγάλους ναούς ο αριθµός των κιόνων είναι ανάλογος µε το µέγεθος του ναού. Το απλό οικοδοµικό σύστηµα των ναών εξελίχθηκε από την αρχική κατασκευή σε ένα σύστηµα αρχιτεκτονικών µορφών και κανόνων το οποίο από την αρχαϊκή εποχή αποδεσµεύεται από τα κατασκευαστικά αρχέτυπα, αποκτά πλήρη καλλιτεχνική αυτονοµία και διέπεται από τους νόµους της τέχνης µάλλον παρά οικοδοµικούς ή κτιριολογικούς. Οι κίονες δεν είναι πλέον απλά στηρίγµατα αλλά πολύ περισσότερο τα κύρια πλαστικά στοιχεία µιας αρχιτεκτονικής σύνθεσης στερεών σωµάτων και χώρου. Ένα σύστηµα αναλογιών ρυθµίζει τις σχέσεις πλήρων προς κενά και οριζοντίων µεγεθών προς κατακόρυφα. Κατά κανόνα, οι εξωτερικοί κίονες, όταν υπάρχουν, είναι παχύτεροι και σε πυκνότερη διάταξη από τους εσωτερικούς, ώστε εξωτερικά το κτίριο να διατηρεί σε ένα επιθυµητό βαθµό τον βασικό χαρακτήρα του κλειστού στερεού σώµατος, ενώ εσωτερικά να επιτυγχάνεται ο χαρακτήρας του ελαφρότερου υπόστεγου χώρου, όπου όµως και εδώ σε σηµαντικό βαθµό οι κίονες αποτελούν στοιχεία και της αρχιτεκτονικής διαρθρώσεως. 8

9 Λόγω της συντηρήσεως της βασικής λειτουργίας του σηκού, οι ναοί διατήρησαν σχεδόν πάντοτε την αρχική επιµήκη ορθογώνια κάτοψη, µε τον µεγάλο άξονα προσανατολισµένο κατά κανόνα στην διεύθυνση Α-. Στον άξονα του ανατολικού τοίχου µια µεγαλοπρεπής θύρα αποτελούσε συνήθως το µόνο άνοιγµα εισόδου και φωτισµού του χώρου και κυρίως του αγάλµατος. Η στέγη κατά κανόνα απλή, δικλινής µε άξονα αυτόν του ναού. Τα δύο τριγωνικά µέτωπά της τα αετώµατα, αποτελούσαν πάντοτε τα πιο ιδιαίτερα στοιχεία των δύο αντίθετων προσόψεων κάθε ναού. 9

10 2 ΘΕΣΜΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ 2.1 ΘΕΩΡΗΣΗ ΤΟΥ ΘΕΣΜΙΚΟΥ ΠΛΑΙΣΙΟΥ ΑΝΑΣΤΗΛΩΣΗΣ Η συνειδητοποίηση της αναγκαιότητας µιας ενιαίας και αντικειµενικής τοποθέτησης σε σχέση µε τους τρόπους αναστηλωτικής επέµβασης, µιας εγκυρότητας στις αρχές που διέπουν το αναστηλωτικό έργο και µιας κοινής γραµµής για την προστασία των αρχαιοτήτων διατυπώθηκε για πρώτη φορά στο ιεθνές Συνέδριο της Αθήνας το Ο Χάρτης των Αθηνών, υπήρξε το πρώτο διεθνούς κύρους και συλλογικό κείµενο, που συνέταξε τις βασικές αρχές προστασίας του µνηµειακού πλούτου, καταξιώνοντας όχι µόνο την ιστορικότητα ή καλλιτεχνικότητα των µεµονωµένων µνηµείων ή συνόλων, αλλά και αυτό το έργο της αναστήλωσης. Απόρροια αυτού υπήρξε η κωδικοποίηση όλων των ελληνικών νοµοθετικών διατάξεων σε ενιαίο νόµο, τον Κ.Ν. 5351/32 περί αρχαιοτήτων, που εξακολουθεί να ισχύει µέχρι σήµερα σαν το βασικό νοµοθέτηµα προστασίας των αρχαίων. Ο Β Παγκόσµιος Πόλεµος διαφοροποίησε ουσιαστικά τις δυνατότητες διεθνούς συνεργασίας και επέδρασε σηµαντικά στην όλη προβληµατική της αναστηλωτικής επέµβασης ή της θεωρητικής αντιµετώπισης της προστασίας των µνηµείων. Το επόµενο βήµα από το Συνέδριο των Αθηνών σε διεθνές επίπεδο έγινε 33 χρόνια αργότερα µε πρωτοβουλία της Ιταλίας. Ο Χάρτης της Βενετίας συγκεντρώνει όχι µόνο τα συµπεράσµατα του δεύτερου Συνεδρίου των αρχιτεκτονικών και τεχνικών που έγινε στη Βενετία από τις Μαΐου του 1964, αλλά όλη τη προβληµατική της πολιτιστικής αντιµετώπισης για την σωτηρία των µνηµείων και κατ επέκταση την αναστήλωση, που διαµορφώθηκε στο άµεσο µεταπολεµικό διάστηµα, όταν ολόκληρη η ανθρωπότητα φορτισµένη από το κλίµα της εποχής ευαισθητοποιήθηκε ιδιαίτερα σε κάθε µορφής ιστορικό πρόβληµα. Η ευαισθητοποίηση αυτή µετέφερε και το πνεύµα αποκατάστασης της πόλης από την ερειπωµένη κατάσταση του τέλους του πολέµου. Φυσικό επακόλουθο της αναγκαίας ανασυγκρότησης ήταν η παραβίαση σε µεγάλη κλίµακα του θεσµικού πλαισίου στο επίπεδο αντιµετώπισης των µνηµείων, αλλά και γενικότερα η αδυναµία αντιµετώπισης του τεράστιου προβλήµατος της συνολικής αποκατάστασης. Η προβληµατική καθώς και οι νεώτερες ιδέες, θεωρίες και απόψεις που σχηµατίστηκαν 10

11 στη µεταπολεµική περίοδο, αποτέλεσαν τις κύριες παραµέτρους στη σύνταξη του Χάρτη της Βενετίας, που υπέγραψαν 17 κράτη και αποτελεί το νέο καταστατικό χάρτη για τη συντήρηση και αποκατάσταση των µνηµείων. Η επιστηµονική ευρύτητα που χαρακτηρίζει το θεσµικό αυτό πλαίσιο συντέλεσε στον καθορισµό των αρχών που οφείλουν να πρυτανεύουν στη διατήρηση του ιστορικού και παραδοσιακού πλούτου, είτε για τα µεµονωµένα µνηµεία είτε για τα µνηµειακά σύνολα, αποδίδοντας µάλιστα ιδιαίτερα έµφαση στα τελευταία. Το κείµενο µεταφράστηκε αγγλικά, γαλλικά, ρωσικά και ισπανικά και κυκλοφόρησε ευρύτατα ανά τον κόσµο. Στη δεκαετία του 60 είναι αξιοσηµείωτο ότι αναθεωρήθηκαν ή συντάχθηκαν νέες νοµοθετικές διατάξεις στα περισσότερα ευρωπαϊκά κράτη. Η δραστηριοποίηση του ICOMOS ( ιεθνές Συµβούλιο Μνηµείων και Τόπων) και της UNESCO µε πολυποίκιλες πρωτοβουλίες, όπως η σύνταξη µε ενιαίο τρόπο Αρχείου Μνηµείου σε διεθνές επίπεδο ή ίδρυση του ιεθνούς Κέντρου Μελετών για την συντήρηση και αποκατάσταση των πολιτιστικών αγαθών µε έδρα τη Ρώµη, που παρουσιάζει έντονη δραστηριότητα, τόσο στον ερευνητικό τοµέα των τεχνικών µέσων συντήρησης, όσο στο θεωρητικό πλαίσιο µε την συγκρότηση κατ έτος σεµιναρίων, που απευθύνονται στους ειδικούς όλων των εθνικοτήτων Έτος αρχιτεκτονικής κληρονοµιάς. Είχε προσδιοριστεί ήδη από το 1973 σαν τελική, καταληκτική φάση α) των 5 Συµποσίων που οργάνωσε το Συµβούλιο της Ευρώπης από το για τα προβλήµατα των αναστηλώσεων και ειδικά την ένταξη του µνηµειακού πλούτου στον πολεοδοµικό καµβά και την χωροταξική µελέτη και β) των αποτελεσµάτων των Συµποσίων και της δέσµευσης των Κρατών µελών για την επεξεργασία των θεσµικών πλαισίων και της νοµοθεσίας, µε τρόπο που να καλύπτει την ευρύτερη χωροταξική αντιµετώπιση του προβλήµατος. Μέσα στο 1975 διοργανώθηκαν σε κάθε χώρα µέλος του Συµβουλίου της Ευρώπης σεµινάρια, συνέδρια, εκδηλώσεις, που τα αποτελέσµατα τους ήσαν αναπόσπαστο τµήµα της ευαισθητοποίησης στον Ευρωπαϊκό χώρο, ενώ η κορωνίδα των εκδηλώσεων υπήρξε το Συνέδριο του Αµστερνταµ, που έγινε από 21 έως 26 Οκτωβρίου 1975 για την συνεκτίµηση των αποτελεσµάτων της κινητοποίησης απέναντι στον προβληµατισµό της διατήρησης της αρχιτεκτονικής κληρονοµιάς. 11

12 Η ιακήρυξη του Αµστερνταµ, απόρροια του Συνεδρίου αναφέρεται στη µελέτη των προβληµάτων της κοινής Ευρωπαϊκής κληρονοµίας που είναι και πολιτιστική κληρονοµιά ολόκληρης της ανθρωπότητας. Τελευταίο σηµαντικό βήµα για την προστασία των αρχαίων αποτελεί η ιεθνής σύµβαση καταλόγου των µνηµείων από όλο τον κόσµο που την απαρτίζουν, κείµενο που συντάχθηκε µε πρωτοβουλία της UNESCO και κυρώθηκε από την ελληνική Κυβέρνηση µε τον Νόµο 1126/ ΚΕΙΜΕΝΑ ΒΑΣΙΚΩΝ ΑΡΧΩΝ ΠΡΟΣΤΑΣΙΑΣ ΤΩΝ ΜΝΗΜΕΙΩΝ & ΙΣΧΥΟΥΣΑΣ ΝΟΜΟΘΕΣΙΑΣ Ο Χάρτης της Βενετίας (1964) Φορτισµένα µε το πνευµατικό µήνυµα του παρελθόντος, τα µνηµειακά έργα των λαών στέκονται σήµερα ζωντανές µαρτυρίες της µακρόχρονης παραδόσεως τους. Η ανθρωπότητα που αποκτά όλο και µεγαλύτερη συνείδηση της ενότητας των ανθρωπίνων αξιών, τα θεωρεί σαν κοινή κληρονοµιά. Απέναντι στις µελλοντικές γενιές νιώθει υπεύθυνη για τη διάσωση τους και έχει χρέος να τα παραδώσει σ αυτές µε όλο τον πλούτο και την αυθεντικότητα τους. Έχει λοιπόν πρωταρχική σηµασία οι αρχές που πρέπει να πρυτανεύουν στη συντήρηση και την αποκατάσταση των µνηµείων, να προέρχονται από κοινή συµφωνία και να διαµορφώνονται πάνω σε οικουµενικό διάγραµµα, αφήνοντας ταυτόχρονα σε κάθε έθνος τη φροντίδα να εξασφαλίζει την εφαρµογή τους µέσα στα πλαίσια του δικού του πολιτισµού και των δικών του παραδόσεων. ιατυπώνοντας για πρώτη φορά τις βασικές αυτές αρχές, ο Χάρτης των Αθηνών του 1931, συνέβαλε στην ανάπτυξη ενός εκτεταµένου διεθνούς κινήµατος που πήρε συγκεκριµένη µορφή σε εθνικούς καταστατικούς Χάρτες, στις δραστηριότητες του ICOM και της UNESCO καθώς και στη δηµιουργία από την τελευταία, του ιεθνούς κέντρου µελετών για τη συντήρηση και αποκατάσταση των πολιτιστικών αγαθών. Η ευαισθησία και το κριτικό πνεύµα στράφηκαν µε τον καιρό σ όλο και πιο πολύπλοκα και λεπτοµερειακά προβλήµατα. Φαίνεται πως ήρθε η στιγµή για την επανεξέταση των αρχών του Χάρτη των Αθηνών, µε σκοπό να δοθεί µεγαλύτερο βάθος και εύρος στους στόχους του σ ένα καινούργιο καταστατικό. 12

13 Έτσι, το δεύτερο ιεθνές Συνέδριο των Αρχιτεκτόνων και των Τεχνικών των Ιστορικών Μνηµείων, που πραγµατοποιήθηκε στη Βενετία στις Μαίου 1964, δέχτηκε το παρακάτω κείµενο: Ορισµοί 1. Η έννοια ενός ιστορικού µνηµείου δεν καλύπτει µόνο το µεµονωµένο αρχιτεκτονικό έργο αλλά και την αστική ή αγροτική τοποθεσία που µαρτυρεί ένα ιδιαίτερο πολιτισµό, µια ενδεικτική εξέλιξη ή ένα ιστορικό γεγονός. Αυτό ισχύει όχι µόνο για τις µεγάλες δηµιουργίες αλλά και για τα ταπεινά έργα που µε τον καιρό απέκτησαν πολιτιστική σηµασία. 2. Η συντήρηση και η αποκατάσταση των µνηµείων αποτελεί ένα επιστηµονικό κλάδο ο οποίος πρέπει να αποτείνεται στη συνεργασία όλων των επιστηµών και όλων των τεχνών που µπορούν να συνεισφέρουν στη µελέτη και τη διάσωση της µνηµειακής κληρονοµιάς. 3. Η συντήρηση και η αποκατάσταση των µνηµείων αποσκοπούν να τα διασώσουν, τόσο σαν έργα τέχνης, όσο και σαν ιστορικές µαρτυρίες. Συντήρηση 4. Η συντήρηση των µνηµείων έχει σαν πρωταρχική απαίτηση τη συνεχή και µόνιµη φροντίδα για τη διατήρηση τους. 5. Η συντήρηση των µνηµείων ευνοείται πάντοτε από την καταλληλότητα τους να χρησιµοποιηθούν για κάποιο σκοπό ωφέλιµο στην κοινωνία. Μια τέτοια χρησιµοποίηση είναι βέβαια επιθυµητή, αλλά δεν πρέπει να αλλάζει τη διάρθρωση ή την διακόσµηση των κτιρίων. Οι διαρρυθµίσεις που επιβάλλει η αλλαγή της λειτουργίας τους (από νέες χρήσεις), πρέπει να αντιµετωπίζονται και ενδεχοµένως να επιτρέπονται µέσα σ αυτά τα όρια. 6. Η συντήρηση ενός µνηµείου συνεπάγεται τη διατήρηση του άµεσου περιβάλλοντος του, στην κλίµακα του. Αν το παραδοσιακό πλαίσιο δεν έχει εξαφανιστεί, έχουµε καθήκον να το διατηρήσουµε αλλά ταυτόχρονα να αποκλείσουµε κάθε προσθήκη, κάθε κατεδάφιση και κάθε αλλαγή που θα µπορούσε να αλλάξει τις σχέσεις των όγκων και των χρωµάτων. 7. Το µνηµείο είναι αναπόσπαστο από την ιστορική στιγµή που αντιπροσωπεύει και από τον χώρο που είναι τοποθετηµένο. Εποµένως η µετακίνηση του όλου ή 13

14 τµήµατος ενός µνηµείου µπορεί να γίνει παραδεκτή µόνο αν επιβάλλεται από την ανάγκη διασώσεως του ή δικαιολογείται από λόγους µεγάλης εθνικής ή διεθνούς σηµασίας. 8. Τα γλυπτικά, ζωγραφικά ή διακοσµητικά στοιχεία, που είναι αναπόσπαστα δεµένα µε το µνηµείο, δεν µπορούν να διαχωριστούν παρά µόνο αν το µέτρο αυτό είναι η µοναδική διέξοδος για να εξασφαλιστεί η διάσωση τους. Αποκατάσταση και αναστήλωση 9. Η διαδικασία της αποκατάστασης είναι µία επέµβαση υψηλής εξειδίκευσης που επιβάλλεται να γίνεται κατ εξαίρεση. Έχει σαν στόχο να διατηρήσει και να αποκαλύψει τις αισθητικές και ιστορικές αξίες του µνηµείου και βασίζεται στο σεβασµό προς την αρχική του υπόσταση και τα αυθεντικά του στοιχεία. Σταµατάει στο σηµείο που αρχίζουν να υπάρχουν υποθέσεις. Πέρα από αυτό το σηµείο οποιαδήποτε εργασία που ενδεχοµένως να θεωρηθεί απαραίτητη για αισθητικούς ή τεχνικούς λόγους, θα πρέπει να διαχωρίζεται από την (αρχική ) αρχιτεκτονική σύνθεση και να φέρει τη σφραγίδα της εποχής µας. Σ όλες τις περιπτώσεις η αρχαιολογική µελέτη θα προηγείται της αποκατάστασης και θα την ακολουθεί. 10. Όταν οι παραδοσιακές τεχνικές αποδεικνύονται ανεπαρκείς, η στερέωση ενός µνηµείου µπορεί να εξασφαλιστεί µε την προσφυγή σ όλες τις σύγχρονες τεχνικές συντηρήσεως και κατασκευές, που η αποτελεσµατικότητα τους θα έχει αποδειχθεί από τα επιστηµονικά δεδοµένα και τις οποίες θα εγγυάται η πείρα της εφαρµογής τους. 11. Οι αξιόλογες προσθήκες όλων των εποχών στη σηµερινή υπόσταση ενός µνηµείου πρέπει να γίνουν σεβαστές, γιατί σκοπός της αποκατάστασης του δεν είναι η ενότητα του αρχικού του ρυθµού. Όταν ένα κτίριο φέρνει υπερκείµενες φάσεις διαφόρων εποχών, η επαναφορά στην αρχική του κατάσταση δεν δικαιολογείται παρά µόνο κατ εξαίρεση. Αν δηλαδή, τα στοιχεία που θα αφαιρεθούν έχουν πολύ µικρή σηµασία και η σύνθεση που θα αποκαλυφθεί είναι µεγάλης ιστορικής, αρχαιολογικής ή αισθητικής αξίας, και ακόµη αν η κατάσταση της διατήρησης του µνηµείου κριθεί αρκετά ικανοποιητική. Η κρίση σχετικά µε την αξιολόγηση των µεταγενέστερων στοιχείων και η απόφαση για 14

15 την απάλειψη τους δε θα πρέπει να εξαρτώνται µόνο από το άτοµο που ανέλαβε τη µελέτη του έργου. 12. Τα στοιχεία που προορίζονται να αντικαταστήσουν τµήµατα του µνηµείου που έχουν καταστραφεί, πρέπει να ενσωµατώνονται αρµονικά στο σύνολο, αλλά και να διακρίνονται από τα αυθεντικά µέρη, έτσι ώστε να µην πλαστογραφούνται τα καλλιτεχνικά και ιστορικά τεκµήρια του κτιρίου. 13. Οι προσθήκες δεν µπορεί να γίνουν ανεκτές παρά µόνο αν σέβονται όλα τα ενδιαφέροντα µέρη του κτιρίου, το παραδοσιακό του πλαίσιο, την ισορροπία της συνθέσεως του και τις σχέσεις του µε τον περιβάλλοντα χώρο. 14. Τα µνηµειακά σύνολα πρέπει να γίνουν αντικείµενο ειδικών φροντίδων για να διασωθεί η ακεραιότητα τους και να εξασφαλιστεί η εξυγίανση τους, η διαρρύθµιση και η αξιοποίηση τους. Οι εργασίες για τη συντήρηση και την αποκατάσταση τους πρέπει να εµπνέονται από τις αρχές που διατυπώνονται στα προηγούµενα άρθρα. Ανασκαφές 15. Οι ανασκαφές πρέπει να γίνονται σύµφωνα µε επιστηµονικούς κανόνες και καθώς ορίζουν οι συστάσεις για τους διεθνείς όρους που πρέπει να εφαρµόζονται στις αρχαιολογικές ανασκαφές, τις οποίες υιοθέτησε η UNESCO το Επιβάλλεται να γίνεται διευθέτηση των ερειπίων και να λαµβάνονται τα αναγκαία µέτρα για τη συντήρηση και τη µόνιµη προστασία των αρχιτεκτονικών στοιχείων και των ευρηµάτων. Εξάλλου, θα είναι ευπρόσδεκτη κάθε πρωτοβουλία που θα διευκολύνει την κατανόηση του µνηµείου χωρίς να παραµορφώνει τη σηµασία του. Ωστόσο, κάθε εργασία ανακατασκευής θα πρέπει να αποκλείεται εκ των προτέρων. Μόνο η αναστήλωση µπορεί να αντιµετωπισθεί, δηλαδή η ανασύνθεση µελών που σώθηκαν αλλά έχουν µετακινηθεί. Οι συµπληρώσεις όµως θα είναι πάντα αναγνωρίσιµες και θα αντιπροσωπεύουν το ελάχιστο που απαιτείται, για να εξασφαλιστούν οι συνθήκες συντήρησης του µνηµείου και να αποκατασταθεί η µορφολογική συνέχεια. Τεκµηρίωση και δηµοσιεύσεις 16. Οι εργασίες συντήρησης, αποκατάστασης και ανασκαφής θα πρέπει να βασίζονται σε εξακριβωµένη τεκµηρίωση, δηλαδή οι αναλυτικές και κριτικές 15

16 εκθέσεις, εικονογραφηµένες µε σχέδια και φωτογραφίες. Όλες οι φάσεις των εργασιών για την απάλειψη νεώτερων στοιχείων, τη στερέωση, την ανασύνθεση και την ένταξη νέων (στοιχείων), καθώς και όλα τα τεχνικά και µορφολογικά στοιχεία που θα εξακριβώνονται κατά την διάρκεια των εργασιών, θα πρέπει να καταγράφονται λεπτοµερειακά. Αυτή η τεκµηρίωση θα κατατίθεται στα αρχεία ενός δηµοσίου Ιδρύµατος και θα είναι προσιτή στους ερευνητές. Συνίσταται η δηµοσίευση τους Η ιακήρυξη του Άµστερνταµ (1975) Το συνέδριο του Αµστερνταµ, κορωνίδα του Ευρωπαϊκού Έτους Αρχιτεκτονικής Κληρονοµίας 1975, που συγκεντρώνει αντιπροσώπους που ήρθαν από κάθε µέρος της Ευρώπης, υποδέχεται θερµά τον Ευρωπαϊκό Χάρτη Αρχιτεκτονικής Κληρονοµίας, που δηµοσιεύθηκε από την επιτροπή των υπουργών του Συµβουλίου της Ευρώπης, ο οποίος χάρτης αναγνωρίζει ότι η µοναδική αρχιτεκτονική της Ευρώπης είναι η κοινή κληρονοµιά όλων των λαών της και επιβεβαιώνει την πρόθεση των κρατών µελών να συνεργαστούν µεταξύ τους και µε τα άλλα Ευρωπαϊκά κράτη για να την προστατεύσουν. Με τον ίδιο τρόπο, το Συνέδριο βεβαιώνει ότι η αρχιτεκτονική κληρονοµιά της Ευρώπης είναι εξ ολοκλήρου µέρος της πολιτιστικής κληρονοµιάς όλου του κόσµου και σηµειώνει µε ικανοποίηση την αµοιβαία υποχρέωση να ευνοήσουν τη συνεργασία και τις ανταλλαγές στον τοµέα του πολιτισµού που περιέχεται στην Τελική Πράξη της Συνδιάσκεψης για την Ασφάλεια και τη Συνεργασία στην Ευρώπη, που υιοθετήθηκε στο Ελσίνκι τον Ιούλιο αυτού του χρόνου. Στο Συνέδριο γίνονται οι ακόλουθες σηµαντικές παρατηρήσεις: α. Εκτός από την ανεκτίµητη πολιτιστική της αξία, η αρχιτεκτονική κληρονοµιά της Ευρώπης οδηγεί όλους τους Ευρωπαίους να αποκτήσουν συνείδηση µιας κοινότητας ιστορίας και µοίρας. Η διατήρηση της λοιπόν αποκτά µια ζωτική σηµασία. β. Αυτή η κληρονοµιά περιλαµβάνει όχι µόνο κτίρια µεµονωµένα, εξαιρετικής σηµασίας, και το περιβάλλον τους αλλά επίσης τα συγκροτήµατα, συνοικίες πόλεων και χωριά, που παρουσιάζουν ένα ενδιαφέρον ιστορικό και πολιτιστικό. 16

17 γ. Επειδή αυτοί οι θησαυροί αποτελούν το κοινό αγαθό όλων των λαών της Ευρώπης, έχουν αυτοί οι λαοί την κοινή υποχρέωση να τους προστατεύουν από τους αυξανόµενους κινδύνους που τους απειλούν, αµέλεια και ερείπωση, αυθαίρετη κατεδάφιση, νέες µη εναρµονιζόµενες κατασκευές και υπερβολική κυκλοφορία. δ. Η διατήρηση της αρχιτεκτονικής κληρονοµιάς πρέπει να θεωρείται όχι µόνο ένα πρόβληµα περιθωριακό, αλλά ένας µείζων αντικειµενικός σκοπός της αστικής σχεδιοποίησης και της χωροταξίας. ε. Οι τοπικές αρχές, στις οποίες ανήκει η πλειοψηφία των σπουδαίων αποφάσεων που αφορούν την χωροταξία, είναι ιδιαίτερα υπεύθυνες για την προστασία της αρχιτεκτονικής κληρονοµιάς και πρέπει να αλληλοβοηθούνται µε ανταλλαγές ιδεών και πληροφοριών. στ. Η αποκατάσταση των παλιών συνοικιών πρέπει να γίνεται κατανοητή και να πραγµατοποιείται όσο το δυνατόν χωρίς σοβαρή τροποποίηση της κοινωνικής σύνθεσης των διαµενόντων κατοικιών και µε τέτοιο τρόπο, ώστε όλα τα στρώµατα της κοινωνίας να ωφελούνται από µία επιχείρηση που χρηµατοδοτείται από δηµόσια κεφάλαια. ζ. Τα αναγκαία νοµοθετικά και διοικητικά µέτρα πρέπει να ενισχυθούν και να γίνουν πιο δραστικά σ όλες τις χώρες. η. Για να αντιµετωπισθούν τα έξοδα της επισκευής, της διευθέτησης και της διατήρησης των κτιρίων και τοποθεσιών αρχιτεκτονικού ή ιστορικού ενδιαφέροντος, πρέπει να τεθεί στη διάθεση των τοπικών αρχών και των ατοµικών ιδιοκτητών µια κατάλληλη οικονοµική βοήθεια. Εξ άλλου, γι αυτούς τους τελευταίους θα έπρεπε να προβλεφθούν ανακουφίσεις φορολογικές. θ. Η αρχιτεκτονική κληρονοµιά δε θα επιζήσει, παρά εάν εκτιµηθεί από το κοινό και ιδίως από τις νέες γενιές. Πρέπει λοιπόν τα µορφωτικά προγράµµατα, σε όλα τα επίπεδα, ασχοληθούν περισσότερο µ αυτή την ύλη. ι. Υπάρχει θέµα να ενθαρρυνθούν οι ιδιωτικές οργανώσεις, διεθνείς, εθνικές και τοπικές, που συνεισφέρουν στο να διεγείρουν το ενδιαφέρον του κοινού. 17

18 ια. Επειδή η σηµερινή αρχιτεκτονική είναι η αυριανή κληρονοµιά, πρέπει να γίνεται το παν για να εξασφαλιστεί µια σύγχρονη αρχιτεκτονική υψηλής ποιότητας. Εφόσον η Επιτροπή των υπουργών αναγνώρισε στον Ευρωπαϊκό Χάρτη Αρχιτεκτονικής Κληρονοµιάς, ότι ανήκει στο Συµβούλιο της Ευρώπης να εξασφαλίσει τη συνοχή της πολιτικής των κρατών µελών του και να προωθήσει την αλληλεγγύη τους, είναι σηµαντικό να εγκαθιδρύσουν περιοδικές σχέσεις για την κατάσταση προώθησης των εργασιών αρχιτεκτονικής διατήρησης στις ευρωπαϊκές χώρες, µε µια µορφή η οποία (να) επιτρέπει την ανταλλαγή των εµπειριών. Το Συνέδριο κάνει έκκληση στις κυβερνήσεις, κοινοβούλιο, πνευµατικά και πολιτιστικά ιδρύµατα, επαγγελµατικά ινστιτούτα, εµπορικές και βιοµηχανικές επιχειρήσεις, ιδιωτικές ενώσεις και σε κάθε πολίτη να προσφέρουν ολόπλευρη υποστήριξη στους σκοπούς της ιακήρυξης και να κάνουν το παν για να εξασφαλίσουν την εφαρµογή τους. Μόνο έτσι θα διατηρηθεί η αναντικατάστατη αρχιτεκτονική κληρονοµιά της Ευρώπης, για τον εµπλουτισµό της ζωής όλων των λαών της, για το παρόν και το µέλλον Το άρθρο 24 του Συντάγµατος του 1975 Άρθρο Η προστασία του φυσικού και πολιτιστικού περιβάλλοντος αποτελεί υποχρέωση του Κράτους. Το κράτος υποχρεούται να λαµβάνει ιδιαίτερα προληπτικά και κατασταλτικά µέτρα προς διαφύλαξη αυτού. Νόµος καθορίζει τα αφορώντα εις την προστασία των δασών και των δασικών εν γένει εκτάσεων. Απαγορεύεται η µεταβολή του προορισµού των δηµοσίων δασών και των δηµοσίων δασικών εκτάσεων, πλην αν προέχη δια την Εθνικήν Οικονοµίαν η αγροτική εκµετάλλευσις τούτων ή άλλη χρήσις εκ δηµοσίου συµφέροντος επιβαλλοµένη. 2. Η χωροταξική αναδιάρθρωσις της Χώρας, η διαµόρφωσις, η ανάπτυξις, η πολεοδόµησις και η επέκτασις των πόλεων και των οικιστικών εν γένει περιοχών, τελεί υπό την ρυθµιστική αρµοδιότητα και τον έλεγχον του Κράτους, επί τω τέλει της εξυπηρετήσεως της λειτουργικότητας και αναπτύξεως των οικισµών και της εξασφαλίσεως των καλλιτέρων δυνατών όρων διαβιώσεως. 3. Προς αναγνώρισιν περιοχής ως οικιστικής, ως και δια την πολεοδοµική ενεργοποίησιν αυτής αι περιλαµβανόµεναι εν αυτή ιδιοκτησίαι συµµετέχουν 18

19 υποχρεωτικώς εις την διάθεσιν, άνευ αποζηµειώσεως υπό του οικείου φορέως, των απαραιτήτων εκτάσεων προς δηµιουργίαν οδών, πλατειών και χώρων εν γένει κοινωφελών χρήσεων και σκοπών, ως και εις τας δαπάνας προς εκτέλεσιν των βασικών κοινοχρήστων πολεοδοµικών έργων, ως νόµος ορίζει. 4. ια νόµου δύναται να προβλέπεται συµµετοχή των ιδιοκτητών περιοχής, χαρακτηριζοµένης ως οικιστικής, εις την επί τη βάσει εγκεκριµένου σχεδίου αξιοποίησιν και γενική διαρρύθµισιν ταύτης, δι αντιπαροχής ίσης αξίας ακινήτων ή τµηµάτων κατ όροφον ιδιοκτησίας, εκ των τελικώς καθοριζοµένων ως οικοδοµησίµων χώρων ή κτιρίων της περιοχής ταύτης. 5. Αι διατάξεις των προηγούµενων παραγράφων έχουν εφαρµογήν και επί αναµορφώσεως υφισταµένων ήδη οικιστικών περιοχών. Αι εκ της αναµορφώσεως ελεύθεραι εκτάσεις διατίθεται προς δηµιουργίαν κοινοχρήστων χώρων ή εκποιούνται προς κάλυψιν των δαπανών πολεοδοµικής αναµορφώσεως, ως νόµος ορίζει. 6. Τα µνηµεία και αι παραδοσιακαί περιοχαί και στοιχεία τελούν υπό την προστασίαν του Κράτους. Νόµος θέλει ορίσει τα αναγκαία προς πραγµατοποίησιν της προστασίας ταύτης περιοριστικά της ιδιοκτησίας µέτρα, ως και τον τρόπον και είδος αποζηµειώσεως των ιδιοκτητών Τα άρθρα 10 και του Ν. 3028/2002 «Για την προστασία των αρχαιοτήτων και εν γένει της Πολιτιστικής Κληρονοµίας» Άρθρο 10 - Ενέργειες σε ακίνητα µνηµεία και στο περιβάλλον τους 1. Απαγορεύεται κάθε ενέργεια σε ακίνητο µνηµείο, η οποία είναι δυνατόν να επιφέρει µε άµεσο ή έµµεσο τρόπο καταστροφή, βλάβη, ρύπανση ή αλλοίωση της µορφής του. 2. Απαγορεύεται η εκµετάλλευση λατοµείου, ο πορισµός οικοδοµικών υλικών, η διενέργεια µεταλλευτικών ερευνών και η εκµετάλλευση µεταλλείων, καθώς και ο καθορισµός λατοµικών περιοχών, χωρίς έγκριση του Υπουργείου Πολιτισµού, ύστερα από γνώµη του Συµβουλίου η οποία χορηγείται εντός τριών (3) µηνών από την περιέλευση στο Υπουργείο Πολιτισµού της αίτησης και των σχεδιαγραµµάτων που προβλέπονται από τη µεταλλευτική και λατοµική νοµοθεσία. Εάν τυχόν παρέλθει άπρακτη η ως άνω προβλεπόµενη προθεσµία θεωρείται ότι δεν υφίστανται απαγορευτικοί λόγοι. Η έγκριση δεν χορηγείται εάν, λόγω της απόστασης από 19

20 ακίνητο µνηµείο, της οπτικής επαφής µε αυτό, της µορφολογίας του εδάφους και του χαρακτήρα των ενεργειών για τις οποίες ζητείται, κινδυνεύει να προκληθεί άµεση ή έµµεση βλάβη στο µνηµείο. 3. Η εγκατάσταση ή η λειτουργία βιοµηχανικής, βιοτεχνικής ή εµπορικής επιχείρησης, η τοποθέτηση τηλεπικοινωνιακών ή άλλων εγκαταστάσεων, η επιχείρηση οποιουδήποτε τεχνικού ή άλλου έργου ή εργασίας, καθώς και η οικοδοµική δραστηριότητα πλησίον αρχαίου επιτρέπεται µόνο µετά από έγκριση του Υπουργείου Πολιτισµού, η οποία εκδίδεται ύστερα από γνώµη του Συµβουλίου. Η έγκριση χορηγείται εάν η απόσταση από ακίνητο µνηµείο ή η σχέση µε αυτό είναι τέτοια ώστε να µην κινδυνεύει να επέλθει άµεση ή έµµεση βλάβη αυτού λόγω του χαρακτήρα του έργου ή της επιχείρησης ή της εργασίας. 4. Για κάθε εργασία, επέµβαση ή αλλαγή χρήσης σε ακίνητα µνηµεία, ακόµα και αν δεν επέρχεται κάποια από τις συνέπειες της παραγράφου 1 σε αυτά, απαιτείται έγκριση που χορηγείται µε απόφαση του Υπουργείου Πολιτισµού ύστερα από γνώµη του Συµβουλίου. 5. Σε περίπτωση επείγουσας ανάγκης για την αποτροπή άµεσου και σοβαρού κινδύνου είναι δυνατή η επιχείρηση εργασιών αποκατάστασης βλάβης που δεν αλλοιώνει τα υπάρχοντα κτιριολογικά, αισθητικά και άλλα συναφή στοιχεία του µνηµείου χωρίς την έγκριση που προβλέπεται στις παραγράφους 3 και 4, µετά από άµεση και πλήρη ενηµέρωση της Υπηρεσίας, η οποία µπορεί να διακόψει τις εργασίες µε σήµα της. 6. Στις περιπτώσεις που απαιτείται έγκριση σύµφωνα µε τις προηγούµενες παραγράφους, αυτή προηγείται από τις άδειες άλλων αρχών που αφορούν την επιχείρηση ή την εκτέλεση του έργου ή της εργασίας και τα στοιχεία της αναγράφονται µε ποινή ακυρότητας στις άδειες αυτές. Η έγκριση χορηγείται µέσα σε τρεις (3) µήνες από την υποβολή της σχετικής αίτησης. 7. Για την προστασία των ακινήτων µνηµείων είναι δυνατόν µε απόφαση του Υπουργού Πολιτισµού ύστερα από γνώµη του Συµβουλίου να επιβάλλονται περιορισµοί στη χρήση και στον τρόπο λειτουργίας τους, καθώς και στους όρους δόµησης τους κατά παρέκκλιση από κάθε ισχύουσα διάταξη. 20

21 8. Με προεδρικό διάταγµα, που εκδίδεται ύστερα από πρόταση των Υπουργών Περιβάλλοντος, Χωροταξίας και ηµοσίων Έργων και Πολιτισµού και γνώµη των οικείων γνωµοδοτικών οργάνων, είναι δυνατόν να επιβάλλονται ειδικοί όροι δόµησης και χρήσης µε σκοπό την προστασία των µνηµείων. Άρθρο 40 - Εργασίες σε ακίνητα µνηµεία 1. Οι εργασίες σε ακίνητα µνηµεία και ιδίως η συντήρηση, η στερέωση, η αποκατάσταση, η αναστήλωση, η κατάχωση, η τοποθέτηση προστατευτικών στεγών, η διαµόρφωση του περιβάλλοντος χώρου και οι εργασίες που αποβλέπουν σε απόδοση σε χρήση ή σε φιλοξενία χρήσεων αποσκοπούν στη διατήρηση της υλικής υπόστασης και της αυθεντικότητας τους, την ανάδειξη και εν γένει στην προστασία τους. ιενεργούνται σύµφωνα µε µελέτη, η οποία εγκρίνεται από την Υπηρεσία ύστερα από γνώµη του Συµβουλίου, ή αν αυτές είναι µείζονος σηµασίας, µε απόφαση του Υπουργού Πολιτισµού ύστερα από γνώµη του Συµβουλίου. Για την έγκριση της µελέτης απαιτείται να έχει προηγηθεί η τεκµηρίωση του µνηµειακού χαρακτήρα του ακινήτου. 2. Επείγουσες εργασίες συντήρησης και στερέωσης διενεργούνται µε µέριµνα της Υπηρεσίας, χωρίς υπαίτια καθυστέρηση και χωρίς άλλη διατύπωση. 3. Εάν οι αναφερόµενες στο παρόν και στα άρθρα 41 ά 42 εργασίες εκτελούνται από την Υπηρεσία, δεν απαιτείται η έκδοση οικοδοµικής άδειας. 4. Με απόφαση του Υπουργού Πολιτισµού τίθενται οι ειδικότεροι κανόνες που διέπουν την εκπόνηση των µελετών και την εκτέλεση των εργασιών, οι οποίες εµπίπτουν στο πεδίο εφαρµογής του παρόντος άρθρου. Αυτό αφορά ιδίως την καταγραφή, αποτύπωση, τεκµηρίωση, τοπογράφηση των µνηµείων, την κατάρτιση των σχετικών αρχιτεκτονικών, δοµοστατικών και διαγνωστικών µελετών, τις µελέτες συντήρησης, προστασίας, αναστήλωσης, ανάδειξης, διαχείρισης και ολοκληρωµένης χρήσης των µνηµείων, την εφαρµογή συστηµάτων ποιοτικού ελέγχου στα έργα συντήρησης και αναστήλωσης και κάθε άλλο συναφές ζήτηµα. Άρθρο 41 - Προστασία ετοιµόρροπων µνηµείων 1. Αν ο φέρων οργανισµός ενός µνηµείου µεταγενέστερου του 1453 έχει υποστεί επικίνδυνες βλάβες και είναι έτοιµος να καταρρεύσει, συγκροτείται µε απόφαση του 21

22 Υπουργού Πολιτισµού πενταµελής επιτροπή αποτελούµενη από έναν αρχιτέκτονα, έναν συντηρητή και έναν πολιτικό µηχανικό, υπαλλήλους του Υπουργείου Πολιτισµού, έναν αρχαιολόγο και έναν ιστορικό ή ιστορικό τέχνης ή δύο αρχαιολόγους, υπαλλήλους του Υπουργείο Πολιτισµού, αν το µνηµείο χρονολογείται µέχρι το 1830, ή έναν αρχιτέκτονα της αρµόδιας πολεοδοµικής αρχής, και έναν ιστορικό ή έναν ιστορικό τέχνης αν το µνηµείο είναι νεότερο. Η επιτροπή ελέγχει την κατάσταση τους και προτείνει µέτρα υπό την προυπόθεση ότι διαφυλάσσεται η αυθεντικότητα του µνηµείου, στα οποία περιλαµβάνονται και οι αναγκαίες εργασίες για την υποστύλωση, την προσωρινή στερέωση του κτιρίου, την αποξήλωση ετοιµόρροπων τµηµάτων, τη συλλογή αρχιτεκτονικών µελών, την αποµάκρυνση διακοσµητικών στοιχείων που κινδυνεύουν, καθώς και την ασφάλεια των ενοίκων ή των διερχοµένων. 2. Σε εξαιρετικές περιπτώσεις, όταν η επιτροπή κρίνει ότι η διατήρηση του µνηµείου είναι, στο σύνολο ή σε τµήµα του αδύνατη, µπορεί να εισηγηθεί βάσει µελέτης τη µερική ή ολική κατεδάφιση του, η οποία αποφασίζεται από τον Υπουργό Πολιτισµού µετά από γνώµη του Συµβουλίου, αφού προηγηθεί λεπτοµερής περιγραφή της µορφής και της σύνθεσης του, πλήρης φωτογράφηση, αποτύπωση και τεκµηρίωση του και έχουν συλλεγεί όλα τα αρχιτεκτονικά µέλη και τα διακοσµητικά στοιχεία. 3. Επείγουσες εργασίες προστασίας ετοιµόρροπων µνηµείων γίνονται µε µέριµνα της Υπηρεσίας χωρίς υπαίτια καθυστέρηση και χωρίς άλλη διατύπωση. 4. Στην περίπτωση που κρίνεται αναγκαία η κατεδάφιση του µνηµείου σύµφωνα µε την παράγραφο 2 και ο ιδιοκτήτης το έχει εσκεµµένα καταστήσει ή το έχει αφήσει να καταστεί ετοιµόρροπο, επιτρέπεται να ανεγερθεί νέα οικοδοµή µόνον εφόσον έχει το πολύ τον ίδιο όγκο και ωφέλιµη επιφάνεια µε αυτό. Η σχετική οικοδοµική άδεια εκδίδεται µετά από γνώµη της επιτροπής της διάταξης της παραγράφου Με απόφαση του Υπουργού Πολιτισµού ρυθµίζονται ειδικότερα θέµατα για την εφαρµογή των προηγούµενων παραγράφων. Άρθρο 42 - Μεταφορά ακινήτου µνηµείου Απόσπαση τµηµάτων 1. Απαγορεύεται η µεταφορά ακινήτου µνηµείου ή τµήµατος του χωρίς άδεια του Υπουργού Πολιτισµού, που εκδίδεται ύστερα από γνώµη του Συµβουλίου, εφόσον 22

23 διασφαλίζονται οι απαραίτητες εγγυήσεις για τη µεταφορά και την επανατοποθέτηση του σε κατάλληλο µέρος. Προκειµένου για µνηµεία ιδιαίτερης σηµασίας, που χαρακτηρίζονται µε απόφαση του Υπουργού µετά από γνώµη του Συµβουλίου, η άδεια µπορεί να χορηγηθεί κατ εξαίρεση εάν κριθεί ότι η µετακίνηση τους είναι απολύτως αναγκαία για να διασωθούν από κίνδυνο εξαιτίας φυσικών φαινοµένων ή λόγω εκτέλεσης µεγάλων τεχνικών έργων τα οποία είναι απαραίτητα για την εθνική άµυνα ή έχουν µείζονα σηµασία για την εθνική οικονοµία και ικανοποιούν ζωτικές ανάγκες του κοινωνικού συνόλου. Η µετακίνηση µνηµείου λόγω τεχνικού έργου εξετάζεται µόνο όταν µετά από σχετικό επιστηµονικό έλεγχο αποκλείεται κάθε δυνατότητα διατήρησης του στο περιβάλλον του. 2. Απαγορεύεται η απόσταση από ακίνητο µνηµείο γλυπτικών, ζωγραφικών, ψηφιδωτών διακοσµητικών ή άλλων στοιχείων που είναι αναπόσπαστα τµήµατα του. Κατ εξαίρεση µπορεί να επιτραπεί η απόσταση και αποµάκρυνση τέτοιων στοιχείων µόνο εάν αυτό κριθεί, µε απόφαση του Υπουργού Πολιτισµού ύστερα από γνώµη του Συµβουλίου, ότι είναι απολύτως αναγκαίο για τη διάσωση τους. 3. Οι παραπάνω εργασίες εκτελούνται σύµφωνα µε µελέτη, που εγκρίνεται µε την οικεία απόφαση. 4. Αν παρίσταται επείγουσα ανάγκη, οι εργασίες διενεργούνται µέριµνα της Υπηρεσίας χωρίς υπαίτια καθυστέρηση και χωρίς άλλη διατύπωση. Άρθρο 43 Εργασίες συντήρησης µνηµείων 1. Οι εργασίες συντήρησης σε κινητά µνηµεία και σε γλυπτικά, ζωγραφικά, διακοσµητικά ή άλλα στοιχεία που είναι αναπόσπαστα τµήµατα ακίνητων µνηµείων, διενεργούνται από την Υπηρεσία ή από πρόσωπα που είναι εγγεγραµµένα στα µητρώα συντηρητών αρχαιοτήτων και έργων τέχνης, που προβλέπονται από τη διάταξη της παραγράφου 6 του άρθρου 9 του Ν.2557/1997 (ΦΕΚ 271 Α ) υπό την εποπτεία της Υπηρεσίας, ύστερα από µελέτη που εγκρίνεται από αυτήν ή, αν είναι µείζονος σηµασίας, µε απόφαση του Υπουργού Πολιτισµού ύστερα από γνώµη του Συµβουλίου. Για την έγκριση της µελέτης απαιτείται να έχει προηγηθεί τεκµηρίωση του µνηµειακού χαρακτήρα του κινητού ή του ακινήτου. 23

24 2. Αν παρίσταται επείγουσα ανάγκη, οι εργασίες διενεργούνται χωρίς υπαίτια καθυστέρηση και χωρίς άλλη διατύπωση επί τόπου από τον συντηρητή που ορίζει η Υπηρεσία. 3. Με απόφαση του Υπουργού Πολιτισµού, ύστερα από γνώµη του Συµβουλίου, ορίζονται οι ειδικότεροι κανόνες και οι αρχές που διέπουν τις εργασίες συντήρησης των προηγούµενων παραγράφων. 4. Με απόφαση του Υπουργού Πολιτισµού καθορίζονται οι όροι και οι προϋποθέσεις ίδρυσης και λειτουργίας των εργαστηρίων συντήρησης αρχαιοτήτων και έργων τέχνης Ο νόµος 1469/50 Περί προστασίας ειδικής κατηγορίας οικοδοµηµάτων και έργων τέχνης µεταγενεστέρων του 1830 (Φ.Ε.Κ. 169/τ.Α/ ) Άρθρον 1 1.α) Η ανέγερσις των οικοδοµηµάτων επί τόπων χαρακτηριζοµένων ως ιδιαιτέρου φυσικού κάλλους (εξαιρουµένων των ιστορικών και αρχαιολογικών) ως και η επισκευή, κατασκευή και οιαδήποτε διαρρύθµισις των επ αυτών κειµένων οικοδοµηµάτων ή µνηµείων και εν γένι κτισµάτων µεταγενέστερων του έτους 1830 και β) η επισκευή, µετασκευή και οιαδήποτε εσωτερική ή εξωτερική διαρρύθµισις, ως και η εκτέλεσις έργων συντηρήσεως οικοδοµηµάτων ή µνηµείων µεταγενέστερων του έτους 1830, χαρακτηριζοµένων ως έργων τέχνης χρηζόντων ειδικής κρατικής προστασίας, υπάγονται εις τας διατάξεις του άρθρου 52 του Κωδ. Νόµου 5351/1932 Περί Αρχαιοτήτων, της κατά το άρθρον τούτο απαιτουµένης εγκρίσεως του Υπουργείου Θρησκευµάτων και Εθνικής Παιδείας παρεχοµένης µετά σύµφωνον γνώµην της δια της εποµένης παραγράφου οριζοµένης επιτροπής. 2. Ο χαρακτηρισµός τόπου τινός ως παρουσιάζοντος ιδιαίτερον φυσικόν κάλλος ως και ο καθορισµός έργου τινός, εκ των υπό στοιχείων β της προηγουµένης παραγράφου, ως χρήζοντος ειδικής κρατικής προστασίας, ενεργείται δια πράξεως του Υπουργού Θρησκευµάτων και Εθνικής Παιδείας, δηµοσιευµένης εις την Εφηµερίδα της Κυβερνήσεως και εκδιδοµένης µετά σύµφωνον γνώµην Επιτροπής εδρευούσης εν τω Υπουργείω Θρησκευµάτων και Εθνικής Παιδείας ( /σιν Καλών Τεχνών), αποτελουµένης δε 1) εκ του Γενικού Γραµµατέως του Υπουργείου, ως Προέδρου, 2) 24

25 εκ των παρά τω Υπουργείω των Θρησκευµάτων και της Εθνικής Παιδείας ιευθυντών των ιευθύνσεων α) Αναστηλώσεως κλπ., β) Καλών Τεχνών και γ) Τεχνικών Υπηρεσιών, 3) ενός εκπροσώπου της Γενικής Γραµµατείας Τουρισµού, οριζοµένου ανά διετίαν δι αποφάσεως του Γενικού Γραµµατέως Τουρισµού, 4) δύο καθηγητών της Ανωτάτης Σχολής Αρχιτεκτόνων του Εθνικού Μετσοβίου Πολυτεχνίου κατεχόντων τας έδρας της Κτιριολογίας και της Αρχιτεκτονικής Μορφολογίας, 5) ενός Καθηγητού της Ανωτάτης Σχολής Καλών Τεχνών οριζοµένου ανά διετίαν υπό του Συλλόγου των Καθηγητών αυτής, 6) του ιευθυντού της Εθνικής Πινακοθήκης, 7) του Προέδρου του Καλλιτεχνικού Επιµελητηρίου της Ελλάδος και 8) ενός κριτικού της τέχνης οριζοµένου υπό του Υπουργού Παιδείας. Η επιτροπή αυτή συνεδριάζει προσκλήσει του Υπουργού Θρησκευµάτων και Εθνικής Παιδείας, παρόντων το ολιγότερον εξ εκ των µελών της και αποφασίζει κατά πλειοψηφίαν των παρόντων. Γραµµατεύς της άνω Επιτροπής ορίζεται εις των Τµηµαταρχών του Υπουργείου Θρησκευµάτων και Εθνικής Παιδείας επί διετή θητεία. 3) Η διατήρισις, συντήρισις, µεταβίβασις ή οιαδήποτε αλλαγή της καταστάσεως ζωγραφικών, γλυπτών και αρχιτεκτονικών έργων προηγµένης βιοτεχνίας ή αξιολόγου λαϊκής τέχνης µεταγενεστέρων του έτους 1830, δια τα οποία ήθελε κριθή επιβεβληµένη η θέσπισις ειδικής προστασίας, γίνεται κατόπιν εγκρίσεως του Υπουργού Θρησκευµάτων και Εθνικής Παιδείας, παρεχοµένης µετά σύµφωνον γνώµην της διά της προηγούµενης παραγράφου 2 οριζοµένης Επιτροπής. Ο χαρακτηρισµός έργου τινός εκ των ανωτέρω αναφεροµένων ως χρήζοντος ειδικής κρατικής προστασίας γίνεται δια πράξεως του Υπουργού Θρησκευµάτων και Εθνικής Παιδείας, εκδιδοµένης κατόπιν προτάσεως της δια του εδαφίου 2 του παρόντος οριζοµένης Επιτροπής, δηµοσιευµένης εις την Εφηµερίδα της Κυβερνήσεως. Άρθρον 2 Από της εις την Εφηµερίδα της Κυβερνήσεως δηµοσιεύσεων των κατά τας παρ. 2 και 3 του προηγούµενου άρθρου εκδιδοµένων Υπουργικών πράξεων έχουσι πλήρη εφαρµογήν επί των εν ταις πράξεσι ταύταις αναφεροµένων οικοδοµηµάτων, τόπων ή 25

26 έργων αι διατάξεις του άρθρου 52 του κωδ. Νόµου 5351/1932 Περί Αρχαιοτήτων, ως και αι υπό Νόµου τούτου καθοριζόµεναι κυρώσεις. Άρθρον 3 1. Ο Υπουργός των Θρησκευµάτων και Εθνικής Παιδείας, εις ας περιπτώσεις θα παρέχη την απαιτουµένην έγκρισιν δια την εκτέλεσιν των εν ταις παρ. 1 και 3 του άρθρου 1 του παρόντος Νόµου εργασιών κλπ., δύναται µετά σύµφωνον γνώµην της Επιτροπής της παρ. 2 του άρθρου να επιβάλη τροποποιήσεις εις τας συντελεσθησοµένας εργασίας ή περιορισµούς ως προς την διατήρησιν ή µεταβίβασιν των εις την παράγραφον 3 του άρθρου 1 αναφεροµένων έργων. Άρθρον 4 Η εις την Εφηµερίδα της Κυβερνήσεως δηµοσίευσις περί λήψεως των κατά το άρθρον 1 του παρόντος Νόµου εκδιδοµένων Υπουργικών Πράξεων συνεπάγεται αυτοδικαίως και άνευ άλλης τινός διατυπώσεων την κύρωσιν εκδοθείσης τυχόν αποφάσεως αναστολής εκτελέσεως εργασιών κλπ επί των εν τη Υπουργική πράξει κατονοµαζοµένων οικοδοµηµάτων, αρχιτεκτονικών κλπ έργων ως και την ανάκλησιν οιαδήποτε χορηγηθείσης προηγουµένης σχετικής αδείας. Άρθρον 5 1 Εις την κατηγορίαν των καλλιτεχνικών και ιστορικών µνηµείων και οικοδοµηµάτων, παλαιοτέρων του έτους 1830 (άρθρον 52 του κωδικοποιηθέντος Νόµου 5351/1932 Περί Αρχαιοτήτων ) δύναται να υπαχθώσι και κτίσµατα έχοντα ιστορικήν σπουδαιότητα, νεώτερα του έτους 1830 ως και ιστορικοί τόποι. Προς τούτο δέον προηγουµένως να χαρακτηρισθώσιν ως ιστορικοί τόποι δια πράξεως του Υπουργού των Θρησκευµάτων και Εθνικής Παιδείας εκδιδοµένης µετά σύµφωνον γνώµην του Αρχαιολογικού Συµβουλίου και δηµοσιευµένης εις την Εφηµερίδα της Κυβερνήσεως. 2 Επί των κατά τα ως άνω χαρακτηριζοµένων ως ιστορικών οικοδοµηµάτων ή ως ιστορικών τόπων εφαρµόζονται άπασαι αι περί καλλιτεχνικών και ιστορικών Μνηµείων και οικοδοµηµάτων παλαιοτέρων του έτους 1830 διατάξεις του κωδικοποιηθέντος Νόµου 5351/32 Περί Αρχαιοτήτων και του Ν.216/1943 Περί οργανώσεως της Υπηρεσίας Αναστηλώσεων. Ειδικώς δε, προκειµένου περί 26

27 ιστορικών τόπων, έχουσιν εφαρµογήν και αι διατάξεις του άρθρου 50 του Νόµου Άρθρον 6 1. ι εκάστοτε εκδιδοµένων Β. ιαταγµάτων προτάσει του Υπουργού των Θρησκευµάτων και της Εθνικής Παιδείας κανονίζονται αι λεπτοµέρειαι δια την εφαρµογήν του παρόντος Νόµου, του οποίου η ισχύς άρχεται από της δηµοσιεύσεως του εις την Εφηµερίδα της Κυβερνήσεως. 2. ι οµοίων Β. ιαταγµάτων δύναται να επεκτείνονται πάσαι ή ωρισµέναι διατάξεις του Κωδικοποιηθέντος Νόµου 5351 Περί Αρχαιοτήτων επί των εν τω παρόντι Νόµω ενδιαφεροµένων τόπων, αρχιτεκτονικών κλπ..έργων. 27

28 3 ΑΠΟΤΙΜΗΣΗ ΒΛΑΒΩΝ 3.1 ΥΛΙΚΑ ΚΑΙ ΤΡΟΠΟΙ ΟΜΗΣΗΣ ΠΑΛΑΙΩΝ ΚΤΙΡΙΩΝ ΑΠΟ ΦΕΡΟΥΣΑ ΤΟΙΧΟΠΟΙΑ Φυσικοί λίθοι Οι φυσικοί λίθοι είναι δοµικά στοιχεία που αποτελούνται από κόκκους ύλης, συνδεδεµένους µεταξύ τους µε ορυτκό συγκολλητικό υλικό και κενά. Προέρχονται από τα θραύσµατα των πετρωµάτων του στερεού φλοιού της γης, γι αυτό και η κατάταξη τους µε βάση την προέλευση ταυτίζεται µε την κατάταξη των πετρωµάτων από τα οποία προέρχονται. Τα πετρώµατα αποτελούνται από ένα ή περισσότερα ορυκτά (ουσίες µε καθορισµένη χηµική σύνθεση) και ταξινοµούνται, ανάλογα µε τη γεωλογική τους προέλευση, σε πυριγενή (ή εκρηξιγενή), ιζηµατογενή (ή στρωσιγενή) και µεταµορφωσιγενή (ή κρυσταλλοσχιστώδη) Τύποι φυσικών λίθων Προκειµένου να χρησιµοποιηθούν, οι φυσικοί λίθοι υφίστανται κατεργασία. Ανάλογα µε το σκοπό για τον οποίο προορίζονται και την κατεργασία που έχουν υποστεί, οι φυσικοί λίθοι του φέροντος οργανισµού διακρίνονται σε αργούς, ηµιλάξευτους και λαξευτούς. Οι αργοί λίθοι χρησιµοποιούνται όπως παράγονται στα λατοµεία ή µε µικρή µόνο κατεργασία κατά την τοποθέτηση τους (π.χ. σε ξηρολιθοδοµές). Οι ηµιλάξευτοι έχουν υποστεί κατεργασία µόνο στις επιφάνειες που είναι ορατές µετά την δόµηση (π.χ. όψεις κτιρίων, γωνιόλιθοι διασταυρώσεων τοίχων). Τέλος οι λαξευτοί λίθοι έχουν υποστεί επιµεληµένη κατεργασία σχήµατος και επιφανειών. Έχουν δε χρησιµοποιηθεί ευρέως σε µνηµειακού χαρακτήρα κατασκευές Τεχνητοί λίθοι Εκτός από τους φυσικούς λίθους, τα λιθοσώµατα µπορεί να είναι προϊόντα κεραµευτικής, οπότε χαρακτηρίζονται οπτόπλινθοι ή τούβλα ή ακόµα και προϊόντα συµπύκνωσης και ακολούθως φυσικής ξήρανσης πηλοκονιαµάτων, οπότε χαρακτηρίζονται ωµόπλινθοι. Με βάση την κεραµευτική, που έχει ιστορία αρκετών χιλιάδων χρόνων, παρασκευάζονται πρισµατικά κατά κανόνα λιθοσώµατα κεραµικής σύστασης, τα οποία αφθονούν σε παραδοσιακές και µνηµειακού χαρακτήρα τοιχοποιίες. 28

29 3.1.4 Κονίες και κονιάµατα Κονίες είναι τα υλικά τα οποία, όταν αναµιχθούν και υποστούν κατεργασία υπό ορισµένες αναλογίες µε ένα ρευστό µέσο (συνήθως νερό), µεταβάλλονται σε εύπλαστο πολτό µε συγκολλητικές ιδιότητες. Ο πολτός αυτός αποτελεί µετά την πήξη και σκλήρυνση το συνδετικό υλικό των κονιαµάτων. Ανάλογα µε την συµπεριφορά τους προς το νερό µετά την σκλήρυνση, οι κονίες κατατάσσονται σε αερικές (π.χ. άργιλος, άσβεστος, γύψος) και υδραυλικές (π.χ. ποζολανικές κονίες). Οι αερικές κονίες πήζουν και σκληρύνονται στον ατµοσφαιρικό αέρα και συντηρούνται µόνο στο περιβάλλον του, ενώ στο νερό και γενικά σε υγρό περιβάλλον διαλύονται Οι υδραυλικές κονίες διατηρούνται µετά τη σκλήρυνση τους σε νερό και είναι αδιάλυτες σε αυτό. Ανάλογα µε την προέλευση τους, οι κονίες διακρίνονται σε φυσικές (άργιλος, φυσικές ποζολάνες κλπ) και σε τεχνητές (άσβεστος, γύψος, τσιµέντο, κεραµάλευρο). Αντίστοιχα µε τις κονίες χαρακτηρίζονται και τα κονιάµατα αερικά και υδραυλικά, ανάλογα µε τον τύπο κονιών από τον οποίο προκύπτουν Τρόποι δόµησης παλαιών κτιρίων από φέρουσα τοιχοποιία Το σύστηµα δόµησης µε φέρουσα τοιχοποιία εµφανίστηκε χιλιάδες χρόνια πριν (Αίγυπτος, 3000 π.χ., Ελλάδα, 1500 π.χ.) και εξελίχθητε µέσα στους αιώνες, όπως προκύπτει από τα σωζόµενα ιστορικά ή µη κτίσµατα, µέχρι και τη σύγχρονη εποχή, όπου η χρήση βιοµηχανικών πρώτων υλών οδήγησε κυρίως σε κατασκευές από σκυρόδεµα, µέταλλο κ.λ.π. Σύµφωνα µε τις περιγραφές του Βιτρούβιου, στην Ελλάδα (περίπου το 50 π.χ.) εµφανίζονται ιδιαίτερα περίτεχνες λιθοδοµές στις λαικές κατοικίες, εκτός των αρχαίων και γνωστών µνηµείων, που αναδεικνύουν τη γνώση και την εµπειρία των τεχνιτών της εποχής. Στον ελληνικό χώρο παρουσιάζονται δείγµατα φέρουσας τοιχοποιίας από τους αρχαίους χρόνους και συνεχίζονται τέτοιες κατασκευές µέχρι και το πρώτο τρίτο του 20 ου αι., περίοδο κατά την οποία άρχισε η εφαρµογή του σκυροδέµατος στις κατασκευές. Τα δοµικά υλικά λίθοι και κονιάµατα από φυσικές πρώτες ύλες αντλούνται κυρίως από το φυσικό περιβάλλον της περιοχής και συντελούν στην οικονοµική (αλλά κατά κανόνα έντεχνη) λύση για την κατασκευή κτιρίων. Αυτό έχει αποτέλεσµα κάθε περιοχή να αναδεικνύει το φυσικό γεωλογικό της πλούτο µέσω των κατασκευών της, αλλά και τη γνώση των τεχνιτών στην κατασκευή µε τα υλικά του τόπου. Η 29

30 πολυµορφία της πρώτης ύλης κάθε περιοχής εντός και εκτός Ελλάδας είχε αποτέλεσµα το διαφορετικό τρόπο δόµησης και κατά συνέπεια το διακριτό διαχωρισµό των τοιχοποιιών Τοιχοποιίες και φέρουσα κατασκευή Με την έννοια «τοιχοποιία» είναι συνυφασµένη η γενικότερη έννοια του «τοίχου» µιας κατασκευής, φέρουσας ή µη. Ως τοίχος νοείται ένα κατακόρυφο επιφανειακό επίπεδο στοιχείο, πρισµατικής µορφής, µε δύο από τις διαστάσεις του, το µήκος και το ύψος του, κατά πολύ µεγαλύτερες του πάχους του. Βασικός προορισµός του τοίχου είναι η σύνθεση µιας κατασκευής, όπου το στοιχείο «τοίχος» κυρίως προστατεύει από το εξωτερικό περιβάλλον ή διαχωρίζει εσωτερικούς χώρους και συχνά αναλαµβάνει να παραλάβει ένα σύνολο φορτίων που προέρχονται από την ίδια κατασκευή αλλά και από φυσικές δράσεις και να το µεταφέρει µε ασφάλεια στο έδαφος. Η κατασκευαστική δοµή τους εξαρτάται από τα φυσικά χαρακτηριστικά των υλικών από τα οποία συντίθεται (πέτρα, πλίνθος, ξύλο) και επιλέγονται ανάλογα µε το σκοπό για τον οποίο κατασκευάζονται καθώς και την επιθυµητή αντοχή τους. Τα φυσικά λιθοσώµατα, ως υλικό δόµησης, αναλόγως του τρόπου µε τον οποίο αποσπώνται από το γήινο φλοιό διαχωρίζονται σε συλλεκτά (φυσική απόσπαση) και ορυκτά (τεχνητή απόσπαση). Κατάλληλα προς δόµηση θεωρούνται τα λιθοσώµατα που είναι απαλλαγµένα από τη φυσική υγρασία του πετρώµατος, η οποία, εφόσον υπάρχει εσωτερικά σε αυτά, σε συνδυασµό µε πτώση θερµοκρασίας είναι δυνατό να προκαλέσει το σχηµατισµό πάγου στο εσωτερικό των λίθων και στην συνέχεια την αποσάθρωση του. Τα λιθοσώµατα πρέπει να έχουν την κατάλληλη αντοχή σε θλίψη και εφελκυσµό, να µην παρουσιάζουν ρηγµατώσεις, που βοηθούν στη διείσδυση της υγρασίας στο εσωτερικό τους, να είναι οµοιογενή χωρίς προσµίξεις (όπως οξείδια του σιδήρου και µαγγανίου που επιταχύνουν την αποσάθρωση) και να µην προέρχονται από ακάλυπτα στρώµατα λατοµείων ή από την επιφανειακή στρώση του πετρώµατος. Οι πλίνθοι, ως ωµόπλινθοι αλλά κυρίως ως οπτόπλινθοι, είναι τεχνητά λιθοσώµατα τα οποία αποτελούσαν ειδικότερα οι οπτόπλινθοι κύριο δοµικό υλικό σύνθεσης της τοιχοποιίας παράλληλα µε τα φυσικά λιθοσώµατα ή συνδυαστικά µε αυτά. Οι βασικές αρχές και οι τεχνικές σύνθεσης ενός «καλού» τοίχου από τεχνητούς 30