ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ 9)ΒΙΒΛΙΟΓΑΦΙΑ

Transcript

1 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ 1) ΕΙΣΑΓΩΓΗ σελ.1 2) ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΑΝΑ ΡΟΜΗ ΤΗΣ ΘΡΗΣΚΕΥΤΙΚΗΣ ΕΛΕΥΘΕΡΙΑΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΡΥΘΜΙΣΗ ΚΑΙ ΙΕΘΝΗΣ ΚΑΤΟΧΥΡΩΣΗ σελ.2 3)ΘΡΗΣΚΕΥΤΙΚΗ ΕΛΕΥΘΕΡΙΑ ΩΣ ΣΥΝΤΑΓΜΑΤΙΚΟ ΙΚΑΙΩΜΑ ΓΕΝΙΚΟ ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΟ ΘΡΗΣΚΕΥΤΙΚΗΣ ΕΛΕΥΘΕΡΙΑΣ σελ.3 Α) ΕΝΝΟΙΑ σελ.3 Β) ΦΟΡΕΙΣ-ΥΠΟΚΕΙΜΕΝΑ σελ.5 Γ) ΕΞΟΥΣΙΑ ΚΑΙ ΙΑΣΤΑΣΕΙΣ ΤΗΣ σελ.6 ) ΑΣΚΗΣΗ σελ.7 Ε) ΘΡΗΣΚΕΥΤΙΚΗ ΕΛΕΥΘΕΡΙΑ ΚΑΙ ΟΙΚΟΓΕΝΕΙΑ σελ.9 Ζ) ΘΡΗΣΚΕΥΤΙΚΗ ΕΛΕΥΘΕΡΙΑ ΚΑΙ ΕΚΠΑΙ ΕΥΣΗ σελ.14 4)ΒΑΣΙΚΑ ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ σελ.22 5)ΠΕΡΙΛΗΨΗ σελ.23 6)SUMMARY σελ.23 7)ΛΗΜΜΑΤΑ σελ.24 8)ΝΟΜΟΛΟΓΙΑ σελ.24 9)ΒΙΒΛΙΟΓΑΦΙΑ σελ.34 1) ΕΙΣΑΓΩΓΗ Το πραγµατευόµενο θέµα αναφέρεται στην διαπλοκή του θεµελιώδους συνταγµατικού δικαιώµατος της θρησκευτικής ελευθερίας µε την παιδική ηλικία. Συγκεκριµένα, θα µας απασχολήσει ιδιαίτερα η διαµόρφωση της θρησκευτικής συνείδησης των ανήλικων παιδιών στο πλαίσιο του οικογενειακού περιβάλλοντος αφενός και στο πλαίσιο της σχολικής εκπαίδευσης αφετέρου. Σηµαντικό είναι να αναφέρουµε ότι η θρησκευτική ελευθερία έχει διπλό περιεχόµενο: την ελευθερία της θρησκευτικής συνείδησης και την ελευθέρια της λατρείας, η οποία, κατά την ορθότερη άποψη, αποτελεί γενική ελευθερία της άσκησης. Στο πλαίσιο αυτό θα ανιχνεύσουµε τους φορείς του δικαιώµατος και των αξιώσεων που απορρέουν από αυτό, προκειµένου να ελέγξουµε τι ακριβώς συµβαίνει µε την άσκηση του δικαιώµατος αυτού από τους ανηλίκους, τόσο εντός του θεσµού της οικογένειας, όσο και κατά τα σχολικά έτη. 1

2 2)ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΑΝΑ ΡΟΜΗ ΤΗΣ ΘΡΗΣΚΕΥΤΙΚΗΣ ΕΛΕΥΘΕΡΙΑΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΡΥΘΜΙΣΗ ΚΑΙ ΙΕΘΝΗΣ ΚΑΤΟΧΥΡΩΣΗ Η θρησκευτική ελευθερία είναι η ρίζα των ατοµικών ελευθεριών 1. Πολύ πριν από την αναγνώριση της απαραβίαστης ιδιωτικής σφαίρας του ατόµου και γενικά την επικράτηση του φιλελεύθερου ατοµοκεντρισµού, γενική υπήρξε η αποδοχή της υπεροχής του θείου έναντι του ανθρωπίνου δικαίου, η οποία και δηµιούργησε το θεµέλιο για την αντίταξη ατοµικών θρησκευτικών υποχρεώσεων στην κρατική επιταγή. Και στην αρχαιότητα, που της ήταν ξένη η έννοια του ατοµικού δικαιώµατος, η Αντιγόνη αντέταξε στον Κρέοντα, το κράτος δηλαδή, το θρησκευτικό της καθήκον. Ιστορικά, οι εννοιολογικές προϋποθέσεις της θρησκευτικής ελευθερίας άρχισαν να δηµιουργούνται τον 16 ο αιώνα µε τη θρησκευτική µεταρρύθµιση ως αντίδραση στο δικαίωµα του ηγεµόνα να ορίζει τη θρησκεία των υπηκόων του µε βάση το δόγµα 2 cuius regio, eius religio. Μετέπειτα, οι διαφωτιστές και φιλόσοφοι του 17 ου και 18 ου αιώνα (Locke, Montesqieu, Rousseau, Voltaire κ.α.) ενέταξαν στη διδασκαλία τους την ελευθερία της θρησκείας. Η θρησκευτική ελευθερία διακηρύχθηκε, όµως, τον 18 ο αιώνα στις Ηνωµένες Πολιτείες της Αµερικής και συγκεκριµένα στην πολιτεία Virginia µε το άρθρο 16 του Bill of Rights του 1776 (βλ. και την πρώτη τροποποίηση του 1789 του οµοσπονδιακού Συντάγµατος του 1787) και έπειτα στη Γαλλία µε το άρθρο 10 της ιακηρύξεως των ικαιωµάτων του Ανθρώπου και του Πολίτη του Στα άλλα ευρωπαϊκά κράτη, η θρησκευτική ελευθερία αναγνωρίζεται για πρώτη φορά στο Σύνταγµα του Βελγίου του 1831(άρθρο 14) 3, το οποίο έλαβαν ως πρότυπο πολλά από τα µεταγενέστερα Ευρωπαϊκά Συντάγµατα του 19 ου και 20 ου αιώνα(4 γερµ.σ., δαν.σ., 44 ιρλανδ.σ., 16 ισπαν.σ., 8, 19 και 20 ιταλ.σ. κ.α. 4 ). 1 ακτόγλου Π.., Συνταγµατικό ίκαιο, Ατοµικά δικαιώµατα, Α τόµος, Εκδόσεις Αντ. Ν. Σάκκουλα Αθήνα-Κοµοτηνή 2005, σελ ηµητρόπουλος Γ. Ανδρέας, Συνταγµατικά ικαιώµατα-ειδικό µέρος-, παραδόσεις συνταγµατικού δικαίου τοµ.iii ηµ.β, Αθήνα 2005, σελ.123, υποσηµ Μάνεσης Ι. Αριστόβουλος, Α ατοµικές ελευθερίες, πανεπιστηµιακές παραδόσεις, δ έκδοση, εκδόσεις Σάκκουλα Θεσσαλονίκη 1978, σελ ακτόγλου Π.. Συνταγµατικό ίκαιο, Ατοµικά δικαιώµατα, Α τόµος, Εκδόσεις Αντ. Ν. Σάκκουλα Αθήνα-Κοµοτηνή 2005, σελ.440, υποσηµ.2 2

3 Σήµερα, η θρησκευτική ελευθερία, µετά την πανηγυρική εξαγγελία στο διεθνές επίπεδο από την Οικουµενική ιακήρυξη των ικαιωµάτων του Ανθρώπου του 1948 (άρθρο 18), προστατεύεται από διεθνείς συµβάσεις, οι οποίες, κατά το άρθρο 28 παρ. 1 Σ., έχουν ανώτερη τυπική ισχύ από τους κοινούς νόµους. Σηµαντικότερες από αυτές είναι η Ευρωπαϊκή Σύµβαση των ικαιωµάτων του Ανθρώπου του 1950 (άρθρο 9) και το Πρώτο Πρόσθετο Πρωτόκολλο (άρθρο 2 εδ.1) 5 -κυρώθηκαν από την Ελλάδα µε το ν.δ.53/ , καθώς και το ιεθνές Σύµφωνο του Ο.Η.Ε. του 1966 για τα αστικά και πολιτικά δικαιώµατα (άρθρο 18)-κυρώθηκε από την Ελλάδα µε τον ν.2462/ Στη νεότερη Ελλάδα, τα Συντάγµατα της επαναστατικής περιόδου, δηλαδή της Επιδαύρου (1822), του Άστρους (1823) και της Τροιζήνας (1827), καθώς και το «ηγεµονικό» Σύνταγµα του 1832 καθιερώνουν τη θρησκευτική ελευθερία, όπως και όλα τα µετέπειτα ελληνικά Συντάγµατα από το 1844 και µετά 8. Το ισχύον ελληνικό Σύνταγµα του κατοχυρώνει τη θρησκευτική ελευθερία στο άρθρο 13 (η παρ. 1 του οποίου δεν υπόκειται σε αναθεώρηση κατά το άρθρο 110 παρ. 1 Σ.), αλλά και στα άρθρα 5 παρ. 2, 16 παρ. 2, 3 Σ., άρθρα τα οποία δεν περιλαµβάνονται στις διατάξεις που µπορούν να ανασταλούν σε περίπτωση κατάστασης πολιορκίας κατά το άρθρο 48 παρ. 1 Σ.. 3)ΘΡΗΣΚΕΥΤΙΚΗ ΕΛΕΥΘΕΡΙΑ ΩΣ ΣΥΝΤΑΓΜΑΤΙΚΟ ΙΚΑΙΩΜΑ ΓΕΝΙΚΟ ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΟ ΘΡΗΣΚΕΥΤΙΚΗΣ ΕΛΕΥΘΕΡΙΑΣ Α)ΕΝΝΟΙΑ Το Σύνταγµα µε το άρθρο 13 κατοχυρώνει την ελευθερία της θρησκείας, τη θρησκευτική ελευθερία ως αντικειµενική αρχή-κανόνα δικαίου και ως ατοµικό δικαίωµα. Σύµφωνα µε την παρ.2 εδ.α του άρθρου 13, η θρησκευτική ελευθερία µε την αντικειµενική της µορφή ταυτίζεται µε την ανεξιθρησκία 10, µε την αρχή δηλαδή κατά την οποία οποιαδήποτε πίστη σε οποιοδήποτε δόγµα είναι ελεύθερη και ανεκτή. 5 ηµητρόπουλος Γ. Ανδρέας, Συνταγµατικά ικαιώµατα-ειδικό µέρος-, παραδόσεις συνταγµατικού δικαίου τοµ.iii ηµ.β, Αθήνα 2005, σελ Μάνεσης Ι. Αριστόβουλος, Α ατοµικές ελευθερίες, πανεπιστηµιακές παραδόσεις, δ έκδοση, εκδόσεις Σάκκουλα Θεσσαλονίκη 1978, σελ ακτόγλου Π.., Συνταγµατικό ίκαιο, Ατοµικά δικαιώµατα, Α τόµος, Εκδόσεις Αντ. Ν. Σάκκουλα Αθήνα-Κοµοτηνή 2005, σελ.441, υποσηµ.4 8 ηµητρόπουλος Γ. Ανδρέας, Συνταγµατικά ικαιώµατα-ειδικό µέρος-, παραδόσεις συνταγµατικού δικαίου τοµ.iii ηµ.β, Αθήνα 2005, σελ.123, υποσηµ Ινστιτούτο Συνταγµατικών ερευνών, κείµενα δηµοσίου δικαίου 4, επιµέλεια Γ. Κασιµάτης, Το Σύνταγµα της Ελλάδας και η Ευρωπαϊκή Σύµβαση ικαιωµάτων του Ανθρώπου, εκδόσεις Αντ. Ν. Σάκκουλα βλ. και αντίθετη άποψη: Μάνεσης Ι. Αριστόβουλος, Α ατοµικές ελευθερίες, πανεπιστηµιακές παραδόσεις, δ έκδοση, εκδόσεις Σάκκουλα Θεσσαλονίκη 1978, σελ

4 Αναφερόµενοι συγκεκριµένα στο περιεχόµενο της θρησκευτικής ελευθέριας ως ατοµικού δικαιώµατος, χρήσιµο είναι να τονίσουµε ότι το Σύνταγµά µας προστατεύει τόσο την εσωτερική όσο και την εξωτερική θρησκευτική ελευθερία, δηλαδή παρέχει στο άτοµο τη νοµική δυνατότητα να πιστεύει και να λατρεύει οποιαδήποτε θρησκεία και δόγµα, περιλαµβάνοντας έτσι τόσο την ελευθερία της θρησκευτικής συνείδησης, όσο και την ελευθερία της λατρείας, µε την ευρύτερη έννοια της ελευθερίας της άσκησης της θρησκευτικής ελευθερίας. Οι δύο αυτές εκδηλώσεις του περιεχοµένου αποτελούν τα µερικότερα θρησκευτικά συνταγµατικά δικαιώµατα που πηγάζουν από τα µητρικά θρησκευτικά δικαιώµατα που είναι η θρησκευτική ελευθερία και η θρησκευτική ισότητα. Θρησκευτική συνείδηση 11 είναι η ενδιάθετη πίστη και η εξωτερίκευση της προς οποιοδήποτε δόγµα για την υπόσταση του Θείου, της καλής ανώτερης δύναµης. Η θρησκευτική συνείδηση έχει αφενός την εσωτερική της πλευρά, που αφορά την πίστη του ανθρώπου σε οποιοδήποτε η και σε κανένα δόγµα, και αφετέρου την εξωτερική της πλευρά, που είναι η εξωτερίκευση ή µη των θρησκευτικών πεποιθήσεων. Κατά το Σύνταγµα η ελευθερία της θρησκευτικής συνείδησης είναι «απαραβίαστη» (άρθρο 13 παρ.1 εδ.α) και αποτελεί θεµελιώδες δικαίωµα, που απορρέει από την αντικειµενική αρχή της ελευθερίας της θρησκείας. Συνεπώς, µε την κατοχύρωση της ελευθερίας της θρησκευτικής συνειδήσεως ο καθένας είναι ελεύθερος να επιλέγει, να αλλάζει, να εγκαταλείπει, να πρεσβεύει, να δηλώνει ή να µη δηλώνει, τελικά να έχει ή να µην έχει θρησκευτικές πεποιθήσεις («θετική» και «αρνητική» θρησκευτική ελευθερία). Από την άλλη πλευρά, η ελευθερία της λατρείας περιλαµβάνει την ελευθερία της θρησκευτικής συνάθροισης (ενώσεις, σωµατεία, διαδηλώσεις για θρησκευτικούς σκοπούς) και την ελευθερία της θρησκευτικής διδασκαλίας (κήρυγµα, ιεραποστολή, ιδιωτικά θρησκευτικά εκπαιδευτήρια) ηµητρόπουλος Γ. Ανδρέας, Συνταγµατικά ικαιώµατα-ειδικό µέρος-, παραδόσεις συνταγµατικού δικαίου τοµ.iii ηµ.β, Αθήνα 2005, σελ Στο Σύνταγµα κατοχυρώνεται ρητά µόνο η λατρεία ως µορφή θρησκευτικής άσκησης (άρθρο 13 παρ.2, εδ.1). Ωστόσο πρέπει να δεχθούµε χωρίς αµφιβολία ότι το Σύνταγµα προστατεύει κάθε έκφανση θρησκευτικής δράσης, άποψη που θεµελιώνεται νοµικά στις ειδικότερες διατάξεις των θεµελιωδών δικαιωµάτων, στις αντικειµενικές θρησκευτικές αρχές του άρθρου 13, στην ελευθερία της θρησκευτικής συνείδησης, της οποίας η συνταγµατική κατοχύρωση θα περίττευε στην αντίθετη εκδοχή, αλλά και στο γεγονός ότι τα γενικά συνταγµατικά δικαιώµατα, ασκούµενα στο θρησκευτικό χώρο και για θρησκευτικούς σκοπούς εµφανίζονται ως θρησκευτικά δικαιώµατα (µεικτά δικαιώµατα-λόγω συρροής συνταγµατικών δικαιωµάτων), όπως π.χ. η θρησκευτική συνάθροιση, η θρησκευτική εκπαίδευση, ο θρησκευτικός τύπος κτλ.. βλ. ηµητρόπουλο Γ. Ανδρέα, Συνταγµατικά ικαιώµατα-ειδικό µέρος-, παραδόσεις συνταγµατικού δικαίου τοµ.iii ηµ.β, Αθήνα 2005, σελ.124. Για αυτό ορθότερος χαρακτηρισµός της δεύτερης εκδηλώσεως είναι «άσκηση της θρησκείας», όπως αποδέχεται τόσο ο ηµητρόπουλος, όσο και ο ακτόγλου- ακτόγλου Π.., Συνταγµατικό ίκαιο, Ατοµικά δικαιώµατα, Α τόµος, Εκδόσεις Αντ. Ν. Σάκκουλα Αθήνα-Κοµοτηνή 2005, σελ.444 όπως και σε Μάνεση Ι. Αριστόβουλο ο.π., σελ

5 Επιπρόσθετα, το Σύνταγµα κατοχυρώνει την αρχή της απαγόρευσης των θρησκευτικών διακρίσεων, ορίζοντας στο άρθρο 13 παρ.1 εδ.β ότι «η απόλαυση των ατοµικών και πολιτικών δικαιωµάτων δεν εξαρτάται από τις θρησκευτικές πεποιθήσεις καθενός». Συνεπώς το Σύνταγµα κατοχυρώνει την αρχή της θρησκευτικής ισότητας. Β)ΦΟΡΕΙΣ - ΥΠΟΚΕΙΜΕΝΑ Φορείς του δικαιώµατος της θρησκευτικής ελευθερίας είναι όλα τα φυσικά πρόσωπα, ηµεδαποί-έλληνες πολίτες, αλλοδαποί και ανιθαγενείς 13 - ανεξάρτητα από το αν βρίσκονται στην ελληνική επικράτεια νοµίµως ή παρανόµως, οικειοθελώς ή παρά τη θέλησή τους, γεγονός που προκύπτει από τη γραµµατολογική ερµηνεία του άρθρου 13 και συγκεκριµένα από τις λέξεις «απαραβίαστη», «καθενός» αλλά και από το ότι στο Σύνταγµα µας δεν υπάρχει καµία διάκριση για τα υποκείµενα του εν λόγω δικαιώµατος. Θα πρέπει, επίσης, να επισηµάνουµε λόγω της φύσεως του πραγµατευόµενου θέµατος ότι δεν υπάρχουν διάκρισεις από το Σύνταγµα ως προς την ηλικία των φορέων του συνταγµατικού δικαιώµατος της θρησκευτικής ελευθερίας. Εξάλλου, η ιεθνής Σύµβαση για τα ικαιώµατα του Παιδιού, η οποία υπογράφηκε στις 26 Ιανουαρίου του 1990 στη Νέα Υόρκη και κυρώθηκε από την Ελλάδα στις 2 εκεµβρίου του 1992 µε το ν.2101/1992 ΦΕΚ Α 192, σύµφωνα µε τ άρθρο 28 παρ.1 Σ. 14 -υπέρτερη ισχύ της από κοινούς νόµους-, προβλέπει στο άρθρο 14 παρ.1 ότι τα συµβαλλόµενα κράτη σέβονται το δικαίωµα του παιδιού για ελευθερία σκέψης, συνείδησης και θρησκείας. Όσον αφορά, λοιπόν στους ανηλίκους, πέρα από το άρθρο 14 παρ.2 της ίδιας σύµβασης που προβλέπει ότι είναι δικαίωµα και καθήκον των γονέων να καθοδηγούν το παιδί στην άσκηση του παραπάνω δικαιώµατος κατά τρόπο ώστε να αναπτύσσονται οι ικανότητες του, γίνεται δεκτό ότι το δικαίωµα αυτό των ανηλίκων ασκείται από τους γονείς. Και αυτό διότι οι γονείς 15 ασκούν το δικαίωµα επιλογής, διατηρήσεως, αλλαγής ή εγκαταλείψεως µιας θρησκείας από το παιδί τους. Το Σύνταγµα δεν περιέχει ειδική διάταξη, αλλά οι διατάξεις του ΑΚ (1510επ.ΑΚ, 1518ΑΚ) για τη γονική µέριµνα, (και συγκεκριµένα την επιµέλεια του προσώπου του τέκνου, η οποία περιλαµβάνει και τις αποφάσεις για τη θρησκεία του, που θα µπορούσαν να ενταχθούν και στον πυρήνα της γονικής µέριµνας) εκπληρώνουν στο σηµείο αυτό τη συνταγµατική υποχρέωση του κράτους κατ άρθρον 21 παρ.1σ. να προστατεύει την παιδική ηλικία. 13 ηµητρόπουλος Γ. Ανδρέας, Συνταγµατικά ικαιώµατα-ειδικό µέρος-, παραδόσεις συνταγµατικού δικαίου τοµ.iii ηµ.β, Αθήνα 2005, σελ ηµητρόπουλος Γ. Ανδρέας, Συνταγµατικά ικαιώµατα-ειδικό µέρος-, παραδόσεις συνταγµατικού δικαίου τοµ.iii ηµ.β, Αθήνα 2005, σελ.165, υποσηµ ακτόγλου Π.., Συνταγµατικό ίκαιο, Ατοµικά δικαιώµατα, Α τόµος, Εκδόσεις Αντ. Ν. Σάκκουλα Αθήνα-Κοµοτηνή 2005, σελ

6 (παραβλ. Οικείο κεφάλαιο για την οικογένεια). Για την πληρότητα της ανάπτυξης, είναι απαραίτητο να αναφερθεί πως και τα νοµικά πρόσωπα αλλά και οι ενώσεις προσώπων µε θρησκευτικούς σκοπούς 16 είναι φορείς του δικαιώµατος αυτού, µε τη διαφορά ότι δεν µπορούν να είναι φορείς της θρησκευτικής συνείδησης µε την εσωτερική της κατεύθυνση, καθώς αυτή της η έκφανση δεν προσιδιάζει στη φύση τους, µπορούν όµως να είναι φορείς της εκδήλωσης των θρησκευτικών πεποιθήσεων. Γ)ΕΞΟΥΣΙΑ ΚΑΙ ΙΑΣΤΑΣΕΙΣ ΤΗΣ Όπως κάθε συνταγµατικό δικαίωµα, η θρησκευτική ελευθερία, όπως κατοχυρώνεται στο άρθρο 13 Σ., έχει τρεις διαστάσεις περιεχοµένου και συγκεκριµένα εξουσίας. Πρώτον το αµυντικό περιεχόµενο, δεύτερον το προστατευτικό περιεχόµενο και τρίτον το εξασφαλιστικό περιεχόµενο 17. Η θρησκευτική ελευθερία ως γενικό δικαίωµα αναπτύσσει καταρχήν αµυντική αξίωση. Το σύνταγµα περιέχει την αρχή της θρησκευτικής ισότητας µε τη µορφή της απαγόρευσης των διακρίσεων µε βάσει τις θρησκευτικές πεποιθήσεις, όπως ρητά ορίζεται στο άρθρο 13 παρ.1 εδ.β και στο 5 παρ.2 εδ.β. Κατοχυρώνεται κατά συνέπεια αµυντικό δικαίωµα κατά του κράτους αλλά και κατά ιδιωτών, δηλαδή αµυντικό δικαίωµα erga omnes, που παρέχει άµυνα από ανθρώπινες ενέργειες φορέων τόσο δηµόσιας όσο και ιδιωτικής εξουσίας, εξαναγκάζοντας σε παράλειψη το κράτος και τους ιδιώτες, ως πηγές κινδύνων. Με άλλα λόγια, η αξίωση αποχής από οποιαδήποτε ενέργεια περιέχει διάκριση βάσει θρησκευτικών πεποιθήσεων, είναι δικαίωµα απόλυτο. Η διαπροσωπική ενέργειατριτενέργεια της θρησκευτικής ελευθερίας προκύπτει από το άρθρο 25 παρ.1 εδ.γ Σ. και από την γραµµατολογική ερµηνεία του άρθρου 13 παρ.1 εδ.α Σ. «απαραβίαστη», και του άρθρου 5 παρ.2 εδ.α Σ. «όλοι όσοι βρίσκονται στην ελληνική επικράτεια απολαµβάνουν την απόλυτη προστασία της ζωής... χωρίς διάκριση... θρησκευτικών πεποιθήσεων». Το δικαίωµα στη θρησκεία κατοχυρώνεται, όπως προαναφέρθηκε, και ως προστατευτικό δικαίωµα από το Σύνταγµά µας. Η προστατευτική αξίωση του δικαιώµατος στρέφεται µόνο προς το κράτος, το οποίο οφείλει («προστατευτική υποχρέωση» 18 ) να προστατεύει τη θρησκευτική ζωή έναντι σε επιθετικές ενέργειες ιδιωτών. Η προστατευτική αξίωση του ατόµου 16 ηµητρόπουλος Γ. Ανδρέας, Συνταγµατικά ικαιώµατα-ειδικό µέρος-, παραδόσεις συνταγµατικού δικαίου τοµ.iii ηµ.β, Αθήνα 2005, σελ.124 και ακτόγλου Π.., Συνταγµατικό ίκαιο, Ατοµικά δικαιώµατα, Α τόµος, Εκδόσεις Αντ. Ν. Σάκκουλα Αθήνα-Κοµοτηνή 2005, σελ ηµητρόπουλος Γ. Ανδρέας, Συνταγµατικά ικαιώµατα-ειδικό µέρος-, παραδόσεις συνταγµατικού δικαίου τοµ.iii ηµ.β, Αθήνα 2005, σελ ηµητρόπουλος Γ. Ανδρέας, Συνταγµατικά ικαιώµατα-ειδικό µέρος-, παραδόσεις συνταγµατικού δικαίου τοµ.iii ηµ.β, Αθήνα 2005, σελ.125 6

7 συνίσταται στην ενεργοποίηση του κράτους (νοµοθετικής, εκτελεστικής και δικαστικής εξουσίας) για τη λήψη όλων των αναγκαίων µέτρων. Η προστατευτική διάσταση του δικαιώµατος στη θρησκεία, όπως άλλωστε και όλων των συνταγµατικών δικαιωµάτων, δεν αναπτύσσει διαπροσωπική ενέργεια. Τέλος, όσον αφορά στο εξασφαλιστικό περιεχόµενο, αυτό θα αναγνωριστεί σε ένα µελλοντικό κοινωνικό κράτος, οπότε και θα υπάρχει αναγνωρισµένη από το Σύνταγµα υποχρέωση του κράτους για παροχή των οικονοµικών µέσων για την εκπλήρωση του περιεχοµένου όλων των συνταγµατικών δικαιωµάτων και της θρησκευτικής ελευθερίας, ώστε να αντιµετωπίζεται η ανέχεια ως πηγή κινδύνου. )ΑΣΚΗΣΗ Άσκηση αποτελεί η υλοποίηση της εξουσίας του δικαιώµατος κατά τον προσήκοντα χρόνο, τόπο και τρόπο. Στο πλαίσιο της γενικής (κυριαρχικής και κοινωνικής) σχέσης εφαρµόζονται οι καθολικές, γενικές ρήτρες, δηλαδή η ρήτρα της συνταγµατικής νοµιµότητας, η ρήτρα της κοινωνικότητας και η ρήτρα της χρηστότητας, όπως προσδιορίζονται στα άρθρα 5 παρ.1 Σ. και 25 Σ. η άσκηση της θρησκευτικής ελευθερίας, ως µερικότερη έκφραση της ανάπτυξης της προσωπικότητας, είναι ελεύθερη, εφόσον δεν παραβιάζει το Σύνταγµα, δεν προσβάλλει τα δικαιώµατα των άλλων και δεν έρχεται σε αντίθεση µε τα χρηστά ήθη (αντιστοιχία προς τις παραπάνω γενικές ρήτρες). Η καταχρηστική άσκηση της θρησκευτικής ελευθερίας απαγορεύεται (άρθρο 25 παρ.3 Σ.). η ρήτρα των χρηστών ηθών και της υπακοής στους νόµους επαναλαµβάνεται στα άρθρο 13 παρ.2&4. Τέλος, ο συντακτικός νοµοθέτης προβλέπει και δύο ειδικού περιεχοµένου ρυθµίσεις-οριοθετήσεις που αφορούν την άσκηση της θρησκευτικής ελευθερίας: την απαγόρευση του προσηλυτισµού και την επιβολή όρκου (άρθρο 13 παρ.2 εδγ Σ. και 13 παρ.5 Σ.). Στα πλαίσια του θέµατος µας, µας ενδιαφέρει µόνο η εξέταση του πρώτου «οιωνεί» 19 περιορισµού. Προσηλυτισµός είναι 20 η προσπάθεια αλλαγής των θρησκευτικών πεποιθήσεων άλλου προσώπου µε αθέµιτα και απατηλά µέσα, όπως υποσχέσεις παροχών, πλάνη, απάτη, απειλή, εκµετάλλευση της ανάγκης, της κουφότητας του άλλου κτλ. Όλα αυτά είναι και στοιχεία της σχετικής αξιόποινης πράξης του προσηλυτισµού (βλ. άρθρο 2 του α.ν. 1672/1939). Κατά τη ΣτΕ 4305/1986 «προσηλυτισµός είναι η προσπάθεια διεισδύσεως στη θρησκευτική συνείδηση ετερόδοξων ή ετερό- 19 ηµητρόπουλος Γ. Ανδρέας, Συνταγµατικά ικαιώµατα-ειδικό µέρος-, παραδόσεις συνταγµατικού δικαίου τοµ.iii ηµ.β, Αθήνα 2005, σελ ακτόγλου Π.., Συνταγµατικό ίκαιο, Ατοµικά δικαιώµατα, Α τόµος, Εκδόσεις Αντ. Ν. Σάκκουλα Αθήνα-Κοµοτηνή 2005, σελ , και Μάνεσης Ι. Αριστόβουλος, Α ατοµικές ελευθερίες, πανεπιστηµιακές παραδόσεις, δ έκδοση, εκδόσεις Σάκκουλα Θεσσαλονίκη 1978, σελ και ηµητρόπουλος Γ. Ανδρέας, Συνταγµατικά ικαιώµατα-ειδικό µέρος-, παραδόσεις συνταγµατικού δικαίου τοµ.iii ηµ.β, Αθήνα 2005, σελ.133 7

8 θρησκων όχι µε καθαρώς πνευµατική διδασκαλία, αλλά µε αθέµιτες ενέργειες, κατά τα οριζόµενα στο νόµο». Το Σύνταγµα, λοιπόν, απαγορεύει τον προσηλυτισµό στο άρθρο 13 παρ.2 εδ.γ, ως αποδοκιµαζόµενη µορφή θρησκευτικής δράσης. Η απαγόρευση του προσηλυτισµού δε συρρικνώνει το γενικό περιεχόµενο της θρησκευτικής ελευθερίας, αλλά ρυθµίζει συµπεριφορά που βρίσκεται πέρα από αυτό, γι αυτό και αποτελεί «οιωνεί» περιορισµό και όχι περιορισµό. Η απαγόρευσή του εµπεριέχεται και στο περιεχόµενο των γενικών ρητρών, αυτονοµήθηκε όµως λεκτικά και ρυθµίζεται πλέον µε την ειδική διάταξη του Συντάγµατος (αρθρο 13 παρ.2 εδ.γ Σ.). Σηµαντικό είναι να επισηµανθεί ότι η διανοµή θρησκευτικών εντύπων, η διοργάνωση θρησκευτικών συναθροίσεων, η δηµόσια διακήρυξη ή οµολογία της πίστεως, η θρησκευτική εκπαίδευση, ακόµη και το να µεταπείσει κάποιος άλλον ώστε να αλλάξει θρησκευτικές πεποιθήσεις δεν ανήκουν στη συνταγµατική έννοια του προσηλυτισµού, καθώς αυτές οι εκδηλώσεις αποτελούν νόµιµη άσκηση του δικαιώµατος της θρησκευτικής ελευθερίας, εκτός εάν γίνονται µε απατηλά και αθέµιτα µέσα, όπως προαναφέρθηκε. Τέλος, πρέπει να τονίσουµε, δεχόµενοι την κρατούσα άποψη 21, ότι η απαγόρευση του προσηλυτισµού είναι γενική, δηλαδή περιλαµβάνει τον προσηλυτισµό κατά ή υπέρ οποιασδήποτε θρησκείας, ακόµη και υπέρ της «επικρατούσας» κατ άρθρον 3 παρ.1 Σ. (του ορθόδοξου δόγµατος), (βλ και ΑΠ 997/1975). Στο πλαίσιο των ειδικών σχέσεων, όπως είναι αποδεκτό από τη θεωρία, είναι κατ αρχήν ανεκτοί οι περιορισµοί του γενικού περιεχοµένου του δικαιώµατος, µε την προϋπόθεση ότι µεταξύ του συνταγµατικού δικαιώµατος και του θεσµού, εντός του οποίου ασκείται και ο οποίος είναι συνταγµατικά προβλεπόµενος, υπάρχει αιτιώδης συνάφεια, δηλαδή κάποιο κοινό αντικειµενικό στοιχείο που να συνίσταται σε φυσικές ή νοµικές ιδιότητες προσώπων ή πραγµάτων (διαφορετικά ο περιορισµός είναι παράνοµος και αποτελεί προσβολή). Συνεπώς, και το συνταγµατικό δικαίωµα της θρησκευτικής ελευθερίας εφαρµοζόµενο στις ειδικές σχέσεις υπόκειται, ενδεχοµένως, σε περιορισµούς του γενικού περιεχοµένου του. Οι ειδικές σχέσεις, οι οποίες θα µας απασχολήσουν στην ανάλυσή µας, λόγω της άσκησης του εν λόγω δικαιώµατος από ανηλίκους, είναι οι συνταγµατικά κατοχυρωµένοι θεσµοί της οικογένειας (άρθρα 9 παρ.1 εδ.β Σ., 21 παρ.1 Σ.) και της παιδείας (άρθρο 16 παρ.1&2 Σ.). 21 ηµητρόπουλος Γ. Ανδρέας, Συνταγµατικά ικαιώµατα-ειδικό µέρος-, παραδόσεις συνταγµατικού δικαίου τοµ.iii ηµ.β, Αθήνα 2005, σελ.134, ακτόγλου Π.., Συνταγµατικό ίκαιο, Ατοµικά δικαιώµατα, Α τόµος, Εκδόσεις Αντ. Ν. Σάκκουλα Αθήνα-Κοµοτηνή 2005,σελ.481, Μάνεσης Ι. Αριστόβουλος, Α ατοµικές ελευθερίες, πανεπιστηµιακές παραδόσεις, δ έκδοση, εκδόσεις Σάκκουλα Θεσσαλονίκη 1978, σελ.256, Πούλη Γ., Ελευθερία της θρησκευτικής συνείδησης και προσηλυτισµός, Υπεράσπιση 1997, σελ.241 επ., Χριστοφορίδης Χρ., Προσηλυτισµός υπέρ της επικρατούσης θρησκείας, Ελλ. /νη, 1981, σελ.10επ. 8

9 Ε)ΘΡΗΣΚΕΥΤΙΚΗ ΕΛΕΥΘΕΡΙΑ ΚΑΙ ΟΙΚΟΓΕΝΕΙΑ I) ΠΑΙ ΙΚΗ ΗΛΙΚΙΑ Στη σύγχρονη νοµική επιστήµη, γίνεται συχνά λόγος για θεµελιώδη δικαιώµατα του παιδιού, εξαιτίας κυρίως της ανάγκης για την προστασία του από τον ασκούντα την επιµέλεια. Είναι προφανές ότι η ρυθµιστική εµβέλεια των θεµελιωδών δικαιωµάτων επεκτείνεται και στη ρύθµιση των σχέσεων γονέων και τέκνων, καθώς, όπως προαναφέρθηκε, τα συνταγµατικά δικαιώµατα αναπτύσσουν τριτενέργεια ως προς το αµυντικό τους περιεχόµενο. Με αυτόν τον τρόπο, τα θεµελιώδη δικαιώµατα του παιδιού προσδιορίζουν το περιεχόµενο και θέτουν όρια στην εξουσία αυτών που ασκούν την επιµέλεια. Η παιδική ηλικία, και κατ επέκταση τα συνταγµατικά δικαιώµατα του, προστατεύονται και κατοχυρώνονται αφενός στο άρθρο 21 παρ.1 Σ. κατά το οποίο «... η µητρότητα και η παιδική ηλικία τελούν υπό την προστασία του Κράτους.», αφετέρου από τη ιεθνή Σύµβαση για τα ικαιώµατα του Παιδιού, η οποία κυρώθηκε, σύµφωνα µε το άρθρο 28 παρ.1 Σ., µε το ν. 2101/1992 ΦΕΚ Α 192, όπως προαναφέρθηκε. Στο άρθρο της εν λόγω ιεθνούς Σύµβασης, το οποίο αφορά και στο εξεταζόµενο θεµελιώδες δικαίωµα της θρησκευτικής ελευθερίας, ορίζεται ότι τα συµβαλλόµενα κράτη σέβονται το δικαίωµα του παιδιού για ελευθερία σκέψης, συνείδησης και θρησκείας, καθώς και το δικαίωµα και καθήκον των γονέων να το καθοδηγούν στην άσκηση του παραπάνω δικαιώµατος κατά τρόπο που να ανταποκρίνεται στην ανάπτυξη των ικανοτήτων του. Το συγκεκριµένο άρθρο, ορίζει ότι η ελευθερία της δήλωσης της θρησκείας του παιδιού ή των πεποιθήσεών του µπορεί να υπόκειται µόνο στους περιορισµούς που ορίζονται από το νόµο και που είναι αναγκαίοι για τη διαφύλαξη της δηµόσιας ασφάλειας, της δηµόσιας τάξης, της δηµόσιας υγείας και των δηµοσίων ηθών ή των ελευθεριών και των θεµελιωδών δικαιωµάτων των άλλων. Ιδιαίτερη σηµασία όσον αφορά στη ρύθµιση των σχέσεων γονέων και τέκνων, έχει η γενική αρχή της ισότητας, η οποία εκφράζεται ως αρχή της ίσης µεταχείρισης των παιδιών από τους γονείς, ανεξάρτητα από το φύλο, τις πεποιθήσεις, συµπεριλαµβανοµένων και των θρησκευτικών πεποιθήσεων 23. Συνεπώς, οι γονείς ή οι ασκούντες την επιµέλεια δεν δικαιούνται να προβαίνουν σε διακρίσεις 24 απέναντι στα παιδιά τους µε κριτήριο τις θρησκευτικές (ή φιλοσοφικές, πολιτικές) πεποιθήσεις τους. Οι δηµιουργούµενες, σε αντίθετη περίπτωση, αντιθέσεις είναι ανοµοιογενείς καθώς το βασικό τους στοιχείο, οι θρησκευτικές (ή πολιτικές,φιλοσοφικές) 22 ΝοΒ 1992, σελ.1681επ. και σχετική ιστοσελίδα: 23 άρθρα 4 παρ.1 Σ, 5 παρ.2 Σ., 13 παρ.1 εδ.β και 151 παρ.2 ΑΚ 24 ηµητρόπουλος Γ. Ανδρέας, Συνταγµατικά ικαιώµατα-ειδικό µέρος-, παραδόσεις συνταγµατικού δικαίου τοµ.iii ηµ.β, Αθήνα 2005, σελ.166 9

10 πεποιθήσεις, δεν ανήκουν στο φυσικό και εν προκειµένω και στο νοµικό περιεχόµενο της οικογενειακής σχέσης, καθώς αυτή στηρίζεται στο δεσµό αίµατος και όχι οπωσδήποτε στην κοινότητα και την σύµπτωση των θρησκευτικών ή άλλων πεποιθήσεων. Επιπλέον, κατά την άποψη ηµητρόπουλου, οι γονείς δεν έχουν δικαίωµα να επιβάλλουν συγκεκριµένο θρήσκευµα ή να απαγορεύσουν την αλλαγή του θρησκεύµατος στο παιδί τους, καθώς οι θρησκευτικές πεποιθήσεις δεν αποτελούν κοινό αντικειµενικό στοιχείο του συνταγµατικού δικαιώµατος της θρησκευτικής ελευθερίας και του συνταγµατικά κατοχυρωµένου θεσµού της οικογένειας. Εποµένως, τέτοιου είδους ενέργειες παραβιάζουν το αµυντικό περιεχόµενο της ελευθερίας της θρησκευτικής συνείδησης (άρθρο 13 παρ.1 εδα Σ.) η οποία δεν αποτελεί συστατικό στοιχείο της οικογενειακής σχέσης. II) ΓΟΝΙΚΗ ΜΕΡΙΜΝΑ ΚΑΙ ΘΡΗΣΚΕΥΤΙΚΗ ΕΛΕΥΘΕΡΙΑ ΑΝΗΛΙΚΟΥ ΤΕΚΝΟΥ Η προστασία των προσωπικών και περιουσιακών συµφερόντων των ανήλικων τέκνων εξασφαλίζεται, κατ αρχήν, στο πλαίσιο της γονικής µέριµνας, η οποία αποτελεί δικαίωµα, αλλά και καθήκον των γονέων (λειτουργικό δικαίωµα) 25. Η γονική µέριµνα (1510 παρ.1 ΑΚ) έχει ως βασικό περιεχόµενο 26 την επιµέλεια του προσώπου, η οποία περιλαµβάνει τη συνολική φροντίδα για τη σωµατική, πνευµατική και ψυχολογική ανάπτυξη του τέκνου, ώστε να καταστεί ολοκληρωµένη προσωπικότητα. Συγκεκριµένα το άρθρο 1528 ΑΚ αναφέρει ενδεικτικά τα θέµατα που εντάσσονται στην επιµέλεια και τα οποία είναι η ανατροφή, η επίβλεψη, η µόρφωση και εκπαίδευση, ο προσδιορισµός του τόπου διαµονής και η λήψη σωφρονιστικών µέτρων. Ωστόσο, υπάρχουν ορισµένα ζητήµατα ιδιαίτερα κρίσιµα για τη διαµόρφωση της προσωπικότητας του ανηλίκου, τα οποία ανάγονται στον «πυρήνα» 27 της γονικής µέριµνας, ζητήµατα για τα οποία οι αποφάσεις λαµβάνονται πάντα και από τους δύο γονείς από κοινού, ακόµη και όταν η άσκηση της γονικής µέριµνας, και ειδικότερα η επιµέλεια, ανήκει µόνο στον ένα γονέα. Αν και η οριοθέτηση του «πυρήνα» δεν είναι ευχερής, κατά τη νοµολογία, στον «πυρήνα» της γονικής µέριµνας ανήκει και η θρησκευτική διαπαιδαγώγηση του ανήλικου τέκνου. Με βάση τη συγκεκριµένη άποψη, έκρινε και ο ΑΠ στην 1321/1992 απόφασή του 28, στην οποία έγινε δεκτό ότι η ασκούσα την επιµέλεια µητέρα έχει αρµοδιότητα να αποφασίζει µόνο για 25 Παπαχρήστου Κ. Θανάσης, Εγχειρίδιο Οικογενειακού ικαίου, 3 η έκδοση, Εκδόσεις Αντ. Ν. Σάκκουλα Αθήνα-Κοµοτηνή 2005, σελ Παπαχρήστου Κ. Θανάσης, Εγχειρίδιο Οικογενειακού ικαίου, 3 η έκδοση, Εκδόσεις Αντ. Ν. Σάκκουλα Αθήνα-Κοµοτηνή 2005, σελ Κουµάντος Γιώργος, Οικογενειακό ίκαιο, Αθήνα, τ.ii, 1989, σελ.205, 207. αντίθετη η Κουνούγερη-Μανωλεδάκη Ε., Οικογενειακό ίκαιο, 3 η έκδοση, Θεσσαλονίκη, τ.ii, σελ.291 επ. 28 Ελλ. /νη 35/1994, σελ

11 τα «τρέχοντα και καθηµερινά» θέµατα, που σχετίζονται µε την επιµέλεια του τέκνου, αλλά για εκείνα που θα επηρεάσουν κρίσιµα τη ζωή του, «όπως η επιλογή θρησκεύµατος», θα πρέπει να συναποφασίζει µε τον πατέρα, καθώς ζητήµατα τέτοιας σηµαντικότητας για το παιδί ανήκουν στον πυρήνα της γονικής µέριµνας. Στην ίδια βάση στηρίχθηκε και η απόφαση ΕφΑθ 4971/ Το δικαίωµα επιλογής θρησκείας (στην Ελλάδα, µέσω της βάπτισης) και θρησκευτικής εκπαίδευσης, αλλά και διατηρήσεως, αλλαγής ή εγκατάλειψης µιας θρησκείας ή επιλογής και εγκαταλείψεως της αθρησκείας ή αθεΐας, ανήκει στους γονείς και αποτελεί σπουδαίο µέρος της γονικής µέριµνας των άρθρων 1510επ. ΑΚ, που εκπληρώνουν στο σηµείο αυτό τη συνταγµατική υποχρέωση του κράτους για προστασία της παιδικής ηλικίας, κατ άρθρον 21 παρ.1 Σ., όπως προαναφέρθηκε. Εξάλλου και η θρησκευτική µόρφωση (ανατροφή), ως τµήµα της επιµέλειας του τέκνου, αναφέρεται µόνο σε ανηλίκους και καθορίζεται από τους γονείς. Με την ενηλικίωσή του το άτοµο, µπορεί να ασκήσει το δικαίωµα εγκαταλείψεως ή αλλαγής της θρησκείας που επέλεξαν οι γονείς του. Ορθότερο θα ήταν, βέβαια, να αφηνόταν το παιδί σε κάποια κατάσταση «θρησκευτικής ουδετερότητας» 30, έτσι ώστε µόνο του να επιλέξει το θρήσκευµα που επιθυµεί ή να µην επιλέξει κανένα θρήσκευµα, εφόσον, βέβαια, αποκτήσει την αναγκαία ωριµότητα, δηλαδή την ικανότητα να αντιλαµβάνεται µόνο του το συµφέρον του (όπως ΑΠ 577/1989, Ελλ. /νη 31/1990, σελ.1271). Βέβαια, µια τέτοια άποψη περί «θρησκευτικής ουδετερότητας» θα µπορούσε να θεωρηθεί εξωπραγµατική, διότι ακόµη και στην περίπτωση που οι γονείς εµποδιστούν να µεταδώσουν τις πεποιθήσεις τους στο τέκνο τους, αυτό θα επηρεαστεί από άλλες πλευρές 31. Εξάλλου, εάν ληφθεί υπ όψη ότι ο προσανατολισµός είναι µια βιωµατική εµπειρία, η ίδια αυτή η ουδετερότητα στα θέµατα των υπαρξιακών αναζητήσεων, συνιστά ήδη µια τοποθέτηση, έστω αρνητική, αλλά και στην ειδική περίπτωση της ανατροφής, µια επιβαλλόµενη άγνοια, τέτοια ώστε στα χρόνια της ωριµότητας του τέκνου να µη βρίσκεται αντικείµενο επιλογής. Η αρµοδιότητα του θρησκευτικού προσανατολισµού από µέρους των γονέων δε σηµαίνει ότι δε θα πρέπει παράλληλα να υπάρχει σεβασµός στο δικαίωµα του τέκνου στην ελευθερία της σκέψης, της συνείδησης και της θρησκείας 32. Ο εξαναγκασµός είναι ανεπίτρεπτος, κυρίως όταν υπάρχει η ωριµότητα της επιλογής (άρθρο 13 παρ.1 εδ.α Σ.). 29 ΝοΒ 42/1994, σελ.75 επ. 30 Παπαχρήστου Κ. Θανάσης, Εγχειρίδιο Οικογενειακού ικαίου, 3 η έκδοση, Εκδόσεις Αντ. Ν. Σάκκουλα Αθήνα-Κοµοτηνή 2005, σελ.328, όπως και Κουµάντος Γιώργος, Οικογενειακό ίκαιο, Αθήνα, τ.ii, 1989, σελ.206 και Κουνούγερη-Μανωλεδάκη Ε., Οικογενειακό ίκαιο, 3 η έκδοση, Θεσσαλονίκη, τ.ii, σελ Κουµάντος Γιώργος, Οικογενειακό ίκαιο, Αθήνα, τ.ii, 1989, σελ άρθρο 14 παρ.1 ιεθνούς Σύµβασης για τα ικαιώµατα του Παιδιού 11

12 Σηµαντικό είναι να αναφέρουµε ότι κατά την επιλογή του θρησκεύµατος από τους γονείς, πρέπει να εξειδικευθεί και το «συµφέρον» του τέκνου, βάσει του άρθρου 1511ΑΚ, εξειδίκευση που γίνεται µε γνώµονα την προστασία της προσωπικότητας του παιδιού και την εξασφάλιση της απρόσκοπτης ανάπτυξής του 33, και η οποία βέβαια δεν είναι ευχερής σε περίπτωση που προκύψει διαφωνία των γονέων. Έτσι, όσον αφορά το συµφέρον του τέκνου, δε µπορεί να αγνοηθεί, ως παράγοντας, το κοινωνικό περιβάλλον, στο οποίο θα ενταχθεί το τέκνο, εάν αυτό δύναται να είναι από την αρχή γνωστό. ε θα πρέπει να θεωρείται ότι η απόφαση για προτίµηση της χριστιανικής ορθοδόξου θρησκείας από τους γονείς είναι αντισυνταγµατική ή ότι καταλήγει σε δυσµενή µεταχείριση των άλλων θρησκειών ή δογµάτων, όταν αυτή λαµβάνεται λαµβάνοντας υπόψη το κοινωνικό περιβάλλον 34. Ο έτερος των γονέων ή ο επίτροπος, ο οποίος για οποιονδήποτε λόγο αναλαµβάνει αργότερα την άσκηση της επιµέλειας του τέκνου, µπορεί να µεταβάλει το ήδη προσδιορισµένο θρήσκευµα του παιδιού µόνο σε ακραίες περιπτώσεις, κατά τις οποίες η µεταβολή αυτή θα επιβάλλεται προφανώς για το συµφέρον του 35. Οι γονείς δεν µπορούν να παραιτηθούν από τον θρησκευτικό προσανατολισµό του τέκνου, καθώς αυτός αποτελεί αρµοδιότητά τους, απορρέουσα από τη γονική µέριµνα. Κατά συνέπεια, σχετική δήλωση των γονέων, οι οποίοι συνάπτουν γάµο µε δόγµα κατά το οποίο θα ανατραφούν τα τέκνα τους, νοµικά δε συνιστά παραίτηση από το δικαίωµά τους να επιλέξουν µεταγενέστερα άλλο θρήσκευµα ή δόγµα, ούτε επίσης συνιστά σχετική νοµική δέσµευση 36. Σύµφωνα µε την κρατούσα στη θεωρία και τη νοµολογία άποψη, το δικαστήριο υποχρεούται να προβεί στην αναζήτηση και συνεκτίµηση της γνώµης του ανήλικου τέκνου, µε τη προϋπόθεση βέβαια ότι έχει την απαιτούµενη προς τούτο ωριµότητα (1511 παρ.3ακ). Ειδικό ζήτηµα στην περίπτωση των ανήλικων τέκνων, είναι η εφαρµογή των περί προσηλυτισµού διατάξεων του Σ., καθώς γεννάται το ερώτηµα κατά πόσο συνιστά προσηλυτισµό η κατήχηση του τέκνου από το γονέα του σε ορισµένο θρήσκευµα. Η νοµολογία των Ελληνικών ικαστηρίων εµφάνισε διακύµανση σχετικά µε αυτό το ζήτηµα. Με την υπ αριθµόν 1326/1948 απόφαση του ΑΠ 37 κρίθηκε πως οι διατάξεις περί 33 Παπαχρήστου Κ. Θανάσης, Εγχειρίδιο Οικογενειακού ικαίου, 3 η έκδοση, Εκδόσεις Αντ. Ν. Σάκκουλα Αθήνα-Κοµοτηνή 2005, σελ Αντιθέτως, Κουµάντος Γιώργος, Οικογενειακό ίκαιο, Αθήνα, τ.ii, 1989, σελ.207 και Κουνούγερη-Μανωλεδάκη Ε., Οικογενειακό ίκαιο, 3 η έκδοση, Θεσσαλονίκη, τ.ii, σελ Κουνούγερη-Μανωλεδάκη Ε., Οικογενειακό ίκαιο, 3 η έκδοση, Θεσσαλονίκη, τ.ii, σελ Κουµάντος Γιώργος, Οικογενειακό ίκαιο, Αθήνα, τ.ii, 1989, σελ Μπουκάλας., ενθ.ανωτ.τοµ.β σελ , Θεµ.Ξ σελ.155 ένθα και εν µέρει αντίθετος αγόρευσης του Εισαγγελέα ΑΠ Κων. Κόλλια, υπστηρίξαντος την άποψιν ότι ο προσηλυτισµός νοείται µόνον εφόσον το τέκνον έχει υπερβεί το όριο της ποινικής διακρίσεως. 12

13 προσηλυτισµού εφαρµόζονται και στις σχέσεις γονέων και τέκνων. Την ίδια εποχή, κατά την επιστήµη, ίσχυε η γνώµη ότι στο δικαίωµα του πατέρα προς ανατροφή του τέκνου του περιέχεται καταρχήν και η θρησκευτική ανατροφή αυτού, µέχρι να συµπληρώσει το 14 ο έτος της ηλικίας του, οπότε και το ανήλικο δύναται να καθορίσει αυθυπόστατα το θρήσκευµά του, αν και τέτοια ενέργεια του πατέρα υπόκειντο στις κείµενες ποινικές διατάξεις περί προσηλυτισµού. Νεότεροι κώδικες, όπως υπογραµµίζεται και στις προπαρασκευαστικές εργασίες του δικού µας, τονίζουν ότι τάση και σκοπός είναι ο περιορισµός των δικαιωµάτων του ασκούντος την πατρική εξουσία. Στο ατοµικό δικαίωµα της θρησκευτικής ελευθερίας περιέχεται και το ειδικότερο δικαίωµα του γονέα να προσδιορίζει τη θρησκευτική αγωγή του παιδιού του σύµφωνα µε τις δικές του θρησκευτικές πεποιθήσεις, δικαίωµα του οποίου η διακήρυξη αποτελεί αναπόσπαστο τµήµα όλων των διεθνών διακηρύξεων που αφορούν στη θρησκευτική ελευθερία. Το εν λόγω δικαίωµα 38 δε φαίνεται να αποκρούει η σχολιαζόµενη απόφαση του ΑΠ. Από τη στιγµή, όµως, που το δικαίωµα αυτό αναγνωριστεί στο γονέα, θα πρέπει να εξασφαλιστεί και η υλοποίησή του, δηλαδή να δύναται να προσπαθεί να διαµορφώσει τις θρησκευτικές πεποιθήσεις του τέκνου, σύµφωνα µε τις δικές του. Κατά την υλοποίηση-άσκηση του δικαιώµατος του, είναι δυνατό να χρησιµοποιεί κάθε µέσο, εφόσον αυτό δεν είναι αθέµιτο (ώστε να υπάρχει προσηλυτισµός κατά την έννοια που αναπτύξαµε παραπάνω) και δεν υπάρχει κατάχρηση δικαιώµατος που απαγορεύεται κατ άρθρον 25 παρ.3 Σ. και εξειδικεύεται στο 281ΑΚ και η οποία και µόνον αποτελεί φραγµό στην άσκηση της επιµέλειας του προσώπου του τέκνου από το γονέα 39 (281ΑΚ σε συνδυασµό µε 1532 παρ.1ακ). Συνεπώς, στις σχέσεις γονέων και τέκνων, εφαρµόζονται οι διατάξεις περί προσηλυτισµού (κυρίως άρθρο 13 παρ.2 εδ.γ Σ.) σε συνδυασµό µε τις προαναφερθείσες διατάξεις περί κατάχρησης δικαιώµατος κατά την άσκηση της επιµέλειας. Ωστόσο γίνεται µια διάκριση 40 µεταξύ τέκνου που συµπλήρωσε και τέκνου που δεν συµπλήρωσε το δωδέκατο έτος της ηλικίας. Στη δεύτερη περίπτωση, το τέκνο δεν έχει, κατά τεκµήριο, διαµορφώσει θρησκευτική συνείδηση κι έτσι, λόγω µη υπάρχουσας θρησκευτικής συνείδησης προς µεταβολή, δε νοείται εις βάρος του άσκηση προσηλυτισµού 41. Επιπρόσθετα, ο πατέρας δικαιούται να αποστείλει προς φοίτηση το τέκνο του σε εκπαιδευτήριο που διοικείται από ετερόδοξο ή ετερόθρησκο οργανισµό, για να διδαχθεί τις αρχές άλλου δόγµατος ή θρησκείας, καθώς επίσης και να απαγορεύσει στο τέκνο του να µεταβαίνει προς εκκλησιασµό σε ναό του ορθόδοξου δόγµατος. 38 Μαρίνου Ν. Αναστασίου, η Θρησκευτική Ελευθερία, Αθήναι 1972,σελ Παπαχρήστου Κ. Θανάσης, Εγχειρίδιο Οικογενειακού ικαίου, 3 η έκδοση, Εκδόσεις Αντ. Ν. Σάκκουλα Αθήνα-Κοµοτηνή 2005, σελ Μαρίνου Ν. Αναστασίου, η Θρησκευτική Ελευθερία, Αθήναι 1972,σελ Σχετική αγόρευση του εισαγγελέα ΑΠ κ. Κόλλια, αντίθετη της 1326/1948 απόφασης του ΑΠ, καθώς και της άποψης του Αν. Χριστοφιλόπουλου, Ελλ.Εκκλ. ίκαιο,αθήνα 1975,σελ.77,υπο.14 13

14 Ζ)ΘΡΗΣΚΕΥΤΙΚΗ ΕΛΕΥΘΕΡΙΑ ΚΑΙ ΕΚΠΑΙ ΕΥΣΗ I) Αφετηρία µας προκειµένου να εξετάσουµε πώς και κατά πόσο το συνταγµατικό δικαίωµα της θρησκευτικής ελευθερίας, και δη όταν φορείς του είναι ανήλικοι, περιορίζεται εντός του συνταγµατικά κατοχυρωµένου θεσµού της παιδείας (άρθρο 16 Σ.), είναι η ανεύρεση των σχετικών συνταγµατικών ρυθµίσεων, καθώς και της διεθνούς ρύθµισης και η συστηµατική ερµηνεία των οικείων διατάξεων στην πρώτη και τη δεύτερη περίπτωση. Ο συντακτικός νοµοθέτης στο άρθρο 16 παρ.2 Σ. ορίζει ότι «η παιδεία αποτελεί βασική αποστολή του Κράτους και έχει σκοπό την ηθική, πνευµατική, επαγγελµατική και φυσική αγωγή των Ελλήνων, την ανάπτυξη της εθνικής και θρησκευτικής συνείδησης και διάπλασή τους σε ελεύθερους και υπεύθυνους πολίτες». Ελευθερία παιδείας 42 σηµαίνει ελευθερία γνώσης και ελευθερία µετάδοσης γνώσεων, δηλαδή ελευθερία ιδεών. Στην ελευθερία της παιδείας υπάγεται και το δικαίωµα του φορέα της να αποφασίσει αν θα εκπαιδευτεί, να καθορίσει το περιεχόµενο των σπουδών του και να επιλέξει το εκπαιδευτήριο, δηµόσιο ή ιδιωτικό ή και συγκεκριµένης εκπαιδευτικής κατεύθυνσης. Φορείς των εκπαιδευτικών δικαιωµάτων είναι οι Έλληνες πολίτες και εφόσον πρόκειται για ανηλίκους είναι οι έχοντες κατά το νόµο την επιµέλεια τους.σηµαντικά άρθρα του Συντάγµατος αποτελούν το 13 παρ.1 εδ.α Σ. που ορίζει ότι «η ελευθερία της θρησκευτικής συνείδησης είναι απαραβίαστη» και στην παρ.2 ότι «ο προσηλυτισµός απαγορεύεται», και το 3 παρ.1 εδ.α Σ. που ορίζει ότι «επικρατούσα θρησκεία στην Ελλάδα είναι η θρησκεία της Ανατολικής Ορθόδοξης Εκκλησίας του Χριστού», που έχει κανονιστική σηµασία την οποία θα αναλύσουµε παρακάτω. Με βάση αυτά τα άρθρα, µπορούµε να προχωρήσουµε στην ανάλυση των θεµάτων του παρόντος κεφαλαίου. Ο ρόλος της επικρατούσας θρησκείας στο Σύνταγµα και τους θεσµούς του αποτελεί ιδιαίτερα εριζόµενο ζήτηµα στη θεωρία εδώ και πολλά χρόνια, καθώς ο χαρακτηρισµός της ορθόδοξης χριστιανικής θρησκείας ως επικρατούσας υπάρχει στα περισσότερα ελληνικά συντάγµατα και τουλάχιστον ήδη από το Σύνταγµα του 1975 (ισχύον). Συνεπώς οι τάσεις που δηµιουργούνται επηρεάζουν έντονα και τις απόψεις οι οποίες έχουν διαµορφωθεί γύρω από το ζήτηµα της «ανάπτυξης της θρησκευτικής συνείδησης των Ελλήνων» µέσω της παιδείας και της εκπαίδευσης στο άρθρο 16 παρ.2 Σ. Κατά την κοινή πείρα, άλλωστε, η συνείδηση αυτή διαµορφώνεται κυρίως σε νεανική ηλικία και βέβαια ο ρόλος των εκπαιδευτικών µηχανισµών είναι σηµαντικός. 42 ηµητρόπουλος Γ. Ανδρέας, Συνταγµατικά ικαιώµατα-ειδικό µέρος-, παραδόσεις συνταγµατικού δικαίου τοµ.iii ηµ.β, Αθήνα 2005, σελ

15 Για το θέµα της ελευθερίας της θρησκευτικής διδασκαλίας και γενικά της εκπαίδευσης, υποστηρίζονται οι απόψεις που ακολουθούν. Η πρώτη «παραδοσιακή» άποψη έχει ως αφετηρία τη συνταγµατική αναγνώριση της ορθόδοξης χριστιανικής θρησκείας ως επικρατούσας (3 παρ.1 εδ.α Σ.) σε συστηµατική ερµηνεία µε τα οριζόµενα στο άρθρο 16 παρ.2 Σ. για τον σκοπό της παιδείας να αναπτύξει τη θρησκευτική συνείδηση 43 και σε συνδυασµό µε το δικαίωµα του γονέα να διαπαιδαγωγεί τα παιδιά του µε βάση τις θρησκευτικές του πεποιθήσεις 44. Έτσι, υποστηρίζει απαρέγκλιτα τη µονοφωνική διάσταση της θρησκευτικής εκπαίδευσης και το κατηχητικό, οµολογιακό περιεχόµενο του µαθήµατος των θρησκευτικών. Κατά την άποψη αυτή, Ορθόδοξη πίστη και Ελληνισµός αποτελούν µια αδιάσπαστη ενότητα, γνωστή ως «ελληνοχριστιανικός πολιτισµός» και σκοπός της θρησκευτικής εκπαίδευσης είναι να εµφυτεύσει στη συνείδηση των Ελλήνων µαθητών την ορθόδοξη χριστιανική πίστη 45. Ασφαλώς γίνεται δεκτό ότι οι ετερόθρησκοι, ετερόδοξοι, άθρησκοι ή άθεοι µαθητές έχουν δικαίωµα να µην παρακολουθούν το µάθηµα των θρησκευτικών και να µη συµµετέχουν στην προσευχή και τον εκκλησιασµό, άποψη που επιβάλλεται και από το άρθρο 2 του Πρώτου Πρόσθετου Πρωτοκόλλου της ΕΣ Α 46. Στο πνεύµα αυτό, η νοµολογία του ΣΤ τµήµατος του ΣτΕ δέχεται τον κατ αρχήν υποχρωτικό χαρακτήρα του µαθήµατος των θρησκευτικών και των σχολικών θρησκευτικών εκδηλώσεων (προσευχή, εκκλησιασµός), κάνοντας δεκτό σε σχετική απόφαση ότι το µάθηµα αυτό «πρέπει να διδάσκεται στα σχολεία σύµφωνα µε τις αρχές της ορθόδοξης χριστιανικής θρησκείας επί ικανόν αριθµόν ωρών διδασκαλίας εβδοµαδιαίως» 47. Πάνω στην ίδια βάση, νεότερη απόφαση έκρινε ότι ο περιορισµός της διδασκαλίας του µαθήµατος των θρησκευτικών σε µία ώρα εβδοµαδιαίως στις δύο τελευταίες τάξεις του Λυκείου αντιβαίνει στο 16 παρ.2 Σ. 48. Στα ίδια συµπεράσµατα αναφορικά µε τη θρησκευτική εκπαίδευση καταλήγει και η άποψη την οποία ενστερνίζονταν πολλοί θεωρητικοί ήδη από το 19 ο αιώνα (Κοραής, Ι.Ν. Σαρίπολος, Φλογαίτης κ.α., η οποία όµως έχει «σύγχρονη» αιτιολόγηση, που στηρίζεται στη διαπιστωτική ερµηνεία του όρου «επικρατούσα» θρησκεία ως της θρησκείας που ασπάζεται η συντριπτική πλειοψηφία του ελληνικού λαού. Ο όρος, δηλαδή, 43 Σωτηρέλης Χ. Γιώργος, Θρησκεία και Εκπαίδευση κατά το Σύνταγµα και την Ευρωπαϊκή Σύµβαση ικαιωµάτων του Ανθρώπου, από τον κατηχητισµό στην πολυφωνία, Τρίτη έκδοση, Εκδόσεις Αντ. Ν. Σάκκουλα Αθήνα-Κοµοτηνή 1998 σελ Χρυσόγονος Χ. Κώστας, Ατοµικά και Κοινωνικά ικαιώµατα, 2 η έκδοση Αναθεωρηµένη και Συµπληρωµένη, Εκδόσεις Αντ. Ν. Σάκκουλα 2002, σελ Σωτηρέλης Γ. Θρησκεία και Εκπαίδευση, Αθήνα 1993, σελ παράβλ. Για περισσότερα: Κτιστάκις Γιάννης, Θρησκευτική Ελευθερία και Ευρωπαϊκή Σύµβαση ικαιωµάτων του Ανθρώπου, Εκδόσεις Αντ. Ν. Σάκκουλα Αθήνα-Κοµοτηνή 2004, σελ.220επ. και 222επ. 47 ΣτΕ 3356/1995, ΤοΣ 506/ ΣτΕ 2176/1998, ΤοΣ 802/

16 «επικρατούσα» θρησκεία µετατρέπει κάποια προνόµια της Ορθόδοξης Εκκλησίας σε ανεκτές νοµοθετικές επιλογές, οι οποίες είναι τροποποιήσιµες ακόµη και τροποποιητέες. Εδώ εντάσσεται και η νοµοθετική επιλογή της ανάπτυξης της θρησκευτικής συνείδησης µε βάση την ορθόδοξη πίστη στην πρωτοβάθµια και δευτεροβάθµια εκπαίδευση. 49 Εφόσον η πλειοψηφία των Ελλήνων είναι χριστιανοί ορθόδοξοι και έχουν δικαίωµα να ανατρέφουν τα τέκνα τους σύµφωνα µε αυτές τους τις πεποιθήσεις, όπως αναπτύχθηκε πιο πάνω, έχουν και την απαίτηση από το Κράτος να πράττει το ίδιο κατά την εκπαιδευτική διαδικασία. Ωστόσο έχει αναπτυχθεί και µια τρίτη 50 αρκετά ριζοσπαστική για τα ελληνικά δεδοµένα η οποία αντιµετωπίζει τη θρησκευτική διαπαιδαγώγηση των ανηλίκων µε καθαρά αντικειµενικό τρόπο, προσιδιάζοντας στα δεδοµένα της σύγχρονης παγκοσµιοποίησης και της συνεχούς ανταλλαγής πληθυσµών. Η άποψη αυτή στηρίζεται στην ουδέτερη ερµηνευτική προσέγγιση του όρου θρησκευτική συνείδηση στο άρθρο 16 παρ.2 Σ.. Στο άρθρο 13 παρ.1 Σ. ο ίδιος όρος ερµηνεύεται µε ιδιαίτερη ευρύτητα, περικλείοντας κάθε θρησκευτική, αντιθρησκευτική η αντιθειστική ιδεολογία. Αντίθετα, αν στο άρθρο 16 παρ.2 Σ. περιορίσουµε την ερµηνεία του όρου αυτού αποκλειστικά στο περιεχόµενο της επικρατούσας θρησκείας, τότε αυτή η ερµηνεία είναι ανεπίτρεπτα συσταλτική. Η ταύτιση της θρησκευτικής συνείδησης µε την ορθόδοξη χριστιανική πίστη επικρίνεται από τους θιασώτες της άποψης αυτής ως αυθαίρετη αφού αντιτίθεται στις επιταγές της θρησκευτικής ελευθερίας, που επιβεβαιώνονται τόσο από τα άρθρα 9 της ΕΣ Α και το άρθρο 2 του Α Προσθ. Πρωτ. ΕΣ Α 51, όσο και από το άρθρο 151 παρ.4 της Σύµβασης Ευρωπαϊκών Κοινοτήτων η οποία κάνει λόγο για «προώθηση της πολυµορφίας των πολιτισµών της». Κατά την άποψη αυτή, λοιπόν, η ελευθερία της θρησκευτικής εκπαίδευσης «κατοχυρώνει στο χώρο του σχολείου την πολλαπλότητα των θρησκευτικών ιδεών, θεµελιώνοντας ειδικότερα... αξιώσεις για αποχή των εκπαιδευτικών µηχανισµών του κράτους από κάθε προσπάθεια µονόπλευρης... επιβολής µιας συγκεκριµένης στάσης απέναντι στο Θείο» 52, δίνοντας µε αυτόν τον τρόπο στη θρησκευτική εκπαίδευση θρησκειολογική κατεύθυνση και περιεχόµενο. 49 Σωτηρέλης Γ. Θρησκεία και Εκπαίδευση, Αθήνα 1993, σελ Χρυσόγονος Χ. Κώστας, Ατοµικά και Κοινωνικά ικαιώµατα, 2 η έκδοση Αναθεωρηµένη και Συµπληρωµένη, Εκδόσεις Αντ. Ν. Σάκκουλα 2002, σελ.254 και Σωτηρέλης Γ. Θρησκεία και Εκπαίδευση, Αθήνα 1993, σελ.213επ. 51 Χρυσόγονος Χ. Κώστας, Ατοµικά και Κοινωνικά ικαιώµατα, 2 η έκδοση Αναθεωρηµένη και Συµπληρωµένη, Εκδόσεις Αντ. Ν. Σάκκουλα 2002, σελ Σωτηρέλης Γ. Θρησκεία και Εκπαίδευση, Αθήνα 1993, σελ.231επ. 16

17 Βέβαια, φαίνεται υπερβολική η επιβολή θρησκειολογικής κατεύθυνσης της θρησκευτικής εκπαίδευσης και η πλήρης απόρριψη του κατηχητισµού στα πλαίσια του άρθρου 16 παρ.2 Σ. τουλάχιστον, όσον αφορά στα ελληνικά δεδοµένα. Άλλωστε µια τέτοια κατεύθυνση δε φαίνεται να ήταν στις προθέσεις του συντακτικού νοµοθέτη του , αλλά ούτε και του αναθεωρητικού νοµοθέτη του 2001, οι οποίοι δεν προχώρησαν σε αποφασιστικά βήµατα για το χωρισµό Κράτους-Εκκλησίας. Αν εξετάσουµε επιπλέον την κατάσταση στις υπόλοιπες Ευρωπαϊκές χώρες, θα διαπιστώσουµε ότι οι περισσότερες διατηρούν το µονοφωνικό χαρακτήρα του µαθήµατος των θρησκευτικών, έστω και ως µάθηµα επιλογής ή µε τη δυνατότητα απαλλαγής. Συµπερασµατικά µπορούµε να σηµειώσουµε ότι είναι αναµφισβήτητο το γεγονός ότι το Σύνταγµά µας και οι επικυρωµένες από την Ελλάδα διεθνείς συµβάσεις και ιδιαίτερα η ΕΣ Α θέτουν όρια 54 στη θρησκευτική εκπαίδευση, χωρίς να επιβάλλουν ένα συγκεκριµένο πρότυπό της. Τα ακραία όρια που τίθενται αφορούν στην αποφυγή της µισαλλοδοξίας και του φανατισµού και στην υποχρέωση των κρατών να δώσουν έµφαση στα δόγµατα της επικρατούσας θρησκείας. Ο κοινός, λοιπόν, νοµοθέτης καλείται να επιλέξει το θρησκειολογικό ή µονοφωνικό πρότυπο και να προβλέψει τη διδασκαλία των θρησκευτικών σε όλες ή σε κάποιες τάξεις του σχολείου, για περισσότερες ή λιγότερες ώρες κατά το εβδοµαδιαίο πρόγραµµα. Το δικαίωµα, βέβαια, της απαλλαγής από τη θρησκευτική διαπαιδαγώγηση 55 αποτελεί δικαίωµα που απορρέει από το δικαίωµα της θρησκευτικής ελευθερίας καθενός, χωρίς την ανάγκη δήλωσης των θρησκευτικών πεποιθήσεων, εξαναγκαστή δήωση που θα ήταν αντίθετη προς την αρνητική εξουσία της θρησκευτικής ελευθερίας. II) ΤΟ ΜΑΘΗΜΑ ΤΩΝ ΘΡΗΣΚΕΥΤΙΚΩΝ, Η ΠΡΟΣΕΥΧΗ ΚΑΙ Ο ΕΚΚΛΗΣΙΑΣΜΟΣ Το µάθηµα των θρησκευτικών, η προσευχή και ο εκκλησιασµός αποτελούν εκφάνσεις της θρησκευτικής εκπαίδευσης των ανηλίκων στο περιβάλλον του σχολείου. Κυρίως, το µάθηµα των θρησκευτικών είναι εκείνο που συντελεί στη διαµόρφωση της θρησκευτικής συνειδήσεως των Ελλήνων Μαθητών, όπως αυτό έχει καθοριστεί µε το ν. 1566/ , εκτελεστικό του άρθρου 16 παρ.2 Σ., και ο οποίος θέτει τους στόχους της πρωτοβάθµιας και της δευτεροβάθµιας εκπαίδευσης. Με το νόµο αυτό ο κοινός νοµοθέτης 53 Χρυσόγονος Κ., ΤοΣ. 6/1999, σελ Χρυσόγονος Χ. Κώστας, Ατοµικά και Κοινωνικά ικαιώµατα, 2 η έκδοση Αναθεωρηµένη και Συµπληρωµένη, Εκδόσεις Αντ. Ν. Σάκκουλα 2002, σελ παραβλ.αναλυτικότερα Χρυσόγονου Κ., θρησκευτική εκπαίδευση και επικρατούσα θρησκεία, ΤοΣ 1999, σελ.993επ. 17

18 ταυτίζει την ανάπτυξη της θρησκευτικής συνείδησης µε την επικρατούσα θρησκεία, δηλαδή την ορθόδοξη χριστιανική. Πιο αναλυτικά, όσον αφορά στο Νηπιαγωγείο απουσιάζει κάθε άµεση ή έµµεση αναφορά στη θρησκευτική αγωγή, στο ηµοτικό η αναφορά είναι µάλλον γενική και ουδέτερη, αφού ορίζεται ότι οι µαθητές πρέπει «να εξοικειώνονται βαθµιαία µε τις ηθικές, θρησκευτικές, εθνικές, ανθρωπιστικές και άλλες αξίες και να τις οργανώνουν σε σύστηµα αξιών». Άµεσα συνυφασµένο και ιδιαίτερα αµφισβητούµενο ζήτηµα σχετικά µε το σκοπό της θρησκευτικής αγωγής στην πρωτοβάθµια εκπαίδευση είναι ο διορισµός αλλόθρησκων ή αλλόδοξων δασκάλων και νηπιαγωγών. Με την απόφαση ΕφΑθ 2702/1987, το δικαστήριο έκρινε αντισυνταγµατική την άρνηση διορισµού µη ορθόδοξων ως νηπιαγωγών µε την αιτιολογία ότι δεν προκύπτει µεταξύ των σκοπών του νηπιαγωγείου η εξοικείωση των µαθητών µε θρησκευτικές ή ηθικές αξίες, αφού ούτε και η ηλικία των παιδιών επιτρέπει κάτι τέτοιο και ότι ο ν.1771/1988 στο άρθρο 16, που βρίσκεται σε αρµονία προς τις επιταγές των άρθρων 13 παρ.1 και 4 παρ.4 Σ., προβλέπει το διορισµό αλλόθρησκων ή αλλόδοξων νηπιαγωγών και δασκάλων σε διθέσια νηπιαγωγεία ή πολυθέσια δηµοτικά σχολεία, ώστε να διδάσκουν το µάθηµα των θρησκευτικών σε µαθητές ίδιου δόγµατος προς αυτούς. Εξίσου, ουδέτερη είναι και η αναφορά για το Γυµνάσιο, ενώ για το Λύκειο εντονότερη είναι η εννοιολογική φόρτιση, καθώς σκοπός του είναι «να βοηθεί τους µαθητές να συνειδητοποιούν τη βαθύτερη σηµασία του ορθόδοξου χριστιανικού ήθους...». Σε αυτή βαθµίδα εκπαίδευσης, το µάθηµα διδάσκει καθηγητής θεολόγος, του οποίου αποκλειστική αρµοδιότητα είναι η ενστάλαξη των αξιών της ορθόδοξης χριστιανικής πίστης στους µαθητές. Εξ αυτού του λόγου, είναι σχεδόν οµόφωνη τόσο της νοµολογίας 57 όσο και της θεωρίας ότι δεν είναι δυνατόν να διορίζεται θεολόγος καθηγητής της µέσης εκπαίδευσης άθεος ή αλλόθρησκος. Αντίθετη, βέβαια είναι η άποψη για το διορισµό των καθηγητών των λοιπών µαθηµάτων, καθώς µεταξύ του θεσµού της εκπαίδευσης και συγκεκριµένα για παράδειγµα του µαθήµατος των φιλολογικών και του δικαιώµατος της εργασίας αλλά και θρησκευτικής ελευθερίας των φιλολόγων δεν υπάρχει το κοινό αντικειµενικό στοιχείο των θρησκευτικών πεποιθήσεων. 56 Σωτηρέλης Χ. Γιώργος, Θρησκεία και Εκπαίδευση κατά το Σύνταγµα και την Ευρωπαϊκή Σύµβαση ικαιωµάτων του Ανθρώπου, από τον κατηχητισµό στην πολυφωνία, Τρίτη έκδοση, Εκδόσεις Αντ. Ν. Σάκκουλα Αθήνα-Κοµοτηνή 1998 σελ ΕφΑθ 3796, ΝοΒ 1979, σελ. 508, υπόθεση του καθηγητή της Φιλοσοφίας του δικαίου και ιοικ.εφ.αθ. 1700/1983, Εφηµερίδα Ελλήνων Νοµικών 1985, σελ.113, υπόθεση της χιλιάστριας φιλολόγου 18

19 Όσον αφορά στην προσευχή και τον εκκλησιασµό, αποτελούν επικουρική θρησκευτική διαπαιδαγώγηση και είναι κατά κανόνα αντικείµενο ειδικών εγκυκλίων οδηγιών του Υπουργείου Παιδείας και τελευταία Προεδρικών ιαταγµάτων. Αν και οι εν λόγω εγκύκλιοι δεν έχουν δεσµευτικό χαρακτήρα, ο εκκλησιασµός και η προσευχή εµφανίζονται ως επιτακτικό καθήκον στο χώρο του σχολείου µε την απειλή µάλιστα συνεπειών τόσο από εκκλησιαστικούς φορείς, όσο και από εκπαιδευτικούς ή υπευθύνους στο χώρο της εκπαίδευσης 58. ικαίωµα απαλλαγής τόσο από το µάθηµα των θρησκευτικών όσο και από την προσευχή και τον εκκλησιασµό (Προεδρικά διατάγµατα του ) έχουν οι µαθητές, των οποίων οι γονείς, που έχουν τον πρώτο λόγο στη θρησκευτική διαπαιδαγώγηση του παιδιού, αποφασίζουν σχετικά λόγω διαφορετικών θρησκευτικών πεποιθήσεων και το δηλώνουν µε απλή δήλωση στον ιευθυντή του σχολείου, ασκώντας µε αυτόν τον τρόπο την αρνητική εξουσία του συνταγµατικού δικαιώµατος της θρησκευτικής ελευθερίας για λογαριασµό των τέκνων τους. III) ΤΟ ΙΚΑΙΩΜΑ ΤΩΝ ΓΟΝΕΩΝ ΓΙΑ ΘΡΗΣΚΕΥΤΙΚΗ ΕΚΠΑΙ ΕΥΣΗ ΤΩΝ ΤΕΚΝΩΝ ΤΟΥΣ ΚΑΙ Η «ΣΥΓΚΡΟΥΣΗ» ΤΟΥ ΜΕ ΤΟΝ ΚΡΑΤΙΚΟ ΣΚΟΠΟ ΤΗΣ ΠΑΙ ΕΙΑΣ Μεταξύ της κρατικής υποχρέωσης για παροχή παιδείας που έχει σκοπό την ανάπτυξη της θρησκευτικής συνείδησης των Ελλήνων κατά το 16 παρ.2 Σ. και το δικαίωµα των γονέων για θρησκευτική εκπαίδευση των ανήλικων τέκνων τους, που αποτελεί επιµέρους πτυχή της ελευθερίας της θρησκευτικής συνείδησης κατ άρθρον 13 παρ.1 εδ.α Σ. και µε διεθνή κατοχύρωση, αλλά και εξειδίκευση στις σχετικές µε τη γονική µέριµνα ρυθµίσεις του ΑΚ µπορεί να επέλθει σύγκρουση. Μια τέτοια σύγκρουση µπορεί να αποφευχθεί µόνο αν αναγνωριστεί στους γονείς, ως ασκούντων το δικαίωµα θρησκευτικής συνείδησης για τα παιδιά τους, το δικαίωµα απαλλαγής (όπως αναφέρθηκε παραπάνω) από την κύρια θρησκευτική εκπαίδευση (µάθηµα Θρησκευτικών) και την επικουρική (Εκκλησιασµός και προσευχή). Σε κάθε περίπτωση, η υποχρέωση του κράτους να παρέχει παιδεία προς ανάπτυξη της θρησκευτικής συνειδήσεως των µαθητών, δε µπορεί να εννοηθεί ως ανταγωνιζόµενη την ελευθερία των γονέων να αποφασίζουν αν και ποιά θρησκευτική εκπαίδευση θα δώσουν στο παιδί τους, µε την προϋπόθεση βέβαια ότι αυτή η ελευθερία δεν ασκείται καταχρηστικά ούτε και συνιστά προσηλυτισµό. 58 Σωτηρέλης Χ. Γιώργος, Θρησκεία και Εκπαίδευση κατά το Σύνταγµα και την Ευρωπαϊκή Σύµβαση ικαιωµάτων του Ανθρώπου, από τον κατηχητισµό στην πολυφωνία, Τρίτη έκδοση, Εκδόσεις Αντ. Ν. Σάκκουλα Αθήνα-Κοµοτηνή 1998 σελ64 και 66 19