ΒΙΟΛΟΓΙΚΟΙ ΚΙΝ ΥΝΟΙ ΤΡΟΦΙΜΩΝ

Transcript

1 ΒΙΟΛΟΓΙΚΟΙ ΚΙΝ ΥΝΟΙ ΤΡΟΦΙΜΩΝ ρ. Ι. Τσιλφίδης ιδάκτωρ Ιατρικής Κτηνίατρος Μικροβιολόγος Τροφίµων Υγιεινολόγος Εθνικής Σχολής ηµόσιας Υγείας Πρόεδρος Ε ΥΤ

2 Βιολογικοί Κίνδυνοι Τροφίµων Οφείλονται στη παρουσία σε αυτά παθογόνων µικροοργανισµών ή τοξινών αυτών. Η κατανάλωση τροφίµων, στα οποία παθογόνοι µικροοργανισµοί έχουν πολλαπλασιαστεί σε σηµαντικό αριθµό, µπορεί να προκαλέσει τροφογενή λοίµωξη. Η κατανάλωση τροφίµων µε τοξίνες, που έχουν παραχθεί από βακτήρια, έχει ως αποτέλεσµα τη τροφική δηλητηρίαση. ρ. Ι. Τσιλφίδης 2

3 Πηγές Μετάδοσης Βιολογικών Κινδύνων Οι ακατέργαστες πρώτες ύλες Το έδαφος Ο αέρας Η σκόνη Το νερό Οι λερωµένες επιφάνειες εργασίας και τα µηχανήµατα Το προσωπικό που δεν ακολουθεί τους κανόνες υγιεινής Τα έντοµα Τα ζώα ρ. Ι. Τσιλφίδης 3

4 Βιολογικοί Κίνδυνοι Βακτήρια, Παράσιτα-Πρωτόζωα, Ιοί ρ. Ι. Τσιλφίδης 4

5 Βακτήρια Στα µολυσµατικού τύπου βακτήρια Στα τοξικού τύπου βακτήρια ρ. Ι. Τσιλφίδης 5

6 Μολυσµατικού Τύπου Βακτήρια Salmonella spp, (κρέας, πουλερικά, αυγά, ψάρια, διάφορα άλλα θαλασσινά,λαχανικά, δηµητριακά, όσπρια, µπαχαρικά, γάλα και γαλακτοκοµικά) Campylobacter jejuni (Κρέας, πουλερικά, αυγά, γάλα και γαλακτοκοµικά) Escherichia coli (κρέας, πουλερικά, αυγά, γάλα και γαλακτοκοµικά) Yersinia enterocolitica(κρέας, πουλερικά, αυγά, ψάρια, διάφορα άλλα θαλασσινά, γάλα και γαλακτοκοµικά) Listeria monocytogenes(κρέας, πουλερικά, αυγά, ψάρια, λαχανικά, γάλα και γαλακτοκοµικά) Vibrio spp(ψάρια, διάφορα άλλα θαλασσινά Shigella spp( ψάρια, διάφορα άλλα θαλασσινά, λαχανικά) Aeromonas hydrophila (νερό κρέας ψάρια) ρ. Ι. Τσιλφίδης 6

7 Τοξικού Τύπου Βακτήρια Staphylococcus aureus (κρέας, πουλερικά, αυγά, ψάρια, διάφορα άλλα θαλασσινά, λαχανικά, δηµητριακά, όσπρια, µπαχαρικά, γάλα και γαλακτοκοµικά) Clostridium perfringens (κρέας, πουλερικά, αυγά, γάλα και γαλακτοκοµικά) Clostridium botulinum (κρέας, πουλερικά, αυγά, ψάρια, διάφορα άλλα θαλασσινά, λαχανικά, δηµητριακά, όσπρια, µπαχαρικά) Bacillus cereus (κρέας, πουλερικά, αυγά, λαχανικά, δηµητριακά, όσπρια, µπαχαρικά, γάλα και γαλακτοκοµικά) ρ. Ι. Τσιλφίδης 7

8 Παράσιτα-Πρωτόζωα Αυτά που έχουν ενδιαφέρον για τη βιοµηχανία τροφίµων διακρίνονται σε πρωτόζωα, νηµατώδη (νηµατώδεις σκώληκες), κεστώδη (ταινίες) και τρηµατώδη. Τα παράσιτα µεταδίδονται δια µέσου των τροφίµων και του νερού, που µολύνθηκαν µε τα κόπρανα των ξενιστών τους. Τα βασικότερα προληπτικά µέτρα για την αποφυγή της µετάδοσής τους είναι η τήρηση των κανόνων υγιεινής από το προσωπικό, η σωστή διάθεση και επεξεργασία των αποβλήτων. ρ. Ι. Τσιλφίδης 8

9 Παράσιτα-Πρωτόζωα Τα κυριότερα παράσιτα που ενοχοποιήθηκαν για την εµφάνιση τροφογενών ασθενειών είναι: Πρωτόζωα: Giardia lamblia, Entamoeba histolytica Cryptosporidium parvum Toxoplasma gondii, Naegleria spp, Acanthamoeba spp Νηµατώδη: Ascaris lumbricoides, Trichuris trichiura, Trichinella spiralis Enterobius vermicularis, Anisakis spp., Pseudoterranova spp Κεστώδη: Taenia saginata, Taenia solium, Diphylobothrium latum Τρηµατώδη: Fasciola hepatica, Fasciola gigantica. ρ. Ι. Τσιλφίδης 9

10 Ιοί Ορισµένοι από αυτούς µπορεί να µεταδοθούν στον άνθρωπο µε τα τρόφιµα και να προκαλέσουν βλάβη στην υγεία του. Η ηπατίτιδα Α (Hepatitis A virus). Γαστρεντερίτιδα από ιούς τύπου Norwalk. Οξεία ιογενής γαστρεντερίτιδα από ροταϊό ( Rotavirus). ρ. Ι. Τσιλφίδης 10

11 Μικροοργανισµοί Υπεύθυνοι για τις Τροφικές ηλητηριάσεις από Μολυσµένα Τρόφιµα Salmonella typhi murium Salmonelles Clostridium perfringens Bacillus cereus *Staphylococcus aureus στο 38% των δηµοσιευµένων περιστατικών στο 46% των δηµοσιευµένων περιστατικών στο 11% των δηµοσιευµένων περιστατικών στο 3% των δηµοσιευµένων περιστατικών στο 2% των δηµοσιευµένων περιστατικών. *Στην πραγµατικότητα, η συχνότητα περιστατικών δηλητηρίασης από µολυσµένο φαγητό µε τοξίνη του S. aureus θα πρέπει να είναι πολύ µεγαλύτερη, αφού το 80% του πληθυσµού µεταφέρει το µικρόβιο στο δέρµα, στο στόµα καιτηµύτη. Πιστεύεται ότι αποτελεί την πιο πιθανή πηγή τροφοδηλητηρίασης από προµαγειρευµένα έτοιµα προς κατανάλωση φαγητά (ready to eat foods). ρ. Ι. Τσιλφίδης 11

12 Τρόφιµα που Έχουν Προκαλέσει Τροφικές ηλητηριάσεις Το 70% των περιπτώσεων τροφικών δηλητηριάσεων που καταλήγουν στο νοσοκοµείο καταγράφεται ως «αγνώστου προελεύσεως» Το υπόλοιπο 30% αντιστοιχεί στις παρακάτω κατηγορίες τροφίµων 11% πουλερικά και προϊόντα πουλερικών 7% κόκκινο κρέας και προϊόντα κρέατος 5% κρεατόπιτες 2% γάλα και γαλακτοκοµικά προϊόντα 1% µαγειρεµένο ρύζι και 4% άλλα τρόφιµα. ρ. Ι. Τσιλφίδης 12

13 Αξιολόγηση της Επικινδυνότητας των Βιολογικών Κινδύνων (σύµφωνα µε την ICMSF, 1986) Βιολογικοί κίνδυνοι, υψηλής επικινδυνότητας και σοβαρότητας (severe hazard) ορίζονται ως οι κίνδυνοι που σχετίζονται µε την παρουσία παθογόνου µικροοργανισµού ή τοξίνης σε τρόφιµο, το οποίο όταν καταναλωθεί, προκαλεί σοβαρές ασθένειες σε υγιή άτοµα ή σε άτοµα υψηλής επικινδυνότητας. Βιολογικοί κίνδυνοι µέτριας επικινδυνότητας και σοβαρότητας (moderate hazard) ορίζονται ως οι κίνδυνοι η παρουσία των οποίων σε ένα τρόφιµο και η κατανάλωση αυτού, οδηγούν σε παροδικές -και µε µη σοβαρά συµπτώµατα ασθένειες σε υγιή άτοµα. ρ. Ι. Τσιλφίδης 13

14 Βιολογικοί Κίνδυνοι Μέτριας Επικινδυνότητας και Σοβαρότητας Βιολογικοί κίνδυνοι, µέτριας επικινδυνότητας και σοβαρότητας µε πιθανότητα εκτεταµένης εξάπλωσης (extensive spread) ορίζονται ως οι κίνδυνοι µέτριας επικινδυνότητας και σοβαρότητας, οι οποίοι µπορούν να εξαπλωθούν µε αλληλοµόλυνση στους χώρους επεξεργασίας τροφίµων. Η ασθένεια µπορεί να προκληθεί από χαµηλό αριθµό µικροοργανισµών. Βιολογικοί κίνδυνοι, µέτριας επικινδυνότητας και σοβαρότητας µε περιορισµένη εξάπλωση (limited spread) ορίζονται ως οι κίνδυνοι µέτριας επικινδυνότητας και σοβαρότητας, τα κρούσµατα των οποίων περιορίζονται µόνο στο άτοµο που καταναλώνει το µολυσµένο τρόφιµο, ενώ απαιτείται η παρουσία σηµαντικού αριθµού µικροοργανισµών στο µολυσµένο τρόφιµο για να προκληθεί ασθένεια. ρ. Ι. Τσιλφίδης 14

15 Σηµαντικότεροι Επικίνδυνοι Μικροοργανισµοί Ι. ΥΨΗΛΗΣ ΕΠΙΚΙΝ ΥΝΟΤΗΤΑΣ ΚΑΙ ΣΟΒΑΡΟΤΗΤΑΣ Clostridium botulinum ( types A, B, E and F) Singella dysenteriae Salmonella typhi, paratyphi A, B Hepatitis A ande Brucella abortis Vibrio cholerae 01 Vibrio vulnificus Taenia solium Trichinella spiralis ΙΙ. ΜΕΤΡΙΑΣ ΕΠΙΚΙΝ ΥΝΟΤΗΤΑΣ ΚΑΙ ΣΟΒΑΡΟΤΗΤΑΣ (µε πιθανότητα εκτεταµένης εξάπλωσης) Listeria monocytogenes Salmonella spp. Shigella spp. Enterovirulent E.coli (EEC) Streptococcus pyogenes Rotavirus Norwalk virus group Entamoeba histolytica Diphyllobothrium latum Ascaris lumbricoides Cryptosporidium parvum ΙΙΙ. ΜΕΤΡΙΑΣ ΕΠΙΚΙΝ ΥΝΟΤΗΤΑΣ ΚΑΙ ΣΟΒΑΡΟΤΗΤΑΣ (µε περιορισµένη εξάπλωση) Bacillus cereus Campylobacter jejuni Clostridium perfrigens Staphylococcus aureus Vibrio cholerae non-01 Vibrio parahaemolyticus Yersinia enterocolitica Giardia lamplia Taenia saginata ρ. Ι. Τσιλφίδης 15

16 Έλεγχος των Βιολογικών Κινδύνων Ηπαραγωγή τροφίµων απαλλαγµένων από τους παραπάνω κινδύνους πρέπει να είναι ο στόχος κάθε επιχείρησης και ο οποίος µπορεί να επιτευχθεί : Mε την εφαρµογή ενός Συστήµατος ιασφάλισης της παραγωγής υγιεινών τροφίµων. Το περισσότερο γνωστό σύστηµα είναι το Σύστηµα HACCP (Hazard Analysis Critical Control Points-Ανάλυση Κινδύνων, Κρίσιµα Σηµεία Ελέγχου) της επιχείρησης, Με την εφαρµογή Κανόνων Υγιεινής. Με την σωστή εκπαίδευση του προσωπικού. Με τον αποτελεσµατικό ποιοτικό έλεγχο των παραγόµενων τροφίµων. ρ. Ι. Τσιλφίδης 16

17 Μικροβιολογικός Έλεγχος των Παραγοµένων Τροφίµων Οι µικροβιολογικές δοκιµές είναι απαραίτητες και αποσκοπούν : Στον έγκαιρο εντοπισµό πιθανών κινδύνων. Στη διαχείριση των µη συµµορφούµενων προϊόντων. Στην επικύρωση και επαλήθευση του συστήµατος διαχείρισης της ασφάλειας των τροφίµων. Στην απόδειξη, ότι το προϊόν είναι σε συµµόρφωση µε τα κριτήρια, που έχουν θεσπιστεί από τον παραγωγό βάση της νοµοθεσίας, των απαιτήσεων των πελατών, των µελετών για την ασφάλεια του προϊόντος, καθώς και άλλων παραµέτρων. ρ. Ι. Τσιλφίδης 17

18 Σχέδιο ειγµατοληψίας θα πρέπει να διαµορφώνεται λαµβάνοντας υπόψη: Το βαθµό ανησυχίας σε σχέση µε την αναµενόµενη χρήση του προϊόντος αλλά και τους κινδύνους που αυτό εγκυµονεί για τη ηµόσια Υγεία. Το πλαίσιο των διαδικασιών κάθε επιχείρησης, που βασίζονται στις αρχές του συστήµατος HACCP, στην εφαρµογή ορθών πρακτικών και σε κάθε περίπτωση µετά από µια ορθολογιστική και πλήρως τεκµηριωµένη µελέτη εκτίµησης της επικινδυνότητας των βιολογικών κινδύνων. Τα προγράµµατα δειγµατοληψίας, που καθορίζονται στο παράρτηµα Ι του Κανονισµού (ΕΚ) αριθµ. 2073/2005. ρ. Ι. Τσιλφίδης 18

19 Σχέδια ειγµατοληψίας Τα σχέδια δειγµατοληψίας µε χαρακτηριστικά 2ης τάξης κατατάσσουν κάθε εξεταζόµενο δείγµα σε δύο κατηγορίες: αποδεκτό ή µη αποδεκτό, όπου n είναι ο αριθµός των δειγµάτων ανά παρτίδα προϊόντος, c είναι ο µέγιστος επιτρεπτός αριθµός δειγµάτων µε µη ικανοποιητικό αποτέλεσµα (όπως π.χ. η παρουσία µικροοργανισµών πάνω από ένα ανώτατο όριο) και m είναι το µικροβιολογικό όριο. Τα σχέδια δειγµατοληψίας µε χαρακτηριστικά 3ης τάξης κατατάσσουν κάθε εξεταζόµενο δείγµα σε τρεις κατηγορίες: αποδεκτό, οριακά αποδεκτό ή µη αποδεκτό, όπου n είναι ο αριθµός των δειγµάτων ανά παρτίδα προϊόντος, c είναι ο µέγιστος επιτρεπτός αριθµός δειγµάτων µε µη ικανοποιητικό αποτέλεσµα (όπως π.χ. η παρουσία µικροοργανισµών πάνω από ένα ανώτατο όριο) και m είναι το οριακά αποδεκτό µικροβιολογικό όριο και Μ είναι το µη αποδεκτό µικροβιολογικό όριο. ρ. Ι. Τσιλφίδης 19

20 Προτεινόµενα Σχέδια ειγµατοληψίας (σύµφωνα µε την ICMSF, 1986) ΣΥΝΘΗΚΕΣ ΥΠΟ ΤΙΣ ΟΠΟΙΕΣ ΑΝΑΜΕΝΕΤΑΙ ΝΑ ΧΡΗΣΙΜΟΠΟΙΗΘΕΙ ΤΟ ΤΡΟΦΙΜΟ ΜΕΤΑ ΤΗ ΕΙΓΜΑΤΟΛΗΨΙΑ ΒΑΘΜΟΣ ΑΝΗΣΥΧΙΑΣ ΣΕ ΣΧΕΣΗΜΕΤΗΧΡΗΣΗΚΑΙ ΤΟΥΣ ΚΙΝ ΥΝΟΥΣ ΥΓΕΙΑΣ ΣΥΝΘΗΚΕΣ ΠΟΥ ΜΕΙΩΝΟΥΝ ΤΟ ΒΑΘΜΟ ΑΝΗΣΥΧΙΑΣ ΣΥΝΘΗΚΕΣ ΠΟΥ ΕΝ ΕΠΙΦΕΡΟΥΝ ΑΛΛΑΓΗ ΣΤΟ ΒΑΘΜΟ ΑΝΗΣΥΧΙΑΣ ΣΥΝΘΗΚΕΣ ΠΟΥ ΑΥΞΑΝΟΥΝ ΤΟ ΒΑΘΜΟ ΑΝΗΣΥΧΙΑΣ Κανένας άµεσος κίνδυνος για την υγεία Κατηγορία 1η 3η τάξη n = 5, c = 3 Κατηγορία 2η 3η τάξη n = 5, c = 2 Κατηγορία 3η 3η τάξη n = 5, c = 1 Κίνδυνος για την υγεία, Μικρός, έµµεσος Κατηγορία 4η 3η τάξη n = 5, c = 3 Κατηγορία 5η 3η τάξη n = 5, c = 2 Κατηγορία 6η 3η τάξη n = 5, c = 1 Κίνδυνος για την υγεία Μέτριος, άµεσος Με µικρή πιθανότητα εξάπλωσης Κατηγορία 7η 3η τάξη n = 5, c = 2 Κατηγορία 8η 3η τάξη n = 5, c = 1 Κατηγορία 9η 3η τάξη n = 10, c = 1 Κίνδυνος για την υγεία Μέτριος, άµεσος, µε µεγάλη πιθανότητα για εκτεταµένη εξάπλωση (επιδηµία) Κατηγορία 10η 2η τάξη n = 5, c = 0 Κατηγορία 11η 2η τάξη n = 10, c = 0 Κατηγορία 12η 2η τάξη n = 20, c = 0 Κίνδυνος για την υγεία Σοβαρός, άµεσος Κατηγορία 13η 2η τάξη n = 15, c = 0 Κατηγορία 14η 2η τάξη n = 30, c = 0 Κατηγορία 15η 2η τάξη n = 60, c = 0 ρ. Ι. Τσιλφίδης 20

21 ειγµατοληψία Τροφίµων Για να είναι τα αποτελέσµατα αντιπροσωπευτικά και συγκρίσιµα, επιπλέον θα πρέπει να ακολουθείται πάντα ο ίδιος τρόπος λήψης των δειγµάτων. Ο Κανονισµός(ΕΚ) αριθµ. 2073/2005 θεσπίζει και ειδικούς κανόνες για τη δειγµατοληψία: Βακτηριολογική δειγµατοληψία σε σφαγεία και σε εγκαταστάσεις παραγωγής κιµά και παρασκευασµάτων κρέατος. Κανόνες δειγµατοληψίας για σφάγια βοοειδών, χοίρων, προβάτων, αιγών και αλόγων. Κανόνες δειγµατοληψίας για τα σφάγια πουλερικών. Συχνότητες δειγµατοληψίας για σφάγια, κιµά, παρασκευάσµατα κρέατος και µηχανικώς διαχωρισµένο κρέας. ειγµατοληψία επιφανειών. ρ. Ι. Τσιλφίδης 21

22 ειγµατοληψία Περιβάλλοντος Χώρου Ηανάλυση δειγµάτων που λαµβάνονται από το περιβάλλον χώρο της παραγωγής και µεταποίησης, µπορεί να αποτελέσει χρήσιµο εργαλείο για τον εντοπισµό και την πρόληψη της παρουσίας παθογόνων µικροοργανισµών στα τρόφιµα. Για τη δειγµατοληψία θα χρησιµοποιείται ως µέθοδος αναφοράς το πρότυπο ISO ρ. Ι. Τσιλφίδης 22

23 Μέθοδοι Μικροβιολογικής Ανάλυσης ειγµάτων Τροφίµων Τα αποτελέσµατα των µικροβιολογικών αναλύσεων των δειγµάτων τροφίµων εξαρτώνται από τη χρησιµοποιούµενη µέθοδο για κάθε µικροβιολογική δοκιµή. Στον Κανονισµό (ΕΚ) αριθµ. 2073/2005, όλα τα µικροβιολογικά κριτήρια συνδέονται µε µεθόδους αναφοράς(τελευταίες εκδόσεις των προτύπων). Η χρήση εναλλακτικών αναλυτικών µεθόδων απαιτεί την επικύρωση τους, σύµφωνα µε το πρωτόκολλο που καθορίζεται στο πρότυπο EN/ ISO ή άλλα διεθνώς αποδεκτά παρόµοια πρωτόκολλα. Οι υπεύθυνοι επιχειρήσεων τροφίµων στα πλαίσια του ενδοεργοστασιακού ελέγχου έχουν τη δυνατότητα να χρησιµοποιούν αναλυτικές µεθόδους διαφορετικές από τις µεθόδους αναφοράς, ιδίως «ταχείες µεθόδους», εφόσον η χρήση αυτών των εναλλακτικών µεθόδων παρέχει ισοδύναµα αποτελέσµατα. ρ. Ι. Τσιλφίδης 23

24 Ταχείες Μέθοδοι Μικροβιολογικής Ανάλυσης Το χαµηλό κόστος εξοπλισµού και αντιδραστηρίων, η προσαρµοστικότητα τους στα διαφόρου τύπου τρόφιµα, η ταχύτητα και η ευκολία εφαρµογής των «ταχέων µεθόδων» τις καθιστούν πολύ χρήσιµες ιδιαίτερα ως δοκιµασίες διαλογής (screening test). Σε καµία περίπτωση και αυτό αποτελεί βασική αρχή, δεν πρέπει να χρησιµοποιούνται ως µέθοδοι επιβεβαιωτικές ή ταυτοποίησης. Η διαπίστωση, µε τη χρησιµοποίηση διαφορετικής µεθόδου από τη µέθοδο αναφοράς, της παρουσίας ενός µικροοργανισµού στο υπό ανάλυση δείγµα απαιτεί επιβεβαίωση µε την εφαρµογή της κλασσικής µεθόδου από διαπιστευµένο, σ αυτή τη µέθοδο, εργαστήριο δοκιµών. ρ. Ι. Τσιλφίδης 24

25 Συµπεράσµατα Χωρίς να υποτιµάται η σηµαντικότητα των φυσικών και χηµικών κινδύνων, οι βιολογικοί κίνδυνοι είναι εκείνοι, που παρουσιάζουν ιδιαίτερο ενδιαφέρον από πλευράς ηµόσιας Υγείας, καθότι οι επιπτώσεις τους στην υγεία είναι άµεσες, µεγάλης έκτασης και υψηλής έντασης συµπτωµάτων, που µπορεί να προκαλέσουν και το θάνατο. Ο µικροβιολογικός έλεγχος είναι ένα απαραίτητο εργαλείο για τη διαχείριση της ασφάλειας των τροφίµων. Ισως το ασφαλέστερο µέσο για την πρόληψη των βιολογικών κίνδυνων και µοναδικό τρόπο για την επικύρωση των συστηµάτων διαχείρισης της ασφάλειας των τροφίµων. Θα πρέπει να γίνεται βάση συγκεκριµένου σχεδίου και µε την εφαρµογή έγκυρων µεθόδων ανάλυσης (πρότυπες ή επικυρωµένες) λαµβανοµένης υπόψη κάθε φορά της αβεβαιότητας των χρησιµοποιούµενων µεθόδων. ρ. Ι. Τσιλφίδης 25

26 Συµπεράσµατα Οι διάφοροι κρατικοί ελεγκτικοί φορείς (ΕΦΕΤ, ιευθύνσεις Κτηνιατρικής κ.α.) καθώς και οι διαπιστευµένοι ιδιωτικοί φορείς ελέγχου και πιστοποίησης συστηµάτων διαχείρισης της ασφάλειας και της ποιότητας των τροφίµων, θα πρέπει να απαιτούν από τους παραγωγούς τροφίµων, προς συµµόρφωση µε τις κανονιστικές διατάξεις και τα διεθνή πρότυπα, την ύπαρξη και εκτέλεση τεκµηριωµένου σχεδίου δειγµατοληψίας για κάθε προϊόν. θα πρέπει να εξασφαλίζουν την αξιοπιστία των µετρήσεων και των αποτελεσµάτων, απαιτώντας η ανάλυση των δειγµάτων να γίνεται σε ιαπιστευµένα Εργαστήρια. Η ίδια απαίτηση θα πρέπει να εκπληρώνεται και για τα δείγµατα που λαµβάνουν οι ελεγκτικοί φορείς στα πλαίσια των επίσηµων ελέγχων. ρ. Ι. Τσιλφίδης 26

27 ΒΙΟΛΟΓΙΚΟΙ ΚΙΝ ΥΝΟΙ ΤΡΟΦΙΜΩΝ ρ. Ι. Τσιλφίδης ιδάκτωρ Ιατρικής Κτηνίατρος Μικροβιολόγος Τροφίµων Υγιεινολόγος Εθνικής Σχολής ηµόσιας Υγείας Πρόεδρος Ε ΥΤ Ο ποιοτικός έλεγχος των τροφίµων έχει καταστεί πλέον πρωταρχικής σηµασίας για την προστασία του καταναλωτή και τη διασφάλιση της ηµόσιας Υγείας. Η εφαρµογή συστηµάτων διαχείρισης της υγιεινής και της ασφάλειας των τροφίµων, που βασίζονται στον Codex Alimentarius και στις διάφορες σχετικές υγειονοµικές διατάξεις, αποτελεί πλέον απαραίτητη προϋπόθεση για την ίδρυση και λειτουργία επιχειρήσεων παραγωγής ή και µεταποίησης τροφίµων. Στα πλαίσια αυτά η µελέτη, εγκατάσταση και επιτήρηση του συστήµατος H.A.C.C.P. ( Hazard Analysis Critical Control Point) σε όλες τις επιχειρήσεις που παράγουν, µεταποιούν, διακινούν, αποθηκεύουν τρόφιµα, έχει σαν τελικό στόχο τη µείωση ή και την εξάλειψη των φυσικών, χηµικών και βιολογικών κινδύνων των τροφίµων µέχρι αυτά να φθάσουν στο καταναλωτή. Χωρίς να υποτιµάται η σηµαντικότητα των φυσικών και χηµικών κινδύνων, οι βιολογικοί κίνδυνοι είναι εκείνοι, που παρουσιάζουν ιδιαίτερο ενδιαφέρον από πλευράς ηµόσιας Υγείας, καθότι οι επιπτώσεις τους στην υγεία είναι άµεσες, µεγάλης έκτασης και υψηλής έντασης συµπτωµάτων που µπορεί να προκαλέσουν και το θάνατο. Οι βιολογικοί κίνδυνοι των τροφίµων οφείλονται στη παρουσία σε αυτά παθογόνων µικροοργανισµών ή τοξινών αυτών. Κύριες πηγές µετάδοσης των παθογόνων µικροοργανισµών είναι οι ακατέργαστες πρώτες ύλες, το έδαφος, ο αέρας, η σκόνη, το νερό, οι λερωµένες επιφάνειες εργασίας και τα µηχανήµατα, το προσωπικό που δεν ακολουθεί τους κανόνες υγιεινής, ακόµα και τα έντοµα ή ανεπιθύµητα ζώα στους χώρους επεξεργασίας. Οι µικροοργανισµοί αυτοί διακρίνονται σε: Βακτήρια Παράσιτα-Πρωτόζωα Ιοί Βιολογικοί κίνδυνοι που οφείλονται σε βακτήρια. Η κατανάλωση τροφίµων, στα οποία παθογόνα βακτήρια έχουν πολλαπλασιαστεί σε σηµαντικό αριθµό, µπορεί να προκαλέσει τροφογενή λοίµωξη. Αντίθετα, η κατανάλωση τροφίµων µε τοξίνες που έχουν παραχθεί από βακτήρια, έχει ως αποτέλεσµα τη τροφική δηλητηρίαση. Τα παθογόνα βακτήρια κατατάσσονται ανάλογα µε τον τρόπο δράσης τους σε δύο κατηγορίες. Στα µολυσµατικού τύπου και στα τοξικού τύπου. Τα πρώτα για να προκαλέσουν βλάβη στην υγεία του καταναλωτή, θα πρέπει να πολλαπλασιαστούν στο τρόφιµο και ο αριθµός τους να ξεπεράσει κάποιο όριο. Η βλάβη αντίθετα που προκαλούν τα δεύτερα, οφείλονται στις τοξίνες που παράγουν. Στα µολυσµατικού τύπου βακτήρια ανήκουν: Salmonella spp, (κρέας, πουλερικά, αυγά, ψάρια, διάφορα άλλα θαλασσινά, λαχανικά, δηµητριακά, όσπρια, µπαχαρικά, γάλα και γαλακτοκοµικά) Τα συµπτώµατα της τροφολοίµωξης που οφείλονται στην κατανάλωση µολυσµένων µε σαλµονέλλα τροφίµων (σαλµονέλωση), εµφανίζονται ώρες ρ. Ι. Τσιλφίδης Σελίδα 1 από 13

28 µετά τη λήψη του µολυσµένου τροφίµου και περιλαµβάνουν διάρροια, ναυτία, ήπιο πυρετό και ρίγη. Τα περισσότερα περιστατικά σαλµονέλωσης οφείλονται στην ανεπαρκή θερµική επεξεργασία και στην επιµόλυνση των θερµικά επεξεργασµένων τροφίµων από τα νωπά. Οι σαλµονέλα απαντάται συχνά στο ύδωρ, το χώµα, τα έντοµα, τις επιφάνειες εργοστασίων, τις επιφάνειες κουζινών, τα ζωικά περιττώµατα, τα ακατέργαστα κρέατα, ακατέργαστα πουλερικά και τα ακατέργαστα θαλασσινά. Campylobacter jejuni (Κρέας, πουλερικά, αυγά, γάλα και γαλακτοκοµικά) Το Campylobacter θεωρείται από πολλούς η κύρια αιτία εντερικών ασθενειών στις Ηνωµένες Πολιτείες. Τα είδη Campylobacter µπορούν να προκαλέσουν διάρροια µε µη συνεκτικά, υδατώδη κόπρανα, που ακολουθούνται συχνά από αιµατηρή διάρροια. Τα C. jejuni, C. coli, και C. lari αφορούν περισσότερο από 99% των αποµονώσεων που έχουν γίνει σε ανθρώπους (C. jejuni 90%). Και άλλα είδη έχουν συνδεθεί µε ανθρώπινες ασθένειες τα τελευταία χρόνια. Τονίζεται η σηµασία της ορθής (και συχνής) πλύσης χεριών και εξοπλισµού και της εφαρµογής ορθών πρακτικών στο χειρισµό των τροφίµων. εδοµένου ότι η µολυσµατική δόση του C. jejuni είναι πιθανά µικρή, η παραβίαση των συνθηκών χρόνου/ θερµοκρασίας των τροφίµων θα µπορούσε να οδηγήσει σε ασθένεια. Ευθύνεται για αρκετά αλλά σποραδικά περιστατικά εντερίτιδας από κατανάλωση νωπού και µη επαρκώς παστεριωµένου γάλακτος, µολυσµένων πουλερικών, κρεάτων και κρεατοσκευασµάτων, που όµως οφείλονται στη επιµόλυνση µαγειρεµένου κρέατος από µη µαγειρεµένο ή από επαφή του µε µολυσµένη επιφάνεια Escherichia coli (κρέας, πουλερικά, αυγά, γάλα και γαλακτοκοµικά) Τα διάφορα µέλη της οικογένειας των εντεροβακτηριακών συχνά αποµονώνονται από υδρόβια περιβάλλοντα και χρησιµοποιούνται ως δείκτες κοπρανώδους µόλυνσης. Τα κολοβακτηρίδια χρησιµοποιήθηκαν ιστορικά ως µικροοργανισµοί δείκτες της εντερικής µόλυνσης και της παρουσίας εντερικών παθογόνων στο γλυκό νερό. Αν και µερικά κολοβακτηρίδια βρίσκονται στο ανθρώπινο έντερο, τα περισσότερα βρίσκονται σε όλο το περιβάλλον και έχουν ελάχιστη υγειονοµική σηµασία. Η παρουσία µεγάλων αριθµών κολοβακτηριδίων στα τρόφιµα είναι ιδιαίτερα ανεπιθύµητη, αλλά είναι σχεδόν αδύνατο να εξαλειφτούν όλες οι µορφές. Οι κίνδυνοι ιδιαίτερα από την E. coli. µπορούν να αποτραπούν: θερµαίνοντας τα τρόφιµα για να σκοτωθούν αρκετά τα βακτηρίδια, κρατώντας τα θαλασσινά σε θερµοκρασίες κάτω από 4,4 ο C, αποτρέποντας τη διαγώνια επιµόλυνση µετά το µαγείρεµα και απαγορεύοντας τους ανθρώπους που είναι άρρωστοι να επεξεργάζονται τα τρόφιµα. Η µολυσµατική δόση του E. coli εξαρτάται από τον τύπο, και µπορεί να είναι από µερικούς µόνο οργανισµούς έως εκατοµµύρια. Για αυτόν τον λόγο, η µη τήρηση των συνθηκών χρόνου/ θερµοκρασίας των µπορεί ή δεν να είναι απαραίτητο να οδηγήσει στην ασθένεια. Yersinia enterocolitica(κρέας, πουλερικά, αυγά, ψάρια, διάφορα άλλα θαλασσινά, γάλα και γαλακτοκοµικά) H Y.Enterocolitica είναι ένα εντερικό παθογόνο που συνδέεται µε ένα ευρύ φάσµα κλινικών και ανοσολογικών συµπτωµάτων. Προσβάλλει κυρίως τα παιδιά, αλλά µπορεί να προσβάλει οποιαδήποτε ηλικιακή οµάδα. Η Yersinia enterocolitica και τα βακτηρίδια που µοιάζουν µε αυτή είναι πανταχού παρόντα, αποµονώνονται συχνά από το χώµα, το ύδωρ, τα ζώα και ποικίλα τρόφιµα. ρ. Ι. Τσιλφίδης Σελίδα 2 από 13

29 Η Υ. enterocolitica προκαλεί γαστρεντερίτιδες, µε πιο συχνά θύµατα τα παιδιά. Τα συµπτώµατα περιλαµβάνουν πυρετό, διάρροια, κοιλιακούς πόνους, εµετό, φαρυγγίτιδα και πονοκέφαλο, ενώ εµφανίζονται πολλές µέρες µετά την κατανάλωση του µολυσµένου τροφίµου. Η αποτελεσµατική αντιµετώπιση του κινδύνου επιβάλλει αποτελεσµατική θερµική επεξεργασία και αποφυγή επιµολύνσεων επεξεργασµένων µε ανεπεξέργαστα τρόφιµα. Τα κατεψυγµένα τρόφιµα είναι πιθανοί φορείς επειδή η µόλυνση είναι δυνατή στο χώρο επεξεργασίας ή στο σπίτι. Αυτός ο οργανισµός µπορεί να επιζήσει και να αυξηθεί κατά τη διάρκεια της αποθήκευσης σε κατάψυξη. Listeria monocytogenes(κρέας, πουλερικά, αυγά, ψάρια, λαχανικά, γάλα και γαλακτοκοµικά) Ο µικροοργανισµός έχει σχετιστεί µε αρκετά κρούσµατα τροφικών δηλητηριάσεων λόγω της ικανότητάς του να πολλαπλασιάζεται σε θερµοκρασίες ψύξης. Είναι εξαιρετικά επικίνδυνος, διότι 30% των ατόµων που µολύνονται, δεν επιβιώνουν. Η συχνότητα εµφάνισης τροφικών δηλητηριάσεων από Listeria είναι 7.4 άτοµα / άτοµα (στοιχεία Η.Π.Α.). Τα συµπτώµατα της ασθένειας είναι παρόµοια µε αυτά που προκαλεί ο ιός της γρίπης καθώς και η µηνιγγίτιδα. Η Listeria αποµονώνεται από άλλα τρόφιµα συχνότερα απ' ότι στα πουλερικά. Η συντήρηση των τροφίµων κάτω από τους 4 ο C θα επιβραδύνει την ανάπτυξη του βακτηρίου, αλλά δεν θα την παρεµποδίσει. Όσον αφορά στις ενέργειες που πρέπει να υλοποιούνται στην κουζίνα και παρεµποδίζουν την ανάπτυξη και την επιµόλυνση µε Listeria, περιλαµβάνουν µέριµνα για την αποτροπή διασταυρούµενων ροών νωπών µε επεξεργασµένα τρόφιµα, επιµελή καθαρισµό και απολύµανση των εγκαταστάσεων και του εξοπλισµού, καλή προσωπική υγιεινή και καλή θερµοκρασιακή διαχείριση για την όσο δυνατόν µεγαλύτερη επιβράδυνση της ανάπτυξής της. Η µέγιστη απειλή για λιστερίωση προέρχεται από τα έτοιµα προς κατανάλωση προϊόντα, που δεν απαιτούν περαιτέρω επεξεργασία στο σπίτι. Η L. monocytogenes στα ακατέργαστα τρόφιµα που θα µαγειρευτούν πριν από την κατανάλωση δεν προκαλεί ιδιαίτερη ανησυχία στη βιοµηχανία τροφίµων, δεδοµένου ότι τα βακτηρίδια σκοτώνονται κατά τη διάρκεια του µαγειρέµατος. Vibrio spp(ψάρια, διάφορα άλλα θαλασσινά) Το V. parahemoliticus προκαλεί σποραδικά τροφιµογενείς επιδηµίες παγκοσµίως, µε κοινότερη κλινική εκδήλωση τη γαστρεντερίτιδα. Το θαλάσσιο περιβάλλον είναι το φυσικό του περιβάλλον. Η επιβίωση του επηρεάζεται από τη θερµοκρασία. Συγκεκριµένα δεν επιζεί σε θερµοκρασίες κάτω από 10 o C. Τα vibrio SSP είναι παθογόνα στους ανθρώπους και έχουν εµπλακεί σε πολλές τροφικές δηλητηριάσεις Οι κίνδυνοι από τα vibrio SSP µπορούν να αποτραπούν µε το καλό µαγείρεµα των θαλασσινών και µε την παρεµπόδιση της επιµόλυνσης µετά το µαγείρεµα. Η κατάψυξη είναι ατελέσφορη στο θάνατο των βακτηριδίων. Shigella spp( ψάρια, διάφορα άλλα θαλασσινά, λαχανικά) Τρία είδη σιγγελλών προκαλούν δηλητηριάσεις στον άνθρωπο : S. sonnei, S. flexneri και S. boydii. Η ασθένεια εµφανίζεται 1-7 ηµέρες έπειτα από την κατανάλωση της τροφής και τα συµπτώµατα είναι κοιλιακοί πόνοι, πυρετός, ρίγος και διάρροια. ρ. Ι. Τσιλφίδης Σελίδα 3 από 13

30 H σιγγέλωση, αν και θεωρείται υδατογενής, είναι επίσης µια τροφική ασθένεια που περιορίζεται πρώτιστα στους ανώτερους οργανισµούς, συµπεριλαµβανοµένων των ανθρώπων. ιαδίδεται συνήθως µεταξύ των ανθρώπων από τους χειριστές τροφίµων µε την κακή προσωπική υγιεινή. Τα τρόφιµα που ενοχοποιούνται συχνότερα στη µετάδοση της είναι τα οστρακόδερµα και τα ακατέργαστα λαχανικά. Οι κίνδυνοι από Shigella µπορούν να αποτραπούν µε την παρεµπόδιση της µόλυνσης του νερού από τα ανθρώπινα απόβλητα, τη βελτιωµένη προσωπική υγιεινή και της απαγόρευσης στους ανθρώπους, που είναι άρρωστοι ή είναι µεταφορείς Shigella, να χειρίζονται τρόφιµα. Aeromonas hydrophila (νερό, κρέας, αλιεύµατα, λαχανικά) Είναι βακτήριο που υπάρχει στο νερό. Η παρουσία του αφθονεί σε κρέατα, αλιεύµατα, λαχανικά και φρούτα. Πρόσφατα έχει εµφανιστεί σε κρούσµατα ασθενειών από την κατανάλωση πουλερικών και κρεατοσκευασµάτων, τα οποία έχουν επιµολυνθεί µε νωπό κρέας πουλερικού έπειτα από τη θερµική τους επεξεργασία. Τα περιστατικά αφορούν κυρίως άτοµα σε ανοσοκαταστολή (βρέφη, ηλικιωµένους, και ασθενείς AIDS), στα οποία η ασθένεια εκδηλώνεται µε σηψαιµία, ενδοκαρδίτιδα, µηνιγγίτιδα, έλκη στους κερατοειδής χιτώνες, ενώ στα υγιή άτοµα µε γαστρεντερίτιδα και συµπτώµατα όπως διάρροια, ναυτία, ρίγη και πονοκέφαλο. Ο έλεγχος για την αποφυγή του κινδύνου περιλαµβάνει την εφαρµογή καλής υγιεινής σε όλα τα στάδια επεξεργασίας των τροφίµων καθώς επίσεις και την αποφυγή επιµόλυνσης έπειτα από την θερµική επεξεργασία. Στα τοξικού τύπου βακτήρια ανήκουν: Staphylococcus aureus (κρέας, πουλερικά, αυγά, ψάρια, διάφορα άλλα θαλασσινά, λαχανικά, δηµητριακά, όσπρια, µπαχαρικά, γάλα και γαλακτοκοµικά) Ο St. Aureus αποτελεί σαπρόφυτο της φυσιολογικής µικροβιολογικής χλωρίδας της µύτης, του λαιµού, του περινέου και του δέρµατος ανθρώπου και ζώων. Μπορεί να βρεθεί σε πολλά µέρη του περιβάλλοντος. Αποτελεί όµως ένα σηµαντικό παθογόνο που προκαλεί ένα ευρύ φάσµα ασθενειών, συµπεριλαµβανοµένων των τροφογενών λοιµώξεων και τροφικών δηλητηριάσεων. Η σταφυλοκοκκική τροφική δηλητηρίαση είναι µία από τις πιο κοινές τροφιµογενής λοιµώξεις παγκοσµίως. Λόγω της εξαιρετικά αλλόφιλης φύσης του ο St. Aureus µπορεί να επιζήσει στο θαλάσσιο περιβάλλον και να µολύνει τα θαλασσινά. Η συχνότητα αποµόνωσης του στα µύδια είναι 68%. Ο Staphylococcus aureus µπορεί να προκαλέσει τροφική δηλητηρίαση. Η παρουσία αυτού του βακτηριδίου ή εντεροτοξινών του στα επεξεργασµένα τρόφιµα ή στον εξοπλισµό επεξεργασίας τροφίµων είναι γενικά µια ένδειξη της κακής υγιεινής. Είναι ιδιαίτερα τρωτός στη θερµική επεξεργασία Οι κίνδυνοι από Staphylococcus aureus µπορούν να ελεγχθούν µε τον έλεγχο των συνθηκών χρόνου/ θερµοκρασίας των θαλασσινών, ειδικά µετά από το µαγείρεµα, και µε την καλή υγιεινή των χειριστών των τροφίµων. Η τροφική δηλητηρίαση από την τοξίνη του S. aureus συνήθως εµφανίζεται, όταν το τρόφιµο µολύνεται από άνθρωπο και έπειτα διατηρείται σε θερµό περιβάλλον (20-40 ο C). Τα συµπτώµατα, τα οποία εκδηλώνονται µεταξύ 1 και 7 ωρών από την κατανάλωση µολυσµένου τροφίµου, περιλαµβάνουν, ναυτία, εµετό, πονόκοιλο και διάρροια. Σε σοβαρές περιπτώσεις εµφανίζεται πονοκέφαλος και λιποθυµίες. Η ανάνηψη είναι γρήγορη, συνήθως 2 µέρες. Τροφικές δηλητηρίασης από τοξίνες σταφυλοκόκκων προκαλούνται συνήθως από κρέας και κρεατοσκευάσµατα (κυρίως ζυµούµενα αλλαντικά), πουλερικά κ.α. Το 75% των δηλητηριάσεων από σταφυλόκοκκους οφείλεται σε ανεπαρκή ψύξη των τροφίµων. ρ. Ι. Τσιλφίδης Σελίδα 4 από 13

31 Η προσπάθεια αντιµετώπισης του κινδύνου, ο οποίος οφείλεται κυρίως στην κακή προσωπική υγιεινή και την ακόλουθη διατήρηση των τροφίµων σε θερµό περιβάλλον, επικεντρώνεται στην προστασία του τροφίµου από επιµόλυνση, καθώς και στην άµεση διατήρηση του τροφίµου κάτω από τους 7 ο C. Clostridium perfringens (κρέας, πουλερικά, αυγά, γάλα και γαλακτοκοµικά) Ο µικροοργανισµός έχει αποτελέσει αίτιο τροφοτοξίνωσης από το Τρόφιµα που συνδέονται µε την πρόκληση ασθένειας είναι το κρέας και τα κρεατοσκευάσµατα, πουλερικά κτλ. Τα συµπτώµατα περιλαµβάνουν διάρροια, ναυτία, κοιλιακούς πόνους και εκδηλώνονται σε 8-24 ώρες έπειτα από την κατανάλωση του µολυσµένου τροφίµου. Υπεύθυνη για την τροφοτοξίνωση είναι η εντεροτοξίνη που παράγεται από το Clostridium perfringens τύπο Α και C, µόνο στον εντερικό σωλήνα και σχετίζεται µε τον σχηµατισµό σπορίων. Η τοξίνη αυτή είναι θερµοευαίσθητη γι αυτό και τα τρόφιµα που συνήθως αποτελούν κίνδυνο είναι µαγειρεµένα τρόφιµα τα οποία διατηρούνται σε κανονικές θερµοκρασίες για µακρό χρονικό διάστηµα. Τα σπόρια του επιβιώνουν στο εσωτερικό των τεµαχίων πουλερικών και γενικά κρεάτων (αναερόβιο περιβάλλον), π.χ. ρολό κρέατος / κοτόπουλου και ενεργοποιούνται µε το σοκ της θερµικής κατεργασίας. Αποτελεσµατικά µέτρα για την αντιµετώπιση του κινδύνου αποτελούν η άµεση ψύξη του τροφίµου (ιδιαίτερα κατά τις θερµοκρασίες 55 ο - 15 ο C, αλλά και η ικανοποιητική αναθέρµανση του (>70 ο C) σε περίπτωση που δεν είναι γνωστό όλο το παρελθόν της θερµοκρασιακής διαχείρισης του τροφίµου. Clostridium botulinum (κρέας, πουλερικά, αυγά, ψάρια, διάφορα άλλα θαλασσινά, λαχανικά, δηµητριακά, όσπρια, µπαχαρικά) Είναι θετικό κατά Gram, αναερόβιο σπορογόνο, παθογόνο βακτήριο. Η τοξίνη του είναι από τις πιο τοξικές φυσικές ουσίες. Με συµπτώµατα όπως ζαλάδες, θολή όραση, δυσκολία στην κατάποση, παραλυσία, τα οποία τελικά µπορούν να καταλήξουν και σε θάνατο. Η περίοδος επώασης διαρκεί ώρες. Ο µικροοργανισµός και τα σπόρια του βρίσκονται παντού, στο έδαφος, στον αέρα, στα φυτά, στα ζώα κτλ. Γενικά τα κονσερβοποιηµένα τρόφιµα και τα συσκευασµένα σε κενό τρόφιµα χαµηλής και µέσης οξύτητας προκαλούν βουτυλισµό. Τα σπόρια και οι τοξίνες του µικροοργανισµού είναι ανθεκτικά στις χαµηλές θερµοκρασίες και διατηρούν τη δραστικότητά τους κατά την ψύξη και την κατάψυξη των τροφίµων. Υπάρχουν επτά αναγνωρισµένοι τύποι αντιγόνου: Το Α, τοβ, το C, το D, το E, το F, και G. Η εύρεση του τύπου E στo υδρόβιο περιβάλλον, από πολλούς ερευνητές συσχετίζεται µε τις περιπτώσεις της αλλαντίασης τύπων E, που επισηµάνθηκαν από µολυσµένα ψάρια ή άλλα θαλασσινά. Τα µέτρα για να αποτραπεί η αλλαντίαση, περιλαµβάνουν τη µείωση του µικροβιακού επιπέδου µόλυνσης, την οξύνιση, τη µείωση του επιπέδου υγρασίας και όποτε είναι δυνατόν, τη καταστροφή όλων των σπορίων στα τρόφιµα. Η θερµική επεξεργασία είναι η πιο κοινή µέθοδος καταστροφής. Εάν οι οργανισµοί δεν αυξάνονται, καµία τοξίνη δεν παράγεται. Αν και πολλά τρόφιµα ικανοποιούν τις θρεπτικές απαιτήσεις για την αύξηση του C. botulinum, δεν παρέχουν όλα τους απαραίτητους αναερόβιους όρους. Οι θρεπτικές και αναερόβιες απαιτήσεις παρέχονται από πολλά κονσερβοποιηµένα τρόφιµα και από τα διάφορα προϊόντα κρέατος και ψαριών. Η ψύξη δεν θα αποτρέψει την αύξηση και το σχηµατισµό ρ. Ι. Τσιλφίδης Σελίδα 5 από 13

32 τοξινών από τους πρωτεολυτικούς τύπους, εκτός αν η θερµοκρασία ελέγχεται κάτω από 4 ο C. Ο σχηµατισµός τοξινών από το clostridium botulinum µπορεί να προκαλέσει ασθένεια ακόµα και θάνατο στους καταναλωτές. Bacillus cereus (κρέας, πουλερικά, αυγά, λαχανικά, δηµητριακά, όσπρια, µπαχαρικά, γάλα και γαλακτοκοµικά) Η τροφική δηλητηρίαση που προκαλείται από το Bacillus cereus µπορεί να εµφανιστεί όταν, προετοιµάζονται τα τρόφιµα και κρατιούνται χωρίς επαρκή ψύξη πριν σερβιριστούν. Ο B. cereus βρίσκεται κυρίως στο κρέας και στα κρεατοσκευάσµατα, στα γαλακτοκοµικά προϊόντα και στα καρυκεύµατα. Τα βλαστικά του κύτταρα είναι πολύ ανθεκτικά στη θέρµανση. Με τη συνήθη θερµική κατεργασία που υφίστανται τα µαγειρεµένα τρόφιµα καταστρέφονται τα βλαστικά κύτταρα του B. Cereus, αλλά δεν καταστρέφονται τα σπόρια, τα οποία µπορεί να εκβλαστήσουν αν το προϊόν διατηρηθεί σε θερµοκρασίες µεγαλύτερες των 12 ο C. Πολλά βακτήρια του γένους Bacillus cereus είναι υπεύθυνα για τις αλλοιώσεις των προϊόντων αρτοποιίας και προκαλούν τη «σχοινώδη» αλλοίωση του ψωµιού. Η παρουσία τους στο τελικό προϊόν οφείλεται στις πρώτες ύλες, το νερό, τον εξοπλισµό και τους χώρους επεξεργασίας. Ειδικότερα ο εξοπλισµός κατά την προετοιµασία της ζύµης, οι µεταφορικές ταινίες και οι µηχανές τεµαχισµού των προϊόντων µετά το ψήσιµο αποτελούν σοβαρές πηγές επιµόλυνσης. Βιολογικοί κίνδυνοι που οφείλονται σε παράσιτα. Τα παράσιτα είναι οργανισµοί που για να αναπτυχθούν παίρνουν την τροφή τους από κάποιον άλλο οργανισµό (ξενιστής) µέσα στον οποίο ζουν. Από αυτόν αφαιρούν τα απαραίτητα στοιχεία του προκαλώντας του ασθένεια Προκαλούν τόσο στα ζώα όσο και στον άνθρωπο σοβαρότατες ασθένειες και ορισµένα από αυτά µπορεί να µεταδοθούν µε τα τρόφιµα. Τα τελευταία, που έχουν ενδιαφέρον και για τη βιοµηχανία τροφίµων διακρίνονται σε πρωτόζωα, νηµατώδη (νηµατώδεις σκώληκες), κεστώδη (ταινίες) και τρηµατώδη. Τα κυριότερα παράσιτα που ενοχοποιήθηκαν για την εµφάνιση τροφογενών ασθενειών είναι: Πρωτόζωα: Giardia lamblia, Entamoeba histolytica, Cryptosporidium parvum, Toxoplasma gondii, Naegleria spp, Acanthamoeba spp. Νηµατώδη: Ascaris lumbricoides, Trichuris trichιuria, Trichinella spiralis, Enterobius vermicularis, Anisakis spp., Pseudoterranova spp. Κεστώδη: Taenia saginata, Taenia solium, Diphylobothrcum latum Τρηµατώδη: Fαsciola hepatica, Fasciola gigantica. Τα παράσιτα µεταδίδονται δια µέσου των τροφίµων και του νερού,που µολύνθηκαν µε τα κόπρανα των ξενιστών τους. Τα βασικότερα προληπτικά µέτρα για την αποφυγή της µετάδοσής τους είναι η τήρηση των κανόνων υγιεινής από το προσωπικό, η σωστή διάθεση και επεξεργασία των αποβλήτων. Βιολογικοί κίνδυνοι που οφείλονται σε ιούς. Ορισµένοι από αυτούς µπορεί να µεταδοθούν στον άνθρωπο µε τα τρόφιµα και να προκαλέσουν βλάβη στην υγεία του. Σε κάθε περίπτωση, ιογενείς λοιµώξεις του ανθρώπου για τις οποίες ευθύνονται τα τρόφιµα, είναι δυνατόν να προκληθούν µόνο, όταν προηγηθεί η µόλυνση του τροφίµου από προσβεβληµένα άτοµα που χειρίζονται τα τρόφιµα, από ζώα και τέλος από µη επεξεργασµένα απόβλητα. Στο ίδιο το τρόφιµο οι ιοί δεν µπορούν να πολλαπλασιαστούν και µερικοί από αυτούς αδρανοποιούνται µε ρ. Ι. Τσιλφίδης Σελίδα 6 από 13

33 καλό µαγείρεµα. Τρόφιµα που σχετίζονται µε λοιµώξεις που οφείλονται σε ιούς είναι τα θαλασσινά και κυρίως τα µαλάκια, οι ωµές σαλάτες, τα κρύα σάντουιτς και τέλος το γάλα και τα γαλακτοκοµικά προϊόντα. Η µόλυνση των µαλακίων συνήθως οφείλεται στο νερό, ενώ οι σαλάτες µολύνονται κυρίως στα χωράφια όταν χρησιµοποιείται µολυσµένο νερό αποβλήτων για αρδευτικούς σκοπούς. Τα υπόλοιπα τρόφιµα µολύνονται δευτερογενώς από προσβεβληµένους εργαζόµενους όταν δεν τηρούνται οι κανόνες υγιεινής. Για την αποφυγή τροφογενών λοιµώξεων από ιούς απαιτείται η παρεµπόδιση της κοπρανώδους µόλυνσης των τροφίµων απ ευθείας από τον άνθρωπο ή µέσο µολυσµένων αποβλήτων, η συγκοµιδή µυδιών µόνα από περιοχές που είναι απαλλαγµένες από ανθρώπινα απόβλητα, η χλωρίωση του νερού, η αποφυγή χρήσης αποβλήτων για αρδευτικούς σκοπούς και η σωστή εκπαίδευση του προσωπικού. Οι κυριότερες ιογεννείς λοιµώξεις που µεταδίδονται µε τα τρόφιµα είναι: Η ηπατίτιδα Α (Hepatitis A virus). Γαστρεντερίτιδα από ιούς τύπου Norwalk. Οξεία ιογενής γαστρεντερίτιδα από ροταϊό ( Rotavirus) Από τους παραπάνω µικροοργανισµούς αυτοί ενοχοποιούνται περισσότερο για τροφικές δηλητηριάσεις από µολυσµένα τρόφιµα παρουσιάζονται στον πίνακα 1 που ακολουθεί: Πίνακας 1. Μικροοργανισµοί υπεύθυνοι για τις τροφικές δηλητηριάσεις από µολυσµένα τρόφιµα Salmonella typhi murium στο 38% των δηµοσιευµένων περιστατικών, Άλλες Salmonellaes στο 46% των δηµοσιευµένων περιστατικών, Clostridium perfringens στο 11% των δηµοσιευµένων περιστατικών, Bacillus cereus στο 3% των δηµοσιευµένων περιστατικών και *Staphylococcus aureus στο 2% των δηµοσιευµένων περιστατικών. *Στην πραγµατικότητα, η συχνότητα περιστατικών δηλητηρίασης από µολυσµένο φαγητό µε τοξίνη του S. aureus θα πρέπει να είναι πολύ µεγαλύτερη, αφού το 80% του πληθυσµού µεταφέρει το µικρόβιο στο δέρµα, στο στόµα και τη µύτη. Πιστεύεται ότι αποτελεί την πιο πιθανή πηγή τροφοδηλητηρίασης από προµαγειρευµένα έτοιµα προς κατανάλωση φαγητά (ready to eat foods). Το 70% των περιπτώσεων τροφικών δηλητηριάσεων που καταλήγουν στο νοσοκοµείο καταγράφεται ως «αγνώστου προελεύσεως», δηλαδή δεν είναι δυνατός ο προσδιορισµός του τροφίµου που την προκάλεσε. Το υπόλοιπο 30% αντιστοιχεί στις παρακάτω κατηγορίες τροφίµων: 11% πουλερικά και προϊόντα πουλερικών, 7% κόκκινο κρέας και προϊόντα κρέατος 5% κρεατόπιτες 2% γάλα και γαλακτοκοµικά προϊόντα 1% µαγειρεµένο ρύζι και 4% άλλα τρόφιµα. ρ. Ι. Τσιλφίδης Σελίδα 7 από 13

34 Αξιολόγηση της επικινδυνότητας των βιολογικών κινδύνων Σύµφωνα µε την ICMSF (1986), οι βιολογικοί κίνδυνοι διακρίνονται σε: Βιολογικοί κίνδυνοι, υψηλής επικινδυνότητας και σοβαρότητας (severe hazard): ορίζονται ως οι κίνδυνοι που σχετίζονται µε την παρουσία παθογόνου µικροοργανισµού ή τοξίνης σε τρόφιµο, το οποίο όταν καταναλωθεί, προκαλεί σοβαρές ασθένειες τόσο σε υγιή άτοµα ή σε άτοµα υψηλής επικινδυνότητας. Βιολογικοί κίνδυνοι µέτριας επικινδυνότητας και σοβαρότητας (moderate hazard): ορίζονται ως οι κίνδυνοι η παρουσία των οποίων σε ένα τρόφιµο και η κατανάλωση αυτού, οδηγούν σε παροδικές -και µε µη σοβαρά συµπτώµατα ασθένειες σε υγιή άτοµα. Οι κίνδυνοι µέτριας επικινδυνότητας και σοβαρότητας διακρίνονται σε δύο κατηγορίες: στους µέτριους κινδύνους µε πιθανότητα εκτεταµένης εξάπλωσης και στους µέτριους κινδύνους µε περιορισµένη εξάπλωση. Βιολογικοί κίνδυνοι, µέτριας επικινδυνότητας και σοβαρότητας µε πιθανότητα εκτεταµένης εξάπλωσης (extensive spread): ορίζονται ως οι κίνδυνοι µέτριας επικινδυνότητας και σοβαρότητας, οι οποίοι µπορούν να εξαπλωθούν µε αλληλοµόλυνση στους χώρους επεξεργασίας τροφίµων. Η ασθένεια µπορεί να προκληθεί από µικρή ποσότητα του µικροοργανισµού. Βιολογικοί κίνδυνοι, µέτριας επικινδυνότητας και σοβαρότητας µε περιορισµένη εξάπλωση (limited spread): ορίζονται ως οι κίνδυνοι µέτριας επικινδυνότητας και σοβαρότητας, τα κρούσµατα των οποίων περιορίζονται µόνο στο άτοµο που καταναλώνει το µολυσµένο τρόφιµο, ενώ απαιτείται η παρουσία σηµαντικού αριθµού µικοοργανισµών στο µολυσµένο τρόφιµο για να προκληθεί ασθένεια. Στο πίνακα 2 που ακολουθεί παρουσιάζονται οι σηµαντικότεροι επικίνδυνοι µικροοργανισµοί ανά κατηγορία επικινδυνότητας. Πίνακας 2. Σηµαντικότεροι επικίνδυνοι µικροοργανισµοί Ι. ΥΨΗΛΗΣ ΕΠΙΚΙΝ ΥΝΟΤΗΤΑΣ ΚΑΙ ΣΟΒΑΡΟΤΗΤΑΣ Clostridium botulinum (types A, B, E and F) Singella dysenteriae Salmonella typhi, paratyphi A, B Hepatitis A ande Brucella abortis Vibrio cholerae 01 Vibrio vulnificus Taenia solium Trichinella spiralis ΙΙ. ΜΕΤΡΙΑΣ ΕΠΙΚΙΝ ΥΝΟΤΗΤΑΣ ΚΑΙ ΣΟΒΑΡΟΤΗΤΑΣ (µε πιθανότητα εκτεταµένης εξάπλωσης) Listeria monocytogenes Salmonella spp. Shigella spp. Enterovirulent Escherichia coli (EEC) Streptococcus pyogenes Rotavirus Norwalk virus group Entamoeba histolytica Diphyllobothrium latum Ascaris lumbricoides Cryptosporidium parvum ΙΙΙ. ΜΕΤΡΙΑΣ ΕΠΙΚΙΝ ΥΝΟΤΗΤΑΣ ΚΑΙ ΣΟΒΑΡΟΤΗΤΑΣ (µε περιορισµένη εξάπλωση) Bacillus cereus Campylobacter jejuni Clostridium perfrigens Staphylococcus aureus Vibrio cholerae non-01 Vibrio parahaemolyticus Yersinia enterocolitica Giardia lamplia Taenia saginata Η παραγωγή τροφίµων απαλλαγµένων από τους παραπάνω κινδύνους πρέπει να είναι ο στόχος κάθε επιχείρησης και ο οποίος µπορεί να επιτευχθεί: µε την εφαρµογή ενός συστήµατος διασφάλισης της παραγωγής υγιεινών τροφίµων. Το περισσότερο γνωστό σύστηµα είναι το σύστηµα HACCP (Hazard Analysis ρ. Ι. Τσιλφίδης Σελίδα 8 από 13

35 Critical Control Points-Ανάλυση Κινδύνων, Κρίσιµα Σηµεία Ελέγχου) της επιχείρησης, µε την εφαρµογή Κανόνων Υγιεινής µε την σωστή εκπαίδευση του προσωπικού και τέλος µε τον αποτελεσµατικό ποιοτικό έλεγχο των παραγόµενων τροφίµων. Σε ότι αφορά ιδιαίτερα των ποιοτικό έλεγχο των παραγόµενων τροφίµων ασφαλώς η µικροβιολογική ανάλυση αυτών παρουσιάζει ιδιαίτερο ενδιαφέρον, καθότι ανιχνεύει την παρουσία των βιολογικών κινδύνων στο τέλος της παραγωγικής διαδικασίας των τροφίµων και πριν την κατανάλωσή τους. Επιπλέον παρέχει σηµαντικές πληροφορίες σε βάθος χρόνου για κάθε παραγόµενο τρόφιµο µιας συγκεκριµένης επιχείρησης, διασφαλίζοντας κατ αυτόν τον τρόπο την σταθερή υγιεινή και ασφαλή παραγωγή του. Οι µικροβιολογικές δοκιµές λοιπόν είναι απαραίτητες και αποσκοπούν : Στον έγκαιρο εντοπισµό πιθανών κινδύνων Στη διαχείριση των µη συµµορφούµενων προϊόντων Στην επικύρωση και επαλήθευση του συστήµατος διαχείρισης της ασφάλειας των τροφίµων. Στην απόδειξη, ότι το προϊόν είναι σε συµµόρφωση µε τα κριτήρια, που έχουν θεσπιστεί από τον παραγωγό βάση της νοµοθεσίας, των απαιτήσεων των πελατών, των µελετών για την ασφάλεια του προϊόντος, καθώς και άλλων παραµέτρων. Ο έλεγχος αυτός σε κάθε περίπτωση θα πρέπει να καλύπτει τουλάχιστον τις παραµέτρους, που καθορίζονται από τη σχετική νοµοθεσία. Με τον Κανονισµό (ΕΚ) αριθµ. 2073/2005 περί µικροβιολογικών κριτηρίων στα τρόφιµα, η ευρωπαϊκή επιτροπή, αναγνωρίζοντας την αναγκαιότητα της χρήσης µικροβιολογικών κριτηρίων στην εφαρµογή των διαδικασιών των συστηµάτων διαχείρισης της ασφάλειας των τροφίµων, θεσπίζει µικροβιολογικά κριτήρια που καθορίζουν το αποδεκτό της παραγωγής (κριτήρια υγιεινής) καθώς και όρια πάνω από τα οποία ένα τρόφιµα θεωρείται µη αποδεκτά µολυσµένο (κριτήρια ασφάλειας). Με δεδοµένο ότι, τα τρόφιµα για να είναι ασφαλή και υγιεινά, εκτός από τους µικροοργανισµούς που αναφέρονται στον Κανονισµό (ΕΚ) αριθµ. 2073/2005, δεν πρέπει να περιέχουν και άλλους µικροοργανισµούς ή τις τοξίνες τους ή τους µεταβολίτες τους σε ποσότητες που παρουσιάζουν απαράδεκτο κίνδυνο για την ανθρώπινη υγεία, ευνόητο τυγχάνει ότι η ύπαρξη προδιαγραφών για κάθε τρόφιµο και ιδιαίτερα ο καθορισµός µικροβιολογικών παραµέτρων και ορίων αυτών αποτελεί απαραίτητη προϋπόθεση για τον πλήρη και συστηµατικό έλεγχο των τροφίµων. Όταν ο έλεγχος αποσκοπεί συγκεκριµένα στην αξιολόγηση του αποδεκτού µιας ορισµένης παρτίδας τροφίµων ή µιας διαδικασίας, τηρούνται τουλάχιστον τα προγράµµατα δειγµατοληψίας, που καθορίζονται στο παράρτηµα Ι του Κανονισµού (ΕΚ) αριθµ. 2073/2005. Οι υπεύθυνοι επιχειρήσεων τροφίµων αποφασίζουν τις κατάλληλες συχνότητες δειγµατοληψίας, που θα εφαρµόζονται και των αριθµό των δειγµάτων που θα αναλύονται, µε εξαίρεση τις περιπτώσεις για τις οποίες το παράρτηµα Ι του Κανονισµού(ΕΚ) αριθµ. 2073/2005 προβλέπει συγκεκριµένες συχνότητες δειγµατοληψίας. Στις περιπτώσεις αυτές η συχνότητα δειγµατοληψίας θα είναι τουλάχιστον ίση µε αυτήν, που ορίζεται στο παράρτηµα του Κανονισµού. Οι υπεύθυνοι επιχειρήσεων τροφίµων λαµβάνουν την απόφαση αυτή στο πλαίσιο των διαδικασιών τους, που βασίζονται στις αρχές του συστήµατος HACCP, στην εφαρµογή ορθών πρακτικών και σε κάθε περίπτωση µετά από µια ορθολογιστική και πλήρως τεκµηριωµένη µελέτη εκτίµησης της επικινδυνότητας των βιολογικών κινδύνων. ρ. Ι. Τσιλφίδης Σελίδα 9 από 13

36 Το σχέδιο δειγµατοληψίας (n : Αριθµός δειγµάτων ανά παρτίδα προϊόντος c : Μέγιστος επιτρεπτός αριθµός δειγµάτων µε µη ικανοποιητικό αποτέλεσµα π.χ. η παρουσία µικροοργανισµών πάνω από ένα ανώτατο όριο) θα πρέπει να διαµορφώνεται λαµβάνοντας υπόψη το βαθµό ανησυχίας σε σχέση µε την αναµενόµενη χρήση του προϊόντος αλλά και τους κινδύνους που αυτό εγκυµονεί για τη ηµόσια Υγεία. Στο πίνακα 3 που ακολουθεί παρουσιάζονται προτεινόµενα σχέδια δειγµατοληψίας (σύµφωνα µε την ICMSF, 1986) για διάφορους συνδυασµούς µεταξύ σοβαρότητας κινδύνου και συνθηκών χρήσης του τροφίµου. Πίνακας 3. Προτεινόµενα σχέδια δειγµατοληψίας ( ICMSF, 1986) ΒΑΘΜΟΣ ΑΝΗΣΥΧΙΑΣ ΣΕ ΣΧΕΣΗ ΜΕ ΤΗ ΧΡΗΣΗ ΚΑΙ ΤΟΥΣ ΚΙΝ ΥΝΟΥΣ ΥΓΕΙΑΣ Κανένας άµεσος κίνδυνος για την υγεία Κίνδυνος για την υγεία, Μικρός, έµµεσος Κίνδυνος για την υγεία Μέτριος, άµεσος Με µικρή πιθανότητα εξάπλωσης Κίνδυνος για την υγεία Μέτριος, άµεσος, µε µεγάλη πιθανότητα για εκτεταµένη εξάπλωση (επιδηµία) Κίνδυνος για την υγεία σοβαρός, άµεσος ΣΥΝΘΗΚΕΣ ΥΠΟ ΤΙΣ ΟΠΟΙΕΣ ΑΝΑΜΕΝΕΤΑΙ ΝΑ ΧΡΗΣΙΜΟΠΟΙΗΘΕΙ ΤΟ ΤΡΟΦΙΜΟ ΜΕΤΑ ΤΗ ΕΙΓΜΑΤΟΛΗΨΙΑ ΣΥΝΘΗΚΕΣ ΠΟΥ ΜΕΙΩΝΟΥΝ ΤΟ ΒΑΘΜΟ ΑΝΗΣΥΧΙΑΣ Κατηγορία 1η 3η τάξη n = 5, c = 3 Κατηγορία 4η 3η τάξη n = 5, c = 3 Κατηγορία 7η 3η τάξη n = 5, c = 2 Κατηγορία 10η 2η τάξη n = 5, c = 0 Κατηγορία 13η 2η τάξη n = 15, c = 0 ΣΥΝΘΗΚΕΣ ΠΟΥ ΕΝ ΕΠΙΦΕΡΟΥΝ ΑΛΛΑΓΗ ΣΤΟ ΒΑΘΜΟ ΑΝΗΣΥΧΙΑΣ Κατηγορία 2η 3η τάξη n = 5, c = 2 Κατηγορία 5η 3η τάξη n = 5, c = 2 Κατηγορία 8η 3η τάξη n = 5, c = 1 Κατηγορία 11η 2η τάξη n = 10, c = 0 Κατηγορία 14η 2η τάξη n = 30, c = 0 ΣΥΝΘΗΚΕΣ ΠΟΥ ΑΥΞΑΝΟΥΝ ΤΟ ΒΑΘΜΟ ΑΝΗΣΥΧΙΑΣ Κατηγορία 3η 3η τάξη n = 5, c = 1 Κατηγορία 6η 3η τάξη n = 5, c = 1 Κατηγορία 9η 3η τάξη n = 10, c = 1 Κατηγορία 12η 2η τάξη n = 20, c = 0 Κατηγορία 15η 2η τάξη n = 60, c = 0 Τα σχέδια αυτά διακρίνονται σε δύο κατηγορίες: 1. Τα σχέδια δειγµατοληψίας µε χαρακτηριστικά 2 ης τάξης (Two Class Attributes Sampling Plans), και 2. Στα σχέδια δειγµατοληψίας µε χαρακτηριστικά 3 ης τάξης(three Class Attributes Sampling Plans) ρ. Ι. Τσιλφίδης Σελίδα 10 από 13

37 Τα σχέδια δειγµατοληψίας µε χαρακτηριστικά 2 ης τάξης κατατάσσουν κάθε εξεταζόµενο δείγµα σε δύο κατηγορίες: αποδεκτό ή µη αποδεκτό, όπου n είναι ο αριθµός των δειγµάτων ανά παρτίδα προϊόντος, c είναι ο µέγιστος επιτρεπτός αριθµός δειγµάτων µε µη ικανοποιητικό αποτέλεσµα (όπως π.χ. η παρουσία µικροοργανισµών πάνω από ένα ανώτατο όριο) και m είναι το µικροβιολογικό όριο. Τα σχέδια δειγµατοληψίας µε χαρακτηριστικά 3 ης τάξης κατατάσσουν κάθε εξεταζόµενο δείγµα σε τρεις κατηγορίες: αποδεκτό, οριακά αποδεκτό ή µη αποδεκτό, όπου n είναι ο αριθµός των δειγµάτων ανά παρτίδα προϊόντος, c είναι ο µέγιστος επιτρεπτός αριθµός δειγµάτων µε µη ικανοποιητικό αποτέλεσµα (όπως π.χ. η παρουσία µικροοργανισµών πάνω από ένα ανώτατο όριο) και m είναι το οριακά αποδεκτό µικροβιολογικό όριο και Μ είναι το µη αποδεκτό µικροβιολογικό όριο. Αναγνωρίζεται, ότι η ανάλυση δειγµάτων που λαµβάνονται από το περιβάλλον χώρο της παραγωγής και µεταποίησης, µπορεί να αποτελέσει χρήσιµο εργαλείο για τον εντοπισµό και την πρόληψη της παρουσίας παθογόνων µικροοργανισµών στα τρόφιµα. Πρέπει να λαµβάνονται και να αναλύονται δείγµατα από τόπους µεταποίησης και εξοπλισµούς που χρησιµοποιούνται για την παραγωγή τροφίµων, όταν µια τέτοια δειγµατοληψία είναι αναγκαία για την εξασφάλιση της ικανοποίησης των κριτηρίων. Στην εν λόγω δειγµατοληψία θα χρησιµοποιείται ως µέθοδος αναφοράς το πρότυπο ISO Οι υπεύθυνοι επιχειρήσεων τροφίµων που παρασκευάζουν έτοιµα για κατανάλωση τρόφιµα, τα οποία µπορεί να παρουσιάζουν κίνδυνο Listeria monocytogenes για τη ηµόσια Υγεία, πρέπει να λαµβάνουν πάντα δείγµατα από τους τόπους µεταποίησης και τους εξοπλισµούς για Listeria monocytogenes στο πλαίσιο της δειγµατοληψίας τους. Οι υπεύθυνοι επιχειρήσεων τροφίµων που παρασκευάζουν παρασκευάσµατα για βρέφη σε σκόνη ή τρόφιµα που προορίζονται για ειδικούς ιατρικούς σκοπούς σε σκόνη για βρέφη ηλικίας κάτω των έξι µηνών, τα οποία παρουσιάζουν κίνδυνο Enterobacter sakazakii, παρακολουθούν τους τόπους µεταποίησης και τους εξοπλισµούς για εντεροβακτηριοειδή στο πλαίσιο της δειγµατοληψίας τους. Οι µέθοδοι ανάλυσης που χρησιµοποιούνται πρέπει να χαρακτηρίζονται από τα ακόλουθα κριτήρια: α) ορθότητα β) ευκολία εφαρµογής γ) όριο ανίχνευσης δ) όριο προσδιορισµού ε) ακρίβεια στ) επαναληψιµότητα ζ) αναπαραγωγιµότητα η) ανάκτηση θ) επιλεκτικότητα ι) ευαισθησία ια) γραµµικότητα ιβ) θέµατα αβεβαιότητας των µετρήσεων ιγ) άλλα κριτήρια που µπορούν να επιλέγονται ανάλογα µε τις ανάγκες. εδοµένου ότι τα αποτελέσµατα των δοκιµών εξαρτώνται από τη χρησιµοποιούµενη µέθοδο, στο Κανονισµού (ΕΚ) αριθµ. 2073/2005, όλα τα µικροβιολογικά κριτήρια συνδέονται µε µεθόδους αναφοράς (τελευταίες εκδόσεις των προτύπων) όπως αναφέρονται στον πίνακα 4. ρ. Ι. Τσιλφίδης Σελίδα 11 από 13

38 Πίνακας 4. Αναλυτικές µέθοδοι αναφοράς ( (ΕΚ) αριθµ. 2073/2005) Μικροοργανισµοί Αναλυτική µέθοδος αναφοράς Listeria monocytogenes ΕΝ/ISO (ανίχνευση) Listeria monocytogenes ΕΝ/ISO (καταµέτρηση) Salmonella ΕΝ/ISO 6579 Enterobacter sakazakii ISO/DTS Enterobacteriaceae ISO E.Coli ISO TS ΣΑΜ ISO 4833 Σταφυλοκοκκικές εντεροτοξίνες European screening method of the CRL for Milk Ισταµίνη HPLC Η χρήση εναλλακτικών αναλυτικών µεθόδων απαιτεί την επικύρωση τους σύµφωνα µε το πρωτόκολλο που καθορίζεται στο πρότυπο EN/ ISO ή άλλα διεθνώς αποδεκτά παρόµοια πρωτόκολλα. Ωστόσο, οι υπεύθυνοι επιχειρήσεων τροφίµων στα πλαίσια του ενδοεργοστασιακού ελέγχου έχουν τη δυνατότητα να χρησιµοποιούν αναλυτικές µεθόδους διαφορετικές από τις µεθόδους αναφοράς, ιδίως ταχείες µεθόδους, εφόσον η χρήση αυτών των εναλλακτικών µεθόδων παρέχει ισοδύναµα αποτελέσµατα. Το χαµηλό κόστος εξοπλισµού και αντιδραστηρίων, η προσαρµοστικότητα τους στα διαφόρου τύπου τρόφιµα, η ταχύτητα και η ευκολία εφαρµογής των ταχέων µεθόδων τις καθιστούν πολύ χρήσιµες ιδιαίτερα ως δοκιµασίες διαλογής (screening test). Εκτιµώντας τις επιδόσεις των ταχέων τεχνικών διαπιστώνεται ότι άν τηρούνται πιστά οι οδηγίες χρήσης των διαφόρων kits που χρησιµοποιούν, οι τεχνικές αυτές είναι πιο εύκολες στην εφαρµογή τους και τα αποτελέσµατα επιτυγχάνονται πιο γρήγορα. Σε καµία όµως περίπτωση και αυτό αποτελεί βασική αρχή, δεν πρέπει να χρησιµοποιούνται ως µέθοδοι επιβεβαιωτικές ή ταυτοποίησης. Αντίθετα, η διαπίστωση µε τη χρησιµοποίηση τους της παρουσίας ενός µικροοργανισµού στο υπό ανάλυση δείγµα απαιτεί επιβεβαίωση µε την εφαρµογή της κλασσικής µεθόδου από διαπιστευµένο, σ αυτή τη µέθοδο, εργαστήριο δοκιµών. Σε ότι δε αφορά το µικροβιολογικό έλεγχο του νερού, το οποίο αποτελεί και συστατικό πολλών προϊόντων διατροφής, πρέπει σύµφωνα µε το παράρτηµα ΙΙΙ της Υ.Α για το πόσιµο νερό, που δηµοσιεύθηκε στο υπ' αριθ. Φ.Ε.Κ 892 /τ.β'/ & της τροποποίησης αυτής, που δηµοσιεύθηκε στο υπ αριθ. ΦΕΚ 630/ τ.β'/ , οι αρµόδιες αρχές να εξασφαλίζουν, ότι κάθε εργαστήριο στο οποίο αναλύονται δείγµατα, διαθέτει σύστηµα αναλυτικού ποιοτικού ελέγχου, το οποίο υποβάλλεται σε έλεγχο περιοδικά από τρίτο πρόσωπο µη ελεγχόµενο από το εργαστήριο. Επίσης ο Κανονισµός (ΕΚ) αριθ. 882/2004 για τη διενέργεια επισήµων ελέγχων της συµµόρφωσης προς τη νοµοθεσία περί ζωοτροφών και τροφίµων και προς τους κανόνες για την υγεία και την καλή διαβίωση των ζώων αναφέρει ρητά ότι, η αρµόδια αρχή ορίζει τα εργαστήρια τα οποία επιτρέπεται να πραγµατοποιούν την ανάλυση των δειγµάτων, που λαµβάνονται κατά τους επισήµους ελέγχους. Ωστόσο, οι αρµόδιες αρχές µπορούν να ορίζουν µόνον εργαστήρια τα οποία λειτουργούν και αξιολογούνται και διαπιστεύονται σύµφωνα µε το ευρωπαϊκό πρότυπο EN ISO/IEC σχετικά µε τις «Γενικές απαιτήσεις για την ικανότητα εργαστηρίων δοκιµών ρ. Ι. Τσιλφίδης Σελίδα 12 από 13

39 και βαθµονόµησης» λαµβάνοντας υπόψη τα κριτήρια για τις διάφορες µεθόδους δοκιµών, που ορίζονται στην κοινοτική νοµοθεσία περί ζωοτροφών και τροφίµων. Ιδιαίτερα επισηµαίνεται, ότι για να είναι τα αποτελέσµατα αντιπροσωπευτικά και συγκρίσιµα, επιπλέον θα πρέπει να ακολουθείται πάντα ο ίδιος τρόπος λήψης των δειγµάτων. Για το λόγω αυτό εκτός από τις αναλυτικές µεθόδους ο Κανονισµός(ΕΚ) αριθµ. 2073/2005 θεσπίζει και ειδικούς κανόνες για την δειγµατοληψία: Βακτηριολογική δειγµατοληψία σε σφαγεία και σε εγκαταστάσεις παραγωγής κιµά και παρασκευασµάτων κρέατος Κανόνες δειγµατοληψίας για σφάγια βοοειδών, χοίρων, προβάτων, αιγών και αλόγων Κανόνες δειγµατοληψίας για τα σφάγια πουλερικών Συχνότητες δειγµατοληψίας για σφάγια, κιµά, παρασκευάσµατα κρέατος και µηχανικώς διαχωρισµένο κρέας ειγµατοληψία επιφανειών Ελλείψει πιο συγκεκριµένων κανόνων περί δειγµατοληψίας και προετοιµασίας των δειγµάτων, ως µέθοδοι αναφοράς πρέπει να χρησιµοποιούνται τα σχετικά πρότυπα ISO (International Organisation for Standardisation) και οι κατευθυντήριες γραµµές του Codex Alimentarius.Βάση του προτύπου ISO η δειγµατοληψία αποτελεί µέρος των δοκιµών που αναλαµβάνει ένα εργαστήριο και το Ε.ΣΥ.. διαπιστεύει τα εργαστήρια για αυτή σύµφωνα µε πρότυπα Εθνικές ή και κοινοτικές Κανονιστικές ιατάξεις. Συµπερασµατικά, θα µπορούσαµε να πούµε ότι, ο µικροβιολογικός έλεγχος είναι ένα απαραίτητο εργαλείο για τη διαχείριση της ασφάλειας των τροφίµων. Αποτελεί ίσως το ασφαλέστερο µέσο για την πρόληψη των βιολογικών κίνδυνων και µοναδικό τρόπο για την επικύρωση των συστηµάτων διαχείρισης της ασφάλειας των τροφίµων. Θα πρέπει να γίνεται βάση συγκεκριµένου σχεδίου και µε την εφαρµογή έγκυρων µεθόδων ανάλυσης (πρότυπες ή επικυρωµένες) λαµβανοµένης υπόψη κάθε φορά της αβεβαιότητας των χρησιµοποιούµενων µεθόδων. Τέλος θα πρέπει να τονιστεί ότι, οι διάφοροι κρατικοί ελεγκτικοί φορείς (ΕΦΕΤ, ιευθύνσεις Κτηνιατρικής κ.α.) καθώς και οι διαπιστευµένοι ιδιωτικοί φορείς ελέγχου και πιστοποίησης συστηµάτων διαχείρισης της ασφάλειας και της ποιότητας των τροφίµων, θα πρέπει να απαιτούν από τους παραγωγούς τροφίµων, προς συµµόρφωση µε τις κανονιστικές διατάξεις και τα διεθνή πρότυπα, την ύπαρξη και εκτέλεση τεκµηριωµένου σχεδίου δειγµατοληψίας για κάθε προϊόν. Επίσης θα πρέπει να εξασφαλίζουν την αξιοπιστία των µετρήσεων και των αποτελεσµάτων απαιτώντας η ανάλυση των δειγµάτων να γίνεται σε ιαπιστευµένα Εργαστήρια. Η ίδια απαίτηση θα πρέπει να εκπληρώνεται και για τα δείγµατα που λαµβάνουν οι ελεγκτικοί φορείς στα πλαίσια των επίσηµων ελέγχων. ρ. Ι. Τσιλφίδης Σελίδα 13 από 13