Σχεδιάζοντας για μια πιο ασφαλή πόλη. Ένα πολεοδομικό σχέδιο πρόληψης και διαχείρισης σεισμικών καταστροφών για το Δήμο Θεσσαλονίκης

Transcript

1 ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΠΟΛΥΤΕΧΝΙΚΗ ΣΧΟΛΗ ΤΜΗΜΑ ΜΗΧΑΝΙΚΩΝ ΧΩΡΟΤΑΞΙΑΣ ΚΑΙ ΑΝΑΠΤΥΞΗΣ Διπλωματική εργασία Σχεδιάζοντας για μια πιο ασφαλή πόλη. Ένα πολεοδομικό σχέδιο πρόληψης και διαχείρισης σεισμικών καταστροφών για το Δήμο Θεσσαλονίκης Πανοζάχου Κωνσταντίνος Φεβρουάριος 2013

2 Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης Πολυτεχνική Σχολή Τμήμα Μηχανικών Χωροταξίας και Ανάπτυξης Σχεδιάζοντας για μια πιο ασφαλή πόλη. Ένα πολεοδομικό σχέδιο πρόληψης και διαχείρισης σεισμικών καταστροφών για το Δήμο Θεσσαλονίκης Πανοζάχου Κωνσταντίνος Επιβλέπουσα Καθηγήτρια: Γιαννακού Αθηνά Φεβρουάριος

3 Περιεχόμενα Εισαγωγή... 8 Κεφάλαιο 1: Το θεωρητικό υπόβαθρο της πρόληψης & διαχείρισης των φυσικών καταστροφών μέσα από τον πολεοδομικό σχεδιασμό Φυσικές καταστροφές: Έννοιες που πρέπει να γνωρίζουμε Ο ορισμός, οι διαστάσεις και επιπτώσεις των φυσικών καταστροφών Οι φάσεις εκδήλωσης της καταστροφής Τρωτότητα και διακινδύνευση Ο Πολεοδομικός σχεδιασμός στην διαχείριση των καταστροφών Πολεοδομικός σχεδιασμός και ασφάλεια Πρόληψη και προστασία μέσα από τον πολεοδομικό σχεδιασμό Κεφάλαιο 2: Το ζήτημα της σεισμικής ασφάλειας και προστασίας στην Ελλάδα και τη Θεσσαλονίκη Το σύστημα και το γενικό σχέδιο πολιτικής προστασίας στην Ελλάδα Το Σύστημα Πολιτικής Προστασίας Γενικό Σχέδιο Πολιτικής Προστασίας - «ΞΕΝΟΚΡΑΤΗΣ» Πολιτική Προστασία από σεισμούς και η σύνδεση της με τον χωρικό σχεδιασμό στην Ελλάδα Σχέδια χωρικού σχεδιασμού για την Θεσσαλονίκη. Κατευθύνσεις σχετικά με τα θέματα σεισμική ασφάλειας Κατευθύνσεις του Γενικού Πολεοδομικού Σχεδίου του 1993 για τον Δήμο Θεσσαλονίκης Κατευθύνσεις του υπό επικαιροποίηση Ρυθμιστικού Σχεδίου Θεσσαλονίκης Κατευθύνσεις του προγράμματος «Θεσσαλονίκη 2012» Κεφάλαιο 3: Ανάλυση και αξιολόγηση της υφιστάμενης κατάστασης της περιοχής μελέτης Το προφίλ της περιοχής μελέτης και πληθυσμιακά δεδομένα Οριοθέτηση της περιοχής μελέτης και των επιμέρους υπό-περιοχών Διοικητική διαίρεση και πληθυσμιακά δεδομένα Πληθυσμιακά και δημογραφικά δεδομένα για τις επιμέρους περιοχές μελέτης Σεισμικότητα και γεωλογία Σεισμικότητα και σεισμική επικινδυνότητα Γεωλογικά και μορφολογικά δεδομένα Πολεοδομική οργάνωση Κατάσταση κτιρίων και σενάριο κατανομής των ζημιών

4 Χρήσεις γης Συντελεστής Δόμησης και πυκνότητα Ελεύθεροι χώροι και δίκτυο μεταφορών Κεφάλαιο 4: Σύνταξη του Σχεδίου πρόληψης και διαχείρισης σεισμικών καταστροφών για τον Δήμο Θεσσαλονίκης Υπολογισμός της τρωτότητας και διάγνωση βασικών προβλημάτων Μεθοδολογία Υπολογισμού Αποτελέσματα υπολογισμών και διάγνωση προβλημάτων Σύνταξη των στόχων και των προτάσεων του σχεδίου πρόληψης και διαχείρισης σεισμικών καταστροφών Όραμα και γενικοί στόχοι Δομικό σχέδιο χωρικής οργάνωσης και προτάσεις πολεοδομικού σχεδιασμού για την πρόληψη και προστασία από σεισμικές καταστροφές Σχέδιο ετοιμότητας και διαχείρισης σεισμικών καταστροφών Συμπεράσματα-Επίλογος Περίληψη Abstract Βιβλιογραφία και άλλες πηγές Παράρτημα. Πίνακες και χάρτες

5 Περιεχόμενα εικόνων, πινάκων και γραφημάτων (κατά σειρά εμφάνισης) Γράφημα εισαγωγής: Μεθοδολογία εκπόνησης της διπλωματικής εργασίας Πίνακας 1.1: Κατηγορίες φυσικών καταστροφών και αντιστοιχία φαινομένων κάθε κατηγορίας Πίνακας 1.2: Η γεωγραφική και χρονική διάσταση της καταστροφής Εικόνα 1.1: Ο κύκλος των φάσεων της καταστροφής Πίνακας 1.3: Οι πτυχές της συνολικής τρωτότητας Εικόνα 1.2: Ο Κύκλος Σχεδιασμού Ασφάλειας/ Διαχείρισης των Καταστροφών Εικόνα 1.3: Η δομή και η διαδικασία του σχεδιασμού πρόληψης-προστασίας Εικόνα 1.4: Χάρτης Μέγιστης Επιτάχυνσης Εδάφους (m/s 2 ) με 10% πιθανότητα υπέρβασης σε 50 χρόνια Εικόνα 1.5: Πίνακας Καταστροφικών Σεναρίων-Απόκρισης Εικόνα 1.6: Οι τρωτές και κρίσιμες λειτουργίες της πόλης Εικόνα 3.1 (Απόσπασμα χάρτη 3.1) : Διοικητική διαίρεση και γειτνιάσεις του Δήμου Θεσσαλονίκης 63 Πίνακας 3.1: Βασικά Δεδομένα Δημοτικών Κοινοτήτων του Δήμου Θεσσαλονίκης Πίνακας: 3.2: Μόνιμος πληθυσμός και μεταβολές για την περίοδο Εικόνα 3.2 (Απόσπασμα Χάρτη 3.2): Οριοθέτηση της περιοχή μελέτης και των επιμέρους υποπεριοχών μελέτης Πίνακας 3.3: Βασικά Χωρικά δεδομένα των επιμέρους υπο-περιοχών μελέτης Εικόνα 3.3 (Απόσπασμα Χάρτη 3.3): Ομάδες ηλικιών για τις επιμέρους περιοχές μελέτης Γράφημα 3.1: Ευάλωτες ηλικιακές ομάδες ανά επιμέρους περιοχή μελέτης ως ποσοστό επί του συνολικού πληθυσμού του Δήμου Γράφημα 3.2: Άνεργοι ως ποσοστό επί του συνόλου κάθε επιμέρους περιοχής μελέτης...71 Εικόνα 3.4: Νέος Χάρτης Σεισμικής Επικινδυνότητας..72 Εικόνα 3.5: Τεκτονικός χάρτης του Πολεοδομικού Συγκροτήματος της Θεσσαλονίκης Εικόνα 3.6: Ρήγματα της ευρύτερης περιοχής της Θεσσαλονίκης Εικόνα 3.7: Γεωλογικός Χάρτης της Ελλάδας-Φύλλο Θεσσαλονίκης Εικόνα 3.8: Τομή γεωλογικού υποβάθρου περιοχής της Θεσσαλονίκης 77 Εικόνα 3.9: Γεωτεχνικός χάρτης Θεσσαλονίκης 79 Εικόνα 3.10 ( Απόσπασμα Χάρτη 3.4): Μέγιστες εδαφικές επιταχύνσεις (PGA) με πιθανότητα υπέρβασης 10% σε 50 χρόνια 80 Εικόνα 3.11 (Απόσπασμα Χάρτη 3.5): Ζωνοποίηση των σεισμικών εντάσεων από τον σεισμό του 1978 στον Δήμο Θεσσαλονίκης.81 Εικόνα 3.12 (Απόσπασμα Χάρτη 3.6.1): Συνδυασμός ζωνών έντασης 78 με τα προβλεπόμενα επίπεδα ζημιών (1η προσέγγιση) 88 Εικόνα 3.13 (Απόσπασμα Χάρτη 3.6.2): Συνδυασμός ζωνών έντασης 78 με τα προβλεπόμενα επίπεδα ζημιών (2η προσέγγιση) 89 Εικόνα 3.14 (Απόσπασμα Χάρτη 3.6.3): Συνδυασμός των τιμών PGA με τα επίπεδα προβλεπόμενων ζημιών (1η προσέγγιση) 90 Εικόνα 3.15 (Απόσπασμα Χάρτη 3.7.1): Γενική διάρθρωση χρήσεων γης Δήμου Θεσσαλονίκης 92 5

6 Γράφημα 3.3: Κατανομή των κτηρίων του Δήμου Θεσσαλονίκης ανά περίοδο κατασκευής τους Γράφημα 3.4: Κατανομή των κτηρίων του Δήμου ανά κύριο υλικό κατασκευής Πίνακας 3.6: Συνολικός αριθμός κτηρίων για κάθε υπολογιστική προσέγγιση σεναρίου ζημιών Εικόνα 3.16 (Απόσπασμα χάρτη 3.7.2): Κρίσιμες και τρωτές λειτουργίες σε σχέση με τιμές PGA Εικόνα 3.17 (Απόσπασμα χάρτη 3.8): Μέσος συντελεστής δόμησης ανά επιμέρους περιοχή μελέτης Εικόνα 3.18 (Απόσπασμα χάρτη 3.9): Μικτή πυκνότητα πληθυσμού ανά επιμέρους περιοχή μελέτης Εικόνα 3.19 (Απόσπασμα χάρτη ): Υφιστάμενο δίκτυο αστικού πρασίνου και ελεύθερων χώρων Εικόνα 3.20 (Απόσπασμα χάρτη ): Δείκτης μ 2 πρασίνου/κάτοικο Εικόνα 3.21: Χώροι πρασίνου και ελεύθεροι χώροι που εντοπίζονται στην περιοχή Εικόνα 3.22: Χώροι πρασίνου και ελεύθεροι χώροι που εντοπίζονται στην περιοχή Εικόνα 3.23: Χώροι πρασίνου και ελεύθεροι χώροι που εντοπίζονται στην περιοχή Εικόνα 3.24: Χώροι πρασίνου και ελεύθεροι χώροι που εντοπίζονται στις περιοχές 11 12, 19 & Εικόνα 3.25 (Απόσπασμα χάρτη 3.8.2): Ιεράρχηση και φόρτοι δικτύου μεταφορών Πίνακας 3.8 (απόσπασμα): Λειτουργική Ιεράρχηση οδών της περιοχής μελέτης Εικόνα 3.26 (Απόσπασμα χάρτη 3.8.3): Ποσοστό συγκέντρωσης Μ.Η.Φ ως προς τον συνολικό μετρημένο για τις επιμέρους περιοχές μελέτης Εικόνα 3.27: Το λιμάνι της Θεσσαλονίκης σήμερα Εικόνα 3.28: Ο Νέος Σιδηροδρομικός Σταθμός Εικόνα 3.29: Οι σημαντικοί κόμβοι μεταφορών σχέση με τις τιμές της PGA Διάγραμμα 4.1: Τα 3 από τα 4 επίπεδα υπολογισμού της τρωτότητας για κάθε επιμέρους περιοχή μελέτης Πίνακας 4.1: Οι δείκτες εκτίμησης της συνολικής τρωτότητας Εικόνα 4.1: Παράδειγμα υπολογισμού τρωτότητας των περιοχών σε σχέση με ένα δείκτη Εικόνα 4.2 ( Απόσπασμα Χάρτη 4.1.1): Βαθμός φυσικής τρωτότητας για κάθε επιμέρους περιοχή μελέτης Εικόνα 4.3 (Απόσπασμα χάρτη 4.1.2): Βαθμός λειτουργικής τρωτότητας για κάθε επιμέρους περιοχή μελέτης Εικόνα 4.4 (Απόσπασμα χάρτη 4.1.3): Βαθμός κοινωνικό-οικονομικής τρωτότητας για κάθε επιμέρους περιοχή μελέτης Εικόνα 4.5 (Απόσπασμα χάρτη 4.1.4): Βαθμός Συνολικής τρωτότητας για κάθε επιμέρους περιοχή μελέτης Εικόνα 4.6 (Απόσπασμα χάρτη 4.2): Δομικό σχέδιο χωρικής οργάνωσης για τον Δήμο Θεσσαλονίκης Εικόνα 4.7 (Απόσπασμα χάρτη 4.3): Σχέδιο ετοιμότητας και διαχείρισης σεισμικών

7 «Θα ήθελα να εκφράσω ένα μεγάλο ευχαριστώ σε όλους τους ανθρώπους που με στήριξαν κατά την προσπάθεια μου για την εκπόνηση της παρούσας διπλωματικής εργασίας και ιδιαιτέρα στην επιβλέπουσα καθηγήτρια μου κα. Γιαννακού Αθηνά για την πολύτιμη βοήθεια και καθοδήγηση της.» Πανοζάχου Κωνσταντίνος 7

8 Εισαγωγή Ο κύριος προβληματισμός και ο βασικός στόχος της εργασίας Οι φυσικές καταστροφές είναι καταστάσεις που προκαλούνται από ακραία φυσικά φαινόμενα ή φυσικούς κινδύνους όταν η πόλη παρουσιάζει αδυναμίες και τρωτά σημεία απέναντι στα φυσικές αυτές απειλές. Οι αδυναμίες αυτές μπορεί να αφορούν στην φυσική δομή της πόλης, στη οργάνωση των δικτύων υποδομής και μεταφορών, στην οικονομική και κοινωνική σύνθεση της πόλης και άλλα στοιχεία τα οποία συνθέτουν την συνολική τρωτότητα της. Τα στοιχεία αυτά όντας μέρη του αστικού συστήματος μιας πόλης, αποτελούν και αντικείμενα μελέτης και οργάνωσης του πολεοδομικού σχεδιασμού. Έτσι, ο πολεοδομικός σχεδιασμός αναδεικνύεται ως ένα από τα βασικότερα μέσα πρόληψης των καταστροφικών επιπτώσεων και αντιμετώπισης τους όταν αυτές προκληθούν, ορίζοντας την ασφάλεια της πόλης ως ένα από πλέον κρισιμότερα ζητήματα που καλείται να αντιμετωπίσει στα πλαίσια μιας ολοκληρωμένης πολιτικής αστικής ανάπτυξης. Ένας από τους συχνότερους αλλά και πιο ισχυρούς φυσικούς κινδύνους είναι οι σεισμοί, οι οποίοι έχουν προκαλέσει διαχρονικά μεγάλες καταστροφές σε όλο τον κόσμο. Στην Ελλάδα οι περιπτώσεις καταστροφών από σεισμούς είναι πολυάριθμες μέσα στην ιστορία της χώρας. Ένα από τα μεγαλύτερα τέτοιου είδους καταστροφικά γεγονότα ήταν ο μεγάλος σεισμός της Θεσσαλονίκης που συνέβη το καλοκαίρι του Ο σεισμός αυτός είχε σοβαρές επιπτώσεις για την πόλη, προκαλώντας τον θάνατο 50 πολιτών και τον τραυματισμό δεκάδων άλλων, ενώ χιλιάδες έμειναν άστεγοι για αρκετά μεγάλο χρονικό διάστημα. Οι υλικές ζημιές του σεισμού ήταν εκτεταμένες και γενικά η πόλη βυθίστηκε σε απόγνωση από το καταστροφικό φαινόμενο και την απώλεια έως τότε δοκιμασμένων τεχνικών αντιμετώπισης ή σχεδιασμού πρόληψης - προστασίας. Το συμβάν του 1978 ήταν η αφορμή για ενίσχυση του συστήματος αντισεισμικής προστασίας της χώρας και της ανάδειξης της σημασίας της προληπτικής προετοιμασίας της πόλης για την καλύτερη δυνατή αντιμετώπιση επικίνδυνων καταστάσεων. Έτσι η χώρα ανέπτυξε ένα ισχυρό σύστημα επιχειρησιακού σχεδιασμού πρόληψης και αντιμετώπισης σεισμικών καταστροφών μέσα από ένα πλήθος σχεδίων και κανονισμών. Σήμερα τα διοικητικά και γεωγραφικά όρια του Δήμου Θεσσαλονίκης, βρίσκονται σε εγγύτητα με περιοχές αυξημένης σεισμικής επικινδυνότητας, με αποτέλεσμα οι πιθανότητες της εμφάνισης ενός ισχυρού σεισμού στο μέλλον να είναι αυξημένες. Ως εκ τούτου, από την πλευρά του πολεοδομικού σχεδιασμού, γεννιέται η ανάγκη για τον σχεδιασμό ενός αστικού 8

9 συστήματος που θα είναι λιγότερο ευάλωτο στην επικείμενη σεισμική απειλή. Έτσι, με αφορμή όσα αναφέρθηκαν παραπάνω, γεννήθηκαν ο κύριος προβληματισμός και ο βασικός στόχος της παρούσας εργασίας. Ο κύριος προβληματισμός αφορά στο ποια είναι η σύνδεση που μπορεί να υπάρξει μεταξύ του πολεοδομικού σχεδιασμού και της πρόληψης και διαχείρισης φυσικών καταστροφών. Το πώς δηλαδή θα μπορούσε ο πολεοδομικός σχεδιασμός να συμβάλει στη δημιουργία ασφαλέστερων πόλεων μέσα από πολεοδομικά εργαλεία, μεθόδους και πρακτικές. Με άξονα τον παραπάνω προβληματισμό και μέσα από την κατανόηση του θέματος ο βασικός στόχος της παρούσας εργασίας είναι η ανάπτυξη ενός πολεοδομικού σχεδίου που θα εστιάζει στην προληπτική οργάνωση του αστικού συστήματος του Δήμου Θεσσαλονίκης και την καλύτερη δυνατή θωράκιση αυτού από σεισμικές καταστροφές. Μεθοδολογία εκπόνησης της εργασίας Η μεθοδολογία εκπόνησης της εργασίας περιλαμβάνει τέσσερα διαδοχικά βήματα τα οποία πραγματοποιήθηκαν προκειμένου να απαντηθεί ο παραπάνω κεντρικός προβληματισμός και να επιτευχθεί ο βασικός στόχος της εργασίας. Οι ενέργειες και οι επιμέρους διεργασίες που έγιναν στα πλαίσια κάθε βήματος περιγράφονται συνοπτικά στη συνέχεια, ώστε να γίνει εξαρχής κατανοητός ο τρόπος εκπόνησης της εργασίας, οι δυσκολίες που συναντήθηκαν στην πορεία και τελικά ποια δεδομένα χρησιμοποιήθηκαν. Πριν από την συνοπτική περιγραφή των βημάτων, δίνεται στην επόμενη σελίδα το σχετικό διάγραμμα που περιλαμβάνει μια συνολική απεικόνιση της μεθοδολογίας εκπόνησης της εργασίας. 9

10 Συστηματική μελέτη της βιβλιογραφίας Συνεντέυξεις και συζητήσεις με ειδήμονες Γεωλογικά- Σεισμολογικά- Γεωτεχνικά Δεδομένα Ψηφιακά Υπόβαθρα και χωρικά δεδομένα Πλυθησμιακά -Δημογραφικά Δεδομένα Βήμα 1 ο Εννοιολογική προσέγγιση και κατανόηση του θέματος Βήμα 2 ο Οργάνωση της δομής της εργασίας και υπολογισμός αναγκών για δεδομένα και πληροφορίες Βήμα 3 ο Συλλογή, επεξεργασία και ανάλυση των χωρικών δεδομένων. Μέθοδοι και προβλήματα εφαρμογής Βήμα 4 ο Δημιουργία του σχεδίου πρόληψης και διαχείρισης σεισμικών καταστροφών και αναζήτηση νέων προβληματισμών Υπολογισμός της συνολικής τρωτότητας της περιοχής μελέτης σε σεισμικές απειλές Σχέδιο πρόληψης σεισμικών καταστροφών Σχέδιο διαχείρισης και ετοιμότητας Συμπεράσμα & Νέοι Προβληματισμοί Γράφημα εισαγωγής: Μεθοδολογία εκπόνησης της διπλωματικής εργασίας. Ιδία επεξ εργασία Βήμα 1ο: Εννοιολογική προσέγγιση και κατανόηση του θέματος Όπως αναφέραμε παραπάνω, βασικός προβληματισμός της παρούσας εργασίας αποτελεί ο προσδιορισμός της τρωτότητας της περιοχής μελέτης, δηλαδή του Δήμου Θεσσαλονίκης σε περίπτωση εκδήλωσης ενός πιθανού σεισμικού φαινομένου, ενώ στη συνέχεια ως βασικός στόχος ετέθη η ανάπτυξη μιας σειράς προτάσεων πολεοδομικού σχεδιασμού για την προληπτική μείωση των πιθανών επιπτώσεων. Λόγω της ιδιαιτερότητας του θέματος, δηλαδή της συσχέτισης του πολεοδομικού σχεδιασμού με την πρόληψη και διαχείριση σεισμικών καταστροφών, και δεδομένου ότι κάτι παρόμοιο δεν έχει διδαχθεί στα πλαίσια του προγράμματος σπουδών του ΤΜΧΑ, είναι 10

11 πρωτίστως απαραίτητη η εννοιολογική κατανόηση του ζητήματος αυτού. Η αρχική εισαγωγή στην κατανόηση του θέματος της εργασίας, πραγματοποιείται μέσα από την συστηματική μελέτη της βιβλιογραφίας, από την οποία ξεχωρίζει η δουλειά του Δελλαδέτσιμα Π.Μ, ο οποίος αποτελεί μια από τις σημαντικότερες επιστημονικές συμβολές στην συσχέτιση του πολεοδομικού σχεδιασμού με την διαχείριση των φυσικών καταστροφών. Στη συνέχεια, λόγω της εξειδίκευσης της εργασίας στην πρόληψη σεισμικών καταστροφών, είναι απαραίτητη η κατανόηση εννοιών, γεωλογικού, σεισμολογικού, γεωτεχνικού και αντισεισμικού περιεχομένου. Για την επίτευξη του βήματος αυτού, παράλληλα με την μελέτη σχετικής με τα παραπάνω θέματα βιβλιογραφίας, πραγματοποιήθηκαν μια σειρά από συνεντεύξεις και συζητήσεις με ειδήμονες (ερευνητές και επαγγελματίες), από κάθε επιστημονικό κλάδο. Συγκεκριμένα, από τον επαγγελματικό χώρο, πραγματοποιήθηκε πολύωρη συζήτηση (σε μορφή σεμιναρίου), με τον Χατζόπουλο Ι.(πολιτικός μηχανικός και στέλεχος της εταιρίας METESYSM S.A) που ειδικεύεται σε θέματα σεισμικής απόκρισης των κτιρίων, η οποία βοήθησε στην κατανόηση βασικών εννοιών σχετικά με τους σεισμούς και το πώς αυτοί επηρεάζουν το δομημένο περιβάλλον. Από τον ερευνητικό χώρο, οι συζητήσεις με τους Αναστασιάδη Ά.(καθηγητής ΑΠΘαρχιτέκτων/πολεοδόμος) και Αργυρούδη Σ. (πολιτικός μηχανικός-υπ. διδάκτορας πολιτικών μηχανικών ΑΠΘ), υπήρξαν καθοριστικές λόγω της εμπειρίας τους στον χώρο, μέσα από τη συμμετοχή τους στο ερευνητικό πρόγραμμα SRM-LIFE, το οποίο αποσκοπεί στην πρόληψη σεισμικών καταστροφών στο πολεοδομικό συγκρότημα Θεσσαλονίκης και είναι πρώτη επίσημη τέτοιου είδους εφαρμογή για την περιοχή. Τέλος η συζήτηση με τη Βαγιωνά Δ. (Λέκτορας του ΤΜΧΑ) συνέβαλλε δραστικά στην κατανόηση της μεθοδολογίας για τη χρήση ενός μοντέλου πολυκριτηριακής ανάλυσης, η οποία χρησιμοποιήθηκε για τον υπολογισμό της συνολικής τρωτότητας του Δήμου σε σεισμικές απειλές. Βήμα 2ο: Οργάνωση της δομής της εργασίας και υπολογισμός αναγκών για δεδομένα και πληροφορίες Το δεύτερο βήμα είναι η οργάνωση των επιμέρους θεματικών ενοτήτων της εργασίας, δηλαδή η δομή της, η οποία θα περιγραφεί αναλυτικά παρακάτω. Σύμφωνα με το θέμα κάθε αντίστοιχου κεφαλαίου προκύπτουν ορισμένες ανάγκες για δεδομένα και στοιχεία προκειμένου να ικανοποιηθεί ο στόχος που έχει τεθεί για κάθε κεφάλαιο. Έτσι το πρώτο κεφάλαιο όντας το θεωρητικό υπόβαθρο της εργασίας, στοχεύει στην κατανόηση του θέματος, απαιτεί μια σειρά από βιβλιογραφικά και άλλου είδους θεωρητικά 11

12 δεδομένα για την επίτευξη του συγκεκριμένου στόχου. Τα δεδομένα αυτά, είχαν συλλέχθεί και αναλυθεί στα πλαίσια της ερευνητικής εργασίας (Πανοζάχου, 2012), από την οποία ουσιαστικά συγκεντρώθηκε το μεγαλύτερο μέρος του πρώτου κεφαλαίου και συνδυάστηκαν με τα υπόλοιπα δεδομένα της παρούσας διπλωματικής εργασίας. Το δεύτερο κεφάλαιο και προκαταρκτικό της ανάλυσης και του σχεδιασμού που ακολούθησε, εστιάζει στην αναζήτηση και καταγραφή στοιχείων σχετικά με το πώς έχει εισαχθεί το στοιχείο της σεισμικής ασφάλειας στο σύστημα χωρικού σχεδιασμού της Ελλάδας και αν υπάρχουν αντίστοιχες κατευθύνσεις στα υπερκείμενα πλαίσια σχεδιασμού τόσο για τη χώρα στο σύνολο όσο και για την Θεσσαλονίκη συγκεκριμένα. Έτσι τα δεδομένα που απαιτούνται στην περίπτωση αυτή είναι κείμενα νομοθεσίας και άλλου είδους επίσημα έγγραφα για την προσέγγιση της σχέσης αυτής. Το τρίτο κεφάλαιο εστιάζει στην ανάλυση της υφιστάμενης κατάστασης της περιοχή μελέτη. Η ανάλυση αυτή απαιτεί την συλλογή και επεξεργασία ενός συνόλου χωρικών δεδομένων διαφορετική φύσεως. Αρχικά πρόκειται για σεισμικά, γεωλογικά και γεωτεχνικά δεδομένα τόσο για τον Δήμο Θεσσαλονίκης όσο για την ευρύτερη περιοχή, από όπου είναι πιθανόν να προέρχεται κάποιος μελλοντικός σεισμός. Στη συνέχεια, πρόκειται για δεδομένα της υφιστάμενης πολεοδομικής οργάνωσης της πόλης, δηλαδή στοιχεία κατάστασης κτηρίων (παλαιότητα, αριθμός ορόφων, υλικά κατασκευής, αναμενόμενες ζημιές), χρήσεων γης (και ειδικότερα κρίσιμων και τρωτών λειτουργιών),δικτύων δρόμων, δικτύων αστικού πρασίνου και ελεύθερων χώρων, συντελεστή δόμησης. Τέλος, πρόκειται για πληθυσμιακά και δημογραφικά δεδομένα που ήταν απαραίτητα για την κατανόηση της σύνθεσης του πληθυσμού. Όλα τα παραπάνω δεδομένα διαδραματίζουν σημαντικό ρόλο στην διαμόρφωση της συνολικής τρωτότητας των περιοχών του Δήμου Θεσσαλονίκης, αφού το καθένα παρέχει πληροφορίες για τα διαφορετικά είδη τρωτότητας που τελικά θα συνθέσουν την συνολική. Βήμα 3ο: Συλλογή, επεξεργασία και ανάλυση των χωρικών δεδομένων. Μέθοδοι και προβλήματα εφαρμογής Τα δεδομένα που επιχειρήθηκε να συλλεχθούν, είναι αυτά που προέκυψαν με βάση τις ανάγκες που δημιουργήθηκαν κατά την επιλογή του θέματος κάθε κεφαλαίου της εργασίας. Ο μεγαλύτερος όγκος δεδομένων είναι σε ηλεκτρονική μορφή, τα οποία αποκτήθηκαν είτε από το διαδίκτυο είτε από δημόσιες υπηρεσίες και πανεπιστημιακές σχολές. Πρέπει να σημειωθεί, στο σημείο αυτό πως η ανάκτηση δεδομένων από δημόσιες υπηρεσίες, όπως ο Δήμος Θεσσαλονίκης (Τμήμα Μελετών), ο ΟΡΘΕ και το ΙΓΜΕ, ήταν ιδιαίτερα δύσκολη και τα 12

13 δεδομένα που αποκτήθηκαν τελικά από αυτές ήταν ελάχιστα. Αντίθετα μεγάλη βοήθεια και προθυμία εξυπηρέτησης με την παροχή κρίσιμων για την εργασία δεδομένων υπήρξε από καθηγητές του ΑΠΘ, διαφόρων ειδικοτήτων, οι οποίοι συνέβαλαν δραστικά στην συμπλήρωση των απαιτούμενων στοιχείων. Συγκεκριμένα, τα δεδομένα που συλλέχθηκαν αρχικά είναι ψηφιακά τοπογραφικά υπόβαθρα και δορυφορικές εικόνες, με πρωταρχικό σκοπό την ψηφιοποίηση της περιοχής μελέτης και την προετοιμασία μιας ψηφιακής-χωρικής βάσης δεδομένων διαφόρων επιπέδων. Τα τοπογραφικά υπόβαθρα που χρησιμοποιήθηκαν είναι το OpenStreetMap και το τοπογραφικό υπόβαθρο της ERSI (εταιρία ανάπτυξης εφαρμογών GIS), ενώ συνδυάστηκαν με εικόνες από του Κτηματολογίου και του Google Earth κλπ. Τα παράγωγα της επεξεργασίας αυτής, είναι ψηφιοποιημένα σχεδιαστικά αρχεία (shapefiles) διαφόρων τύπων και επιπέδων σε περιβάλλον GIS (οικοδομικά τετράγωνα, πολεοδομικές ενότητες, δημοτικές κοινότητες, όρια Καλλικρατιακού Δήμου Θεσσαλονίκης, περιοχές Urban Αaudit, οδικό δίκτυο κλπ). Στη συνέχεια για τις ανάγκες της γεωλογικής, σεισμικής και γεωτεχνικής αναγνώρισης της περιοχής μελέτης, χρησιμοποιήθηκαν μια σειρά από επίσημες επιστημονικές έρευνες που ανέλυαν το θέμα αυτό (ακριβείς αναφορές δίνονται στις αντίστοιχες ενότητες). Τα δεδομένα που πάρθηκαν από τις μελέτες αυτές είναι και περιγραφικά αλλά και οπτικά και αφορούν στην γεωτεχνική δομή της περιοχής μελέτης, στις ζώνες έντασης της καταστροφής του 1978, στην διακύμανση της Μέγιστης Εδαφικής Επιτάχυνσης (Peak Ground Acceleration/PGA). Όσα δεδομένα από τις δύο αυτές τυπολογίες ήταν εφικτό, περάστηκαν στην ψηφιακή βάση δεδομένων και αποδόθηκαν χαρτογραφικά, ώστε να αναλυθούν και να συνδυαστούν με τα υπόλοιπα δεδομένα. Έπειτα, για την ανάλυση της πολεοδομικής οργάνωσης της περιοχής μελέτης, τα δεδομένα που συλλέχθηκαν είναι οι θεσμοθετημένες χρήσεις γης του Δήμου Θεσσαλονίκης (καθώς οι υφιστάμενες δεν ήταν εφικτό να αποκτηθούν από την υπηρεσία μελετών του Δήμου), σημειακά σχεδιαστικά αρχεία (shapefiles) από την εφαρμογή ανοιχτού λογισμικού Geodata της κυβέρνησης, χάρτες του ερευνητικού προγράμματος SRM-LIFE με πολεοδομικές πληροφορίες ανά οικοδομικό τετράγωνο (χρήσεις γης, συντελεστές δόμησης κλπ.). Για την εκτίμηση της κατάστασης των κτηριακού δυναμικού της περιοχή μελέτης, συλλέχθηκαν δεδομένα από την ΕΣΥΕ για αριθμούς ορόφων, έτος κατασκευής και κύριο υλικό κατασκευής, το οποία συνδυάστηκαν με επιστημονικές μελέτες για την εκτίμηση της κατανομής των ζημιών στις διάφορες περιοχές του Δήμου. Για την ανάλυση του δικτύου μεταφορών, έγινε συλλογή δεδομένων όπως η λειτουργική ιεράρχηση των οδών από την Γενική Κυκλοφοριακή 13

14 Μελέτης της Θεσσαλονίκης, οι κυκλοφοριακοί φόρτοι από την (πρώην) Διεύθυνση Δημοσίων Έργων (Τμήμα Οδικής Κυκλοφορίας και Χαρτογραφήσεων) της Περιφέρειας Κεντρικής Μακεδονίας. Τα δεδομένα που χρειάζονται για την ολοκλήρωση της ανάλυσης ήταν τα πληθυσμιακά και δημογραφικά δεδομένα. Τα δεδομένα αυτά παρουσιάζουν μια ιδιαιτερότητα ως προς το την χωρική κλίμακα στην οποία έχει αποτυπωθεί το καθένα. Από την μια πλευρά τα καθαρά πληθυσμιακά δεδομένα, βρέθηκαν σε επίπεδο Δήμου, Δημοτικών Κοινοτήτων, αλλά και σε επίπεδο των περιοχών που έχουν οριστεί από το πρόγραμμα Urban Audit για την Θεσσαλονίκη (αναλυτικά οι περιοχές στην αντίστοιχη ενότητα). Προκειμένου λοιπόν να είναι εφικτός ο συνδυασμός των πληθυσμιακών και δημογραφικών δεδομένων με τα υπόλοιπα που αναφέρθηκαν παραπάνω (έτσι ώστε να αποδοθεί η κατανομή της συνολική τρωτότητας σε επιμέρους περιοχές του Δήμου), ήταν απαραίτητη η επιλογή ενός χωρικού επιπέδου στο οποίο θα γίνει ο υπολογισμός της τρωτότητας και η αναγωγή των πληθυσμιακών και δημογραφικών δεδομένων στο επίπεδο αυτό. Από τα διαφορετικά υποσύνολα, στα οποία είναι χωρισμένος ο Δήμος Θεσσαλονίκης (δημοτικές κοινότητες, πολεοδομικές ενότητες, περιοχές Urban Audit), επιλέχθηκε το υποσύνολο των περιοχών Urban Audit. H επιλογή των περιοχών αυτών και όχι των πολεοδομικών ενοτήτων έγινε για δύο λόγους, με τον πρώτο να είναι η καταλληλότητα της χωρικής κλίμακας και του διαχωρισμού των περιοχών (δηλαδή αν το μέγεθος της περιοχής είναι κατάλληλο για την ανάλυση και αντιπροσωπευτικό από άποψη χαρακτηριστικών της περιοχής) και τον δεύτερο να είναι οι δυσκολίες απόκτησης πρόσφατων στοιχείων για τις πολεοδομικές ενότητες της κάθε δημοτικής κοινότητας. Βήμα 4ο :Δημιουργία του σχεδίου πρόληψης και διαχείρισης σεισμικών καταστροφών (επίτευξη βασικού στόχου) και αναζήτηση νέων προβληματισμών Το τέταρτο βήμα εκπόνησης της εργασίας είναι το βήμα όπου επιτυγχάνεται ο βασικός στόχος της εργασίας δηλαδή η ανάπτυξη ενός πολεοδομικού σχεδίου πρόληψης και διαχείρισης καταστροφών. Ως εκ τούτου, το βήμα αυτό αποτελείται από τρεις διεργασίες. Η πρώτη διεργασία, αφορά στον υπολογισμό και τον τρόπο κατανομής της τρωτότητας στις διάφορες περιοχές του Δήμου. Για τον υπολογισμό της τρωτότητας χρησιμοποιήθηκε η Αναλυτική Ιεραρχική Μέθοδος (Analytic Hierarchical Process), μια πολυκριτηριακή μέθοδος η οποία χρησιμοποιείται για την απόδοση μετρήσιμων μεγεθών σε χωρικά σύνολα μέσα από τον συνυπολογισμό διαφόρων μεταβλητών και βαρών (αναλυτικά στην αντίστοιχη ενότητα). Η δεύτερη διεργασία του βήματος αυτού, είναι το κομμάτι του σχεδιασμού και των προτάσεων για την περιοχή μελέτης σύμφωνα με τα δεδομένα που επεξεργάστηκαν και τα 14

15 αποτελέσματα που βγήκαν από την επεξεργασία αυτή. Η προτάσεις οργανώθηκαν σε δύο επίπεδα. Το πρώτο αφορούσε όλο τον Δήμο μέσα από την ανάπτυξη ενός βασικού οράματος, τον ορισμό γενικών στόχων και ειδικών στόχων και τον σχεδιασμό σε επίπεδο δήμου. Το δεύτερο αφορούσε σε πιο εξειδικευμένες προτάσεις για μια από τις περιοχές που βρέθηκαν να συγκεντρώνουν υψηλές τιμές τρωτότητας, μέσα από πολεοδομικές παρεμβάσεις και προτάσεις για καλύτερη οργάνωση της περιοχής αυτής. Η τρίτη διεργασία είναι η διεξαγωγή των τελικών συμπερασμάτων, την αποτίμηση της εμπειρίας που αποκτήθηκε μέσα από την εκπόνηση της παρούσας εργασίας και της διατύπωσης νέων προβληματισμών και αναζητήσεων πάνω στο συγκεκριμένο επιστημονικό ζήτημα. Δομή της διπλωματικής εργασίας Η Δομή της εργασίας αποτελεί όπως αναφέραμε παραπάνω το δεύτερο βήμα της μεθοδολογίας. Η εργασία οργανώνεται σε ένα σύνολο κεφαλαίων που συνδέονται μεταξύ τους και συμβάλλουν στην σταδιακή προσέγγιση του θέματος και τελικά την επίτευξη του βασικού στόχου που τέθηκε. Τα επιμέρους κεφάλαια είναι 4 και έχουν ως εξής: Το πρώτο κεφάλαιο, εστιάζει στην θεωρητική προσέγγιση του θέματος που γέννησε τον βασικό προβληματισμό της εργασίας, δηλαδή της σύνδεσης του πολεοδομικού σχεδιασμού με την πρόληψη και την διαχείριση των φυσικών καταστροφών. Έτσι το κεφάλαιο αυτό περιλαμβάνει αρχικά την περιγραφή σημαντικών εννοιών σχετικά με τις φυσικές καταστροφές και ορισμούς που πρέπει να γνωρίζουμε, όπως είναι οι τύποι φυσικών απειλών και αντίστοιχα των καταστροφών που μπορούν να προκληθούν από αυτές, οι φάσεις του κύκλου μιας καταστροφής κ.α. Έπειτα, αναλύονται οι μέθοδοι σχετικά με την διαχείριση των καταστροφών σε μια πόλη και εντοπίζεται ο ρόλος του πολεοδομικού σχεδιασμού στην διαδικασία αυτή. Μέσα από την έρευνα αυτή αναδεικνύεται και η μεθοδολογία του σχεδιασμού πρόληψης-προστασίας και διαχείρισης πριν τη καταστροφή, η οποία πρόκειται να αποτελέσει και την κατεύθυνση εκπόνησης του σχεδίου στο τελευταίο κεφάλαιο. Το τελευταίο κομμάτι του πρώτου κεφαλαίου περιλαμβάνει την παρουσίαση της μεθοδολογίας εκπόνησης της εργασίας, αναλύοντας κάθε ένα από τα βήματα που χρειάστηκαν προκειμένου να εκπονηθεί και να ολοκληρωθεί. Στα πλαίσια παρουσίασης της μεθοδολογίας αναφέρονται στοιχεία όπως το πώς έγινε η κατανόηση του θέματος της εργασίας, ποια στοιχεία συλλέχθηκαν και από πού, καθώς επίσης και ποιες ήταν οι δυσκολίες ή τα εμπόδια που προέκυψαν στην πορεία κλπ. 15

16 Στο δεύτερο κεφάλαιο και ως συνέχεια του πρώτου, γίνεται προσπάθεια κατανόησης, του θέματος της ασφάλειας των πόλεων στην Ελλάδα γενικά και στη συνέχεια σχετικά με τις σεισμικές καταστροφές. Το ζήτημα της ασφάλειας στην Ελλάδα αναφέρεται με τον όρο «Πολιτική Προστασία», έτσι αρχικά στο κεφάλαιο αυτό γίνεται μια συνοπτική παρουσίαση της οργάνωσης του συστήματος πολιτική προστασίας και του Γενικού Σχεδίου Πολιτικής Προστασίας της χώρας. Έπειτα, αναζητείται η ύπαρξη κάποιας σύνδεσης του υπάρχοντος συστήματος χωρικού σχεδιασμού με τα θέματα σεισμικής ασφάλειας, συγκεκριμένα μέσα από την αναζήτηση κατευθύνσεων χωρικού σχεδιασμού σε χωρικό, περιφερειακό, τοπικό και τομεακό επίπεδο. Έτσι, παρατίθενται τα δεδομένα από τη μελέτη των υφιστάμενων σχεδίων χωροταξικού σχεδιασμού και αειφόρου ανάπτυξης της χώρας (Γενικό, Περιφερειακό και Τομεακά). Στο τέλος του κεφαλαίου και προκειμένου να υπάρξει μια ισχυρότερη σύνδεση με τα επόμενα, παρατίθενται στοιχεία σχετικά με τις προβλέψεις των χωρικών σχεδίων που αφορούν άμεσα ή έμμεσα τον Δήμο Θεσσαλονίκης σε θέματα ασφάλειας και προστασίας από σεισμούς. Τα στοιχεία αυτά λαμβάνονται υπόψη στα επόμενα κεφάλαια και συγκρίνονται με τα δεδομένα που εντοπίζονται στο τρίτο και τις αρχές σχεδιασμού που εφαρμόζονται στο τέταρτο κεφάλαιο. Στο τρίτο κεφάλαιο και εφόσον έχουν αποσαφηνιστεί σημαντικές έννοιες σχετικά με τις καταστροφές και έχει γίνει παρουσίαση της βασικής μεθοδολογίας που σχεδιασμού πρόληψης-προστασίας που πρόκειται να εφαρμοστεί, πραγματοποιείται μια διεξοδική ανάλυση και αξιολόγηση της υφιστάμενης κατάστασης της περιοχής μελέτης, σύμφωνα πάντα με τα διαθέσιμα δεδομένα και τους περιορισμούς της εργασίας που περιγράφονται στην εισαγωγή. Στο κεφάλαιο αυτό ορίζεται αρχικά η βασική περιοχή μελέτης και στη συνέχεια χωρίζεται σε 21 επιμέρους περιοχές μελέτης προκειμένου να γίνουν συγκρίσεις των χωρικών δεδομένων μεταξύ των διαφόρων περιοχών του Δήμου. Έτσι αναλύονται κρίσιμα χωρικά δεδομένα για το σύνολο της βασικής περιοχής μελέτης και για κάθε επιμέρους περιοχή μελέτης ξεχωριστά. Τα δεδομένα αυτά αφορούν τα γεωλογικά και σεισμικά χαρακτηριστικά του εδάφους της περιοχής, στοιχεία αστικής μορφής όπως πολεοδομική οργάνωση και οικονομικά-κοινωνικά δεδομένα. Τα στοιχεία αυτά αξιολογούνται κατά τη διάρκεια της ανάλυσης και προετοιμάζεται το έδαφος για το τέταρτο κεφάλαιο. Στο τέταρτο κεφάλαιο, έχοντας αποκτήσει δεδομένα και γνώσεις σχεδιασμού σχετικά με το θέμα που πραγματεύεται η εργασία, συντάσσεται ένα πολεοδομικό σχέδιο το οποίο δίνει κατευθύνσεις και προτείνει λύσεις για τα προβλήματα που έχουν εντοπιστεί στο προηγούμενο κεφάλαιο. Έτσι, αρχικά και προκειμένου να εντοπιστούν οι περιοχές που θα 16

17 πρέπει να δοθεί ιδιαίτερη προσοχή, υπολογίζεται ο βαθμός της τρωτότητας των επιμέρους περιοχών μελέτης ο οποίος προκύπτει για κάθε μία, μέσα από ένα σύστημα δεικτών που έχουν κατασκευαστεί για τον σκοπό αυτό. Αφού εντοπιστούν οι περιοχές με τη μεγαλύτερ η τρωτότητα, αναπτύσσονται μια σειρά από στόχους και προτάσεις για την μείωση των τρωτών στοιχείων των περιοχών αυτών και κατ επέκταση του συνόλου του Δήμου. Αυτό επιτυγχάνεται, αρχικά μέσα από την σύνταξη ενός γενικού οράματος και διατύπωση των γενικών στόχων που το πλαισιώνουν και στη συνέχεια μέσα από την ανάπτυξη ειδικών προτάσεων πολεοδομικού σχεδιασμού για το σύνολο της περιοχής μελέτης. Η εργασία ολοκληρώνεται με την εξαγωγή συμπερασμάτων σχετικά με όσα μελετήθηκαν, με τα στοιχεία που αναλύθηκαν και με όσα σχεδιάστηκαν, σε μια προσπάθεια για προσέγγιση της έννοιας και του νοήματος ενός πολεοδομικού σχεδιασμού ασφάλειας για μια πόλη. Παράλληλα διατυπώνονται περαιτέρω προβληματισμοί και νέα πεδία ενδιαφέροντος που προκύπτουν από την όλη εμπειρία που αποκτήθηκε εκπονώντας την διπλωματική εργασία. 17

18 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1: ΤΟ ΘΕΩΡΗΤΙΚΟ ΥΠΟΒΑΘΡΟ ΤΗΣ ΠΡΟΛΗΨΗΣ & ΔΙΑΧΕΙΡΙΣΗΣ ΤΩΝ ΦΥΣΙΚΩΝ ΚΑΤΑΣΤΡΟΦΩΝ ΜΕΣΑ ΑΠΟ ΤΟΝ ΠΟΛΕΟΔΟΜΙΚΟ ΣΧΕΔΙΑΣΜΟ 18

19 Κεφάλαιο 1: Το θεωρητικό υπόβαθρο της πρόληψης & διαχείρισης των φυσικών καταστροφών μέσα από τον πολεοδομικό σχεδιασμό 1.1. Φυσικές καταστροφές: Έννοιες που πρέπει να γνωρίζουμε Ο ορισμός, οι διαστάσεις και επιπτώσεις των φυσικών καταστροφών Ο ορισμός της καταστροφής Ο όρος «φυσική καταστροφή» χρησιμοποιείται συνήθως προκειμένου να αναφερθούμε σε μια καταστροφή, η οποία προκαλείται από ένα ακραίο φυσικό φαινόμενο ή κίνδυνο (Kelman, 2010). Σύμφωνα με την Γραμματεία των Ηνωμένων Εθνών και τη Διεθνή της Στρατηγική στην Μείωση των Φυσικών Καταστροφών (United Nations International Strategy for Disaster Reduction, UNISDR), φυσικός κίνδυνος είναι: «Μια φυσική διαδικασία ή φαινόμενο που μπορεί να προκαλέσει απώλεια της ζωής, τραυματισμό ή άλλες επιπτώσεις στην υγεία, ζημιά ιδιοκτησιών, απώλεια των προς το ζην και των υπηρεσιών, κοινωνικό-οικονομική διαταραχή ή/και περιβαλλοντική ζημιά»(unisdr, 2009:17). Παρόλα αυτά ο ορισμός και η έννοια της καταστροφής είναι τόσο πολυδιάστατος και σύνθετος όσο και το πλέγμα των επιπτώσεων που επιφέρει στην πόλη και τους ανθρώπους, που δεν αρκεί μια απλή σημασιολογική σύνδεση της καταστροφής με το αίτιο που την προκαλεί. Το ζήτημα των καταστροφών έχει απασχολήσει πλήθος επιστημόνων και ερευνητών από διαφορετικούς επιστημονικούς κλάδους. Ο Δελλαδέτσιμας (2009) παρουσιάζει, μια ενδιαφέρουσα κατηγοριοποίηση των προσεγγίσεων αυτών, από τον Gilbert (1995), ο οποίος διαχωρίζει τις προσεγγίσεις σε τρεις μεγάλες κατηγορίες/λογικές: α) Την στρατιωτική λογική, κατά την οποία η καταστροφή παρομοιάζεται με μια πολεμική σύγκρουση. Έτσι η ανάλυση εστιάζει σε μικρής επαναληψιμότητας μεγάλης κλίμακας καταστροφών, ενώ έμφαση δίνεται κυρίως στις δομές διοίκησης και ελέγχου και στην γρήγορη ανάκαμψη, ενώ ελάχιστη έμφαση δίνεται στην πρόληψη. β) Την κοινωνική λογική( ή κοινωνική τρωτότητα), ο οποία αντιλαμβάνεται την καταστροφή ως μια υφιστάμενη κατάσταση επιρρέπειας της κοινότητας που πλήττεται, δηλαδή ως μια μορφή τρωτότητας. Στην περίπτωση αυτή, η καταστροφή νοείται κυρίως ως το αποτέλεσμα κοινωνικών διεργασιών που οδηγούν σε τρωτότητα της κοινότητας. 19

20 γ) Την κατάσταση αβεβαιότητας, η οποία προσεγγίζει την καταστροφή ως συνάρτηση μιας κατάστασης αβεβαιότητας. Η καταστροφή δηλαδή σχετίζεται με το επίπεδο αβεβαιότητας πριν κατά την διάρκεια και μετά την καταστροφή, όπως η αδυναμία προσδιορισμού των πραγματικών ή μελλοντικών κινδύνων, ή η αβεβαιότητα ως προς τις ενέργειες κατά την διάρκεια και μετά την καταστροφή. Η UN/ISDR (2009) (United Nations International Strategy for Disaster Reduction), ορίζει την καταστροφή ως: «Μία σοβαρή διαταραχή στη λειτουργία μιας κοινότητας ή κοινωνίας, η οποία προκαλεί εκτεταμένες ανθρωπιστικές, υλικές, οικονομικές και περιβαλλοντικές απώλειες οι οποίες ξεπερνούν την ικανότητα της κοινότητας ή κοινωνίας να τις διαχειριστεί μόνο με τους δικούς της πόρους.»(un/isdr, 2009:07) Τα είδη των φυσικών καταστροφών Σύμφωνα με την βάση δεδομένων EM-DAT του CRED, οι φυσικές καταστροφές διακρίνονται σε πέντε επιμέρους κατηγορίες. Οι κατηγορίες αυτές είναι: οι βιολογικές, οι γεωφυσικές, οι υδρολογικές, οι μετεωρολογικές και οι κλιματολογικές. Στον πίνακα που ακολουθεί αναλύονται οι πέντε αυτές επιμέρους κατηγορίες φυσικών καταστροφών καθώς και τα συγκεκριμένα φυσικά φαινόμενα που αντιστοιχούν σε κάθε κατηγορία. Βιολογικές Γεωφυσικές Υδρολογικές Μετεωρολογικές Κλιματολογικές Επιδημίες Σεισμοί Πλημμύρες Επιδρομές εντόμων Πανικός ζώων Ηφαίστεια Εδαφικές κινήσεις-ξηρές συνθήκες(πτώσεις βράχων, κατολισθίσεις κλπ.) Εδαφικές κινήσεις-υγρές συνθήκες(πτώσεις βράχων, κατολισθίσεις κλπ.) Καταιγίδες (Τροπικοί κυκλώνες, εξωτροπικοί κυκλώνες, τοπικές καταιγίδες Πίνακας 1.1: Κατηγορίες φυσικών καταστροφών και αντιστοιχία φαινομένων κάθε κατηγορίας. Πηγή: (CRED/EM-DAT,2012). Ιδία επεξ εργασία Ακραίες θερμοκρασίες(ψύχος, καύσωνας) Ξηρασία Πυρκαγιές Από τις παραπάνω κατηγορίες, οι τέσσερεις τελευταίες είναι αυτές που συγκεντρώνουν τις μεγαλύτερες πιθανότητες να συμβούν μέσα ή κοντά σε μια πόλη, ενώ μάλιστα είναι δυνατόν τα φυσικά φαινόμενα να συνδέονται άμεσα μεταξύ τους, είτε δρώντας ταυτόχρονα είτε το ένα να προκαλεί το άλλο. Για παράδειγμα, ο μεγάλος σεισμός της περιφέρειας Kanto της Ιαπωνίας στις 01/01/1923, στο Τόκυο, εκτός από τις άμεσες καταστροφές, προκάλεσε και διαρρήξεις στους αγωγούς αερίου με αποτέλεσμα την δημιουργία πολυάριθμων εστιών φωτιάς οι οποίες κατέστρεψαν το μεγαλύτερο μέρος της πόλης, προκαλώντας τον θάνατο χιλιάδων ανθρώπων. (Καρανασιοπούλου, 2010) 20

21 Οι διαστάσεις της καταστροφής Οι διαστάσεις της καταστροφής και τα επιμέρους χαρακτηριστικά που περιλαμβάνονται σε αυτές είναι απαραίτητα στοιχεία που πρέπει να εξεταστούν προκειμένου να καταστεί εφικτή η κατανόηση του κάθε φυσικού φαινομένου και αντίστοιχα της φυσικής καταστροφής, έτσι ώστε ο σχεδιασμός για την πρόληψη και την αντιμετώπιση της να είναι όσο το δυνατόν περισσότερο αποτελεσματικός. Η φυσική καταστροφή συγκεντρώνει ένα σύνολο χαρακτηριστικών τα οποία σχετίζονται τόσο με τον φυσικό κίνδυνο όσο και με ένα σύνολο επιμέρους χαρακτηριστικών που μπορεί να αναφέρονται στην περιοχή που συμβαίνει το φαινόμενο καθώς και σε διαφορετικές εκφάνσεις της έννοιας του χρόνου που θα αυτό θα συμβεί. Ο Δελλαδέτσιμας (2009) κατηγοριοποιεί τα χαρακτηριστικά της καταστροφής (του φυσικού κινδύνου και των επιμέρους στοιχείων) σε δύο βασικές διαστάσεις, την γεωγραφική ή χωρική διάσταση και την χρονική διάσταση. Η γεωγραφική διάσταση της καταστροφής Η χρονική διάσταση της καταστροφής Τα χαρακτηριστικά της απειλής: Μέγεθος Ένταση Έκταση-Εμβέλεια (τοπική, περιφερειακή, εθνική) Τα φυσικά χαρακτηριστικά της περιοχής: Ορεινή περιοχή Πεδινή περιοχή Παράκτια περιοχή Τα ανθρωπογεννή χαρακτηριστικά της περιοχής Πληθυσμιακή πυκνότητα Χρήσεις γης Ένταση της ανάπτυξης Κοινωνική-Τεχνική υποδομή Κρίσιμες και τρωτές λειτουργίες Οι κλιματολογικές συνθήκες Υγρασία Άνεμοι Βροχοπτώσεις Θερμοκρασία Η διάρκεια του φαινομένου: Μεγάλη Μεσαία Μικρή Το διάστημα του 24ώρου: Πρωϊνές ώρες Απογευματινές ώρες Βραδινές ώρες Η εποχή που λαμβάνει χώρα το φαινόμενο Χειμερινή περίδος Θερινή περίοδος Οι φάσεις του καταστροφικού φαινομένου Κανονική Έκτακτης ανάγκης/ανακούφισης Αποκατάστασης ανασυγκρότησης Πίνακας 1.2: Η γεωγραφική και χρονική διάσταση της καταστροφής. Πηγή: Δελλαδέτσιμας, 2009: 47. Ιδία επεξεργασία 21

22 Όπως φαίνεται και στον πίνακα 1.2 η γεωγραφική διάσταση της καταστροφής περιλαμβάνει τα χαρακτηριστικά του φαινομένου που λαμβάνει χώρα και τα φυσικά χαρακτηριστικά της περιοχής όπως αυτά αναφέρθηκαν και παραπάνω, αλλά ταυτόχρονα και τα ανθρωπογενή και κλιματολογικά χαρακτηριστικά της περιοχής αυτής. Η χρονική διάσταση με τη σειρά της συγκεντρώνει ένα σύνολο στοιχείων αναφορικά με την διάρκεια του φυσικού φαινομένου, το διάστημα του 24ώρου και την εποχή που λαμβάνει χώρα το φαινόμενο, καθώς επίσης και τις φάσεις του καταστροφικού φαινομένου. Κάθε ένα από τα παραπάνω στοιχεία αποτελεί και ένα ξεχωριστό πεδίο έρευνας, μελέτης και καταγραφής προκειμένου να υπάρξει όσο το δυνατόν ολοκληρωμένη κατανόηση του φυσικού κινδύνου και της καταστροφής που ενδέχεται να προκληθεί από αυτόν. Όπως επισημαίνεται και στο επίσημο βιβλίο του προγράμματος εκπαίδευσης για την διαχείριση των καταστροφών των Ηνωμένων Εθνών (Disaster Management Training Program, 1994), η κατανόηση του φυσικού κινδύνου και κατ επέκταση της φυσικής καταστροφής που είναι πιθανότερο να προκληθεί σε μια περιοχή είναι πρωταρχικής σημασίας στην διαδικασία του σχεδιασμού για την αντιμετώπιση τους. Οι καταστροφικές επιπτώσεις Οι επιπτώσεις της φυσικής καταστροφής στην πόλη αποτελούν τον συνδετικό κρίκο μεταξύ των δύο στοιχείων και της σχέσης που τα διέπει. Μια φυσική καταστροφή είναι σε θέση να επιφέρει σημαντικές αλλαγές στις δομές και τα δίκτυα της πόλης καθώς επίσης και στην φιλοσοφία της οργάνωσης και του σχεδιασμού της. Μια πρώτη κατηγοριοποίηση των επιπτώσεων της καταστροφής σύμφωνα με την Καρανασιοπούλου (2010), προκύπτει αν εξεταστούν με βάση την επιστημονική πλευρά που μελετώνται. Οι κοινωνικές επιστήμες δηλαδή προσεγγίζουν τις επιπτώσεις με βάση τον ανθρώπινο παράγοντα, ενώ οι οικονομικές μέσα από οικονομικούς όρους. Ως εκ τούτου, οι επιπτώσεις μπορούν να διακριθούν σε δύο κατηγορίες: τις κοινωνικές και οικονομικές επιπτώσεις. Οι κοινωνικές επιπτώσεις αναφέρονται κυρίως στον άνθρωπο και σε στοιχεία όπως η σωματική του υγεία και η ψυχοσύνθεση του, οι πολιτισμικές του αξίες και η κοινωνικοποίηση του (Καρανασιοπούλου, 2010:20). Πιο συγκεκριμένα σύμφωνα με τον Anon (2005) περιλαμβάνουν απώλειες σε ζωές, αλλαγές στον τρόπο ζωής, μεταναστεύσεις, αυξημένο κίνδυνο μεταδιδόμενων ασθενειών, καταστροφή υποδομών, επικοινωνιών και σημαντικών αξιών και κληρονομιών. 22

23 Οι οικονομικές επιπτώσεις αναφέρονται κυρίως σε απώλειες με τη μορφή νομισματικών όρων. Περιλαμβάνουν δηλαδή κατά βάση ζημιές στα κεφάλαια της πόλης που μπορεί να προέρχονται είτε από καταστροφές που προκαλεί το ίδιο το φαινόμενο, είτε από τις δαπάνες για ανακούφιση και στήριξη του πληθυσμού που επηρεάζεται από την καταστροφή ή την ανασυγκρότηση της πόλης και την επαναφορά οικονομίας της. (Καρανασιοπούλου, 2010: 20). Εκτός όμως από την παραπάνω πιο απλή κατηγοριοποίηση, όπως αναφέρει ο Δελλαδέτσιμας(2009) υπάρχει και ο πρώτος κοινά αποδεκτός, από τους ερευνητές και τους οργανισμούς που έχουν ασχοληθεί με το θέμα, άξονας προσέγγισης των επιπτώσεων ο οποίος περιλαμβάνει τρεις γενικές κατηγορίες: τις άμεσες, έμμεσες και δευτερογενείς επιπτώσεις (Δελλαδέτσιμας, 2009). Οι άμεσες επιπτώσεις αφορούν στις ανθρώπινες απώλειες και κάθε είδους καταστροφή σε κτιριακό δυναμικό και γενικά στις υποδομές της πόλης. Είναι πάντοτε το σημαντικότερο και πρώτο σε προτεραιότητα είδος επιπτώσεων που καταγράφεται και μελετάται μετά από μια καταστροφή, αφού αναφέρεται πρωτίστως στους ανθρώπους και έπειτα σε κάθε μορφή υλικής καταστροφής. Πιο συγκεκριμένα, η κατηγορία αυτή αναλόγως το είδος και το μέγεθος της καταστροφής μπορεί περιλαμβάνει τα εξής : Ανθρώπινες απώλειες και τραυματισμοί Καταστροφή-βλάβες ιδιοκτησιών ( κινητών και ακίνητων στοιχείων) Καταστροφή-βλάβες μεταφορικών υποδομών και των γραμμών ζωής(ύδρευση, ενέργεια, τηλεπικοινωνίες) Καταστροφή-βλάβες κοινωφελών-κοινόχρηστων χώρων Καταστροφές-βλάβες πολιτιστικών, ιστορικών-αρχαιολογικών χώρων Καταστροφή επιχειρήσεων παραγωγικού κεφαλαίου Καταστροφή-απώλεια αγροτικής παραγωγής Καταβολή ασφαλίστρων και κόστος παροχής ιατρικών υπηρεσιών. Οι έμμεσες επιπτώσεις αποτελούν ουσιαστικά την προέκταση των άμεσων επιπτώσεων αφού αναφέρονται σε στοιχεία όπως η διακοπή του κανονικών συνθηκών ζωής των νοικοκυριών της πόλης, η διακοπή παροχής αγαθών και υπηρεσιών από λειτουργίες και υποδομές που καταστράφηκαν ή απώλειες εισοδημάτων από την αναστολή ή/και διακοπή παραγωγικών/οικονομικών δραστηριοτήτων. Οι έμμεσες επιπτώσεις εξειδικεύονται στις εξής τέσσερεις κατηγορίες: 23

24 Οι συνθήκες στέγασης των νοικοκυριών. Η κατάσταση της υγείας, υγιεινής, διατροφής και ψυχικής υγείας του πληθυσμού. Η λειτουργία του δημόσιου και ιδιωτικού φορέα. Η διακοπή ή αναστολή λειτουργίας βασικών παροχών και δικτύων. Τέλος, οι δευτερογενείς επιπτώσεις, αποτελούν κατά κύριο λόγο μεσοπρόθεσμες και μακροπρόθεσμες επιπτώσεις στην οικονομία και την κοινωνία μιας πόλης (Δελλαδέτσιμας, 2009). Οι δευτερογενείς επιπτώσεις ανάλογα βέβαια και με το είδος και μέγεθος της καταστροφής μπορούν να διακριθούν στις εξής πέντε περιπτώσεις: Κατάρρευση ή απώλεια οικονομικών σχέσεων με το ευρύτερο περιβάλλον. Μεταβολή της συμπεριφοράς του κεφαλαίου σε σχέση με την πόλη. Αλλοίωση των βασικών οικονομικών σχέσεων της πόλης με την αγορά εργασίας. Η επέκταση της πόλης και οι μεταβολές των χρήσεων γης Μεταβολές στην κτηματαγορά και τις αξίες γης Οι φάσεις εκδήλωσης της καταστροφής Από την παραπάνω ανάλυση των επιπτώσεων, γίνεται έντονα αντιληπτή η χρονική παράμετρος που εμπεριέχεται στην έννοια αυτών. Φαίνεται λοιπόν πως η έννοια των επιπτώσεων δεν είναι ένα φαινόμενο στατικό που μπορεί απλώς να διαχωριστεί σε διακριτές κατηγορίες. Είναι εξίσου σημαντικό να εξεταστεί το πώς αυτές οι επιπτώσεις εκδηλώνονται μέσα στον χρόνο, αλλά και το ποιά είναι η κατάσταση που επικρατεί από την πλευρά της πόλης στην αντίστοιχη χρονική περίοδο. Για τον λόγο αυτό η συγκεκριμένη ενότητα, επικεντρώνεται σε μια διερεύνηση των φάσεων εκδήλωσης της καταστροφής. Η έρευνα και καταγραφή των φάσεων εκδήλωσης της καταστροφής και τα αντίστοιχα τα μοντέλα που δημιουργήθηκαν, πέρασαν από αρκετά στάδια μελέτης και ωρίμανσης. Οι κύριες αντιλήψεις ή λογικές σχετικά με τις φάσεις των καταστροφών που εντοπίζονται, όπως αυτές διαδοχικά επηρέασαν το εννοιολογικό πλαίσιο γύρω από εν λόγω θέμα, είναι οι εξής τέσσερεις: η απλή γραμμική λογική, η επιχειρησιακή λογική, η λογική των αποφάσεων και λογική του κύκλου της καταστροφής(δελλαδέτσιμας, 2009). Η ανάλυση της εν λόγω ενότητας εστιάζει κυρίως στα μοντέλα που προκύπτουν από τις δύο τελευταίες λογικές, καθώς είναι τα πλέον πιο περιεκτικά και ολοκληρωμένα μοντέλα ανάλυσης. 24

25 Οι αρχικές προσπάθειες προσέγγισης και διατύπωσης μιας ολοκληρωμένης αντίληψης, πριν την δεκαετία του 1960, στηρίχτηκαν σε μια απλή γραμμική λογική τριών φάσεων: προ του γεγονότος, καταστροφή, μετά το γεγονός(pre-event, disaster, post-event). Η δεύτερη αντίληψη/λογική έκανε την εμφάνιση τη δεκαετία του 1970, καθώς η έμφαση εκείνη την περίοδο φαίνεται να στρέφεται κυρίως στο επιχειρησιακό σκέλος, οπότε οι φάσεις της καταστροφής αναφέρονται ως: προετοιμασία, ετοιμότητα, απόκριση, αποκατάσταση (mitigation, preparedness, response, recovery). H αντίληψη αυτή υιοθετήθηκε και τροποποιήθηκε από διάφορους δημόσιους οργανισμούς και φορείς όπως η Εθνική Ένωση Κυβερνητών στις ΗΠΑ (National Governors Association 1979) και η FEMA (Federal Emergency Management Agency). Οι Haas et al εισήγαγαν την τρίτη κατά σειρά αντίληψη/λογική που αναφέρθηκε παραπάνω, δηλαδή αυτή των αποφάσεων. Μέσα από την έρευνα τους λοιπόν επισημαίνουν την σημαντικότητα και τον κρίσιμο ρόλο των αποφάσεων που λαμβάνονται σε κάθε μια από τις φάσεις της καταστροφής (Δελλαδέτσιμας 2009). Οι ανθρώπινες αποφάσεις είναι το στοιχείο αυτό που μπορεί είτε να διευθετήσει είτε να δυσχεραίνει τα προβλήματα που προκύπτουν τόσο κατά την έκτακτη κατάσταση όσο κατά την ανασυγκρότηση/ανάπτυξη της πόλης (Haas et al, 1977). Όπως πρόκειται να εξετάσουμε αναλυτικότερα στο τρίτο κεφάλαιο, οι αποφάσεις που πάρθηκαν στην περίπτωση του καταστροφικού σεισμού της πόλης Kobe στην Ιαπωνία, (από την μια πλευρά των τοπικών μη κυβερνητικών οργανώσεων και από την άλλη των τοπικών και κεντρικών αρχών), καθόρισαν σε μεγάλο βαθμό την πορεία αποκατάστασης της πόλης και την μετέπειτα κατεύθυνση της ανάπτυξης. Ένα εξίσου σημαντικό σημείο της έρευνας των Haas et al είναι η προσπάθεια τους για αποδυνάμωση της προηγούμενης λογικής γραμμικής διαδοχής των φάσεων ως ξεχωριστές καταστάσεις, μέσα από την παραγωγή ενός θεωρητικού μοντέλου αλληλεπικαλυπτόμενων φάσεων, οι οποίες μάλιστα είναι όπως χαρακτηριστικά αναφέρουν «διαδοχικές, γνωστές και προβλέψιμες» (Haas et al, 1977:262). Οι αλληλεπικαλυπτόμενες φάσεις/περίοδοι του μοντέλου αυτού, που επικεντρώνεται κυρίως στην στιγμή που συμβαίνει το γεγονός και έπειτα, είναι οι εξής: Η περίοδος έκτακτης ανάγκης, κατά την οποία η πόλη ή η περιοχή δέχεται τις άμεσες επιπτώσεις τις καταστροφής και διακόπτονται ή αναστέλλονται οι οικονομικές ή κοινωνικές δραστηριότητες της. Η διάρκεια της περιόδου αυτής μπορεί να είναι μερικές μέρες ή εβδομάδες ανάλογα το φαινόμενο, ενώ το τέλος της χαρακτηρίζεται από την παύση δραστηριοτήτων αναζήτησης- διάσωσης, τον περιορισμό έκτακτων προμηθειών και σκηνών/καταλυμάτων, καθώς επίσης την πρόχειρη αποκατάσταση των γραμμών ζωής και την απομάκρυνση των συντριμμιών από του άξονες κυκλοφορίας. 25

26 Η περίοδος αποκατάστασης, κατά την οποία πραγματοποιούνται οι επισκευές όλων των έργων υποδομής, των κατοικιών και των λοιπών υποδομών. Η διάρκεια της περιόδου αυτής διαρκεί συνήθως μερικούς μήνες, ενώ το τέλος της χαρακτηρίζεται από την επαναφορά σε λειτουργία υποδομών και υπηρεσιών και επιστροφή του πληθυσμού. Η περίοδος ανασυγκρότησης-αντικατάστασης, κατά την οποία τα κεφαλαιακά αποθέματα της επανέρχονται στα επίπεδα προ της καταστροφής και σε κάποιες περιπτώσεις μεγαλύτερα, ενώ το τέλος της περιόδου αυτής χαρακτηρίζεται από την επιστροφή της ζωής και των αναγκών των κατοίκων στα κανονικά επίπεδα, με τις ανάγκες για εργασίας, κατοικίας και υπηρεσιών να εξισορροπούνται. Η περίοδος αναπτυξιακής ανασυγκρότησης, κατά την οποία πραγματοποιούνται όλες εκείνες οι δραστηριότητες και έργα βελτίωσης, αναβάθμισης και ενίσχυσης των υποδομών και της ασφάλειας της πόλης. Κατά την περίοδο αυτή εκπονούνται και τα μακροπρόθεσμα αναπτυξιακά σχέδια ή προγράμματα. H Καρανασιοπούλου (2010) αναφέρει πως το μοντέλο αυτό των Haas et al και η άποψη τους περί τεσσάρων προβλέψιμων και χρονικά προκαθορισμένων φάσεων δέχτηκε πολλές κριτικές από άλλους ερευνητές, όπως οι Rubin et al (1985), οι οποίοι υποστήριξαν πως οι φάσεις που περιγράφονται από τους Haas et al (1977), δεν είναι απαραίτητα διαδοχικές και προβλέψιμες αλλά ότι μπορούν να συμβούν είτε ταυτόχρονα είναι με διαφορετική σειρά (Καρανασιοπούλου, 2010: 16). Ο βασικός παράγοντας που διακρίνεται μέσα από τις έρευνες πολλών ερευνητών, ο οποίος μπορεί να συμβάλει σε αυτή την διαφοροποίηση της σειράς των φάσεων είναι η υφιστάμενη κοινωνική δομή της πόλης. Οι Schawab et al (1998) αναφέρουν πως διαφορετικές κοινωνικές κατηγορίες ή αστικές περιοχές μιας πόλης, μπορούν να βρίσκονται ταυτόχρονα σε διαφορετικές φάσεις αποκατάστασης (Καρανασιοπούλου, 1010). Εκτός όμως από τον κοινωνικό παράγοντα στην διαμόρφωση των φάσεων, πολλοί ερευνητές ασχολήθηκαν και με την σύνδεση αυτών με την διαδικασία της συνολικότερης ανάπτυξης της πόλης, και ειδικότερα με τις συνθήκες που επικρατούν πριν την καταστροφή και αυτές που διαμορφώνονται μετά από την εκδήλωση της. Έτσι αναδύθηκε η τέταρτη αντίληψη/λογική, δηλαδή αυτή του κύκλου των φάσεων (Δελλαδέτσιμας, 2009).Σύμφωνα με την λογική αυτή, η καταστροφή θεωρείται ως ένα επαναλαμβανόμενο φαινόμενο για το οποίο οι φάσεις ορίζονται με βάση τις ενέργειες και τις δράσεις που πραγματοποιούνται πριν από αυτό, κατά την διάρκεια και μετά από αυτό με στόχο την ασφάλεια της πόλης και την ανάπτυξη της. Το πιο χαρακτηριστικό μοντέλο αυτής της λογικής είναι «το μοντέλο του κύκλου της καταστροφής» του Alexander(2002), σύμφωνα με το οποίο αν μια καταστροφή 26

27 μπορεί να αποτελέσει επαναλαμβανόμενο φαινόμενο, τότε ορίζεται ένας κύκλος διαχωρισμένος στις εξής φάσεις: Η φάση της πρόληψης-προστασίας (prevention-mitigation), κατά την οποία η εκδήλωση του φαινομένου γίνεται ολοένα και πιο πιθανή, ενώ παράλληλα πραγματοποιούνται δράσεις προστασίας και πρόληψης των καταστροφικών επιπτώσεων. Η φάση ετοιμότητας (preparedness), κατά την οποία η στιγμή εκδήλωσης του φαινομένου έχει εντοπιστεί και λαμβάνονται όλα τα απαραίτητα μέτρα προειδοποίησης και κατάστασης ετοιμότητας. Η φάση της ετοιμότητας περιλαμβάνει επίσης και όλες εκείνες τις ενέργειες ενημέρωσης, και πληροφόρησης των πολιτών για την πιθανή καταστροφή σε περιόδους ηρεμίας. Η φάση εκδήλωσης του φαινομένου και απόκρισης (emergency-response), η οποία μπορεί να χωριστεί σε δύο επιμέρους φάσεις, δηλαδή σε μια περίοδο αμετρίαστης κρίσης και έκτακτης ανάγκης και έπειτα στην φάση έρευνας και διάσωσης των πληγέντων από την καταστροφή. Η περίοδος ανάκαμψης-ανασυγκρότησης (recovery-reconstruction), κατά την οποία πραγματοποιείται αρχικά η ανακατασκευή και ανασυγκρότηση των υποδομών και υπηρεσιών που καταστράφηκαν και έπειτα η αναπτυξιακή ανάκαμψη και επαναφορά της οικονομίας. Εικόνα 1.1: Ο κύκλος των φάσεων της καταστροφής. Πηγή: 27

28 Στην εικόνα 1.1. απεικονίζεται απόδοση από την FEMA τον φάσεων της καταστροφής ως ενός κύκλου επαναλαμβανόμενων γεγονότων. Ο κύκλος αυτός των φάσεων της καταστροφής είναι μέρος της προγράμματος εκπαίδευσης για τις καταστροφές της FEMA, στην προσπάθεια για την δημιουργία μιας πιο ενημερωμένης και προετοιμασμένης κοινωνίας απέναντι σε τέτοιου είδους φαινόμενα (NVOAD, 2004). Τόσο το μοντέλο των Haas et al όσο και αυτό του D.Alexander αποδεικνύουν ουσιαστικά πως η καταστροφή, δεν αποτελεί μια απόκλιση από τις κανονικές λειτουργίες μιας πόλης και τις αποφάσεις που λαμβάνονται για αυτήν (Δελλαδέτσιμας, 2009). Η παρατήρηση αυτή επισημαίνει και τον ρόλο που θα μπορούσε να παίξει ένας ολοκληρωμένος πολεοδομικός σχεδιασμός, ο οποίος οργανώνει τις λειτουργίες και τις υποδομές της πόλης λαμβάνοντας υπόψη την διπλή τους φύση και χρησιμότητα. Μέσα από την ανάλυση των ενοτήτων που προηγήθηκαν έγινε κατανοητό το πόσο σημαντικό είναι για μια πόλη ή και μια χώρα να γνωρίζει όσο το δυνατόν καλύτερα τον «φυσικό εχθρό» της (UN/DMTP, 1994). Αυτό σημαίνει από την μια να έχει το δυνατόν καλύτερη γνώση των φυσικών κινδύνων που είναι πιθανότερο να συμβούν στην επικράτειά της και των χαρακτηριστικών της καταστροφής που μπορεί να προκληθεί, ενώ από την άλλη να υπάρχει μια σαφής γνώση της υφιστάμενης κατάστασης και των όποιων αδυναμιών και τρωτών σημείων που μπορεί να συναντήσει ο φυσικός κίνδυνος. Η έννοια αυτή της τρωτότητας της πόλης αποτελεί και το θέμα της ενότητας που ακολουθεί Τρωτότητα και διακινδύνευση Έως τώρα η προσέγγιση της σχέσης μεταξύ των φυσικών καταστροφών και της πόλης μελετήθηκε κυρίως από την πλευρά των χαρακτηριστικών της καταστροφής. Για να δοθεί μια ολοκληρωμένη εικόνα της σχέσης αυτής, είναι απαραίτητο να εξετάσουμε και τα χαρακτηριστικά εκείνα του αποδέκτη της καταστροφής, δηλαδή της πόλης και των συστατικών της στοιχείων (άνθρωποι, δίκτυα, υποδομές και περιβάλλον), τα οποία καθορίζουν το αν ένας φυσικός κίνδυνος θα εξελιχθεί σε καταστροφή. Ο ορισμός της διακινδύνευσης Η έννοια της τρωτότητας είναι άρρηκτα συνδεδεμένη με τις αυτές του φυσικού κινδύνου και της διακινδύνευσης (Kelman 2010). Η διακινδύνευση μάλιστα μπορεί να αναλυθεί ως το παράγωγο στοιχείο του συνδυασμού των άλλων δύο παραγόντων, δηλαδή της τρωτότητας και του φυσικού κινδύνου. Όπως επισημαίνει ο Kelman (2010), στην σχετική βιβλιογραφία 28

29 έχουν αποδοθεί διάφοροι μαθηματικοί και μη-μαθηματικοί ορισμοί της διακινδύνευσης, χωρίς όμως να υπάρξει κάποια συναίνεση σε έναν κοινό ορισμό. Συνθέτοντας τους ορισμούς που αναφέρει ο Kelman (2010) μαζί με παρόμοιους ορισμούς των ερευνητών που μελετήθηκαν δίνονται στη συνέχεια ορισμένα χαρακτηριστικά παραδείγματα: Σύμφωνα με τον Alexander (1991): Διακινδύνευση= Επιπτώσεις του κινδύνου X Στοιχεία υπό διακινδύνευση Χ Τρωτότητα Ο Blong (1996) απλοποιεί την εξίσωση ως εξής: Διακινδύνευση= Κίνδυνος X Τρωτότητα Οι Granger et al. (1999) συνδυάζουν τους παραπάνω ορισμούς στην εξής σχέση ορίζοντας την διακινδύνευση ως: «Το αποτέλεσμα της αλληλεπίδρασης μεταξύ φυσικών κινδύνων και των στοιχείων υπό διακινδύνευση( άνθρωποι, κτίρια, και υποδομές) τα οποία είναι ευάλωτα στον εν λόγω κίνδυνο». Ο ορισμός αποδίδεται στην σχέση: Διακινδύνευση= Κίνδυνος X Στοιχεία υπό διακινδύνευση X Τρωτότητα. Άλλοι ερευνητές όπως o Helm(1996) και οι Sayers et al.(2002) ορίζουν την διακινδύνευση ως το: «Συνδυασμό της πιθανότητας εμφάνισης ενός κινδύνου με το επίπεδο επιπτώσεων που θα είχε αυτός εάν συνέβαινε. Ο ορισμός τους αποδίδεται στην σχέση: Διακινδύνευση= Πιθανότητα X Επιπτώσεις Τέλος ο Δελλαδέτσιμας(2009) ορίζει την διακινδύνευση ως τον: «Βαθμό των δυνητικών απωλειών στις αστικές περιοχές λόγω της έκθεσης σε φυσικές απειλές, η οποία μπορεί να αναλυθεί ως το αποτέλεσμα του συνδυασμού της πιθανότητας εμφάνισης εκδήλωσης της απειλής με τον βαθμό τρωτότητας». Εξετάζοντας τα παραπάνω, παρατηρούμε πως κάποιοι ορισμοί είναι μαθηματικοί, κάποιοι άλλοι περιγραφικοί ενώ κάποιοι άλλοι είναι και τα δύο, επίσης δημιουργούνται παραλληλισμοί με την λέξη πιθανότητα να αντικαθιστά ενίοτε την λέξη κίνδυνο και αντίστοιχα την λέξη επιπτώσεις να εκπροσωπεί την λέξη τρωτότητα, ενώ σε μερικές περιπτώσεις εντάσσονται στην εξίσωση και άλλοι παράγοντες όπως τα στοιχεία υπό διακινδύνευση (Kelman, 2010). Το συμπέρασμα που προκύπτει, είναι πως οι λέξεις έχουν λίγη σημασία μπροστά στο σημαντικό ζήτημα που από κοινού προσπαθούν να ορίσουν, δηλαδή την διακινδύνευση της πόλης και των ανθρώπων. Ο ορισμός και οι προσεγγίσεις της τρωτότητας Την προηγούμενη διαπίστωση έκαναν κατά κάποιο τρόπο και αρκετοί ειδικοί οι οποίοι υποστήριξαν πως η προσοχή θα πρέπει να δοθεί στην ρίζα του προβλήματος της διακινδύνευσής (δηλαδή την τρωτότητα) και όχι στην προσπάθεια ορισμού της. Ο Kelman (2010) μας παραπέμπει σε ένα απόφθεγμα του Lewis (1999) ο οποίος προειδοποιεί 29

30 συγκεκριμένα πως η εστίαση στην διακινδύνευση μπορεί να επισκιάσει την πραγματικότητα και το αληθινό πρόβλημα και υποστηρίζει πως η τρωτότητα είναι το σημαντικότερο στοιχείο της διακινδύνευσης. Αναφέρει στη συνέχεια πως μέσα από την μελέτη της τρωτότητας μπορούμε να δούμε την διεργασίες που δρουν ανάμεσα στους παράγοντες του κινδύνου και της διακινδύνευσης Η μελέτη της τρωτότητας αντιστρέφει την κοινή προσέγγιση και την εστιάζει στην θέση και την κατάσταση των στοιχείων υπό διακινδύνευση και στους λόγους για την συγκεκριμένη θέση και κατάσταση. Τέλος τονίζει πως Η έννοια της διακινδύνευσης είναι στατική και υποθετική (παρόλα αυτά επανεκτιμήσιμη από περίοδο σε περίοδο), αλλά η τρωτότητα είναι δυναμική, μορφολογική και έχει μια πραγματικότητα εφαρμόσιμη σε κάθε φυσική απειλή (Kelman, 2010). Η τρωτότητα λοιπόν όπως διαπιστώθηκε είναι ο βασικότερος παράγοντας διαμόρφωσης της επικινδυνότητα και ως εκ τούτου, είναι απαραίτητο να ερευνηθεί χωριστά από τους υπόλοιπους. Στη συνέχεια παρουσιάζονται οι κύριες ερευνητικές προσεγγίσεις της και το περιεχόμενο της έννοιας της τρωτότητας. Σύμφωνα με τον Δελλαδέτσιμα (2009), η μέχρι τώρα ερευνητική εμπειρία αναδεικνύει τρεις κύριες προσεγγίσεις ή τυπολογίες ανάλυσης της τρωτότητας. Η διαφοροποίηση αυτή δημιουργείται ανάλογα σε ποιους παράγοντες διαμόρφωσης της τρωτότητας δίνεται έμφαση. Η πρώτη προσέγγιση αντιλαμβάνεται την τρωτότητα ως έκθεση στην διακινδύνευση, δηλαδή ως μια κατάσταση η οποία επικεντρώνεται στα χαρακτηριστικά του φυσικού αιτίου (μέγεθος, χωρική διασπορά, διάρκεια) και τις παρενέργειες που προκύπτουν από την έκθεση σε αυτό. Η προσέγγιση αυτή έχει χρησιμοποιηθεί κυρίως από διεθνείς οργανισμούς ( UN 1990, FEMA-NIBS 1999, NOAA 1999), οι οποίοι έχουν δώσει ορισμούς περισσότερο τεχνικούχωρικού χαρακτήρα που ελάχιστα ενσωματώνουν την κοινωνική διάσταση ( Δελλαδέτσιμας, 2009). Η δεύτερη προσέγγιση, αντιλαμβάνεται την τρωτότητα ως ένα κοινωνικά δομημένο φαινόμενο, ως μια κατάσταση δηλαδή που δημιουργείται μέσα από τις κοινωνικόοικονομικές συνθήκες που επικρατούν στην πόλη(δελλαδέτσιμας, 2009). Συγκεκριμένα, σύμφωνα με την προσέγγιση αυτή, η τρωτότητα οφείλεται στις κοινωνικές και οικονομικές ανισότητες, στο επίπεδο ευαισθητοποίησης και γνώσης των κατοίκων σχετικά με τον κίνδυνο (Δελλαδέτσιμας 2009; Lopez 2009). Οι περισσότεροι από τους ερευνητές που έχουν υιοθετήσει την προσέγγιση αυτή, ουσιαστικά απαρνιούνται την φυσικότητα του αιτίου ως παράγοντα τρωτότητας και πρόκλησης καταστροφής (δηλαδή τα εγγενή χαρακτηριστικά του φυσικού αιτίου και την σχετική αυτονομία του), αφού υποστηρίζουν πως δεν μπορεί να 30

31 υπάρξει καταστροφή αν πρώτα δεν υπάρχουν ευάλωτες κοινωνικές ομάδες και οικονομικά στρώματα (Cannon 1994, 2000). Χαρακτηριστικός εκφραστής της προσέγγισης αυτής είναι ο Cannon (1994, 2000), ο οποίος και ασκεί έντονη κριτική στην παραπάνω τεχνική-χωρική προσέγγιση των Ηνωμένων Εθνών. Η τρίτη και πλέον ολοκληρωμένη προσέγγιση της τρωτότητας είναι η ολιστική προσέγγιση η οποία συνδυάζει τις δύο προηγούμενες, ορίζοντας την ως συνάρτηση τόσο της κοινωνικής και οικονομικής κατάστασης των κατοίκων της πόλης όσο και της έκθεσης στην διακινδύνευση, ενώ παράλληλα εισάγει στην έννοια της έκθεσης και τα χαρακτηριστικά του δομημένου περιβάλλοντος της πόλης που βρίσκονται αντιμέτωπα με την φυσική απειλή. Η προσέγγιση αυτή ορίζει μια νέα συνολική τρωτότητα, κατά την οποία τα χαρακτηριστικά της πόλης και της κοινωνίας της θεωρούνται οι βασικοί παράγοντες διαμόρφωσής της, χωρίς όμως να αγνοείται η σχετική αυτονομία του φυσικού φαινομένου. Οι έρευνες γύρω από την συνολική τρωτότητα είναι πλέον το κύριο αντικείμενο μελέτης ερευνητών και οργανισμών για θέματα διαχείρισης της επικινδυνότητας και των καταστροφών (Δελλαδέτσιμας, 2009). Από την μελέτη της σχετικής βιβλιογραφίας, η συνολική τρωτότητα της πόλης διαμορφώνεται μέσα από διάφορα χαρακτηριστικά που μπορεί να ποικίλουν ως προς την φύση και τον χαρακτήρα τους. Έτσι μπορεί τα χαρακτηριστικά αυτά να αναφέρονται στις κοινωνικές, οικονομικές και πολιτικές συνθήκες που επικρατούν στην πόλη και το ευρύτερο διοικητικό πλαίσιο (δήμος, περιφέρεια, χώρα), στις τεχνικές υποδομές και την δομή της πόλης καθώς επίσης και χαρακτηριστικά του φυσικού περιβάλλοντος/υποβάθρου μέσα στο οποίο βρίσκεται η πόλη. Υπό το πρίσμα αυτό, είναι δυνατό διακρίνουμε τις πτυχές ή εκφάνσεις της τρωτότητας σε στις εξής βασικές κατηγορίες: την φυσική, την κοινωνικόοικονομική, την λειτουργική και την πολιτική τρωτότητα. (Kapstein- López 2009; Stanganelli 2007). Στην συνέχεια δίνεται ο πίνακας 1.3 όπου απεικονίζονται οι τέσσερεις πτυχές της συνολικής τρωτότητας της πόλης. 31

32 Φυσική Τρωτότητα Κοινωνικόοικονομική Τρωτότητα Λειτουργική τρωτότητα Πολιτική Τρωτότητα Αντικείμενα Περιεχόμενο Παράμετροι Εκτίμησης Κτίρια Επιρρέπεια των κτιρίων σε φυσικούς κινδύνους Ευάλωτη δομή, ύψος, υλικά κατασκευής, κατάσταση συντήρησης κλπ. Δίκτυα Αστικός Ιστός Οικονομικό Πλαίσιο Κοινωνικό πλαίσιο Δημόσιες Εγκαταστάσεις Οργάνωση Θεσμικό Πλαίσιο Επιρρέπεια των γραμμών ζωής, των δικτύων επικοινωνιών και μεταφορών σε φυσικούς κινδύνους Επιρρέπεια κτιρίων και δρόμων του αστικού ιστου μέσα από την άμεση σχέση με τα περιβάλλοντα τρωτά στοιχεία της πόλης Τρωτότητα της οικονομικής δομής της κοινωνίας τόσο σε όρους τάσης των οικονομικών αποθεμάτων να υποστούν ζημία από φυσικούς κινδύνους όσο και σε όρους ζωτικότητας και βιωσιμότητας της δομής. Κτίρια με κοινούς συνδέσμους, ύπαρξη ευάλωτων στοιχείων( πύργοι, πυλώνες υψηλής τάσης, προεξέχοντα σημεία κτιρίων), ύπαρξη ανοιχτών χώρων και ασφαλών καταφυγίων Χαρακτηριστικά των οικονομικών αποθεμάτων, ύπαρξη διαφοροποιημένης και άνισης οικονομικής δομής, βαθμός ευεξίας πληθυσμού(ικανότητα εγγύησης επαρκούς συντήρησης των κτηρίων Τρωτότητα της κοινωνικής δομής ενός Αριθμός και σύνθεση του πληθυσμού: πληθυσμού φυσικά( π.χ. υψηλή συγκέντρωση ηληκία, φύλο, βαθμός αυτεπάρκειας, ηληκιωμένων, ΑΜΕΑ, παιδιά κλπ.), οικονομικά εισόδημα κατά κεφαλήν, μορφωτικό και από πλευράς κουλτούρας στις φυσικές επίπεδο, βαθμός ευαισθητοποίησης απειλές. σε θέματα φυσικών κινδύνων Ύπαρξη, προσβασιμότητα και π.χ για νοσοκομεία: Αριθμός ποιότητα(αποτελεσματικότητα, αριθμός νοσοκομείων, αριθμώς κλινών, παρεχόμενων υπηρεσιών, χωρητικότητα) επίπεδο παροχής υπηρεσιών πρώτων στρατηγικών δημόσιων εκγαταστάσεων όπως βοηθειών, χωροθέτιση έξω από σχολεία, κλινικές, νοσοκομεία, κέντρα επικίνδυνες περιοχές, προειδοποίησης και διαχείρησης προσβασιμότητα από ασφαλείς καταστροφών. δρόμους. Ικανότητα των εν λόγω εγκαταστάσεων να είναι αυτόνομες και να παραμένουν λειτουργικές και σε κατάσταση καταστροφής Ικανότητα της κοινωνίας να προωθεί και να ελέγχει διαφορετικές δραστηριότητες σε καταστάσεις έκτακτης ανάγκης Τεχνικά χαρακτηριστικά( υλικά, συνδέσεις κλπ.), αντοχή κρίσιμων στοιχείων των δικτύων (γέφυρες, σήραγγες, οδογέφυρες κλπ.), θέση(π.χ υπέργεια ηλεκτρικά καλώδια, κατάσταση συντήρισης κλπ. Ενισχυμένες κατασκευές, αυτόνομες γενήτριες ρεύματος, δεξαμενές νερού κλπ. Ύπαρξη δοκιμασμένων διαδικασιών που ενεργοποιούνται σε καταστάσεις έκτακτης ανάγκης, ύπαρξη σχεδίων έκτακτης ανάγκης, προτώκολλα ανταλλαγής πληροφοριών μέσω νέων τεχνολογιών, δυνατότητα ανταλαγής πληροφοριών Τρωτότητα λόγω έλλειψης νομικού πλαισίου Νόμοι σχετικοί με την αντιμετώπιση και θεσμικών προγραμμάτων για την της διακινδύνευσης, κατάλληλα αντιμετώπιση του προβλήματος της προγράμματα και προσπάθειες διακινδύνευσης, έλλειψη χρηματοδότησης για έρευνας την εκπόνηση έρευνας για την μείωση της διακινδύνευσης, και σπουδές πάνω σε αντικείμενα διαχείρισης επικινδυνότητας και φυσικών απειλών Πίνακας 1.3: Οι πτυχές της συνολικής τρωτότητας. Πηγή: Stanganelli, 2007:102. Ιδία επεξ εργασία Όπως φαίνεται και στον παραπάνω πίνακα και σύμφωνα με τον Stanganelli (2008) και το πλαίσιο δράσης του Hyogo 1 (Hyogo Framework for action, 2005). Στην πρώτη στήλη δίνονται τα αντικείμενα που συνθέτουν την κάθε πτυχή τρωτότητας, στην δεύτερη στήλη 1 Το Πλαίσιο Δράσης του Hyogo (Hyogo Framework for Action), είναι ένα σχέδιο με χρονικό ορίζοντα δέκα χρόνων που υιοθετήθηκε από 168 μέλη των Ηνωμένων Εθνών στο Παγκόσμιο Συνέδριο για την Μείωση των Καταστροφών το 2005 στην περιφέρεια Hyogo της Ιαπωνίας. Το πλαίσιο ορίζει πέντε προτεραιότητες ενεργειών και μια σειρά πρακτικών και αρχών που έχουν ως στόχο την μείωση των απωλειών από τις καταστροφές και την αύξηση της ανθεκτικότητας των πόλεων έως το

33 περιγράφονται οι λόγοι που κάνουν τα αντικείμενα αυτά τρωτά, ενώ τα παραδείγματα παραμέτρων εκτίμησης που της τρίτης στήλης, μας επιτρέπουν να κατανοήσουμε ποια ακριβώς στοιχεία θα πρέπει να εξεταστούν προκειμένου εκπονηθεί ένας αποτελεσματικός πολεοδομικός σχεδιασμός. Έτσι αποκτάμε μια ολοκληρωμένη εικόνα για την έννοια της συνολικής τρωτότητας αλλά και των βασικότερων στοιχείων που πρέπει να λάβει υπόψη του ο πολεοδομικός σχεδιασμός Ο Πολεοδομικός σχεδιασμός στην διαχείριση των καταστροφών Πολεοδομικός σχεδιασμός και ασφάλεια Συστήματα εισαγωγής της ασφάλειας στον σχεδιασμό Το στοιχείο της ασφάλειας μπορεί να αποκτηθεί μέσα από έναν ολοκληρωμένο σχεδιασμό ασφάλειας, ο οποίος συναντάται στην διεθνή βιβλιογραφία ως risk management planning δηλαδή ως διαχείριση της διακινδύνευσης. Το πόσο αποτελεσματικός όμως θα είναι αυτός ο σχεδιασμός ασφάλειας εξαρτάται από το πόσο αλληλεπιδρά και συσχετίζεται με τα άλλα επίπεδα σχεδιασμού, όπως ο πολεοδομικός, ο κανονιστικός (κανονισμοί, νόμοι και πολιτικές) και ο στρατηγικός σχεδιασμός (Δελλαδέτσιμας, 2009). Το επίπεδο της σύνδεσης αυτής του σχεδιασμού ασφάλειας με τα άλλα επίπεδα σχεδιασμού και κυρίως με τον πολεοδομικό, διαφέρει για τις χώρες και τα συστήματα χωρικού σχεδιασμού ανά τον κόσμο. Ο Δελλαδέτσιμας (2009), μελετώντας την διεθνή εμπειρία ορίζει τρία γενικά συστήματα εισαγωγής και προώθησης του σχεδιασμού ασφάλειας στα άλλα επίπεδα σχεδιασμού: α) Τα πρωτογενή ή μη εξελιγμένα συστήματα, β) τα ολιστικά συστήματα εισαγωγής του στοιχείου της ασφάλειας και γ) τα συστήματα επικουρικότητας. Τα πρωτογενή ή μη εξελιγμένα συστήματα, είναι αυτά στα οποία το στοιχείο της ασφάλειας περιορίζεται σε δύο επίπεδα. Από την μια στο επίπεδο εφαρμογής κανονιστικών όρων και κωδίκων ασφάλειας και από την άλλη στο επίπεδο μηχανισμών απόκρισης-αποκατάστασης. Όπως είναι λογικό η εφαρμογή του στοιχείου της ασφάλειας απλώς σε κανόνες ασφάλειας και σε μια πολιτική απόκρισης-αποκατάστασης, αδυνατεί να καλύψει όλες τις πτυχές του πολυσύνθετου αυτού θέματος, που αφορά την ασφάλεια της πόλης και των ανθρώπων. Σύμφωνα με τον Δελλαδέτσιμα (2009), όπως προκύπτει από την μέχρι τώρα εμπειρία σε αυτό το σύστημα ανήκει και η Ελλάδα, η οποία όπως και άλλες χώρες της ίδιας κατηγορίας, χαρακτηρίζεται από ανεπαρκή χρήση της τεχνολογίας, ενσωμάτωση του τοπικού δυναμικού και κυρίως από περιορισμένη ικανότητα 33

34 αφομοίωσης της καταστροφικής εμπειρίας και μετατροπής αυτής σε πολιτικές και ολοκληρωμένο σχεδιασμό πρόληψης-αντιμετώπισης. Τα ολιστικά συστήματα εισαγωγής του στοιχείου της ασφάλειας, είναι τα πιο εξελιγμένα συστήματα, στα οποία η ασφάλεια αποτελεί αναγκαία συνθήκη και εμπεριέχεται σε κάθε στοιχείο του πολεοδομικού ή χωροταξικού σχεδιασμού. Τέτοιου είδους συστήματα συναντάμε κυρίως σε χώρες με μεγάλη παράδοση σχεδιασμού όπως το Ηνωμένο Βασίλειο, η Ιαπωνία, η Ολλανδία, η Γαλλία κλπ. Τα συστήματα επικουρικότητας, συναντώνται κυρίως στις χώρες ομοσπονδιακού χαρακτήρα ή με μεγάλη περιφερειακή αυτονομία. Όπως υποδηλώνει και ο τίτλος τους, στα συστήματα αυτά τον κύριο λόγο στα θέματα και τον σχεδιασμό ασφάλειας τον έχουν οι περιφερειακές και τοπικές διοικήσεις ενώ ο ρόλος του κεντρικού κράτους είναι επικουρικός. Η επικουρικότητα συγκεκριμένα αναφέρεται στην πολιτική ή λογική της λεγόμενης «αποδεκτής διακινδύνευσης». Αυτό σημαίνει πως, η κεντρική διοίκηση επεμβαίνει μόνο όταν το μέγεθος της καταστροφής είναι τέτοιο που οι περιφερειακές και τοπικές κυβερνήσεις δεν μπορούν να αντιμετωπίσουν μόνες τους. Το σύστημα αυτό βρήκε άνθηση στις ΗΠΑ, όπου σύμφωνα με την παραπάνω λογική οι τοπικές κοινότητες και οι πολιτείες πρέπει να ζητούν βοήθεια από το ομοσπονδιακό κράτος μόνο όταν οι πόροι και το αναγκαίο δυναμικό τους ξεπερνούν τις δυνατότητες τους. Το περιεχόμενο και τα είδη του σχεδιασμού ασφάλειας Σε προηγούμενη ενότητα αναφερθήκαμε στις φάσεις τις καταστροφής και μέσα από την έρευνα αυτή προέκυψαν δύο κύριες προσεγγίσεις, οι διαδοχικές-επικαλυπτόμενες φάσεις των Hass et al.(1977) και ο κύκλος της καταστροφής του Alexander (1999). Ο σχεδιασμός ασφάλειας έτσι όπως έχει αναπτυχθεί σήμερα, έχει δομή αντίστοιχη με τις φάσεις των παραπάνω προσεγγίσεων και έτσι μπορούμε να μιλάμε για τον κύκλο του σχεδιασμού ασφάλειας ή της διαχείρισης των καταστροφών. Ο κύκλος αυτός περιλαμβάνει τρεις φάσεις ή είδη σχεδιασμού: Tον σχεδιασμό έκτακτης ανάγκης (emergency planning/measures), ο οποίος αφορά σε μέτρα και δράσεις που λαμβάνονται για τον μετριασμό των καταστροφικών επιπτώσεων, από την στιγμή που έχουν προβλεφθεί ή/και αρχίζουν να εκδηλώνονται, καθώς και στο σύνολο των ενεργειών που πραγματοποιούνται κατά την διάρκεια της έκτακτης ανάγκης ή αμέσως μετά 34

35 (Δελλαδέτσιμας 2009). Ο πολεοδομικός σχεδιασμός συνδέεται άμεσα και με τον σχεδιασμό έκτακτης ανάγκης, καθώς μπορεί να καταστήσει πιο εύκολη και αποτελεσματική την λήψη των απαραίτητων μέτρων μέσα για παράδειγμα από τον καθορισμό των διόδων κινητοποίησης των οχημάτων διάσωσης, των τρωτών οικοδομικών τετραγώνων που πρέπει να εκκενωθούν μια περιοχή κλπ. (Kazusa, 2012). Tον σχεδιασμό ανάκαμψης- ανασυγκρότησης (recovery-reconstruction planning). Ο τύπος αυτός σχεδιασμού έχει ως στόχο την ταχύτερη δυνατή επαναφορά της κατάστασης της πόλης και της ζωής των ανθρώπων σε προ της καταστροφής επίπεδα και στην μελλοντική ανάπτυξη ενός συστήματος με μειωμένη τρωτότητα. Ο σχεδιασμός αυτός περιλαμβάνει δράσεις όπως προγράμματα ανάκαμψης, παροχής οικονομικής βοήθειας, ανασυγκρότηση έργων υποδομής και παραγωγικών μονάδων αρχικά και στη συνέχεια στρατηγικούς στόχους και σχέδια επαναφοράς της ζωής των κατοίκων και της οικονομίας της πόλης σε προκαταστοφικά ή και υψηλότερα επίπεδα (Kazusa 2012). Τον σχεδιασμό πρόληψης-προστασίας (prevention planning), ο οποίος έχει αναδειχθεί από την μελέτη της σχετικής βιβλιογραφίας ως το σημαντικότερο είδος σχεδιασμού ασφάλειας από τα τρία παραπάνω. Ο σχεδιασμός αυτός αφορά σε μεσοπρόθεσμου και μακροπρόθεσμου χαρακτήρα μέτρα, ρυθμίσεις και ενέργειες που έχουν ως στόχο την μείωση της τρωτότητας της πόλης και κατ επέκταση την ελαχιστοποίηση των επιπτώσεων όταν εκδηλωθεί κάποιο φαινόμενο (Δελλαδέτσιμας, 2009). Η συμβολή του πολεοδομικού σχεδιασμού κατά την φάση πρόληψης-προστασίας είναι ίσως η πιο σημαντική, καθώς αποτελεί το βασικό μέσο οργάνωσης μιας πόλης και μπορεί εκ των προτέρων να αποτρέψει ή να μειώσει με τα κατάλληλα μέτρα την ζημιά που ενδέχεται να επιφέρει ένας φυσικός κίνδυνος με εργαλεία που πρόκειται να εξετάσουμε στην συνέχεια (Kazusa, 2012). 35

36 Εικόνα 2.1: Ο Κύκλος Σχεδιασμού Ασφάλειας/ Διαχείρισης των Καταστροφών, πηγή: Kazusa, 2012 Εικόνα 1.2: Ο Κύκλος Σχεδιασμού Ασφαλείας/ Διαχείρισης των Καταστροφών. Πηγή: Kazusa, 2012: 1 Στην εικόνα 2.1 απεικονίζεται ο κύκλος του σχεδιασμού ασφάλειας/διαχείρισης των καταστροφών, ο οποίος κατά τον Kazusa (2012) έχει υιοθετηθεί και από το σύστημα διαχείρισης καταστροφών της Ιαπωνίας. Σύμφωνα μάλιστα με τον ίδιο, και όπως πρόκειται να εξετάσουμε λεπτομερέστερα στη συνέχεια, το βασικό σχέδιο πρόληψης καταστροφών ταυτίζεται με το πολεοδομικό σχέδιο μιας πόλης, το οποίο οργανώνει τα τρία επίπεδα σχεδιασμού ασφάλειας. Όπως επισημαίνει και ο Δελλαδέτσιμας (2009) τα τρία επίπεδα αυτά είναι απαραίτητο να συνδυαστούν προκειμένου να επιτευχθεί μια ολοκληρωμένη μείωση της τρωτότητας. Με ποιον τρόπο μπορεί να συμβάλει ο πολεοδομικός σχεδιασμός, εξετάζεται στις ενότητες που ακολουθούν Πρόληψη και προστασία μέσα από τον πολεοδομικό σχεδιασμό Σύμφωνα με τον Yodmani (2001), η περίοδος πριν από κάποια ενδεχόμενη εκδήλωση ενός φυσικού κινδύνου και ο σχεδιασμός που εφαρμόζεται προληπτικά, συνθέτουν την σημαντικότερη φάση του κύκλου σχεδιασμού ασφάλειας (Yodmani 2001). Όπως αναφέρει ο ίδιος, με το πέρασμα των χρόνων και κυρίως ανάμεσα στις δεκαετίες 1960 έως 1990 και έπειτα, μέσα από πολυάριθμες εμπειρίες καταστροφών σε όλο τον κόσμο, σημειώθηκε μια έντονη στροφή από το σκεπτικό ανάκαμψης και ανακούφισης από την καταστροφή, στο σκεπτικό της προληπτικής διαχείρισης της διακινδύνευσης και της τρωτότητας (Yodmani, 2001).H στροφή αυτή σύμφωνα με τον Stanganelli (2007) πραγματοποιήθηκε χάρη στο 36

37 σκεπτικό πως οι φυσικές απειλές δεν μπορούν να εξαλειφθούν, αλλά θα είναι για πάντοτε μέρος της ζωής των ανθρώπων. Τα παραπάνω δύο ζητήματα καλείται να αναλάβει ο πολεοδομικός σχεδιασμός, ο οποίος θα πρέπει να έχει συμπεριλάβει το στοιχείο της ασφάλειας ως βασικό κομμάτι των διαδικασιών και ρυθμίσεων του καθώς και των πολιτικών που πρόκειται να προωθήσει. Έτσι, βάσει των παραπάνω διαπιστώσεων, η παρούσα διπλωματική εργασία, εστιάζει στην προληπτική διαχείριση ενός πιθανού μελλοντικού σεισμικού φαινομένου στον Δήμο Θεσσαλονίκης. Προκειμένου λοιπόν να συνταχθεί στα πλαίσια της εργασίας ένα μοντέλο εφαρμογής πρόληψης-προστασίας υπό το πρίσμα του πολεοδομικού σχεδιασμού, μελετήθηκαν 3 διαφορετικές μεθοδολογίες σχεδιασμού, οι οποίες συνδυάστηκαν σε μία νέα. Οι μεθοδολογίες αυτές με τα κύρια χαρακτηριστικά τους είναι οι εξής: : Η μέθοδος Rapid Action Planning (Brewster, 2005), η οποία δίνει έμφαση στην προληπτική, όσο το δυνατόν καλύτερη κατανόηση της απειλής και στην εκτίμηση των καταστροφικών σεναρίων. Η Standard Method of Disaster Prevention Urban Planning (Ogawa, 2005), σύμφωνα με την οποία είναι απαραίτητη η καταγραφή και αξιολόγηση της υφιστάμενης κατάστασης της περιοχής μελέτης. Η Μέθοδος Σχεδιασμού πρόληψης-προσασίας του Δελλαδέτσιμα (Δελλαδέτσιμας 2009), η οποία ορίζει την εκτίμηση παρακολούθηση την τρωτότητας ως αναπόσπαστο και απαραίτητο κομμάτι του σχεδιασμού. Όπως φαίνεται και από το παρακάτω διάγραμμα (εικ.2.4) του Stanganelli (2007) 2, η διαδικασία του σχεδιασμού πρόληψης-προστασίας μπορεί να διαρθρωθεί σε διάφορες φάσεις οι οποίες οργανώνονται σε ένα συνεχές πλέγμα ανατροφοδότησης πληροφοριών και δεδομένων ανάμεσα τους. Ο πολεοδομικός σχεδιασμός, βρίσκεται στην μέση της διαδικασίας, έχοντας το βασικό ρόλο της οργάνωσης και εφαρμογής των επιμέρους φάσεων. Έχοντας ως βοήθημα την σχηματική απεικόνιση του Stanganelli (2007) και συνθέτοντας τα στοιχεία των μεθόδων που εξετάστηκαν, θα μπορούσαμε να διαρθρώσουμε το περιεχόμενο και τους βασικούς στόχους του πολεοδομικού σχεδιασμού για πρόληψη-προστασία στις εξής δύο φάσεις/κατηγορίες: α)συνεχής παρακολούθηση και εκτίμηση των φυσικών απειλών και της τρωτότητας της πόλης, β) Σχεδιασμός και εφαρμογή τεχνικών πρόληψης-ετοιμότητας. 2 Το συγκεκριμένο διάγραμμα κατασκευάστηκε από τον συγγραφέα σύμφωνα με τις κατευθύνσεις του Πλαισίου Δράσης του Hyogo, προτείνοντας την υιοθέτηση τους και την εφαρμογή τους στο Σύστημα Χωρικού Σχεδιασμού της Ιταλίας, από το οποίο εκλείπουν σημαντικά στοιχεία της ολοκληρωμένης διαχείρισης των φυσικών καταστροφών. 37

38 Εικόνα 1.3: Η δομή και η διαδικασία του σχεδιασμού πρόληψης-προστασίας. Πηγή: Stanganelli, 2007: 93 Συνεχής παρακολούθηση και εκτίμηση των φυσικών απειλών και της τρωτότητας της πόλης Η φάση αυτή αφορά ουσιαστικά στην κατασκευή του υποβάθρου στο οποίο θα στηριχτεί ο πολεοδομικός σχεδιασμός πρόληψης-προστασίας για την λήψη των απαραίτητων αποφάσεων, την προώθηση των κατάλληλων πολιτικών και την εφαρμογή των κατάλληλων τεχνικών (Δελλαδέτσιμας, 2009). Τα ερωτήματα/ζητήματα που καλούμαστε να εξετάσουμε αφορούν σε θέματα όπως το ποιά είναι η υφιστάμενη κατάσταση της πόλης, ποιές και σε τι βαθμό θα είναι η ενδεχόμενες συνέπειες αν δεν ληφθούν τα απαραίτητα μέτρα κλπ (Brewster, 2005). Έτσι το περιεχόμενο της πρώτης φάσης του σχεδιασμού πρόληψηςπροστασίας διαμορφώνεται ως εξής: Α) Καταγραφή της υφιστάμενης κατάστασης της περιοχής μελέτης Ο Ogawa (2005) συγκεντρώνει το σύνολο των δεδομένων της υφιστάμενης κατάστασης της περιοχής, που πρέπει να καταγραφούν και να αποδοθούν είτε σε χάρτες είτε περιγραφικά. Τα δεδομένα αυτά είναι τα εξής: Πληροφορίες σχετικά με την γεωλογία της περιοχής Κατάσταση Κτηρίων(δομή, χρήση, ηλικία) Υφιστάμενη κατάσταση χρήσεων γης Πληθυσμιακά δεδομένα Καταγραφή οδικού δικτύου, δικτύου «γραμμών ζωής», πάρκων, περιοχών πρασίνου κλπ. 38

39 Ιστορικό προηγούμενων καταστροφών Καταγραφή και επισήμανση βιομηχανικών και γενικά επικίνδυνων λειτουργιών Β) Χαρτογράφηση των απειλών και εκτίμηση σεναρίων της έντασης και κλίμακας των αντίστοιχων καταστροφικών φαινομένων Αφορά στην συνεχή παρακολούθηση και καταγραφή των απειλών με προτεραιότητα σε αυτές που έχουν τη μεγαλύτερη πιθανότητα εμφάνισης στην περιοχή μελέτης, εξετάζοντας πάντα και το ενδεχόμενο της αλυσιδωτής εμφάνισης φαινομένων(kazusa, 2012). Η χαρτογράφηση σύμφωνα με μπορεί να περιλαμβάνει απεικονίσεις της θέσης εμφάνισης των απειλών αλλά και αποτύπωση χαρτογραφικά των χαρακτηριστικών του δυναμικού κάθε απειλής, όπως πχ η εδαφική σεισμική επιτάχυνση, η πυκνότητα ηφαιστειακών διαρρήξεων, μεγάλες εδαφικές κλίσεις και χαμηλά εδάφη επιρρεπή σε πλημμύρες κλπ. (Δελλαδέτσιμας 2009; Kazusa 2012). Μπορεί επίσης να περιλαμβάνει χαρτογραφική καταγραφή ιστορικών δεδομένων από εκδήλωση φυσικών φαινομένων (Ogawa, 2005). Η καταγραφή των χαρακτηριστικών αυτών μπορεί να συνδυαστεί και με την αντιστοιχία των πιθανών καταστροφικών κινδύνων που μπορούν να προκληθούν από τις απειλές όπως ο κίνδυνος θραύσης των κτιρίων από την επιτάχυνση του εδάφους, ο κίνδυνος ξεσπάσματος πυρκαγιών κλπ (Ogawa, 2005). Εικόνα 1.4: Χάρτης Μέγιστης Επιτάχυνσης Εδάφους (m/s 2 ) με 10% πιθανότητα υπέρβασης σε 50 χρόνια. Πηγή: 39

40 Ο Brewster(2005) στα πλαίσια της μεθοδολογίας του «Rapid Action Planning», προτείνει την καταγραφή των καταστροφικών φαινομένων που έχουν τη μεγαλύτερη πιθανότητα εκδήλωσης, σε έναν συνθετικό πίνακα. Ο πίνακας αυτός θα περιλαμβάνει από τη μια τα διαφορετικά καταστροφικά σενάρια χωρισμένα σε βαθμίδες έντασης και από την άλλη τις αντίστοιχες ενέργειες ανασυγκρότησης-ανάκαμψης. Με τον τρόπο αυτό μπορεί να μειωθεί προκαταστροφικά σε σημαντικό βαθμό ο χρόνος απόκρισης και οι ενέργειες σχεδιασμού μετά την καταστροφή, κάνοντας τον σχεδιασμό αποτελεσματικότερο. Εικόνα 1.5: Πίνακας Καταστροφικών Σεναρίων-Απόκρισης. Πηγή: Brewster 2005:7 40

41 Γ) Εκτίμηση και συνεχής παρακολούθηση των διακυμάνσεων της τρωτότητας To στοιχείο αυτό αποτελεί το σημαντικότερο της πρώτης φάσης του σχεδιασμού πρόληψης-προστασίας. Είναι ουσιαστικά το αποτέλεσμα μιας σύνθεσης όλων των παραπάνω στοιχείων σε έναν συνδυασμένο κοινό μέγεθος, την τρωτότητα. Σύμφωνα με τον Δελλαδέτσιμα (2009), έχουν καταγραφεί ποικίλοι τρόποι εκτίμησης της τρωτότητας, από πολύ απλούς έως ιδιαίτερα σύνθετους. Σήμερα, όπως αναφέρει, η ανάλυση της τρωτότητας αποτελεί σύνθετο ζήτημα, που αποσκοπεί στον εντοπισμό «περιοχών προβληματικότητας» μέσα στην πόλη, μέσα από πολυκριτηριακές μεθόδους ή μεθόδους προσεγγιστικής λογικής. Η ανάλυση της, υποστηρίζεται πλέον και από Συστήματα Γεωγραφικών Πληροφοριών(GIS). Η διαδικασία εκτίμησης της τρωτότητας στηρίζεται στη συγκέντρωση, επεξεργασία και ανάλυση χωρικών δεδομένων (σύμφωνα με τα είδη και τα χαρακτηριστικά της τρωτότητας που αναλύθηκαν στο πρώτο κεφάλαιο) και έπειτα στην απόδοση εξειδικευμένων δεικτών που αποτυπώνουν την τρωτότητα τόσο για το σύνολο της πόλης όσο και συγκεκριμένων πολεοδομικών ενοτήτων ή οικοδομικών τετραγώνων (Cross 2001). Σχεδιασμός και εφαρμογή τεχνικών πρόληψης-ετοιμότητας Η δεύτερη φάση του σχεδιασμού πρόληψης-προστασίας αφορά σε δράσεις και ρυθμίσεις πολεοδομικού χαρακτήρα με στόχο την προώθηση δημιουργίας ενός ολοκληρωμένου αστικού δικτύου ετοιμότητας. Ο Δελλαδέτσιμας (2009) ορίζει το αστικό δίκτυο ετοιμότητας ως μια δυναμική συνθήκη με την οποία συσχετίζονται κινήσεις-ροές μεταξύ στοιχείων του αστικού χώρου όπως: α)του πληθυσμού, β) του δομημένου χώρου, γ)του οδικού και πεζοδρομιακού δικτύου, δ) των ελεύθερων χώρων ή χώρων εκτόνωσης στην πόλη ε) των κρίσιμων λειτουργιών και ζ) των τρωτών λειτουργιών. Οι ρυθμίσεις του πολεοδομικού σχεδιασμού, θα πρέπει να απορρέουν από την αξιολόγηση των δεδομένων της προηγούμενης φάσης και να απαντούν σε ζητήματα που αφορούν τα παραπάνω στοιχεία του αστικού χώρου. Οι βασικοί άξονες παρέμβασης του πολεοδομικού σχεδιασμού που πρόκειται να υποστηρίξουν το αστικό δίκτυο ετοιμότητας μπορούν να ενταχθούν στις εξής κατηγορίες: Α) Οργάνωση των αστικών ζωνών σχεδιασμού εκκένωσης Ο άξονας αυτός περιλαμβάνει την οριοθέτηση των αστικών περιοχών οι οποίες πρέπει να εκκενωθούν προληπτικά και/ή στις οποίες υπάρχει αυξημένη ανάγκη πρόσβασης των 41

42 υπηρεσιών (Kazusa, 2012). Προκειμένου να οριστεί μια τέτοια περιοχή είναι απαραίτητος ο προσδιορισμός της τρωτότητας της, λαμβάνοντας υπόψη στοιχεία όπως η πιθανότητα συνωστισμού ή δυστυχημάτων και ο βαθμός δυσκολίας ανάπτυξης μηχανισμών διάσωσης. Η διαδικασία μπορεί υποστηριχτεί και από πέντε επιμέρους υπομοντέλα εκκένωσης που αφορούν σε: α) κυκλοφοριακή κίνηση, β) ρυθμούς κυκλοφοριακής φόρτισης, γ) κινητοποίησης του δυναμικού, δ)προορισμού ή προορισμών, ε) εναλλακτικών διαδρομώνπορειών διαφυγής (Δελλαδέτσιμας 2009; Baldwin 2010). Β) Οργάνωση των χώρων εκτόνωσης Ο άξονας αυτός περιλαμβάνει την καταγραφή και την οργάνωση των ελεύθερων κοινόχρηστων η κοινωφελών χώρων με τέτοιο τρόπο ώστε να μπορέσουν να ανταπεξέλθουν όσο το δυνατόν πιο αποτελεσματικά κατά την περίοδο έκτακτης ανάγκης (Δελλαδέτσιμας, 2009). Οι χώροι αυτοί μπορούν να οργανωθούν αναλόγως με την βασική λειτουργία που θα επιτελέσουν κατά την κρίσιμη περίοδο, διαμορφώνοντας έτσι τρεις επιμέρους υποκατηγορίες χώρων εκτόνωσης: Χώρους καταφυγής, οι οποίοι είναι ελεύθεροι χώροι άμεσης εκτόνωσης του πληθυσμού αμέσως μετά την εκδήλωση του φαινομένου λίγο πριν, δεδομένου το ότι θα υπάρχει ένα ταχύ σύστημα ειδοποίησης του. Ως χώροι καταφυγής θα μπορούσαν να χρησιμοποιηθούν πλατείες, πάρκα, αστικοί χώροι πρασίνου, προαύλια σχολείων κλπ. Χώροι παροχής βοήθειας, οι οποίοι θα πρέπει να λειτουργήσουν ως χώροι εκτόνωσης των παροχών περίθαλψης και παροχής βοήθειας των νοσηλευτικών ιδρυμάτων, οι ζήτηση για τις οποίες θα είναι σημαντικά αυξημένη κατά την περίοδο έκτακτης ανάγκης. Ως χώροι παροχής βοήθειας θα μπορούσαν να χρησιμοποιηθούν οι ελεύθεροι χώροι του αστικού ιστού που περιβάλλουν ή βρίσκονται σε εγγύτητα με νοσηλευτικά ιδρύματα. Χώροι καταυλισμού, οι οποίοι θα πρέπει καλύψουν τις ανάγκες προσωρινής στέγασης πληθυσμού και δραστηριοτήτων για το χρονικό διάστημα που απαιτείται για την ανασυγκρότηση των κατεστραμμένων περιοχών. Οι χώροι καταυλισμού είναι συνήθως ελεύθεροι χώροι πρασίνου, αγροτικής γης ή άλλου είδους δημόσιοι χώροι, όπου τοποθετούνται και οργανώνονται τα προσωρινά καταλύματα για την στέγαση των πληγέντων. 42

43 Γ) Οργάνωση δικτύων Ο άξονας αυτός αφορά στην οργάνωση και ιεράρχηση των δικτύων μιας πόλης, η οποία αποτελεί μιας από τις βασικότερες ρυθμίσεις και υποχρεώσεις του πολεοδομικού σχεδιασμού. Τα δίκτυα μιας πόλης, είτε οδικά είτε υπηρεσιών με την σειρά τους συνιστούν δύο από τα σημαντικότερα στοιχεία της, ενώ μάλιστα σε πολλές περιπτώσεις η λανθασμένη οργάνωση τους μπορεί να αποτελέσει καθοριστικό παράγοντα τρωτότητας. Τα δίκτυα που καλείτε να ελέγξει και να οργανώσει ο πολεοδομικός σχεδιασμός στα πλαίσια της πολιτικής ετοιμότητας μπορούν να χωριστούν σε δύο κατηγορίες: α) Το δίκτυο των «γραμμών ζωής». Η οργάνωση του δικτύου αυτού περιλαμβάνει την αξιολόγηση της υφιστάμενης κατάστασης και έπειτα την παραγωγή χαρτών όπου θα απεικονίζεται η κατάσταση αυτή αλλά και θα προτείνονται/επισημαίνονται οι περιοχές και οι γραμμές του δικτύου όπου χρειάζονται αναβαθμίσεις ή αλλαγές. Στόχος είναι η δημιουργία ενός ανθεκτικού δικτύου που θα εξυπηρετεί πλήρως του κατοίκους σε κανονικές περιόδους, αλλά παράλληλα θα είναι σε θέση να λειτουργήσει αποδοτικά και σε κατάσταση εκτάκτου ανάγκης. Υπενθυμίζεται πως στο δίκτυο γραμμών ζωής συμπεριλαμβάνονται τα δίκτυα αποχέτευσης, ηλεκτρισμού, ύδρευσης και αερίου (Suganuma, 2006). β) Το οδικό-πεζοδρομικό και μεταφορικό δίκτυο. Η οργάνωση του δικτύου αυτού περιλαμβάνει την καταγραφή, αξιολόγηση και οργάνωση του υφιστάμενου οδικού και πεζοδρομικού δικτύου. Κύριος στόχος είναι η οργάνωση ενός ασφαλούς δικτύου που θα συνδέει τις ζώνες υψηλής τρωτότητας με τους χώρους εκτόνωσης, αλλά και την πληγείσα περιοχή με το ευρύτερο σύνολο γενικότερα (Δελλαδέτσιμας 2009; Shoji&Toyota 2011). Το βασικό ζήτημα/στόχος της οργάνωσης του δικτύου είναι η διευθέτηση πρωτίστως των κρίσιμων κομβικών σημείων, λόγω της μεγάλης σημασίας της σωστής του λειτουργίας σε περίοδο έκτακτης ανάγκης. Η σημασία αυτή έγκειται στο γεγονός ότι η ομαλή λειτουργία του οδικού δικτύου μπορεί να επιταχύνει τις διαδικασίες αποκατάστασης των γραμμών ζωής αρχικά(κύρια προτεραιότητα για την διαβίωση των πληγέντων τον πρώτο καιρό), αλλά και την γρηγορότερη επαναφορά των δραστηριοτήτων της πόλης (Shoji και Toyota, 2011). Τα κομβικά αυτά σημεία του οδικού δικτύου είναι τα εξής: Τα κομβικά σημεία επαφής των εισόδων/εξόδων τη πόλης( λιμάνια, αεροδρόμια, σιδηροδρομικοί σταθμοί κλπ.) Τα κομβικά σημεία επαφής των τρωτών των κρίσιμων και των τρωτών λειτουργιών της πόλης( βλ. παρακάτω για τις τρωτές και κρίσιμες λειτουργίες) Τα κομβικά σημεία επαφής με τους ελεύθερους χώρους 43

44 Οι κρίσιμοι μεταφορικοί κόμβοι του αστικού ιστού Τα κρίσιμα γραμμικά-δομικά στοιχεία του δικτύου( γέφυρες, υπόγειες αρτηρίες, υπόγειες και υπέργειες διαβάσεις) Τέλος οι άξονες του οδικού δικτύου θα πρέπει να ιεραρχηθούν σε δύο κατηγορίες ανάλογα με την λειτουργία τους κατά την περίοδο έκτακτης ανάγκης (Δελλαδέτσιμας 2009, Shoji&Toyota 2011) : 1. Στους ευρύτερους υπεραστικούς άξονες, οι οποίοι είναι μητροπολιτικής ή υπερτοπικής σημασίας που συνδέουν την πόλη με το ευρύτερο περιβάλλον. Οι άξονες αυτοί πρόκειται να δεχτούν/αναλάβουν τον μεγαλύτερο όγκο του φόρτου εκκένωσης της πόλης αρχικά, αλλά και αυτοί που θα εξασφαλίσουν την διοχέτευση εξωτερικής βοήθειας προς την πόλη στη συνέχεια. 2. Στους τοπικούς άξονες έκτακτης ανάγκης, ο οποίοι είναι αυτοί που πρόκειται να εξασφαλίσουν την μετακίνηση του πληθυσμού στους χώρους καταφυγής, αλλά και την διέλευση των οχημάτων έκτακτης ανάγκης. Δ) Οργάνωση των χρήσεων γης: Κρίσιμες και τρωτές λειτουργιές Η οργάνωση των χρήσεων γης και των λειτουργιών της πόλης αποτελούν αναπόσπαστο κομμάτι κάθε μορφής πολεοδομικού σχεδιασμού (Αραβαντινός, 2007). Βασικός στόχος του άξονα αυτού είναι η προληπτική ρύθμιση των χρήσεων γης και των λειτουργιών της πόλης με τέτοιο τρόπο ώστε να αποφευχθούν ή να μειωθούν όσο το δυνατόν περισσότερο οι καταστροφικές συνέπειες. Όπως αναφέρει ο Ogawa (2005) αναγκαία προϋπόθεση για την επίτευξη του στόχου αυτού είναι, το σχέδιο για την πρόληψη καταστροφών να σχεδιαστεί σε πλήρη σύνδεση με το κανονικό σχέδιο χρήσεων γης. Το κύριο ζήτημα που καλείται να αντιμετωπίσει στην περίπτωση αυτή ο πολεοδομικός σχεδιασμός, είναι η αποτελεσματική οργάνωση των κρίσιμων και τρωτών λειτουργιών της πόλης(βλ. πίνακα 2.1.). Κρίσιμες λειτουργίες Σύμφωνα με τον Δελλαδέτσιμα «Οι κρίσιμες λειτουργίες της πόλης είναι εκείνες που ενεργοποιούνται άμεσα, η δράση τους υπερφορτίζεται και αποκτούν ιδιαίτερη σημασία κατά την έκτακτη περίοδο, αλλά και την ενδεχόμενη αποκατάσταση»(δελλαδέτσιμας, 2009: 183). Βασική επιδίωξη κατά την οργάνωση των κρίσιμων λειτουργιών είναι η κατάλληλη χωροθέτηση τους, αρχικά προκειμένου να εξασφαλιστεί μια μόνιμη και απρόσκοπτη επικοινωνία μεταξύ τους αλλά και με τις τρωτές λειτουργίες, και έπειτα η μείωση της 44

45 τρωτότητας τους (σε περίπτωση υπερσυγκέντρωσης τους πχ σε ιδιαίτερα φορτισμένες περιοχές κεντρικών λειτουργιών). Τρωτές λειτουργίες Ο Δελλαδέτσιμας (2009) κάνει μια καταγραφή των βασικών χαρακτηριστικών των τρωτών λειτουργιών με βάση τα οποία πρέπει είναι απαραίτητο να εξεταστούν και να οργανωθούν κατά τη φάση του σχεδιασμού πρόληψης-ετοιμότητας. Τα χαρακτηριστικά αυτά είναι τα εξής (Δελλεδέτσιμας, 2009:184): Η υψηλή συγκέντρωση πληθυσμού κατά τις διάφορες ώρες του 24ώρου Η ιδιόμορφη φύση της κατοχής χώρου, η οποία θα μπορούσε να επιφέρει δυσκολίες σε κάποια πιθανή διαφυγή του πληθυσμού Το αυξημένο δυναμικό για την πρόκληση αλυσιδωτών πολλαπλασιαστικών καταστροφικών επιπτώσεων όπως πχ εκρήξεις, πυρκαγιές, έκλυση τοξικών ή άλλων επιβλαβών ουσιών κλπ. Η ιδιαίτερη σημασία ως οικονομικές, διοικητικές και πολιτισμικές λειτουργίες για την επιβίωση της ταυτότητας της πόλης και της ανάπτυξης της. Κρίσιμες Λειτουργίες Περίθαλψη και λειτουργίες υγείας Νοσοκομειακές Μονάδες Εξωτερικά Ιατρεία ΙΚΑ Σταθμοί πρώτων βοηθειών(κέντρα ΕΚΑΒ) Κλινικές(και άλλες μονάδες παροχής βοήθειας) Κέντρα Υγείας Διοικητικές λειτουργίες έκτακτης ανάγκης Πολιτική Προστασία Πυροσβεστική Υπηρεσία Αστυνομία Τροχαία Δημοτική Αστυνομία Στρατιωτικές μονάδες-υπηρεσίες Λιμενικό Λειτουργίες επικοινωνίας-πληροφόρησης Σταθμοί ΟΤΕ Ταχυδρομεία Ραδιοφωνικοί/τηλεοπτικοί σταθμοί Συντονιστικό Κέντρο Τρωτές Λειτουγίες Λειτουργίες συγκέντρωσης πληθυσμού Κινηματογράφοι Θέατρα Κλειστά γυμναστήρια και γήπεδα Μεγάλα πολυκαταστήματα Μεγάλες ξενοδοχιακές μονέδες Χώροι εκπαίδευσης Κένρα διασκέδασης Εκκλησίες Λειτουργίες με ιδιαίτερη κατοχή χώρου Παιδικοί σταθμοί, νηπιαγωγεία Σχολεία (κυρίως πρωτοβάθμιας εκπαίδευσης) Γηροκομεία Οικοτροφεία Σωφρονιστικά Ιδρύματα Λειτουργίες με καταστροφικό δυναμικό Δεξαμενές Καυσίμων Σταθμοί/πρατήρια καυσίμων Χώροι αποθήκευσης εύφλεκτων υλικών Χημικές βιομηχανίες/βιοτεχνίες Διάφορες βιομηχανικές και άλλες μονάδες Γραμμές Ζωής Σημαντικές λειτουργίες Εγκαταστάσεις, σταθμοί και δίκτυα Μεγάλες σημαντικές παραγωγικέςοικονομικές μονάδες διανομής ηλεκτρικής ενέργειας Εγκαταστάσεις, υπηρεσίες διαχείρισης και Λειτουργίες νομαρχιακής και τοπικής δίκτυα ύδρευσης-αποχέτευσης αυτοδιοίκησης Εγκαταστάσεις και δίκτυα διανομής Ιστορικά μνημεία και αρχαιολογικοί χώροι φυσικού αερίου Μουσεία, βιβλιοθήκες, ιστορικά αρχεία κ.α Κένρα αποφάσεων Εικόνα 1.1: Οι τρωτές και κρίσιμες λειτουργίες της πόλης. Πηγή Δελλαδέτσιμας, 2009:185. Ιδία επεξεργασία 45

46 Ε) Προώθηση άλλων σημαντικών στρατηγικών Ο στόχος αυτός περιλαμβάνει οργάνωση και προώθηση μέτρων για την υποστήριξη της όλης προσπάθειας για την δημιουργία ενός ολοκληρωμένου δικτύου ετοιμότητας. Από τη μια αφορά στρατηγικές προώθησης της βιώσιμης ανάπτυξης μέσα από την διαδικασία σχεδιασμού πρόληψης-προστασίας και από την άλλη στρατηγικές και δράσεις ενημέρωσηςεκπαίδευσης και συμμετοχής του πληθυσμού της πόλης. Η βιώσιμη ανάπτυξη αποτελεί πλέον βασική στρατηγική κάθε πολεοδομικού σχεδίου και βασική κατεύθυνση για την γενικότερη ανάπτυξη των πόλεων. Ο Kotter (2003), επισημαίνει πως μέσα από την προώθηση στρατηγικών βιώσιμης ανάπτυξης για την οργάνωση της πόλης, μπορεί να οργανωθεί μια πόλη που θα είναι λιγότερο τρωτή απέναντι στις φυσικές απειλές. Στοιχεία όπως η πολυκεντρική ανάπτυξη, βελτιστοποιημένη πυκνότητα δόμησης και πληθυσμού, μίξη χρήσεων γης, ιδιωτικοί και δημόσιοι χώροι υψηλής οικολογικής και πολιτιστικής σημασίας και ένα σύστημα μεταφορών συμβατό με το περιβάλλον και την πόλη, μπορούν να συμβάλουν δραστικά στην μείωση της τρωτότητας της πόλης (Kotter, 2003:4). Η άλλη σημαντική στρατηγική που είναι απαραίτητο να προωθηθεί μέσα από έναν ολοκληρωμένο πολεοδομικό σχεδιασμό πρόληψης-προστασίας είναι η εκπαίδευσηενημέρωση και η συμμετοχή των πολιτών τόσο σε θέματα ανάπτυξης της πόλης όσο και στα θέματα ασφάλειας, ετοιμότητας και αντιμετώπισης της καταστροφής (Yodmani, 2001). H συμμετοχή των πολιτών και των κοινωνιών γενικότερα κρίνεται αναγκαία, διότι δεν φτάνουν μόνο οι ρυθμίσεις τεχνικού χαρακτήρα για να αντιμετωπιστεί μια καταστροφή. Είναι απαραίτητη η ανάπτυξη μιας κουλτούρας ασφάλειας (safety culture) από την μεριά της κοινωνίας της πόλης και η απόκτηση των απαραίτητων εφοδίων για να ανταπεξέλθουν στις δύσκολες καταστάσεις που μπορεί να επιφέρει ένα καταστροφικό φαινόμενο (United Nations Development Program 1994:14). 46

47 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1: ΤΟ ΖΗΤΗΜΑ ΤΗΣ ΣΕΙΣΜΙΚΗΣ ΑΣΦΑΛΕΙΑΣ ΚΑΙ ΠΡΟΣΤΑΣΙΑΣ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ ΚΑΙ ΤΗ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ. 47

48 Κεφάλαιο 2: Το ζήτημα της σεισμικής ασφάλειας και προστασίας στην Ελλάδα και τη Θεσσαλονίκη 2.1. Το σύστημα και το γενικό σχέδιο πολιτικής προστασίας στην Ελλάδα Το Σύστημα Πολιτικής Προστασίας Σύμφωνα με την έρευνα που πραγματοποιήθηκε, οι στρατηγικές, τα μέτρα και οι στόχοι για την ασφάλεια των κατοίκων της χώρας αναφέρονται με τον γενικό όρο Πολιτική Προστασία (Civil Protection). Όπως αναλύεται στη επίσημη ιστοσελίδα της Γενικής Γραμματείας Πολιτικής Προστασίας ( η Πολιτική Προστασία οργανώνεται και εφαρμόζεται σε τρία επίπεδα: Το κεντρικό, το αποκεντρωμένο και το τοπικό. Στο κεντρικό επίπεδο το βασικό όργανο σχεδιασμού είναι η Γραμματεία Πολιτικής Προστασίας, η οποία αποτελεί ουσιαστικά το ενδιάμεσο όργανο που συντονίζει και συνδέει τους υπόλοιπους φορείς πολιτικής προστασίας, είναι υπεύθυνη για τη ροή πληροφοριών μεταξύ των υπόλοιπων οργάνων και γενικά είναι το συντονιστικό μέσο του όλου συστήματος πολιτικής προστασίας. Οι αρμοδιότητες της Γενικής Γραμματείας Πολιτικής Προστασίας καλύπτουν τρεις βασικούς άξονες: Α) Οργάνωση και συντονισμός Ο άξονας αυτός περιλαμβάνει τις εξής αρμοδιότητες: Προετοιμασία, κινητοποίηση και συντονισμός της δράσης πολιτικής προστασίας. Πρόληψη καταστροφών Προετοιμασία δυναμικού και μέσων Κινητοποίηση δυναμικού και μέσων: ετοιμότητα αντιμετώπιση Οργανωμένη απομάκρυνση πολιτών Επιχειρησιακή ένταξη Ειδικευμένων Εθελοντών του Μητρώου της ΓΓΠΠ Αποκατάσταση των ζημιών Πληροφόρηση και ευαισθητοποίηση των πολιτών - παροχή ειδικών οδηγιών Παροχή επιστημονικής και υλικής βοήθειας προς άλλες χώρες/αξιοποίηση παρόμοιας βοήθειας για τη χώρα σε περίπτωση καταστροφής 48

49 Β) Μελέτη-Σχεδιασμός Ο άξονας αυτός περιλαμβάνει τις εξής αρμοδιότητες: Επεξεργασία, σχεδιασμός πολιτικής για την πολιτική προστασία Εισήγηση στον Υπ. Εσωτερικών μέτρων σχεδιασμού και υλοποίησης πολιτικής προστασίας Σύνταξη κανονισμών, κατάρτιση προδιαγραφών για πρόληψη καταστροφών σε συνεργασία με υπουργεία και άλλους φορείς Επιστημονική τεκμηρίωση/υποστήριξη προγραμμάτων, σχεδίων, δράσεων Έγκριση Νομαρχιακών και Τοπικών σχεδίων Κατάρτιση, ετήσιου προγράμματος προμηθειών μέσων/υλικών πολιτικής προστασίας βάση του Εθνικού Σχεδιασμού Πολιτικής Προστασίας σε συνεργασία με άλλους φορείς Εισήγηση στον Υπ. Εσωτερικών για κατανομή των πιστώσεων πολιτικής προστασίας προς τους ΟΤΑ Α και Β βαθμού Εκπόνηση και εκτέλεση προγραμμάτων εκπαίδευσης/κατάρτισης στελεχών πολιτικής προστασίας σε κεντρικό και περιφερειακό επίπεδο, σε συνεργασία με αρμόδιους φορείς Τήρηση Μητρώου Εθελοντικών Οργανώσεων και Ειδικευμένων Εθελοντών. Ένταξη, αξιολόγηση, χρηματοδότηση. Ειδικά προγράμματα εκπαίδευσης/κατάρτισης μελών εθελοντικών οργανώσεων Εκπαιδευτικά προγράμματα στην Α και Β βάθμιας εκπαίδευσης Προπτυχιακά και μεταπτυχιακά προγράμματα σπουδών ΑΕΙ Έγκριση και χρηματοδότηση προγραμμάτων εφαρμοσμένης έρευνας/μελετών Ανάπτυξη κέντρου τεκμηρίωσης θεμάτων πολιτικής προστασίας Γ) Έλεγχος & Παρακολούθηση Ο άξονας αυτός περιλαμβάνει τις εξής αρμοδιότητες: Παρακολούθηση της εφαρμογής της πολιτικής για την πολιτική προστασία Παρακολούθηση και έλεγχος εφαρμογής του Ετήσιου Εθνικού Σχεδιασμού Πολιτικής Προστασίας από τις Περιφέρειες και τους ΟΤΑ α και β βαθμού Τήρηση Ειδικού Φακέλου για κάθε γενική, περιφερειακή ή τοπική μεγάλης έντασης καταστροφή Στοιχεία ενεργειών αντιμετώπισης της καταστροφής και αποκατάστασης των ζημιών Εκθέσεις απολογισμού δράσης αρμόδιων φορέων Προτάσεις για τη βελτίωση των δράσεων 49

50 Με ενδιάμεσο όργανο την Γραμματεία Πολιτικής Προστασίας το συνολικό σύστημα πολιτικής προστασίας της χώρας απαρτίζεται από μια σειρά άλλων κεντρικών οργάνων καθώς επίσης και αποκεντρωμένων και τοπικών οργάνων τα οποία συμμετέχουν στον σχεδιασμό και την εφαρμογή της Πολιτικής Προστασίας. Τα υπόλοιπα κεντρικά όργανα εκτός από την Γραμματεία Πολιτικής Προστασίας είναι τα εξής: Α) Διυπουργική Επιτροπή Εθνικού Σχεδιασμού Πολιτικής Προστασίας (ΔΕΕΣΠΠ) Οι αρμοδιότητες της ΔΕΕΣΠΠ εστιάζουν σε δύο κύριες δράσεις: 1. Έγκριση του Ετήσιου Εθνικού Σχεδιασμού Πολιτικής Προστασίας 2. Απολογισμός της εφαρμογής των κυβερνητικών μέτρων αποκατάστασης μετά από γενικές, περιφερειακές ή τοπικές μεγάλης έντασης καταστροφές Β) Κεντρικό Συντονιστικό Όργανο Πολιτικής Προστασίας (ΚΣΟΠΠ) Οι αρμοδιότητες του ΚΣΟΠΠ εμπίπτουν στις εξής 5 κατηγορίες: 1. Κατάρτιση - υποβολή του Ετήσιου Εθνικού Σχεδιασμού στη ΔΕΕΣΠΠ 2. Παρακολούθηση, αξιολόγηση εφαρμογής του Ετήσιου Εθνικού Σχεδιασμού, όσον αφορά στο σύνολο για τη χώρα μας. 3. Συντονισμός της διάθεσης δυναμικού και μέσων πολιτικής προστασίας και έπειτα του έργου αντιμετώπισης και έργου αποκατάστασης των ζημιών 4. Ενημέρωση της κοινής γνώμης - Παροχή οδηγιών 5. Απολογισμός δράσης - Συνεκτίμηση των στοιχείων του ειδικού Φακέλου καταστροφής Γ) Γενικός Γραμματέας Πολιτικής Προστασίας Ο ρόλος του Γενικού Γραμματέα Πολιτικής Προστασίας είναι ιδιαίτερα κρίσιμος για την πρόληψη και την αντιμετώπιση των καταστροφών. Οι αρμοδιότητες του ΓΓΠΠ φέρουν μεγάλη ευθύνη καθώς, μπορούν να καθορίσουν την πορεία εξέλιξης μιας καταστροφής. Οι αρμοδιότητες αυτές μπορούν να χωριστούν σε τρεις μεγάλες κατηγορίες. Η πρώτη κατηγορία αφορά στον συντονισμό την κατεύθυνσης και την επίβλεψη του έργου πολιτικής προστασίας και αφορά τις εξής ενέργειες: 50

51 Πρόληψη, ετοιμότητα, αντιμετώπιση και αποκατάσταση καταστροφών. Διάθεση ανθρώπινου δυναμικού και μέσων. Διάθεση βοήθειας από άλλες χώρες. Κατάρτιση και υλοποίηση προγραμμάτων εκπαίδευσης Ειδικευμένων Στελεχών Πολιτικής Προστασίας. Έπειτα, η δεύτερη κατηγορία αφορά στις αποφάσεις που πρέπει να παρθούν σε περίπτωση μιας καταστροφής και θα σημάνουν τις όποιες επιμέρους κινητοποιήσεις και ενέργειες. Οι κρίσιμες αυτές αποφάσεις είναι οι εξής: Χαρακτηρισμός καταστροφών: περιφερειακές ή τοπικές μικρής ή μεγάλης έντασης Κήρυξη κατάστασης ετοιμότητας και κατάστασης ανάγκης πολιτικής προστασίας: περιφερειακές, τοπικές μεγάλης και μικρής έντασης καταστροφές Εξουσιοδότηση ΓΓ Περιφέρειας ή Νομάρχη για έκδοση αποφάσεων για τοπικές μικρής έντασης καταστροφές Ένταξη πολιτών με ειδικές γνώσεις/εμπειρία και μέσων στις δυνάμεις πολιτικής προστασίας: γενικές, περιφερειακές, τοπικές μεγάλης έντασης ή εξειδικευμένου χαρακτήρα καταστροφές Άμεση προμήθεια και διάθεση υλικών και μέσων ακόμα και αν γίνεται υπέρβαση των προϋπολογισθέντων: κινητοποίηση πολιτικής προστασίας Ένταξη στο Μητρώο Εθελοντικών Οργανώσεων και Ειδικευμένων Εθελοντών αντίστοιχων ΕΟ και φυσικών προσώπων. Κατανομή ετήσιας χρηματοδότησης ΕΟ και Ειδικευμένων Εθελοντών, διάθεση εξοπλισμού και μέσων Τα όργανα αποκεντρωμένης διοίκησης είναι α) ο Γενικός Γραμματέας Περιφέρειας στον οποίο υπάγεται άμεσα η Διεύθυνση Πολιτικής Προστασίας Περιφέρειας και β) Συντονιστικό Όργανο Πολιτικής Προστασίας. Τα όργανα τοπικής αυτοδιοίκησης είναι: α) Οι Δήμαρχοι των επιμέρους Δήμων, β) το Γραφείο Πολιτικής Προστασίας Δήμου γ) Το Συντονιστικό Τοπικό Όργανο (ΣΤΟ), του οποίου πρόεδρος είναι ο εκάστοτε Δήμαρχος Όλα τα παραπάνω αποκεντρωμένα και τοπικά όργανα είναι υπεύθυνα για την εφαρμογή σε τοπικό επίπεδο των κατευθύνσεων πολιτικής προστασίας που δίνονται από τα κεντρικά 51

52 όργανα, ο συντονισμός των τοπικών μέσων απόκρισης και η υλοποίηση τοπικών σχεδίων πρόληψης ετοιμότητας και αποκατάστασης Γενικό Σχέδιο Πολιτικής Προστασίας - «ΞΕΝΟΚΡΑΤΗΣ» Το βασικό πλαίσιο από όπου πηγάζουν οι κατευθύνσεις πολιτικής προστασίας για την Ελλάδα στο σύνολο είναι, το Γενικό Σχέδιο Πολιτικής Προστασίας, το οποίο αναφέρεται πιο συχνά με την συνθηματική λέξη «Ξενοκράτης». Το σχέδιο αυτό αναφέρεται στο σύνολο της χώρας και δίνει γενικές κατευθύνσεις για όλων των ειδών τις καταστροφές που μπορούν να προκύψουν. Έχει συνταχθεί με από την ΓΓΠΠ με την Υ.Α. 1299/2003 (ΦΕΚ 423 Β / ) και αναθεωρήθηκε το 2006 από με την συμπληρωματική Υ.Α. 3384/2006 (ΦΕΚ 776/ ) με την οποία εγκρίθηκε το Ειδικό Σχέδιο «Διαχείριση Ανθρώπινων Απωλειών». Συνοπτικά, στο σχέδιο «Ξενοκράτης», αρχικά καθορίζονται τα είδη των καταστροφών και οι αντίστοιχοι όροι πολιτικής προστασίας, έπειτα καθορίζονται οι ρόλοι και δίνονται κατευθύνσεις σχεδίασης σε Υπουργεία, Περιφέρειες και Δήμους. Το σχέδιο τονίζει πως όλα τα επιμέρους σχέδια των υπολοίπων χωρικών διαιτητικών επιπέδων για την πολιτική προστασία πρέπει να εγκριθούν πρώτα από την Γενική Γραμματεία Πολιτικής Προστασίας. Τα περιεχόμενο του «Ξενοκράτη» αναφέρεται κυρίως στο επιχειρησιακό κομμάτι της πολιτικής προστασίας και συγκεκριμένα προσδιορίζει: ποιες είναι οι εμπλεκόμενες υπηρεσίες και φορείς, ενώ παράλληλα καθορίζει τα όργανα που διευθύνουν και συντονίζουν τις επιχειρησιακές δυνάμεις σε όλα τα επίπεδα. Έπειτα παρέχονται από το σχέδιο βασικά δεδομένα που αφορούν στον τρόπο με τον οποίο πρέπει να γίνεται η αξιολόγηση κινδύνων, η επισήμανση ευπαθών χώρων και η εκπόνηση ειδικών σχεδίων για κάθε κίνδυνο. Όσον αφορά στο επιχειρησιακό σκέλος δίνει κατευθύνσεις σχετικά με τη χάραξη στρατηγικών, την σωστή οργάνωση και τον εξοπλισμό των υπηρεσιών και την διαμόρφωση επιχειρησιακής φιλοσοφίας. Τέλος δίνει κατευθύνσεις που αφορούν από τη μια πλευρά στην έγκαιρη κινητοποίηση, δραστηριοποίηση και συντονισμό του ανθρωπίνου δυναμικού, ενώ από την άλλη στη δημιουργία δυνατοτήτων διοικητικής μέριμνας για την αντιμετώπιση προβλημάτων τόσο των επιχειρησιακών δυνάμεων, όσο και των πληγέντων πολιτών. Το σχέδιο αυτό αποτελεί τη βάση εκπόνησης των υπόλοιπων σχεδίων πολιτικής προστασίας, τα οποία μπορεί να διαφοροποιούνται κατά επίπεδο σχεδιασμού και εφαρμογής ή/και κατά φυσικό ή τεχνολογικό κίνδυνο 52

53 2.2. Πολιτική Προστασία από σεισμούς και η σύνδεση της με τον χωρικό σχεδιασμό στην Ελλάδα Όπως αναφέραμε παραπάνω, τα επιμέρους σχέδια πολιτικής προστασίας ανά θεματική ενότητα καταστροφής, παίρνουν τις βασικές κατευθύνσεις από το Γενικό Σχέδιο. Έτσι συμβαίνει και στην περίπτωση του σχεδιασμού πρόληψης και αντιμετώπισης των σεισμικών καταστροφών. Σήμερα οι βασικές εξειδικεύσεις των κατευθύνσεων του Γενικού Σχεδίου πολιτικής προστασίας για τα θέματα των σεισμικών καταστροφών γίνονται με κύριο όργανο τον Οργανισμό Αντισεισμικού Σχεδιασμού και Προστασίας (ΟΑΣΠ). Ο ΟΑΣΠ ιδρύθηκε το 1983 και είναι νομικό πρόσωπο δημοσίου δικαίου. Σκοπός του είναι η επεξεργασία και ο σχεδιασμός της αντισεισμικής πολιτικής της χώρας, στο πλαίσιο των κυβερνητικών κατευθύνσεων, καθώς και ο συντονισμός των ενεργειών δημοσίου και ιδιωτικού δυναμικού για την εφαρμογή της πολιτικής αυτής (Φ.Ε.Κ. 52/Α / ). Όσον αφορά στη σύνδεση της πολιτικής προστασίας από σεισμικές καταστροφές με το ευρύτερο σύστημα χωρικού σχεδιασμού, διαπιστώθηκε το ζήτημα που είχε αναφερθεί και στο θεωρητικό υπόβαθρο, δηλαδή ότι η πολιτική προστασία εφαρμόζεται αρχικά κυρίως μέσα από την εφαρμογή κανονιστικών όρων και κωδίκων ασφάλειας και έπειτα μέσα από μηχανισμούς απόκρισης-αποκατάστασης. Μελετώντας τα υπερκείμενα πλαίσια χωρικού σχεδιασμού της χώρας δεν ήταν δυνατός ο εντοπισμός μιας σαφούς ένταξης του θέματος της ασφάλειας των πολιτών στον χωρικό σχεδιασμό. Ως σχετική συνάφεια των θεμάτων σεισμικής ασφάλειας με τα υπερκείμενα πλαίσια σχεδιασμού θα μπορούσαμε να χαρακτηρίσουμε κάθε αναφορά που γίνεται στα πλαίσια σχετικά με την προστασία του περιβάλλοντος και συγκεκριμένα των εδαφών ή τις πολιτικές ορθής οργάνωσης της βιομηχανίας. Τέτοιου είδους αναφορές συναντάμε, στο Γενικό Πλαίσιο Χωροταξικού Σχεδιασμού και Αειφόρου Ανάπτυξης, στο ΠΠΧΑΑΑ της περιφέρειας κεντρικής Μακεδονίας αλλά και στα τομεακά ΠΧΣΑΑ για το περιβάλλον και τη βιομηχανία. Η βασικές κατευθύνσεις που δίνονται σε αυτά τα σχέδια και έχουν έμμεση σχέση ή αντίκτυπο στην πολιτική προστασία από σεισμικές καταστροφές αφορούν τα εξής: Πολιτικές και μέτρα προστασίας των εδαφών και των φυσικών πόρων Πολιτικές και μέτρα προστασίας των δασικών περιοχών και των περιοχών περιαστικού πρασίνου Πολιτικές και μέτρα προώθησης της βιώσιμης ανάπτυξης στην πόλη Πολικές και μέτρα οργάνωσης της βιομηχανίας, ώστε να μην έρχεται σε σύγκρουση με τις χρήσεις γης του αστικού ιστού. 53

54 Πολιτικές και μέτρα επανάχρησης του βιομηχανικού αποθέματος και άλλων περιοχών υπό εγκατάλειψη 2.3. Σχέδια χωρικού σχεδιασμού για την Θεσσαλονίκη. Κατευθύνσεις σχετικά με τα θέματα σεισμική ασφάλειας Όπως αναφέραμε παραπάνω, σε γενικές γραμμές δεν εντοπίστηκε μια σαφής σύνδεση των στρατηγικών ασφάλειας στο συνολικό πλαίσιο χωρικού σχεδιασμού της χώρας. Παρόλα αυτά μελετώντας τις κατευθύνσεις των εγκεκριμένων τοπικών σχεδίων για την Θεσσαλονίκη, εντοπίστηκαν ορισμένες στρατηγικές οι οποίες είτε είναι καθαρά επιχειρησιακού χαρακτήρα είτε συνδέονται έμμεσα με θέματα ασφάλειας και θα μπορούσαν να αποτελέσουν πηγή κατευθύνσεων για τον σχεδιασμό που θα πραγματοποιηθεί στα πλαίσια της εργασίας. Θα επιχειρηθεί ουσιαστικά να οριστεί μια η σύνδεση του πολεοδομικού σχεδιασμού με την προώθηση της ασφάλειας στην περιοχή μελέτης Κατευθύνσεις του Γενικού Πολεοδομικού Σχεδίου του 1993 για τον Δήμο Θεσσαλονίκης Το πρώτο σχέδιο που μελετήθηκε αρχικά για τον εντοπισμό τέτοιου είδους κατευθύνσεων ήταν το εγκεκριμένο ΓΠΣ του Δήμου Θεσσαλονίκης του Συγκεκριμένα συντάχθηκε το 1986 και εγκρίθηκε το Η πρώτη αναθεώρηση του έγινε το Στα πλαίσια του ΓΠΣ γίνεται αναφορά σε θέματα σχετικά με την αντιμετώπιση σεισμικών καταστροφών, η οποία παρόλα αυτά είναι ιδιαίτερα περιορισμένη συγκριτικά με τα άλλα θέματα που εξετάζονται και οργανώνονται από το ΓΠΣ. Τα θέματα αυτά εστιάζουν στην απλή αναφορά ( και απόδοση σε χάρτη ο οποίος δεν ήταν διαθέσιμος) των μεγάλων χώρων που πρόκειται να είναι διαθέσιμοι για υποδοχή καταυλισμών, στον καθορισμό των κύριων οδικών αξόνων οι οποίοι θα χρησιμοποιηθούν για διαφυγή και των νοσοκομειακών μονάδων οι οποίες θα παρέχουν περίθαλψη. Επιπλέον οι πληροφορίες αυτές είναι για το σύνολο του ΠΣΘ, με αποτέλεσμα να μην υπάρχει κάποια εξειδίκευση στο επίπεδο του δήμου. Συγκεκριμένα για τους χώρους συγκέντρωσης πληθυσμού, αναφέρει πως πρόκειται για πάρκα, πλατείες, αυλές σχολείων, χώρους πρασίνου και ανοιχτούς αθλητικούς χώρους. Επίσης αναφέρεται πως για τον Δήμο Θεσσαλονίκης λόγω της μεγάλης πυκνότητας πληθυσμού, οι χώροι πρασίνου και ελεύθεροι χώροι δεν επαρκούν καθώς καταλαμβάνουν μόνο περίπου το 6% της συνολικής έκτασης, ενώ επιβάλλεται το ποσοστό αυτό να είναι περίπου 25%. Στο επόμενο κεφάλαιο θα εξεταστεί κατά πόσο επετεύχθη ο στόχος αυτός και το πώς έχει μεταβληθεί η αναλογία ανοιχτών και δομημένου χώρου. Στη συνέχεια αναφέρεται στους χώρους που μπορούν να λειτουργήσουν ως χώροι καταυλισμού, 54

55 αναφέροντας περιοχές από όλο το ΠΣΘ. Οι περιοχές που αναφέρει για τον Δήμο Θεσσαλονίκης είναι οι εξής: Το πάρκο της Νέας Ελβετίας και ο απέναντι ακάλυπτος χώρος Το διαδημοτικό κέντρο Μαλακοπής και Κωνταντινουπολιτών (Τούμπα) Περιοχή Κρυονερίου, στο δάσος του Σέιχ-Σου (Άνω Τούμπα) Χώρος Πανεπιστημιούπολης Παρυφές δάσους Σέιχ-Σου Ακόμη, ορίζει ως χώρους υποδοχής καταυλισμών εάν υπάρξει η σύμφωνη γνώμη των αρμοδίων φορέων τους εξής χώρους: Το πάρκο της Ν.Παραλίας Τμήμα του Στρατοπέδου Π. Μελά Τον χώρο της ΔΕΘ Το πρώην στρατόπεδο Τσιρογιάννη, το οποίο όμως σήμερα είναι ο χώρος όπου έχει χτιστεί το Νέο Δημαρχείο του Δήμου Θεσσαλονίκης Έπειτα και όσον αφορά τους οδικούς άξονες το σχέδιο ανέφερε ποιοι οδικοί άξονες θα έπρεπε να χρησιμοποιηθούν σε περίπτωση που οι πολίτες θελήσουν να βγουν εκτός πόλης. Σύμφωνα με το σχέδιο η Θεσσαλονίκη (το ΠΣΘ) χωρίζεται σε δυτική και ανατολική με άξονα διαχωρισμού την οδό 3ης Σεπτεμβρίου. Με βάση τον διαχωρισμό αυτό ορίζει τις περιοχέςεξόδους για κάθε πλευρά. Για την ανατολική Θεσσαλονίκη ορίζονται ως έξοδοι οι εξής περιοχές Πυλαία, Πανόραμα Νέα Νεκροταφεία-Θέρμη, Ανθέων-Εθνικής Αντίστασης Για την δυτική Θεσσαλονίκη οι εξής: Λαγκαδάς-Κωνσταντινουπώλεος (Σταυρούπολη), Δικαστήρια-Νέα Εθνική Οδός, Μοναστηρίου-Παλιά Εθνική Οδός, Νεάπολη-Ασβεστοχώρι 55

56 Στη συνέχεια, σχετικά με την γεωλογία και τη σεισμικότητα της περιοχής, το σχέδιο αναφέρεται πολύ συνοπτικά (περίπου μισή σελίδα από όλο το τεύχος), στην σεισμική επικινδυνότητα της περιοχής αναφέροντας πως η κατηγορία σεισμικής επικινδυνότητας που ανήκει είναι η 111 όταν το εύρος τιμών της κατηγορίας κυμαίνεται από το 1 έως το 111. Αυτό δηλαδή σημαίνει πως η σεισμική επικινδυνότητα είναι η μεγαλύτερη πιθανή. Παρόλα αυτά το σχέδιο δεν κάνει καμία αναφορά συγκεκριμένα στις ιδιότητες των εδαφών ώστε να υπάρξει μια πιο σαφής εκτίμηση. Η ανάλυση αυτή των εδαφών εντάσσεται στα πλαίσια της παρούσας εργασίας και θα παίξει σημαντικό ρόλο στην εκτίμηση της τρωτότητας των περιοχών του Δήμου. Τέλος και όσον αφορά στις λειτουργίες άμεσης επέμβασης, το σχέδιο εστιάζει στην ανάλυση του αριθμού και της θέσης των πυροσβεστικών σταθμών καθώς επίσης και του διαθέσιμου δυναμικού τους. Συγκεκριμένα οι σταθμοί αυτοί ήταν 3, οι οποίοι βρίσκονταν τοποθετημένοι στα άκρα του Δήμου και ήταν οι εξής: Ο 1ος πυροσβεστικός σταθμός, ο οποίος είχε 4 οχήματα. Ένα 5 τόνων, ένα 2,5 τόνων, ένα 2 τόνων και ένα μικτής χρήσης, νερού και σκόνης Ο 2ος πυροσβεστικός σταθμός, είχε 14 πυροσβεστικά οχήματα. Ένα 7 τόνων, ένα 5 τόνων, τέσσερα 1 τόνου, ένα 1 τόνου σκόνης και 7 2,5 τόνων. Ο 3ος πυροσβεστικός σταθμός είχε 6 οχήματα. Δύο 1 τόνου, δύο 2,5 τόνων, ένα 7 τόνων και ένα 12 τόνων. Σχετικά με την χωροταξική τους οργάνωση και θέση τονίζει πως δεν είναι σωστά κατανεμημένες και πως ο τρόπος κατά τον οποίο είναι κατανεμημένες, πρόκειται να δημιουργήσει προβλήματα εξυπηρέτησης περιοχών που βρίσκονται στις απομακρυσμένες περιοχές του Β.Α Δήμου. Σύμφωνα με τα παραπάνω προτείνει την κατασκευή νέων πυροσβεστικών σταθμών, οι οποίοι θα είναι ισοβαρώς κατανεμημένοι στον Δήμο και θα μπορούν να εξυπηρετούν και όλες τις περιοχές του. Στο δεύτερο κεφάλαιο πρόκειται να εξεταστεί εάν οι πυροσβεστικοί σταθμοί είναι σήμερα κατανεμημένοι ορθότερα στην περιοχή του Δήμου, έτσι ώστε εάν χρειαστεί να προταθεί η αναδιοργάνωση τους. Αυτά ήταν τα βασικά σημεία που εξέταζε το ΓΠΣ του Δήμου και οι κατευθύνσεις που έδινε. Τα παραπάνω στον βαθμό που θεωρηθεί ότι ανταποκρίνονται στα σημερινά δεδομένα θα αποτελέσουν μέρος των προτάσεων που πρόκειται να γίνουν για την περιοχή μελέτης. 56

57 Κατευθύνσεις του υπό επικαιροποίηση Ρυθμιστικού Σχεδίου Θεσσαλονίκης Το δεύτερο σχέδιο που μελετήθηκε προκειμένου να βρεθούν κατευθύνσεις σχετικά με το ζήτημα της ασφάλειας από σεισμούς ήταν η μελέτη επικαιροποίησης του νέου Ρυθμιστικού Σχεδίου Θεσσαλονίκης. Σύμφωνα με την μελέτη, το νέο ρυθμιστικό σχέδιο μέσα από τις προτάσεις του δίνει κατευθύνσεις σχετικά με τα κρίσιμα αναπτυξιακά δεδομένα της περιοχής εφαρμογής του. Ανάμεσα στις άλλες πολιτικές ανάπτυξης που προωθεί, στο άρθρο 23 με θέμα της ασφάλεια και προστασία στο ΠΣΘ, προωθεί μια σειρά από πολιτικές και μέτρα για την προστασία και την ασφάλεια από σεισμούς. Συγκεκριμένα, προτείνει να εκπονηθούν μια σειρά εξειδικευμένων μελετών που θα ποσοτικοποιούν την σεισμική και γεωλογική επικινδυνότητα της ευρύτερης περιοχής της Κεντρικής Μακεδονίας και ιδιαίτερα των περιοχών πολεοδομικής επέκτασης και σχεδιασμού μεγάλων τεχνικών έργων με γεωλογικές και μικροζωνικές μελέτες στο πλαίσιο ενός πολεοδομικού σχεδιασμού, ώστε να διασφαλίζουν το δομημένο περιβάλλον από φυσικούς κινδύνους (σεισμούς, πλημμύρες, καθιζήσεις, ρευστοποιήσεις εδαφών κλπ.) και να προστατεύουν τις κατασκευές. Παράγωγα των μελετών αυτών όπως αναφέρει θα είναι μια σειρά από χάρτες και τεχνικές εκθέσεις που θα αφορούν τα εξής ζητήματα: Αρχικά όσον αφορά τα ζητήματα σεισμική επικινδυνότητας: Σεισμικότητα,( με κατανομή επικέντρων και μεγεθών σεισμών) Καταγραφή ενεργών ρηγμάτων (ιχνών ενεργών και πιθανά ενεργών, προβολής επιπέδων ρηγμάτων, εκτίμηση σεισμικής δυναμικότητας) Αναγνώριση των σεισμοτεκτονικών ζωνών Ανάλυση της σεισμικής απόκρισης στον σεισμικό κραδασμό (σε όρους εδαφικής κίνησης, δηλαδή σεισμική επιτάχυνση και ταχύτητα) Ανάλυση της ρευστοποίησης εδαφών (χαρακτηρισμός εδαφών θεμελίωσης και πιθανότητες ρευστοποίησης σε σεισμικό κραδασμό) Έπειτα ζητήματα σχετικά με την γεωλογική επικινδυνότητα: Γεωμορφολογικές ιδιότητες Ιδιότητες υπεδάφους Υδρολογικές και υδρογεωλογικές ιδιότητες Ζητήματα εδαφικών αστοχιών 57

58 Στη συνέχεια αναφέρει πως για την παραγωγή των παραπάνω πληροφοριών, είναι απαραίτητο να γίνουν ειδικές γεωλογικές, εδαφοτεχνικές, γεωφυσικές (ηλεκτρικής τομογραφίας, σεισμικής διασκόπησης) και σεισμολογικές μελέτες, καθώς και αβαθείς γεωτρήσεις (για στρωματογραφία, εδαφομηχανικών ιδιοτήτων των εδαφών κτλ). Στα πλαίσια της εργασίας, έγινε έρευνα για τέτοιου είδους μελέτες που θα παρείχαν δεδομένα σχετικά με τα προαναφερθέντα στοιχεία και ήταν εφικτή η εύρεση ορισμένων τέτοιων μελετών για τον Δήμο Θεσσαλονίκης και το ΠΣΘ Κατευθύνσεις του προγράμματος «Θεσσαλονίκη 2012» Το πρόγραμμα «Θεσσαλονίκη 2012» αναφέρεται σε ένα ολοκληρωμένο σύνολο αστικών παρεμβάσεων για το σύνολο της πόλης της Θεσσαλονίκης, οι οποίες αποτελούν ουσιαστικά την εξειδίκευση των κατευθύνσεων του ΡΣΘ στην κλίμακα της πόλης της Θεσσαλονίκης (ΟΡΘΕ, 2011). Οι παρεμβάσεις αυτές αφορούν δομικές παρεμβάσεις και αστικές αναπλάσεις για την πόλη της Θεσσαλονίκης και ως σκοπό έχουν την αύξηση της ποιότητας ζωής των κατοίκων αλλά και την ανάπτυξη της πόλης. Οι παρεμβάσεις που αναφέρονται στο πρόγραμμα και έχουν σχέση με το θέμα της εργασίας είναι οι εξής: Μετεγκατάσταση της Διεθνούς Έκθεσης Θεσσαλονίκης (ΔΕΘ) στο Δήμο Εχεδώρου και απόδοση των εγκαταστάσεων της στην πόλη ως ελεύθερων χώρων Ως συνέχεια της παραπάνω δράσης, αναφέρεται η δημιουργία ενός μητροπολιτικού Πάρκου Πολιτισμού και Πρασίνου στην περιοχή όπου στεγαζόταν η ΔΕΘ και συγκεκριμένα προβλέπει να συμπεριληφθούν οι εξής χώροι ως συστατικά μέρη του πάρκου: Λευκός Πύργος, πάρκο ΧΑΝΘ, χώρος ΔΕΘ, πανεπιστήμια, Γ Σώμα Στρατού, Πεδίο του Άρεως, ενώ η δραστηριότητες του πάρκου θα εκτονώνονται στην περιοχή της Ευαγγελίστριας και τους Κήπους του Πασά. Απόδοση στην πόλη των ζωτικών χώρων των στρατοπέδων, για κάθε ένα από τα οποία θα είναι απαραίτητη η προσεκτική μελέτη για την καλύτερη δυνατή ένταξη στο αστικό περιβάλλον. Για την περιοχή του κέντρου προβλέπει την απόδοση και ένταξη στο Μητροπολιτικό Πάρκου των χώρων των στρατοπέδων Καπετάν Κώττα (πρώην 424 στρατιωτικό Νοσοκομείο) και Πεδίο Άρεως Απόδοση στην πόλη τμήματος του λιμένα στην πόλη της Θεσσαλονίκης, στα πλαίσια του στόχου ανάπτυξης της Θεσσαλονίκης ως πόλης-λιμένα. Συγκεκριμένα αναφέρει πως αφού ολοκληρωθεί η 6η προβλήτα του λιμένα θα δεχθεί τον κύριο όγκο των δραστηριοτήτων του λιμένα. Το πρόγραμμα ορίζει ως κύρια περιοχή αναπλάσεων την 2η προβλήτα του λιμένα με να κάνει το λιμάνι ελκυστικό και προσβάσιμο. 58

59 Ανάπλαση της περιοχής Λιμένας-Δενδροπόταμος, η οποία είναι η παλιά βιομηχανική περιοχή της πόλης, και που όπως χαρακτηριστικά αναφέρει το πρόγραμμα, σήμερα παρουσιάζει σημαντικά προβλήματα υποβάθμισης, με πλήθος κτηρίων σε αχρησία, με γειτνίαση ασύμβατων μεταξύ τους χρήσεων γης και δραστηριοτήτων, με προβλήματα ρύπανσης του εδάφους και του αέρα, καθώς και με κυκλοφοριακά προβλήματα. Η περιοχή προβλέπεται να μετατραπεί στο νέο επιχειρηματικό κέντρο της πόλης, πολυλειτουργικής ανάπτυξης, μέσα από την δημιουργία του οποίου στοχεύεται η αναβάθμιση της δυτικής εισόδου, η οικονομική αναγέννηση της περιοχής μέσω της επιχειρηματικής εκτόνωσης του κέντρου της πόλης προς τα δυτικά, η αξιοποίηση του θαλασσίου μετώπου της και η κοινωνική της αναβάθμιση. Απόδοση μεγάλου μέρους του ιστορικού κέντρου στους πεζούς. Στη δράση αυτή περιλαμβάνονται οι αναπλάσεις σε 4 άξονες της περιοχής. Ο οδός Τσιμισκή, η Λεωφόρος Νίκης, η οδός Αγίας σοφία και μια διαδρομή τη οδού Γούναρη. Συγκεκριμένα για την οδό Τσιμισκή όπως αναφέρει το πρόγραμμα, η ανάπλαση θα πρέπει να στοχεύει στον μετασχηματισμό του οδικού άξονα (μεταξύ Διαγωνίου και Βενιζέλου) στον κύριο εμπορικό δρόμο ήπιας κυκλοφορίας στο κέντρο της πόλης, με 2 μόνο λωρίδες κυκλοφορίας οχημάτων (λεωφορεία Ο.Α.Σ.Θ. και ταξί), χωρίς παρόδια στάθμευση, με μεγάλα πεζοδρόμια, μικρά υπαίθρια καθιστικά και ποδηλατοδρόμο δύο κατευθύνσεων. Έπειτα για τη Λεωφόρο Νίκης αναφέρει πως η ανάπλαση θα πρέπει να στοχεύει στον μετασχηματισμό του οδικού άξονα (μεταξύ Λευκού Πύργου και Βενιζέλου) σε κύριο πεζόδρομο αναψυχής στο όριο της πόλης με το υδάτινο στοιχείο, με αύξηση του πρασίνου, των υπαίθριων δημόσιων καθιστικών και με πολύ περιορισμένη κίνηση αυτοκινήτων άμεσης βοήθειας (ασθενοφόρα, πυροσβεστικά κλπ.), Ι.Χ. αυτοκίνητα των μονίμων κατοίκων κινούμενα από και προ χώρους στάθμευσης και φορτηγά για την ανανέωση των εμπορευμάτων των τοπικών καταστημάτων. Ακόμη, για την Αγίας Σοφίας αναφέρει πως ανάπλαση θα πρέπει να στοχεύει στον μετασχηματισμό του άξονα σε πεζόδρομο - αρχαιολογικό περίπατο, που θα συνδέει τους ναούς της Αχειροποιήτου και της Αγίας Σοφίας, τα διατηρητέα κτήρια της πλατείας Αγίας Σοφίας με τον εμπορικό πεζόδρομο της Τσιμισκή και τον πεζόδρομο - περιπάτου και αναψυχής της λεωφόρου Νίκης στην παραλία. Για την διαδρομή της οδού Γούναρη, αναφέρει πως ο πεζοδρομημένος αρχαιολογικός περίπατος της οδού Δημητρίου Γούναρη σταματά σήμερα στη συμβολή με την οδό Παύλου Μελά (Διαγώνιος) Με την πεζοδρόμηση της παραλιακής λεωφόρου Νίκης, θα 59

60 πρέπει να ολοκληρωθεί η διευκόλυνση της κίνησης των πεζών από τον αρχαιολογικό περίπατο της οδού 0ημητρίου Γούναρη μέχρι τη θάλασσα, ώστε να λειτουργήσει σωστά το δίκτυο. Ανάπλαση σημαντικών πλατειών της πόλης. Συγκεκριμένα προτείνονται οι αναπλάσεις της πλατείας και του άξονα Αγίας Σοφίας, του περιβάλλοντα χώρου του οχυρού - μνημείου «Επταπύργιο-Θεσσαλονίκης», ανάπλαση του περιβάλλοντος χώρου του ναού των Δώδεκα Αποστόλων και τέλος ανάπλαση Βαλκανικής πλατείας. Σκοπός των αναπλάσεων είναι η προβολή και η αύξηση της ελκυστικότητας των παραπάνω πλατειών καθώς επίσης και η διευκόλυνση της πρόσβασης των πολιτών. Έργα βιώσιμης αστικής κινητικότητας, τα οποία έχουν στόχο τη μείωση της χρήσης του Ι.Χ. αυτοκινήτου και παράλληλα την αύξηση της χρήσης των μέσων μαζικής μεταφοράς και των εναλλακτικών τρόπων μετακίνησης (πεζή, ποδήλατα). Κάθε μια από τις παραπάνω θεματικές ενότητες παρεμβάσεων έχουν μεγάλη αξία στο θέμα της πρόληψης των καταστροφών. Παρόλο που δεν αναφέρονται σε συγκεκριμένα θέματα τεχνικών πρόληψης και προστασίας από σεισμικές καταστροφές, όπως θα δούμε από την ανάλυση που ακολουθεί στο επόμενο κεφάλαιο, τα αποτελέσματα που στοχεύουν να επιτύχουν έχουν τελικά σημαντικό αντίκτυπο στην μείωση της τρωτότητας της πόλης. Περνώντας στα επόμενα κεφάλαια, έχουμε αποκτήσει βασικές γνώσει σχετικά με το θέμα της ασφάλειας από σεισμικές καταστροφές στην Ελλάδα και τι είδους σχέση έχει αυτό με το υπόλοιπο σύστημα χωρικού σχεδιασμού. Συμπερασματικά, από τη μια υπάρχει ο λεπτομερής επιχειρησιακός σχεδιασμός της χώρας μέσα από ένα ολοκληρωμένο σύστημα πολιτικής προστασίας, ενώ από την άλλη υπάρχει το πολυεπίπεδο σύστημα χωρικού σχεδιασμού, το οποίο είναι υπεύθυνο για την χωρική οργάνωση και ανάπτυξη των αντίστοιχων χωρικών επιπέδων. Τα δύο αυτά είδη σχεδιασμού δρουν εντατικά για την ρύθμιση των θεμάτων που εξετάζει το κάθε ένα, φαίνεται όμως πως η σύνδεση μεταξύ τους και η ανταλλαγή πληροφοριών είναι περιορισμένη. Στο επόμενο κεφάλαιο, γίνεται μια προσπάθεια καλύτερης δυνατής ανάλυσης της υφιστάμενης κατάστασης του Δήμου Θεσσαλονίκης ως προς το θέμα των σεισμικών καταστροφών, μέσα από τη πολεοδομική ματιά που προτείνει η βιβλιογραφία και επιχειρείται με αυτόν τον τρόπο η αναπαραγωγή ενός μοντέλου σύνδεσης του πολεοδομικού σχεδιασμού με τον σχεδιασμό πολιτικής προστασίας. 60

61 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 3: ΑΝΑΛΥΣΗ ΚΑΙ ΑΞΙΟΛΟΓΗΣΗ ΤΗΣ ΥΦΙΣΤΑΜΕΝΗΣ ΚΑΤΑΣΤΑΣΗΣ ΤΟΥ ΔΗΜΟΥ 61

62 Κεφάλαιο 3: Ανάλυση και αξιολόγηση της υφιστάμενης κατάστασης της περιοχής μελέτης Όπως αναφέρθηκε και παραπάνω, στην παρούσα εργασία υιοθετείται και γίνεται εφαρμογή (στο βαθμό που είναι εφικτό) της μεθοδολογίας σχεδιασμού ασφάλειας που αναλύθηκε στο πρώτο κεφάλαιο. Έτσι, στο συγκεκριμένο κεφάλαιο εφαρμόζεται η πρώτη φάση της μεθοδολογίας του σχεδιασμού ασφάλειας, η οποία περιλαμβάνει την παρουσίαση και αξιολόγηση όλων εκείνων των χωρικών δεδομένων που είναι απαραίτητα για τον σχεδιασμό που θα ακολουθήσει στο τέταρτο κεφάλαιο. Η ανάλυση των δεδομένων αυτών γίνεται έχοντας υπόψη και τις κατευθύνσεις υπερκείμενων σχεδίων για τον Δήμο Θεσσαλονίκης σχετικά με θέματα ασφάλειας και προστασίας από σεισμικές καταστροφές, όπως αυτά αναφέρθηκαν στο δεύτερο κεφάλαιο. Στο πρώτο κεφάλαιο έγινε προσπάθεια για την κατανόηση της σχέσης της πόλης με της φυσικές απειλές αλλά και της πιθανές καταστροφές που αυτές μπορούν να επιφέρουν. Στα πλαίσια του κεφαλαίου εκείνου, διαπιστώθηκε πως προκειμένου ο σχεδιασμός ασφάλειας για μια πόλη να είναι όσο το δυνατόν περισσότερο αποτελεσματικός είναι απαραίτητη από την μια πλευρά η κατανόηση των χαρακτηριστικών του «εχθρού» της πόλης, δηλαδή του φυσικού κινδύνου και από την άλλη τα χαρακτηριστικά του αποδέκτη της επίδρασης της φυσικής απειλής, δηλαδή της πόλης. Έτσι, στις επόμενες ενότητες συγκεντρώνονται και αξιολογούνται στοιχεία, σχετικά με το σεισμικό και γεωλογικό προφίλ της επικράτειας της περιοχής μελέτης και παράλληλα σχετικά με την φυσική, οικονομική και κοινωνική δομή του Δήμου Θεσσαλονίκης 3.1. Το προφίλ της περιοχής μελέτης και πληθυσμιακά δεδομένα Προτού προχωρήσουμε σε οποιαδήποτε ανάλυση σχετικά με τα κρίσιμα χωρικά δεδομένα που αφορούν τον σχεδιασμό, είναι απαραίτητη η συνοπτική παρουσίαση του χωρικού προφίλ του δήμου Θεσσαλονίκης, ώστε να κατανοήσουμε εν μέρει ποιά είναι η περιοχή μελέτης και στη συνέχεια την σημασία της προσπάθειας για αύξηση της ασφάλειας στην περιοχή. Έτσι, αρχικά γίνεται μια συνοπτική παρουσίαση βασικών στοιχείων του Δήμου, δηλαδή της επίσημης διοικητικής διαίρεσης, του πληθυσμού, της έκτασης κλπ, ενώ στη συνέχεια παρουσιάζονται τα χωρικά υποσύνολα της περιοχής μελέτης ή καλύτερα οι υπό-περιοχές μελέτης με βάση τις οποίες πρόκειται να γίνει η ανάλυση. 62

63 3.1.1.Οριοθέτηση της περιοχής μελέτης και των επιμέρους υπό-περιοχών Στην συγκεκριμένη ενότητα, γίνεται ο ορισμός και η παρουσίαση της κύριας περιοχής μελέτης καθώς επίσης και των χωρικών υποσυνόλων ή επιμέρους περιοχών μελέτης, για τις οποίες στο επόμενο κεφάλαιο πρόκειται να κατασκευαστούν δείκτες για την μέτρηση του βαθμού τρωτότητας της κάθε μιας. Η βασική περιοχή μελέτης είναι ο Δήμος Θεσσαλονίκης με τα υφιστάμενα διοικητικά και χωρικά του όρια, κάτι το οποίο γίνεται αντιληπτό και από την αρχική παρουσίαση του προφίλ του. Αυτό που έχει όμως σημασία να αναφέρουμε, είναι το ποιά χωρικά υποσύνολα του Δήμου επιλέχθηκαν για την πιο εξειδικευμένη ανάλυση και το ποιοι είναι οι λόγοι για την επιλογή αυτή. Όπως αναφέρθηκε και στην ενότητα της μεθοδολογίας, τα υποσύνολα το οποία επιλέχθηκαν είναι οι περιοχές της έρευνας Urban Audit της υπηρεσίας στατιστικών-χωρικών δεδομένων της Eurostat. Οι περιοχές αυτές έχουν οριστεί από την υπηρεσία στα πλαίσια της έρευνας που διεξήχθη για τα μεγάλα αστικά συγκροτήματα των χωρών της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Σκοπός της έρευνας αυτής είναι η αποτύπωση της ποιότητας ζωής στα μεγάλα αστικά κέντρα της Ευρωπαϊκής Ένωσης σύμφωνα της κατευθυντήριες αρχές της Στρατηγικής της Λισαβόνας για την βελτίωση της ελκυστικότητας τους. Η έρευνα διεξάγεται κάθε τρία χρόνια παρέχοντας δεδομένα σχετικά με δημογραφικά, κοινωνικά και οικονομικά στοιχεία κάθε περιοχής που ερευνάται. Τα δεδομένα αυτά αναφέρονται στον πραγματικό πληθυσμός κάθε περιοχής που μελετάται. Οι λόγοι που επιλέχθηκαν οι περιοχές της έρευνας Urban Audit ως χωρικά υποσύνολα αναφορά είναι δύο. Ο πρώτος είναι το γεγονός, πως τα στοιχεία σχετικά με τον πληθυσμό, την πυκνότητα και την σύνθεση που υπήρχαν για τις πολεοδομικές ενότητες της Θεσσαλονίκης, ήταν από το ΓΠΣ του 1993 το οποίο χρησιμοποιούσε δεδομένα από παλαιότερες απογραφές (1984). Έτσι εφόσον δεν ήταν δυνατό να βρεθούν νεότερα στοιχεία, καθώς η μελέτη του νέου ΓΠΣ βρίσκεται σε εξέλιξη, πάρθηκε η απόφαση να γίνει χρήση των περιοχών Urban Audit, για τις οποίες υπήρχαν πιο πρόσφατα δεδομένα από την απογραφή που πραγματοποιήθηκε το Ο δεύτερος λόγος έγκειται στο γεγονός ότι οι ίδιες οι περιοχές της έρευνας, ως χωρικά υποσύνολα, είναι κατανεμημένες ικανοποιητικά όσον αφορά στα χαρακτηριστικά, το μέγεθος και την περιοχή που αντιπροσωπεύουν. Είναι χωρισμένες δηλαδή σε σχέση με τα τοπικά χαρακτηριστικά του Δήμου, οπότε κρίθηκε σωστή η χρήση τους ως χωρικά επίπεδα αναφοράς. 63

64 Διοικητική διαίρεση και πληθυσμιακά δεδομένα Ο δήμος Θεσσαλονίκης έπειτα από την πρόσφατη διοικητική αναδιάρθρωση του προγράμματος «Καλλικράτης», υπάγεται διοικητικά στην Περιφερειακή Ενότητα Θεσσαλονίκης, της Περιφέρειας Κεντρικής Μακεδονίας και έχει έκταση 2000 εκτάρια περίπου (δηλαδή περίπου το 0,11% της ΠΚΜ). Αποτελείται πλέον από τους πρώην δήμους Θεσσαλονίκης και Τριανδρίας, οι οποίοι έχουν καταργηθεί και συνιστούν πλέον τις δύο Δημοτικές Ενότητες του σημερινού Δήμου. Οι δύο αυτές Δημοτικές Ενότητες με την σειρά τους διαρθρώνονται σε συνολικά έξι Δημοτικές Κοινότητες (εικόνα 3.1). Η Δημοτική Ενότητα Θεσσαλονίκης (δηλαδή ο πρώην Καποδιστριακός Δήμος) διαιρείται χωρικά και διοικητικά σε πέντε Δημοτικές Κοινότητες οι οποίες ταυτίζονται με τα πέντε Δημοτικά Διαμερίσματα που υπήρχαν πριν τις αλλαγές του σχεδίου «Καλλικράτης». Η Δημοτική Ενότητα Τριανδρίας, αποτελείται και ταυτίζεται με την Δημοτική Κοινότητα Τριανδρίας. Τα πέντε από αυτά είναι ουσιαστικά τα πέντε δημοτικά διαμερίσματα που υπήρχαν και στον προ-καλλικρατιακό δήμο, ενώ το έκτο δημοτικό διαμέρισμα ταυτίζεται με την πρώην δήμο Τριανδρίας και ονομάζεται Δημοτική Κοινότητα Τριανδρίας (Πρόγραμμα Καλλικράτης, 2010). Εικόνα 3.1 (Απόσπασμα χάρτη 3.1) : Διοικητική διαίρεση και γειτνιάσεις του Δήμου Θεσσαλονίκης. Πηγή στοιχείων: Δήμος Θεσσαλονίκης. Ιδία επεξεργασία 64

65 Οι Δημοτικές Κοινότητες υποδιαιρούνται με την σειρά τους η κάθε μια σε πολεοδομικές ενότητες. Συγκεκριμένα, η Α Δημοτική Κοινότητα αποτελείται από 20 πολεοδομικές ενότητες, η Β από 11, η Γ από 10 η Δ από 23 και η Ε από 32 πολεοδομικές ενότητες. Στον πίνακα 2.1 που ακολουθεί αναγράφονται οι διοικητικές υποδιαιρέσεις του Δήμου Θεσσαλονίκης και οι εκτάσεις τους σύμφωνα με το Γενικό Πολεοδομικό Σχέδιο του Πρέπει να σημειώσουμε πως, λόγω του ότι το νέο ΓΠΣ του Δήμου δεν έχει ολοκληρωθεί ακόμα, δεν ήταν δυνατή η πρόσβαση σε νεότερα δεδομένα, όποτε και ενδέχεται να υπάρχουν αλλαγές ως προς τα στοιχεία των πολεοδομικών ενοτήτων. Δημοτικές Κοινότητες Παρατηρώντας τον πίνακα συμπεραίνουμε πως οι Δ και Ε Δημοτικές κοινότητες Συγκεντρώνουν ου μεγαλύτερο μέρος του πληθυσμού του Δήμου ( ποσοστό 60% περίπου), ενώ είναι και οι μεγαλύτερες σε έκταση και πυκνότητα. Παρότι δεν ήταν δυνατό να αποκτηθούν στοιχεία για την περίοδο 1991 για τις Δημοτικές Κοινότητες (πρώην Δημοτικά Διαμερίσματα), ώστε να γνωρίζουμε επακριβώς την εσωτερική πληθυσμιακή αναδιάρθρωση, από τα δεδομένα που έχουμε, διαφαίνεται μια τάση προς τις νοτιοανατολικές περιοχές. Η τάση αυτή έχει σημασία για το θέμα που εξετάζεται στην συγκεκριμένη εργασία, δηλαδή την τρωτότητα των διαφόρων περιοχών, γιατί όπως θα δούμε συμβάλει στην διαμόρφωση του αστικού συστήματος και τοπίου το οποίο είναι τελικά το στοιχείο που τίθεται υπό μελέτη τρωτότητας. Έκταση (Ha) Μόνιμος Πληθυσμός(2001) Πληθυσμός ως ποσοστό επί του συνόλου Μέση πυκνότητα(κατ/ηa) Α Δημοτ. Κοινότητα ,76% 239 Β Δημοτ. Κοινότητα ,33% 164 Γ Δημοτ. Κοινότητα ,55% 331 Δ Δημοτ. Κοινότητα ,13% 291 Ε Δημοτ. Κοινότητα ,30% 317 Δημοτ. Κοινότ. Τριανδριας ,93% 77 Δήμος Θεσσαλονίκης ,00% 178 Πίνακας 3.1: Βασικά Δεδομένα Δημοτικών Κοινοτήτων του Δήμου Θεσσαλονίκης. Πηγή : Δήμος Θεσσαλονίκης. Ιδία εξεργασία Συνεχίζοντας για τον Δήμο Θεσσαλονίκης, ο χάρτης 2.1 εκτός από την διοικητική και χωρική διαίρεση απεικονίζει και τις γειτνιάσεις του Δήμου Θεσσαλονίκης με του υπόλοιπους Δήμους της Περιφερειακής Ενότητας Θεσσαλονίκης. Συγκεκριμένα, συνορεύει στα ΒΔ με τον Δήμο Αμπελοκήπων- Μενεμένης, στα Β με τον Δήμο Νεάπολης- Συκεών, στα ΝΑ με τον Δήμο Πυλαίας-Χορτιάτη και στα Ν με τον Δήμο Καλαμαριάς. Ο Δήμος Θεσσαλονίκης, αποτελεί μέρος του Πολεοδομικού Συγκροτήματος Θεσσαλονίκης, το οποίο συνιστά, το ένα από τα δύο μεγαλύτερα αστικά κέντρα της χώρας, ζωτικό πόλο της Περιφέρειας Κεντρικής Μακεδονίας 65

66 αλλά και της χώρας στο σύνολο. Ο Δήμος είναι ουσιαστικά ο πυρήνας του ΠΣΘ και χαρακτηρίζεται από μεγάλη συγκέντρωση πληθυσμού και έντασης δραστηριοτήτων. Στον πίνακα 2.2 έχει καταγραφεί η ο πληθυσμός του Δήμου Θεσσαλονίκης σε σχέση με το σύνολο της Περιφέρειας Κεντρικής Μακεδονίας, τη Περιφερειακής Ενότητας Θεσσαλονίκης αλλά του Πολεοδομικού Συγκροτήματος Θεσσαλονίκης, καθώς επίσης και οι μεταβολές για τις περιόδους και Περιοχή Πληθυσμός Μεταβολή % ΜΕΡΜ Περιφέρεια Κεν. Μακεδονίας ,62% 0,18% 0,92% 0,02% Περιφ. Ενότ. Θεσσαλονίκης (Πρώην Νομός Θεσσαλονίκης) ,40% 2,43% 1,09% 0,24% ΠΣΘ ,85% -2,04% 0,67% -0,21% Δήμος Θεσσαλονίκης ,49% -15,63% -0,67% -1,68% Ποσοστό Δήμου ως προς το σύνολο της ΠΚΜ 24,08% 20,54% 17,30% Ποσοστό Δήμου ως προς το σύνολο της ΠΕΘ 42,36% 35,55% 29,29% Ποσοστό Δήμου ως προς το σύνολο του ΠΣΘ 52,63% 46,06% 39,67% Πίνακας: 3.2: Μόνιμος πληθυσμός και μεταβολές για την περίοδο , πηγή: ΕΛ.ΣΤΑΤ. Ιδία επεξεργασία Όπως φαίνεται και στον πίνακα 2.2 ο Δήμος Θεσσαλονίκης, αρχικά από άποψη πληθυσμού, παρουσιάζει πολύ μεγάλα ποσοστά σε σχέση με όλα τα ευρύτερα χωρικά σύνολα στα οποία ανήκει, σε όλες τις χρονικές περιόδους. Τα ποσοστά αυτά αντανακλούν την σημαντική του θέση, τόσο σε όλη την Περιφέρεια όσο και στα υποσύνολα της ΠΕΘ και του ΠΣΘ. Παρόλα αυτά από άποψη πληθυσμιακής εξέλιξης τα πράγματα είναι διαφορετικά. Συγκεκριμένα ο Δήμος παρουσιάζει αρνητικές μεταβολές πληθυσμού και στις δύο περιόδους, με το ποσοστό της περιόδου να αγγίζει το -15,6% περίπου, καθώς επίσης και αρνητικές τιμές μέσης ετήσιας μεταβολής. Τα ποσοστά αυτά είναι πολύ χαμηλότερα από των άλλων περιοχών που παρουσιάζουν θετικές τιμές στις αντίστοιχες περιόδους, εκτός από το ΠΣΘ που έχει αρνητική μεταβολή την περίοδο Οι τιμές αυτές, σκιαγραφούν ίσως μια τάση εγκατάλειψης του αστικού τοπίου, καθώς και ο Δήμος Θεσσαλονίκης αλλά και το ΠΣΘ στο σύνολο παρουσιάζουν αρνητικές τιμές κατά την περίοδο , τη στιγμή που οι τιμές των ευρύτερων συνόλων αυξάνονται. Παρόλα αυτά ο Δήμος συνεχίζει να συγκεντρώνει έναν μεγάλο αριθμό κατοίκων, στον μάλιστα κατά τις περιόδους λειτουργίας της τριτοβάθμιας εκπαίδευσης (ΑΕΙ, ΤΕΙ κλπ) προστίθεται και ένας σημαντικός αριθμός φοιτητών που ζουν και δραστηριοποιούνται κυρίως μέσα στα όρια αυτού. 66

67 Η πρώτη αυτή προσέγγιση για το σύνολο του δήμου μας επέτρεψε να πάρουμε μια γενική εικόνα σχετικά με τον πληθυσμό του δήμου και τις τάσεις εξέλιξης. Παρόλα αυτά αυτό που έχει σημασία για την εργασία αυτή, είναι η κατανομή του πληθυσμού στο εσωτερικό του Δήμου. Έτσι στην επόμενη ενότητα δίνονται στοιχεία σχετικά με την σύνθεση του πληθυσμού στο εσωτερικό του Δήμου Πληθυσμιακά και δημογραφικά δεδομένα για τις επιμέρους περιοχές μελέτης Οι περιοχές Urban Audit είναι 21 στον αριθμό και έχουν οριστεί για τον πρώην Δήμο Θεσσαλονίκης, έτσι ως πρόσθετη εικοστή-πρώτη περιοχή Urban Audit θεωρήθηκε και το τμήμα αστικού ιστού της Δημοτικής Κοινότητας Τριανδρίας. Στην εικόνα 3.2 απεικονίζονται οι επιμέρους περιοχές μελέτης καθώς επίσης και η βασική περιοχή μελέτης, δηλαδή ο Δήμος. Εικόνα 3.2 (Απόσπασμα Χάρτη 3.2): Οριοθέτηση της κύριας και των επιμέρους περιοχών μελέτης. Πηγή: Eurostat- Έρευνα Urban Audit Ιδία Επεξεργασία 67

68 Τα πιο πρόσφατα στοιχεία της έρευνας Urban Audit που ήταν εφικτό να αποκτηθούν, για τις επιμέρους περιοχές μελέτης ήταν του έτους 2004, ενώ για την συμπλήρωση της βάσης δεδομένων με την περιοχή της Τριανδρίας τα δημογραφικά δεδομένα που αποκτήθηκαν ήταν της απογραφής του Παρόλο που υπάρχει μια μικρή διαφορά στις χρονολογίες απογραφής, η προσέγγιση αυτή για τις ανάγκες της παρούσας εργασίας θεωρείται ικανοποιητικά αντιπροσωπευτική. Στον πίνακα 3.3 δίνονται αναγράφονται τα βασικά στοιχεία για την αναγνώριση κάθε περιοχής, δηλαδή, ονομασία, πληθυσμός και έκταση, καθώς επίσης και ο κωδικός που τους έχει δοθεί στα πλαίσια της εργασίας για λόγους ευκολότερης επεξεργασίας. Περιοχή Αριθμός Περιοχής Πληθυσμός (Έρευνα 2004) Ποσοστό πληθυσμού % ως προς το σύνολο του Δήμου Έκταση Λαδάδικα-Δικαστήρια ,07% 178 Άγιος Γεωργιος-Ροτόντα ,95% 46 Πανεπιστημιούπολη-ΔΕΘ-Λευκός Πύργος ,49% 185 Γήπεδο ΠΑΟΚ-Μαλακόπη ,49% 77 Ιερατική Σχολή-Κάτω Τούμπα ,32% 89 Μακεδονία Palace-Παιδαγωγική Ακαδημία ,30% 47 Παπάφιο-Άγ. Κων/νος-Στρατ/κο Νοσ/μειο ,46% 88 Τούμπα-Άγ. Φανούριος-Υδραγωγείο ,76% 74 Βλατάδων-Αγ. Δημήτριος-Λαχαναγορά ,19% 50 Δημοτικό Νοσοκομείο-Φυλακές ,29% 72 Αθηνών ,84% 53 Ανάληψη-Δερματολογικό ,04% 41 Νέα Παραλία-Δημοτική Βιβλιοθήκη ,17% 56 Σιδ/κος Σταθμός-Ξηροκρίνη ,28% 323 Πασά Χαμάμ-Τυρολόη ,97% 41 Χαριλάου-Εξοχές ,89% 161 Νομαρχία-Βαφοπούλειο-Ντεπώ ,54% 117 Σχολή Τυφλών-Ναυτικός Όμιλος ,06% 51 Κωνστ/λεως-Δελφών-Μπότσαρη ,30% 33 Ιπποκράτιο ,29% 60 Τριανδρία ,31% 47 Πίνακας 3.3: Βασικά Χωρικά δεδομένα περιοχών μελέτης. Πηγή: Eurostat- Έρευνα Urban Audit Ιδία επεξεργασία Σύμφωνα με τον πίνακα, υψηλές τις υψηλότερες τιμές πληθυσμού έχουν οι περιοχές 16 και 17 ( και περίπου αντίστοιχα), ενώ ακολουθούν με μικρή διαφορά οι περιοχές 3, 4 και 5 ( περίπου η κάθε μία αντίστοιχα). Τη μικρότερη τιμή παρουσιάζει η περιοχή 21, με μόλις περίπου. Παρατηρώντας ποιες είναι οι περιοχές με τις μεγαλύτερες τιμές, μπορούμε να δούμε ότι πρόκειται για το νοτιοανατολικό και κεντρικό τμήμα του Δήμου, το οποίο όπως εντοπίσαμε και στην αρχική ανάλυση, παρουσίαζε σημαντικές τάσεις συγκέντρωσης πληθυσμού. Μια περισσότερο ολοκληρωμένη προσέγγιση 68

69 θα μπορούσε να γίνει αν υπήρχαν δεδομένα σύγκρισης με σημερινές τιμές, ώστε να δούμε και τον ρυθμούς εξέλιξης αυτών των τάσεων μέσα στο αστικό σύνολο του δήμου, παρόλα αυτά δυστυχώς δεν υπάρχουν πρόσφατα πληθυσμιακά δεδομένα για το εσωτερικό του δήμου. Εκτός όμως από την γενική πληθυσμιακή προσέγγιση και τις τάσεις συγκέντρωσης, για την παρούσα εργασία είναι απαραίτητο να εξεταστεί και η πληθυσμιακή σύνθεση και κατανομή μεταξύ των περιοχών αυτών. Πιο συγκεκριμένα, είναι απαραίτητο να εξετάσουμε την ηλικιακή και οικονομική κατανομή των κατοίκων των περιοχών. Αρχικά και όσον αφορά την ηλικιακή δομή, η γνώση της χωρικής κατανομής των πιο τρωτών ηλικιακών ομάδων δηλαδή των παιδιών και των ηλικιωμένων, είναι βασικό στοιχείο για την εκτίμηση της κοινωνικής τρωτότητας κάθε περιοχής. Αυτό έγκειται στο γεγονός ότι, οι ομάδες αυτές, είναι οι πιο ευάλωτες σε επικίνδυνες και έκτακτες καταστάσεις τόσο από άποψη σωματικής ικανότητας, όσο και από άποψη χρόνου και ικανότητας άμεσης απόκρισης. Στην εικόνα 3.3 που ακολουθεί (απόσπασμα χάρτη 3.3), απεικονίζονται χωρικά οι πυραμίδες ηλικιών για κάθε περιοχή. Εικόνα 3.3 (Απόσπασμα Χάρτη 3.3): Ομάδες ηλικιών για τις επιμέρους περιοχές μελέτης. Πηγή: Eurostat- Έρευνα Urban Audit Ιδία επεξ εργασία 69

70 Σύμφωνα με τον χάρτη 3.3 η επικρατούσα ηλικιακή ομάδα σε όλες τις περιοχές είναι αυτή των ατόμων από 25 έως 54 χρονών. Όσον αφορά στις υπόλοιπες παρατηρείται φαίνεται να επιβεβαιώνεται η τάση που παρατηρήθηκε εξ αρχής. Συγκεκριμένα, οι ηλικίες 55 έως 64 φαίνεται να υπερτερούν στις ανατολικές περιοχές, ενώ αντίθετα στις κεντρικές περιοχές έως και την περιοχή 7 (Παπάφιο- Αγ. Κων/νος- Στρα/κο νοσ/μειο) η ζυγαριά γέρνει προς το μέρος των ηλικιών 20 έως 24 χρονών. Η κατανομή αυτή θα μπορούσε να αποδοθεί στην προτίμηση των μικρών ηλικιών (φοιτητές και νέοι εργαζόμενοι) για περιοχές όπου το ενοίκιο είναι χαμηλότερο, ενώ αντίθετα τα άτομα από 55 έως 64 (τα οποία συνιστούν το πιθανότερο και τον μόνιμο πληθυσμό της πόλης), μπορούν να κατοικήσουν και σε περιοχές με υψηλότερα τιμές ενοικίασης και αγοράς κατοικίας. Προκειμένου να εξεταστεί το ζήτημα της κατανομής των ηλικιακών ομάδων που είναι σημαντικές για την εργασία αυτή (έως 14 και άνω των 65) υπολογίστηκε για κάθε περιοχή το ποσοστό που συγκεντρώνει το άθροισμα των δύω τρωτών ομάδων της ως προς τον συνολικό πληθυσμό του Δήμου. Με αυτόν τον τρόπο μπορούμε να εντοπίσουμε δείγματα τρωτότητας απόκρισης σε μια επικίνδυνη κατάσταση για κάθε επιμέρους περιοχή μελέτης. Τα αποτελέσματα της επεξεργασίας αυτής αποδίδονται γραφικά στο διάγραμμα που δίνεται στη συνέχεια. 2,50% 2,00% 1,50% 1,00% 0,50% 0,00% Ποσοστό ατόμων άνω των 65 ετών Ποσοστό ατόμων έως 14 ετών Γράφημα 3.1: Ευάλωτες ηλικιακές ομάδες ανά επιμέρους περιοχή μελέτης ως ποσοστό επί του συνολικού πληθυσμού του Δήμου. Πηγή: Eurostat- Έρευνα Urban Audit Ιδία επεξεργασία 70

71 Παρατηρώντας το διάγραμμα αρχικά μπορούμε να διακρίνουμε πως γενικά τα ποσοστά των ατόμων άνω των 65 ετών είναι αρκετά μεγαλύτερα από αυτά των ατόμων έως 14 ετών, αντανακλώντας το γενικό φαινόμενο της υπογεννητικότητας της χώρας τις τελευταίες δεκαετίες. Όσον αφορά στην κατανομή των αθροισμάτων των ευάλωτων ομάδων στις επιμέρους περιοχές μελέτης, ξεχωρίζουν άμεσα οι περιοχές 16 και 17 όπου τα ποσοστά τους αγγίζουν σχεδόν το 2% και ακολουθούν οι περιοχές 2,3 και 13 με ποσοστά πάνω από 1,5%. Οι υπόλοιπες περιοχές εμφανίζουν διακυμάνσεις ποσοστών κάτω του 1,5%. Τα ποσοστά αυτά θα ληφθούν σοβαρά υπόψη τόσο για τον υπολογισμό της τρωτότητας των περιοχών αλλά και στον μετέπειτα σχεδιασμό. Το επόμενο βήμα μετά τον εντοπισμό των ευάλωτων ηλικιακών ομάδων, αποτελεί αναγνώριση της οικονομικής σύνθεσης του πληθυσμού ανάμεσα στις επιμέρους περιοχές μελέτης. Στο πρώτο κεφάλαιο, μέσα από την βιβλιογραφία είδαμε πως διαφορετικές περιοχές μέσα στην ίδια πόλη μπορεί να παρουσιάσουν ανισότητες κατά την περίοδο της αποκατάστασης αν παρουσιάζουν οικονομικές αδυναμίες κατά την κανονική περίοδο. Ένα καλό και χρήσιμο μέτρο σύγκρισης θα ήταν στοιχεία για το κατά κεφαλήν ΑΕΠ για κάθε περιοχή, παρόλα αυτά δεν ήταν εφικτό να βρεθούν στοιχεία για επίπεδο μικρότερο από αυτό του Δήμου. Ωστόσο, τα στοιχεία που παρείχε η έρευνα Urban Audit σχετικά με τον αριθμό των ανέργων κάθε περιοχής μπορούν να μας βοηθήσουν να αποκτήσουμε μια πιο σφαιρική άποψη για τις οικονομικές διαφοροποιήσεις μεταξύ των περιοχών. Συγκεκριμένα, υπολογίστηκε το ποσοστό των ανέργων κάθε περιοχής ως προς το σύνολο των κατοίκων της αντίστοιχης περιοχής, το οποίο θα χρησιμοποιηθεί στο επόμενο κεφάλαιο και ως δείκτης προσέγγισης της οικονομικής τρωτότητας κάθε περιοχής. 8,00% 7,00% 6,00% 5,00% 4,00% 3,00% 2,00% 1,00% 0,00% Ποσοστό ανέργων Δήμου Θεσσαλονίκης Άνεργοι ως προς το σύνολο κάθε περιοχής Γράφημα 3.2: Άνεργοι ως ποσοστό επί του συνόλου κάθε επιμέρους περιοχής μελέτης. Πηγή : Eurostat, έρευνα Ιδία επεξεργασία 71

72 Όπως φαίνεται και από το διάγραμμα, οι περιοχές 14 και 15 είναι αυτές που παρουσιάζουν τα μεγαλύτερα ποσοστά ανεργίας που αγγίζουν περίπου το 7%, δηλαδή περίπου 2% περισσότερο από το ποσοστό του Δήμου Θεσσαλονίκης. Αμέσως μετά είναι οι περιοχές 10 και 11 με ποσοστά περίπου 6%, ενώ τα μικρότερα ποσοστό ανεργίας εμφανίζουν οι περιοχές 2 και 3 (Πανεπιστημιούπολη-ΔΕΘ-Λευκός Πύργος και Αγ. Γεώργιος-Ροτόντα), όπου όπως υποθέσαμε παραπάνω έχουν επιλεχθεί ως περιοχές για διαμονή από φοιτητές, οι οποίοι απογράφονται με την φοιτητική τους ιδιότητα και όχι ως άνεργοι. Με τα στοιχεία που δόθηκαν στην ενότητα αυτή έγινε μια όσο το δυνατόν καλύτερη αρχική αναγνώριση των διαφοροποιήσεων στο εσωτερικών του δήμου όσον αφορά την κοινωνική και οικονομική δομή. Επόμενο, εξίσου σημαντικό στοιχείο προς ανάλυση και επεξεργασία είναι η υφιστάμενη κατάσταση του γεωλογικού και σεισμικού προφίλ της περιοχή μελέτης Σεισμικότητα και γεωλογία Έχοντας ως στόχο την ασφάλεια από μια σεισμική καταστροφή είναι απαραίτητη η καταγραφή και παρουσίαση στοιχείων σχετικά με την γεωλογία και την σεισμικότητα της περιοχής. Τα στοιχεία αυτά είναι άκρως απαραίτητα για την κατανόηση της κατάστασης που επικρατεί από την πλευρά του φυσικού περιβάλλοντος, του οποίου παράγωγο είναι και ένα ενδεχόμενο σεισμικό φαινόμενο, αλλά και της υφιστάμενης κατάστασης του γεωλογικού υποβάθρου της πόλης που πρόκειται να δεχθεί τα σεισμικά κύματα της εκδήλωσης του φαινομένου Σεισμικότητα και σεισμική επικινδυνότητα Η Ελλάδα ως εδαφικό σύνολο βρίσκεται στα όρια επαφής και σύγκλισης της Ευρασιατικής πλάκας με την Αφρικανική, γι αυτό και είναι χώρος μεγάλης σεισμικότητας. Σύμφωνα με τον ΟΑΣΠ και τα στατιστικά στοιχεία που έχει μελετήσει, η Ελλάδα από άποψη σεισμικότητας κατέχει την πρώτη θέση στις περιοχές της Μεσογείου και της Ευρώπης, καθώς επίσης και την έκτη θέση σε παγκόσμιο επίπεδο μετά την Ιαπωνία, τις Νέες Εβρίδες, το Περού, τα νησιά Σολομώντα και τη Χιλή. Η πόλη της Θεσσαλονίκης συγκεκριμένα, δέχτηκε στην ιστορία της πολυάριθμες σεισμικές δονήσεις, με ορισμένες από αυτές, όπως θα εξετάσουμε στη συνέχεια, να επιφέρουν σοβαρές ζημιές σε αυτή (Anastasiadis et al., 2001 ; Ζερβοπούλου Α., 2008). Ο Anastasiadis et al.(2001) αναφέρει συγκεκριμένα, πως μπορούν να διακριθούν τρεις ιστορικές περίοδοι υψηλής σεισμικής δραστηριότητας κοντά στην πόλη, η περίοδος του 7ου π.χ αιώνας, η περίοδος μ.χ αι. και οι περίοδος του 20ου αιώνα. 72

73 Εικόνα 3.4: Νέος Χάρτης Σεισμικής Επικινδυνότητας. Πηγή: (ΦΕΚ 1154Β/ ) Σήμερα, ο νέος χάρτης σεισμικής επικινδυνότητας (εικόνα 2.1), όπως δίνεται από τον Οργανισμό Αντισεισμικού Σχεδιασμού και Προστασίας (ΟΑΣΠ), χωρίζει την ελληνική επικράτεια σε τρεις ζώνες. Η πρώτη ζώνη αντιστοιχεί σε σχετικά χαμηλές επιταχύνσεις σχεδιασμού (0,16g), η δεύτερη σε υψηλές (0,24g) και η τρίτη σε πολύ υψηλές (0,36g). Η περιοχή μελέτης, ανήκει οριακά στην πρώτη ζώνη, δηλαδή σε αυτή με τη σχετικά χαμηλή επιτάχυνση σχεδιασμού. Αυτό όμως δεν σημαίνει πως δεν απειλείται από σεισμικούς κινδύνους, διότι παρόλο που η ίδια η περιοχή μελέτης βρίσκεται εντός της πρώτης ζώνης, είναι σε γειτνίαση με την Σερβομακεδονική Ζώνη, η οποία αποτελεί περιοχή υψηλής σεισμική επικινδυνότητας, αλλά και παραγωγής πολυάριθμων σεισμών διαφόρων μεγεθών. Ο σεισμός του 1978 που θα εξετάσουμε σε επόμενη ενότητα, προερχόταν από την Ζερβομακεδονική Ζώνη και συγκεκριμένα από την περιοχή της Μυγδονίας Λεκάνης. Τα τελευταία χρόνια εκπονήθηκαν διάφορες επιστημονικές έρευνες, οι οποίες ανέλυσαν την τεκτονική δομή του πολεοδομικού συγκροτήματος και της ευρύτερης περιοχής της Θεσσαλονίκης. Μια σημαντική πηγή πληροφοριών σχετικά με την ύπαρξη ρηγμάτων στο ΠΣΘ αποτελεί η έρευνα της Ζερβοπούλου (2008) για την ύπαρξη ρηγμάτων στο πολεοδομικό συγκρότημα της Θεσσαλονίκης, κατέληξε στον εντοπισμό έξι κύριων ρηγμάτων, που διέρχονται από το ΠΣΘ. 73

74 Εικόνα 3.5: Τεκτονικός χάρτης του Πολεοδομικού Συγκροτήματος της Θεσσαλονίκης. Πηγή: Ζερβοπούλου, 2008 Όπως φαίνεται και στον χάρτη (ξεκινώντας από ΒΔ προς ΝΑ), τα ρήγματα που εντοπίστηκαν κατά τη μελέτη της Ζερβοπούλου (γραμμές κόκκινου χρώματος) είναι τα εξής: Το ρήγμα της Εγνατίας οδού, το οποίο είναι παράλληλο στο παλιό ρήγμα της Αγίου Δημητρίου, με διεύθυνση ΒΔ-ΝΑ και κλίση προς ΝΔ. Το ρήγμα στο ρέμα του Πεδίου του Άρεως, με διεύθυνση ΒΑ-ΝΔ και κλίση προς Β. Το ρήγμα παράλληλα στο ρέμα Κυβερνείου, με διεύθυνση περίπου Α-Δ και η κλίση προς Ν. Παράλληλα σε αυτό υπάρχει δεύτερος κλάδος του νοτιότερα, με πιθανό μήκος 5χλμ και κατακόρυφο άλμα μεγαλύτερο από 17μ. Το ρήγμα Πυλαίας-Πανοράματος, το οποίο εκτείνεται ανατολικά του Πανοράματος μέχρι τον Δήμο της Πυλαίας και προεκτείνεται πιθανώς και μέσα στην πόλη στην περιοχή των οδών Βούλγαρη και Παπαδάκη και δυτικότερα. Το ρήγμα της Νέας Ελβετίας, με διεύθυνση περίπου Α-Δ και κλίση προς Β. Το ρήγμα της Καλαμαριάς, με διεύθυνση ΔΒΔ-ΑΝΑ, μήκος περίπου στο 1χλμ Η καταγραφή των παραπάνω ρηγμάτων δίνει μια πρώτη εικόνα για την τεκτονική δομή της περιοχής, που παρόλα αυτά όμως δεν αρκεί για μια ολοκληρωμένη εικόνα σχετικά με τις πηγές σεισμικών κινδύνων που θα μπορούσαν να απειλήσουν την πόλη στο μέλλον. Έτσι, 74

75 είναι αναγκαίο, να εξεταστεί η ύπαρξη ενεργών ρηγμάτων της ευρύτερης περιοχής της Περιφερειακής Ενότητας Θεσσαλονίκης, αλλά και το μέγεθος του πιθανού σεισμού το οποίο θα μπορούσαν να παράγουν τα ρήγματα αυτά. Την παραπάνω ανάγκη έρχεται να καλύψει μια σχετικά πρόσφατη Γεωλογική-Σεισμολογική μελέτη (Τσάπανος et al, 2006), που εκπονήθηκε από το ΑΠΘ για τον δήμο Λαγκαδά, με σκοπό την ανάλυση της σεισμικότητας της περιοχής της Μυγδονίας Λεκάνης και συγκεκριμένα του ρήγματος που εντοπίστηκε στο Δ.Δ Λαγυνών. Η έρευνα που πραγματοποιήθηκε στα πλαίσια της μελέτης αυτής μας παρέχει σημαντικά δεδομένα σχετικά με την ευρύτερη περιοχής της Θεσσαλονίκης και συγκεκριμένα για την Μυγδονία λεκάνη, στην οποία εκδηλώθηκαν στο παρελθόν πολλοί μεγάλοι σεισμοί, συμπεριλαμβανομένου και του μεγάλου σεισμού του Αναλυτικότερα στοιχεία για τον σεισμό αυτό δίνονται σε επόμενη ενότητα. Σύμφωνα με την μελέτη αυτή, η περιοχή της Μυγδονίας λεκάνης ορίζεται ως περιοχή υψηλής σεισμικότητας. Αυτό σημαίνει πως μέγεθος αλλά και η συχνότητα γένεσης σεισμών έχουν υψηλές τιμές. Τα ρήγματα που εντοπίστηκαν στην Μυγδονία λεκάνη, χαρακτηρίζονται ως ενεργά και ικανά μάλιστα να παράγουν σεισμούς μεγάλου μεγέθους. Στην εικόνα 2.3 απεικονίζεται η ευρύτερη περιοχή της Θεσσαλονίκης από δορυφορική λήψη, όπου έχουν σημειωθεί με κόκκινο χρώμα τα ρήγματα που έχουν εντοπιστεί μέχρι σήμερα. Εικόνα 3.6: Ρήγματα της ευρύτερης περιοχής της Θεσσαλονίκης. Πηγή: Ζερβοπούλου

76 Όπως φαίνεται και στην εικόνα τα κύρια ενεργά ρήγματα της περιοχής της Μυγδονίας λεκάνης (επάνω-δεξιά) για τα οποία έγινε λόγος, είναι τα εξής: Η γραμμή που διέρχεται από τους Περιστερόνα, με διεύθυνση ΒΑ-ΝΔ και κλίση προς ΒΔ (F-GNSP) οικισμούς Γερακαρού, Νικομηδινό, Στίβο, H γραμμή Στίβος-Σχολάρι, με διεύθυνση ΒΔ-ΝΑ και κλίση προς ΝΔ (F-Sx) Η γραμμή Στίβος-Λίμνη Κορώνεια, με διεύθυνση ΒΔ-ΝΑ και κλίση προς ΒΑ (F-VL) Στα πλαίσια της γεωλογικής-σεισμολογικής μελέτης, υπολογίστηκαν ακόμη το μέγιστο πιθανό μέγεθος σεισμού που μπορεί να προκληθεί στην περιοχή της Μυγδονίας λεκάνης αλλά και το ποσοστό εμφάνισης ενός μεγάλου σεισμού στο μέλλον. Συγκεκριμένα, τα αποτελέσματα ήταν τα εξής: Το μέγιστο πιθανό μέγεθος σεισμού που μπορεί να προκληθεί στην περιοχή είναι M max = 6.63 ± 0.25, τιμή που είναι σε καλή συμφωνία με τα μεγέθη σεισμών που συνέβησαν στο παρελθόν όπως το 700 μ.χ και το 1902 μ.χ. (6.6 Richter), καθώς και το 1978 (6.5 Richter). H πιθανότητα εκδήλωσης σεισμού (Μ w 6.5, Μ w 6.6, Μ w 7.0) για τα επόμενα 10 χρόνια είναι 31%, 25% και 30% αντίστοιχα. Για περίοδο 25 χρόνων οι τιμές είναι αρκετά μεγαλύτερες αφού για σεισμό μεγέθους (Μ w 6.5, Μ w 6.6, Μ w 7.0) οι τιμές των πιθανοτήτων είναι 60%, 52% και 32% αντίστοιχα. Παρατηρούμε λοιπόν πως οι πιθανότητες εκδήλωσης σεισμού ίσου μεγέθους με αυτού του 1978 στα επόμενα 25 χρόνια είναι σχετικά υψηλές, ενώ οι τιμές παρατηρούμε ότι αυξάνονται ανάλογα με την αύξηση της χρονικής περιόδου. Με άλλα λόγια μπορούμε να υποθέσουμε πως για τα επόμενα 50 ή 100 χρόνια οι πιθανότητες για μεγάλο σεισμό πρόκειται να είναι πολύ υψηλές. Τα παραπάνω στοιχεία μας επιτρέπουν να κατανοήσουμε προσεγγιστικά το πότε και το από πού πρέπει να αναμένεται ένας πιθανός μελλοντικός σεισμικός κίνδυνος. Έχοντας αυτά κατά νου, είναι απαραίτητο στη συνέχεια να εξεταστεί, η γεωλογία της περιοχής μελέτης και οι ιδιότητες των υλικών που συνθέτουν το γεωλογικό υπόβαθρο της περιοχής Γεωλογικά και μορφολογικά δεδομένα Η συγκεκριμένη ενότητα αφορά στην καταγραφή και περιγραφή του γεωλογικού υπόβαθρου της περιοχής μελέτης, με βασικό στόχο την κατανόηση του τρόπου απόκρισης των διαφόρων τύπων εδαφικών σχηματισμών σε μια ενδεχόμενη σεισμική δόνηση και πως τα διαφορετικά χαρακτηριστικά τους μπορούν να συνδεθούν με την πρόκληση ζημιών σε περιοχές της πόλης. Η βιβλιογραφία και οι άλλες πηγές που μελετήθηκαν αναλύουν 76

77 ικανοποιητικά τα παραπάνω στοιχεία και θέτουν μια γερή βάση πριν μπορέσουμε να προχωρήσουμε από τις ιδιότητες του φυσικού υποβάθρου στις ιδιότητες της ίδιας της πόλης. Από αναλύσεις της βιβλιογραφίας που μελετήθηκαν, οι περισσότερες αναφέρονται σε όλο το πολεοδομικό συγκρότημα, από τη στιγμή όμως που ο Δήμος Θεσσαλονίκης καταλαμβάνει το μεγαλύτερο και πιο κεντρικό μέρος του ΠΣΘ, οι αναλύσεις αυτές ικανοποιούν και τις ανάγκες της παρούσας διπλωματικής εργασίας. Σύμφωνα λοιπόν με τους Anastasiadis et al. (2001), η πόλη της Θεσσαλονίκης τοποθετείται γεωλογικά στην ζώνη Αξιού-Βαρδάρη, η οποία βρίσκεται σε άμεση επαφή με την Σερβομακεοδνική ζώνη (μια από τις πιο ενεργές σειμοτεκνονικά ζώνες της Ευρωπαϊκής επικράτειας). Η πόλη αναπτύσσεται κατά μήκος Θερμαϊκού κόλπου, με την δόμηση να αρχίζει από την περιοχή της παραλίας στο επίπεδο σχεδόν της θάλασσας, φτάνοντας έως και τα 100 με 150 μέτρα προς την ηπειρωτική πλευρά. Από γεωλογικής πλευράς, οι μελέτη των διάφορων επιστημονικών αναλύσεων αναδεικνύει ένα σύνθετο γεωλογικό υπόβαθρο με ποικίλους σχηματισμούς οι οποίοι αποτελούνται από μια μεγάλη ποικιλία εδαφικών υλικών (Anastasiadis et al ; Ζερβοπούλου 2008). Εικόνα 3.7: Γεωλογικός Χάρτης της Ελλάδας-Φύλλο Θεσσαλονίκης. Πηγή: ΙΓΜΕ,

78 Συγκεκριμένα όπως φαίνεται και στο απόσπασμα του χάρτη του ΙΓΜΕ (εικόνα 2.4) αλλά σύμφωνα και με τις αναλύσεις της βιβλιογραφίας, η δομημένη περιοχή τοποθετείται επάνω σε τρεις βασικές γεωλογικές δομές οι οποίες παρατάσσονται με κατεύθυνση ΒΔ-ΝΑ. Η πρώτη γεωλογική δομή (κόκκινες αποχρώσεις), αποτελείται από βραχώδης σκληρούς σχηματισμούς, που φέρουν το όνομα πράσινοι σχιστόλιθοι, οι οποίοι είναι επιφανειακοί στις περιοχές στο όρια του πολεοδομικού συγκροτήματος, ενώ φτάνουν μέχρι και τα μ βάθος κοντά στη ακτογραμμή, αποτελώντας ουσιαστικά μια φυσική πέτρινη βάση. Η δεύτερη, φέρει το όνομα ψαμμιτομαργαρική σειρά και αποτελείται από σχηματισμούς που μπορούν χωρίς πολύ ειδικές αναλύσεις να χαρακτηριστούν ως ημιβράχος. Είναι ουσιαστικά νεογενείς αποθέσεις οι οποίες είναι από εύθρυπτες έως πολύ συμπαγείς μορφές. Η τρίτη και πιο μικρή σε ηλικία δομή, αποτελείται από πρόσφατες αποθέσεις αργίλων, άμμων και χαλικιών. (Anastasiadis et al ; Ζερβοπούλου 2008, Ι.Γ.Μ.Ε ). Οι Anastasiadis et al. (2001) στην μικροζωνική έρευνα που διεξήγαγαν, ανέλυσαν περαιτέρω τους γεωλογικούς σχηματισμούς κάτω από την πόλη της Θεσσαλονίκης και ανέδειξαν ορισμένα σημαντικά στοιχεία σχετικά με την δομή και τις ιδιότητες τους. Αρχικά μπόρεσαν να διαχωρίσουν τις τρεις παραπάνω βασικές δομές σε 7 νέες διακριτές δομές ταξινομώντας τες σε κατηγορίες από το A ως το G (συμπεριλαμβάνονται και οι δομές με κωδικό όνομα B1, B2 και Β3). Στην εικόνα 2.5 που δίνεται παρακάτω απεικονίζεται μια δυσδιάστατη τομή από κάποιο σημείο της πόλης, που απεικονίζει ένα παράδειγμα της στρωματοποίηση των διαφορετικών δομών, σε κάποια περιοχή του ιστορικού κέντρου. Εικόνα 3.8: Τομή γεωλογικού υποβάθρου περιοχής της Θεσσαλονίκης. Πηγή: Anastasiadis et al

79 Στο παράδειγμα της προηγούμενης εικόνας απεικονίζονται οι περισσότερες από τις 7 δομές, αντανακλώντας ικανοποιητικά τη την δομή του υπεδάφους όλης της πόλης. Όπως φαίνεται στη εικόνα και σύμφωνα και με την μελέτη των Anastasiadis et al. (2001), από το ύψος της παραλίας έως και το ύψος της Αγίου Δημητρίου( και αντίστοιχες οδούς σε άλλες περιοχές), επιφανειακά συναντάμε κυρίως τεχνητές αποθέσεις (κυρίως από μπαζώματα, μέρη αρχαίων κατασκευών κλπ. με μικρό πάχος που κυμαίνεται μεταξύ 2 και 13 μέτρων (Α). Στη συνέχεια και κάτω από τις τεχνητές αποθέσεις αναπτύσσονται οι σχηματισμοί C, B1, B2 (και κατά περιοχές και Β3) οι οποίοι είναι αντίστοιχα πολύ μαλακοί αμμώδεις σχηματισμοί (C), πολύ σκληροί αμμώδεις και αργιλικοί σχηματισμοί με μικρή πλαστικότητα (Β1) και μαλακοί αργιλικοί σχηματισμοί με μικρή πλαστικότητα (Β2). Οι τρείς αυτοί σχηματισμοί έχουν πάχος περίπου 30 μέτρων (συνδυαστικά). Κάτω από του σχηματισμούς βρίσκεται η δομή Ε η οποία αποτελείται από πολύ σκληρές αργιλικές άμμους. Σε περιοχές κοντά στο ύψος τις παραλίας φτάνει έως και τα 50 μέτρα πάχος, ενώ γίνεται επιφανειακή μετά το ύψος της Αγίου Δημητρίου με μικρό σχετικά πάχος. Με παρόμοια παράταξη αναπτύσσεται και η δομή G, που οποία αποτελείται πολύ σκληρούς πράσινους σχιστόλιθους και γνευσίτες, η οποία φτάνει έως και 200 μέτρα βάθος στο ύψος της παραλίας και γίνεται επιφανειακή στα όρια του πολεοδομικού συγκροτήματος. Η παραπάνω δισδιάστατη τομή αποτελεί δείγμα από ένα μέρος της πόλης, αποδίδοντας αρκετά ικανοποιητικά την διάταξη των γεωλογικών δομών του υποβάθρου και τις υπόλοιπης Θεσσαλονίκης. Ο γεωτεχνικός χάρτης της εικόνας 2.7 παρακάτω, που σχεδιάστηκε από την ομάδα μελέτης των Anastasiadis et al. (2001) απεικονίζει επακριβώς τον τρόπο διάταξης των διάφορων δομών και την χωρική διάρθρωσή τους στον Δήμο, χωρίζοντάς τον με αυτόν τον τρόπο σε γεωτεχνικές ζώνες. Ως εκ τούτου, στον χάρτη απεικονίζονται οι γεωτεχνικές ζώνες, όπου για την κάθε μία δίνεται η παράταξη καθέτως των διάφορων γεωλογικών δομών σε επίπεδα, με επιπλέον στοιχεία για το πάχος του κάθε επιπέδου. Όπως παρατηρούμε, κατά μήκος της παραλιακής ζώνης έως και κάποια δεκάδες μέτρα προς το εσωτερικό της πόλης, κατά κύριο λόγο οι μαλακοί σχηματισμοί (Α, C, B2) επικαλύπτουν τους σκληρούς (B1, E, F), ενώ βαθύτερα και όσο προχωράμε προς τα όρια του πολεοδομικού συγκροτήματος οι σκληροί σχηματισμοί φέρουν επιφανειακές εμφανίσεις. Όπως επισημαίνουν και οι Anastasiadis et al. (2001), είναι σημαντικό να γνωρίζουμε το πώς οι διάφοροι τύποι εδαφών αναπτύσσονται κάτω από την πόλη και συγκεκριμένα, έχει σημασία να εντοπίσουμε ποιες περιοχές παρουσιάζουν ανωμαλίες και ασυνέχειες όπως ξαφνικές βαθύνσεις του εδάφους, απότομες εναλλαγές και μίξεις μαλακών/εύθρυπτων και σκληρών εδαφικών σχηματισμών και άλλα τέτοιου είδους στοιχεία που θα μπορούσαν να συμβάλλουν στη δημιουργία ενός 79

80 Εικόνα 3.9: Γεωτεχνικός χάρτης Θεσσαλονίκης. Πηγή: Anastasiadis et al (2001). Ιδία επεξεργασία τρωτού υποβάθρου. Ένα από τα πιο χαρακτηριστικά μεγέθη εντοπισμού της συμπεριφοράς των διαφόρων τύπων εδαφικών σχηματισμών σε μια σεισμική δόνηση, είναι αυτό της μέγιστης επιτάχυνσης του εδάφους που μπορεί να προκληθεί στην συγκεκριμένη περιοχή από τον σεισμό που έχει προβλεφθεί ότι θα επιδράσει σε αυτή. Στη περίπτωση της εργασίας (αλλά όπως υπολογίστηκε και στην περίπτωση των ερευνών που μελετήθηκαν), γίνεται λόγος για σεισμό μεγέθους M max = 6.63 ± 0.25 όπως αναφέραμε και προηγουμένως. Με βάση αυτό το δεδομένο, υπολογίστηκε από τους Kappos et al (2008) η τιμή της μέγιστης εδαφικής επιτάχυνσης για τις διάφορες περιοχές του Δήμου Θεσσαλονίκης. Με αυτόν τον τρόπο μπορούμε να αναγνωρίσουμε κατά πόσο ενισχύουν οι ποικίλοι τύποι εδαφών κάτω από την πόλη μια σεισμική δόνηση που προέρχεται από σεισμό του παραπάνω μεγέθους. Στο απόσπασμα του χάρτη 2.2 (εικόνα 2.8), απεικονίζονται οι διάφορες τιμές που παίρνει η 80

81 μέγιστη εδαφική επιτάχυνση ή Peak Ground Acceleration (PGA) [αριθμός x επιτάχυνση βαρύτητας (g) ] στα όρια του σημερινού Δήμου Θεσσαλονίκης. Εικόνα 3.10 (Απόσπασμα Χάρτη 3.4): Μέγιστες εδαφικές επιταχύνσεις (PGA) με πιθανότητα υπέρβασης 10% σε 50 χρόνια. Πηγή: Kappos et al. (2008). Ιδία επεξ εργασία Oι μεγαλύτερες εδαφικές επιταχύνσεις παρατηρούνται σε περιοχές που βρίσκονται κοντά στην παραλιακή ζώνη, αλλά και έως περίπου 2 χιλιόμετρα στο εσωτερικό της πόλης (με τιμές από 0,33 έως και 0,54 περίπου), όπου όπως εντοπίσαμε παραπάνω, οι μαλακοί εδαφικοί σχηματισμοί βρίσκονται σε υψηλότερες θέσεις από τους σκληρούς και πετρώδεις εδαφικούς σχηματισμούς ή οι εναλλαγές των εδαφικών τυπολογιών είναι ιδιαίτερα ξαφνικές και απότομες. Σύμφωνα με τους Τσάπανος et al (2006) από την έως τώρα εμπειρία, στην Ελλάδα οι σεισμοί είναι πιθανότερο να προκαλέσουν βλάβες όταν υπάρξει υπέρβαση της ΜΕΕ πάνω από τα 0,11g. Το ερώτημα που παραμένει όμως, είναι το πώς οι παραπάνω ιδιότητες αυτές, 81

82 σχετίζονται με τις πιθανές ζημιές στην πόλη. Ο συσχετισμός των ιδιοτήτων του εδάφους με την κατανομή των υλικών ζημιών, ως προβληματισμός μπορεί να απαντηθεί ως ένα βαθμό αν εξετάσουμε τα αποτελέσματα της έρευνα των Anastasiadis et al. (2001) σχετικά με το θέμα αυτό. Συγκεκριμένα, στην έρευνα τους, μελετώντας την κατανομή των ζημιών από τον σεισμό του 1978 στην πόλη, κατασκεύασαν ένα χάρτη με ισοϋψείς καμπύλες, χωρίζοντας με αυτόν τον τρόπο την περιοχή μελέτης σε ζώνες σεισμική έντασης 3. Στη συνέχεια συνέκριναν τις συγκεντρώσεις των ζημιών με τον τύπο των εδαφών και παρατήρησαν πως οι μεγαλύτερες ζημιές παρατηρήθηκαν σε τριών ειδών σημεία, όπως αυτά απεικονίζονται στην εικόνα 3.11 (απόσπασμα χάρτη 3.5) που δίνεται στη συνέχεια. Εικόνα 3.11 (Απόσπασμα Χάρτη 3.5): Ζωνοποίηση των σεισμικών εντάσεων από τον σεισμό του 1978 στον Δήμο Θεσσαλονίκης. Πηγή: Anastasiadis et al Ιδία επεξεργασία. 3 Η σεισμική ένταση μετράται σε μονάδες της κλίμακας Mercalli, παίρνοντας τιμές από 1 έως 12, αποτελεί ένα έμμεσο τρόπο εκτίμησης της σφοδρότητας των σεισμικών κινήσεων σε μια θέση και εξαρτάται από το σεισμικό μέγεθος, τα χαρακτηριστικά της σεισμικής πηγής, τις τοπικές εδαφικές συνθήκες, τον τύπο της κατασκευής και την ιδιοπερίοδο ταλάντωσης των κτιρίων. 82

83 Στο σημείο αυτό και πριν προχωρήσουμε στον σχολιασμό του χάρτης 3.5 κρίνεται απαραίτητη η επεξήγηση και ο προσδιορισμός των τιμών και κατηγοριών της κλίμακας Mercalli, όπως αυτές αναγράφονται στον πίνακα που ακολουθεί. Τιμή/Επίπεδο Επεξήγηση Δεν γίνεται αισθητός παρά μόνο από πολύ λίγους και κάτω από πολύ ειδικές 1 συνθήκες Αισθητός από μερικούς ανθρώπους που βρίσκονται σε ανάπαυση στους 2 ψηλότερους ορόφους κτιρίων. Ευαίσθητα αιωρούμενα αντικείμενα ενδέχεται να ταλαντωθούν Αισθητός μέσα στα σπίτια. Μπορεί να μην αναγνωριστεί ως σεισμός. Δονήσεις 3 σαν να περνάει ελαφρύ φορτηγό. Η διάρκεια είναι μετρήσιμη Αισθητός μέσα στα σπίτια από πολλούς. Κατά τη διάρκεια της μέρας από μερικούς έξω από τα σπίτια. Τη νύχτα μερικοί από αυτούς που κοιμούνται 4 ξυπνούν. Πιάτα, παράθυρα, πόρτες ενοχλούνται, τοίχοι κάνουν θορύβους θραύσης. Αίσθηση σύγκρουσης βαρέως οχήματος στο κτήριο. Σταθμευμένα οχήματα κουνιούνται έντοντα. Αισθητός σχεδόν από όλους. Πολλοί ξυπνούν. Κάποια πιάτα ή/και παράθυρα 5 σπάνε. Ασταθή αντικείμεντα ανατρέπονται. Αισθητός από όλους. Πολλοί τρομοκρατούνται και τρέχουν έξω από τα κτίρια. Οι άνθρωποι περπατούν με αστάθεια. Μετακίνηση ή ανατροπή πολυάριθμων 6 μεγάλων αντικειμένων και επίπλων. Βλάβες σε σοβάδες, κεραμίδια, καπνοδόχους. Βλάβες λίγες, ελαφρές. Αμελητέες ζημιές σε καλοσχεδιασμένα και καλοκατασκευασμένα κτήρια. Ελαφριές έως μέτριες ζημιές σε συνηθισμένες καλοχτισμένες κατασκευές, με σοβάδες και τοιχοποιία να ρηγματώνονται. Σοβαρές ζημιές στις κακές 7 κατασκευές, με πτώσεις σοβάδων, αποκόλληση τούβλων και πετρών. Γίνεται αισθητός από οδηγούς αυτοκινήτων. Κυματισμός στις λίμνες, θόλωμα νερού από λάσπη. Επηρεάζεται η οδήγηση των αυτοκινήτων. Αρκετές ζημιές και μερική 8 κατάρρευση στις συνηθισμένες κατασκευές. Λίγες βλάβες στην τοιχοποιία των καλών κατασκευών, και μεγάλες στις κακές κατασκευές. Γενική καταστροφή στις κακές κατασκευές. Σοβαρές βλάβες στην τοιχοποιία 9 των καλών κατασκευών. Υπόγειοι αγωγοί σπάζουν. Σε περιοχές με αλλούβια αναβλύζει από το έδαφος λεπτή άμμος, ιλύς και νερό. Καταστροφή μερικών καλά κατασκευασμένων ξύλινων κτιρίων και γεφυρών. Οι περισσότερες κατασκευές τοιχοποιίας και τα προκατασκευασμένα 10 κτίσματα καταστρέφονται μαζί με τα θεμέλια. Σοβαρές ζημιές σε φράγματα, υδροφράχτες και αναχώματα. Μεγάλες κατολισθήσεις. Οι σιδηροτροχιές κάμπτονται. Μεγάλες ρωγμές στο έδαφος. Οι σιδηροτροχιές κάμπτονται έντονα. Υπόγειοι 11 αγωγοί καταστρέφονται εντελώς. Ολική καταστροφή. Αντικείμενα εκτινάσσονται στον αέρα. Μεταβάλλεται η 12 επιφάνεια του εδάφους και η γραμμή του ορίζοντα. Πίνακας 3.4: Τιμές της κλίμακας Mercalli και επεξήγηση τους. Πηγή: USGS Ιδία επεξεργασία 83

84 Παρατηρώντας τον χάρτη 3.5 και λαμβάνοντας υπόψη τη μελέτη των Anastasiadis et al (2001), εντοπίζουμε τα εξής: Αρχικά επρόκειτο για τα σημεία στις περιοχές G7, G8, H7, H8 και J8 του κανάβου του χάρτη, με ένταση από 6.5 έως 7.5 ( μέρος των ζωνών Id και Ιe), οι οποίες χαρακτηρίζονται από ξαφνικές ασυνέχειες εδαφών, μεγάλα πάχη χαλαρών επιφανειακών σχηματισμών και απότομες βαθύνσεις (οι οποίες δικαιολογούν και την ύπαρξη των ρηγμάτων που εντοπίστηκαν στην περιοχή και αναφέρθηκαν παραπάνω) στην ΝΑ πλευρά του χάρτη. Έπειτα επρόκειτο για τα σημεία στις περιοχές G5 και G6 του κανάβου του χάρτη, με ένταση από 6.5 έως και πάνω από 8 (μέρος των ζωνών Id, Ie και If), οι οποίες χαρακτηρίζονται ελαφρά τοπογραφία, μεγάλες κλίσεις όσον αφορά την κορυφή του υποβάθρου, παρουσία τεχνιτών επιφανειακών αποθέσεων με μικρό πάχος (μέχρι 13 μέτρα) και έντονες διαφοροποιήσεις όσον αφορά τις γεωτεχνικές και γεωφυσικές παραμέτρους των αργιλικών σχηματισμών της περιοχής. Στη συνέχεια, επρόκειτο για τα σημεία γύρω στις περιοχές E1, E2, και F2, με ένταση από 6.5 έως 7.5(μέρος των ζωνών Id και Ie), οι οποίες χαρακτηρίζονται από έντονη τοπογραφία, ύπαρξη ποταμοχειμάρειων αποθέσεων με πάχος έως και 20 μέτρα, και έντονες διαφοροποιήσεις των χαρακτηριστικών των αποθέσεων αυτών και των αργιλικών σχηματισμών των περιοχών αυτών. Οι περιοχές αυτές ανήκουν σε άλλους Δήμους, οπότε και δεν θα γίνει πάλι αναφορά σε αυτές στις επόμενες ενότητες. Αντίθετα παρατηρούμε ότι στις εσωτερικές περιοχές, εκεί δηλαδή που το πέτρινο υπόβαθρο (G) και οι σκληροί αργιλικοί εμφανίζονται επιφανειακά, οι ζημιές κυμαίνονται σε χαμηλές τιμές έντασης κάτω από 5.5 έως και 6.0 (ζώνες Ia και Ιb). Τέλος, συγκρίνοντας τις τιμές της ΜΕΕ, με τα στοιχεία του χάρτη 2.3 παρατηρούμε πως βρίσκονται σε αρκετά καλή αναλογία με μεταξύ τους, γεγονός που σημαίνει ότι οι ιδιότητες του εδάφους είναι ίσως ένας από τους σημαντικούς παράγοντες διαμόρφωσης της τρωτότητας των διαφόρων περιοχών της πόλης. Από τις τρεις παραπάνω ομάδες περιοχών αυτές που θα εξεταστούν στα πλαίσια τις εργασίας είναι οι δύο πρώτες, οι οποίες βρίσκονται εντός της περιοχής μελέτης (περιοχές G5, G6, G7, H7, H8, J8). Πιο συγκεκριμένα και σε σχέση με τις Δημοτικές Κοινότητες του Δήμου Θεσσαλονίκης, παρατηρώντας τον χάρτη, μπορούμε να διακρίνουμε τα εξής: Οι περιοχές G5 και G6 καταλαμβάνουν μεγάλα κεντρικά τμήματα των Δημοτικών Κοινοτήτων Α και Γ 84

85 Οι περιοχές G7 και Η7 καταλαμβάνουν τα βόρεια τμήματα των Δημοτικών Κοινοτήτων Δ και Ε Οι περιοχές G8 και Η8 μεγάλο τμήμα της Δημοτικής Κοινότητας Ε και μικρό τμήμα της Δ Η περιοχή J8 καταλαμβάνει μεγάλο κεντρικό τμήμα της Δημοτικής Κοινότητας Δ Μελετώντας τα παραπάνω, θα μπορούσαμε να πούμε πως η κατανομή των ζημιών μπορεί να συσχετιστεί σε καλό βαθμό με τις ιδιότητες του φυσικού υποβάθρου και τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά κάθε περιοχής. Η ανάλυση αυτή προσδιορίζει τις γεωλογικά τρωτά σημεία της περιοχής μελέτης, παρόλα αυτά προκειμένου να υπάρξει εκτίμηση της συνολικής τρωτότητας του Δήμου είναι απαραίτητο να εξεταστούν και τα στοιχεία πολεοδομικής οργάνωσης της πόλης, έτσι ώστε σε συνδυασμό με τα παραπάνω στοιχεία να έχουμε ολοκληρωμένα δεδομένα για τον σχεδιασμό που θα ακολουθήσει Πολεοδομική οργάνωση Στην τρίτη ενότητα εξετάζονται τα δεδομένα της υφιστάμενης κατάστασης των συστατικών στοιχείων της πόλης και κυρίως το πώς διαρθρώνονται χωρικά στην επικράτεια του Δήμου, εξετάζοντας τα αποτελέσματα αναλογιζόμενοι τις περιοχές γεωλογικής τρωτότητας που εντοπίστηκαν κατά την προηγούμενη ενότητα. Έτσι, αρχικά γίνεται εστίαση στην κατάσταση των κτιρίων και των πιθανών ζημιών που θα μπορούσαν να προκληθούν σε αυτά, κατά την περίπτωση σεισμικού σεναρίου ίδιου με αυτό του Στη συνέχεια μελετώνται κρίσιμα στοιχεία του Δήμου, όπως οι υφιστάμενες χρήσεις γης, με έμφαση στην χωρική διάρθρωση των κρίσιμων και τρωτών λειτουργιών και το δίκτυο των ελεύθερων χώρων. Τέλος εξετάζεται και αξιολογείται το δίκτυο μεταφορών, με έμφαση στη λειτουργική ιεράρχηση και τους φόρτους των διαφόρων οδικών τμημάτων Κατάσταση κτιρίων και σενάριο κατανομής των ζημιών Όπως αναφέραμε και προηγουμένως, αρχικά εξετάζεται η κατάσταση των κτιρίων της περιοχής μελέτης και το ποιά θα ήταν τα πιθανά καταστροφικά σενάρια στην περίπτωση σεισμού ίσου με αυτόν του Η μεθοδολογία του σχεδιασμού ασφάλειας, για την περίπτωση των κτιρίων μιας περιοχής μελέτης, συστήνει την συγκέντρωση δεδομένων που αφορούν στον αριθμό ορόφων, την ηλικία και τα υλικά κατασκευής, στοιχεία τα οποία παρόλο που ήταν εφικτό να συγκεντρωθούν ποσοτικά από την ΕΣΥΕ (2000), δεν ήταν δυνατό να προσεγγιστούν χωρικά, επακριβώς για όλο τον Δήμο. Η προσέγγιση και κατανόηση της υφιστάμενης χωρικής διάρθρωσης των κτηρίων, πραγματοποιήθηκε μέσα από την μελέτη της επιστημονικής έρευνας των Kappos et al (2008). Η έρευνα αυτή αφορούσε την ανάπτυξη και τον υπολογισμό ενός σεναρίου σεισμικών ζημιών και απωλειών στα ιστορικά και σύγχρονα 85

86 κτίρια του Δήμου Θεσσαλονίκης. Στην έρευνα αυτή, προκειμένου να υπολογιστούν οι πιθανές ζημιές ήταν απαραίτητη η καταγραφή της φύσης και της κατάστασης των κτηρίων της πόλης. Οι ερευνητές ανέπτυξαν δύο ξεχωριστές μεθοδολογίες, μία για τα σύγχρονα κτήρια και μία για τα μνημεία αντίστοιχα. Όσον αφορά στα «σύγχρονα» κτήρια, παρόλο που δεν ήταν εφικτό να καταγραφούν όλα τα κτήρια του Δήμου Θεσσαλονίκης, έγινε δειγματοληψία ενός μεγάλου αντιπροσωπευτικού δείγματος, περίπου κτήρια από περίπου κτήρια του Δήμου (Καποδιστριακός Δήμος). Η δειγματοληψία έγινε με την μέθοδο «block by block» ή «τετράγωνο παρά τετράγωνο». Για τα κτήρια κάθε οικοδομικού τετραγώνου καταγράφηκαν στοιχεία για την περίοδο κατασκευής/ηλικία, τα υλικά κατασκευής, τους ορόφους κλπ. Η έρευνα των Kappos et al (2008), εστίασε στα κτήρια του κατά την εποχή εκείνη υφιστάμενου Δήμου, παρόλα αυτά για τις ανάγκες της παρούσας εργασίας, συγκεντρώθηκαν και συνδυάστηκαν τα στοιχεία της καταγραφής της ΕΣΥΕ (2000) για τα κτήρια των πρώην Δήμων Θεσσαλονίκης και Τριανδρίας. Τα στοιχεία αυτά δίνονται στα γραφήματα 3.3 και 3.4 (οι αντίστοιχοι πίνακες με τα αναλυτικά στοιχεία δίνονται στο παράρτημα) και στον πίνακα 3.5 αντίστοιχα, που παρατίθενται στη συνέχεια Αριθμός Κτηρίων Γράφημα 3.3: Κατανομή των κτηρίων του Δήμου Θεσσαλονίκης ανά περίοδο κατασκευής τους, πηγή: ΕΣΥΕ. Ιδία επεξεργασία 86

87 Κύρια υλικά κατασκευής του κτιρίου Γράφημα 3.4: Κατανομή των κτηρίων του Δήμου ανά κύριο υλικό κατασκευής, πηγή: ΕΣΥΕ Ιδία επεξεργασία Αριθμός κτιρίων Περιοχή Σύνολο κτιρίων Μόνο ισόγεια (με ή χωρίς υπόγειο) Ισόγεια ή πυλωτές (με ή χωρίς υπόγειο) με αριθμό ορόφων και άνω Με πυλωτή Δήμος Θεσσαλονίκης (Σχέδιο Καποδίστριας) Δήμος Τριανδρίας (Σχέδιο Καποδίστριας) Δήμος Θεσσαλονίκης (Σχέδιο Καλλικράτης) Πίνακας 3.5: Κατανομή των κτηρίων του Δήμου Θεσσαλονίκης ανά αριθμό ορόφων, πηγή: ΕΣΥΕ: Ιδία επεξεργασία Σύμφωνα με τα παραπάνω, αλλά όπως αποδείχθηκε και από την έρευνα των Kappos et al. εντοπίζονται τα εξής: Αρχικά από άποψη χρονολογίας κατασκευής, η κυρίαρχη τυπολογία κτηρίων στον Δήμο Θεσσαλονίκης,, είναι τα κτήρια που κατασκευάστηκαν κατά την περίοδο (βλ. πίνακα 3.4 του παραρτήματος για αναλυτικές πληροφορίες), καθώς επίσης και κτήρια τα οποία κατασκευάστηκαν τις περιόδους πριν την ισχύ κάποιου αντισεισμικού κανονισμού. Εφόσον η καταγραφή της ΕΣΥΕ πραγματοποιήθηκε το 2000, τα κτήρια που βρίσκονταν υπό 87

88 κατασκευή, θεωρήθηκε σήμερα ανήκουν στην κατηγορία ΕΑΚ-2000, ενώ θεωρείται ότι ο αριθμός τους, θα έχει διαφοροποιηθεί σήμερα. Έπειτα, η κυρίαρχη τυπολογία κτηρίων σε σχέση με τα κύρια υλικά κατασκευής τους είναι, τα κτήρια με ενισχυμένη τοιχοποιία από μπετόν, ενώ ακολουθούν με μεγάλη διαφορά τα κτήρια απλής τοιχοποιίας τούβλων-τσιμεντόλιθων, πέτρας ή ξύλου (το πιθανότερο πρόκειται για κτήρια της Άνω πόλης). Τέλος, αναφορικά με τον αριθμό ορόφων, η κυρίαρχη τυπολογία κτηρίων είναι αυτή με ισόγειο ή πυλωτή και 3-5 ορόφους( κτήρια περίπου), ενώ ακολουθούν κτήρια με ισόγειο ή πυλωτή με 6 ορόφους και πάνω (4.187 κτήρια, τα οποία το πιθανότερο πρόκειται για κτήρια του κέντρου της πόλης, όπου κυρίαρχη χρήση γης, όπως θα εξετάσουμε στη συνέχεια, είναι οι κεντρικές λειτουργίες της πόλης Οι επιστήμονες της έρευνας των Kappos et al. (2008) συγκεντρώνοντας τα παραπάνω στοιχεία για το σύνολο των κτηρίων της δειγματοληψίας, έπειτα από μια σειρά υπολογισμών υπολόγισαν το μέγεθος των ζημιών για κάθε οικοδομικό τετράγωνο που είχε καταγραφεί. Για την μέτρηση του μεγέθους των ζημιών χρησιμοποιήθηκαν τα πέντε επίπεδα ζημιών που προτείνονται από την Μεθοδολογία αποτίμησης ζημιών HAZUS. Οι πέντε κατηγορίες/επίπεδα ζημιάς με το κωδικό τους όνομα και την περιγραφική εξήγηση τους είναι οι εξής: DS0: Καθόλου ζημιές DS1: Ελαφρές ζημιές DS2: Μέτριες ζημιές DS3: Ουσιαστικές έως βαριές ζημιές DS4: Πολύ βαριές ζημιές DS5: Κατάρρευση Όπως προέκυψε από την ανάλυση τους, οι δύο τυπολογίες κτηρίων με το μεγαλύτερο επίπεδο ζημιάς είναι τα κτήρια μέσου ή/και χαμηλού ύψους (2-3 ορόφων), παλιών αντισεισμικών κανονισμών από μπετόν ή από μη ενισχυμένη τοιχοποιία. Η παραπάνω ανάλυση απεικονίστηκε χαρτογραφικά από του ερευνητές για τον Δήμο Θεσσαλονίκης και παρόλο που δεν αποδόθηκαν δεδομένα για όλα τα οικοδομικά τετράγωνα, μας επιτρέπει να εντοπίσουμε τις περιοχές όπου συγκεντρώνονται μεγάλες τιμές ζημιών. Ο υπολογισμός των ζημιών έγινε μέσα από δύο διαφορετικές υπολογιστικές προσεγγίσεις, οι οποίες παρόλο που παρουσιάζουν διαφορές ως προς τα αποτελέσματα μπορούν να μας αποδώσουν την κατάσταση που εξίσου καλά την προβλεπόμενη κατάσταση σε περίπτωση σεισμού ίδιου μεγέθους με αυτόν του Στα πλαίσια της εργασίας τα χαρτογραφικά αποτελέσματα της 88

89 έρευνας των Kappos et al. (2008), μελετήθηκαν και συνδυάστηκαν με τα μέχρι στιγμής δεδομένα που αφορούν στις εντάσεις του σεισμού Ο συνδυασμός και η σύγκριση των παραπάνω δύο στοιχείων απεικονίζεται στους χάρτες και που δίνονται στη συνέχεια, για τα αποτελέσματα των δύο υπολογιστικών προσεγγίσεων αντίστοιχα. Εικόνα 3.12 (Απόσπασμα Χάρτη 3.6.1): Συνδυασμός ζωνών έντασης 78 με τα προβλεπόμενα επίπεδα ζημιών (1η προσέγγιση). Πηγές: Anastasiadis et al. 2001, Kappos et. al Ιδία επεξ εργασία 89

90 Εικόνα 3.13 (Απόσπασμα Χάρτη 3.6.2): Συνδυασμός ζωνών έντασης 78 με τα προβλεπόμενα επίπεδα ζημιών (2η προσέγγιση). Πηγές: Anastasiadis et al. 2001, Kappos et. al Ιδία επεξ εργασία Μελετώντας τα δεδομένα των δύο παραπάνω χαρτών, μπορούμε να συμπεραίνουμε ότι: Οι δύο υπολογιστικές προσεγγίσεις, παρουσιάζουν όντως διαφοροποιήσεις. Αυτές οι διαφοροποιήσεις όπως αναφέρεται και στην έρευνα των Kappos et al υπάρχουν λόγω των παραμέτρων που χρησιμοποιούνται στην κάθε περίπτωση. Παρόλο που τα αποτελέσματα μεταξύ των προσεγγίσεων διαφέρουν, παρατηρούμε πως και στις δύο περιπτώσεις τα οικοδομικά τετράγωνα που ανήκουν στις κατηγορίες από μικρές έως πολύ μεγάλες ζημιές, βρίσκονται σε καλή χωρική αναλογία με τις περιοχές υψηλών εντάσεων του 1978 Αν αναλογιστούμε και τα δεδομένα των γεωτεχνικών ιδιοτήτων του εδάφους της περιοχής μελέτης παρατηρούμε πως οι προβλεπόμενες ζημιές συγκεντρώνονται στις περιοχές 90

91 όπου είχαν εντοπιστεί υψηλά επίπεδα PGA, γεγονός που μπορεί να μας βοηθήσει να υπολογίσουμε προσεγγιστικά την φυσική τρωτότητα της περιοχής μελέτης και στα σημεία όπου δεν πραγματοποιήθηκε χωρική αναγνώριση από την ομάδα των Kappos et al.(με δεδομένο ότι η ίδια τυπολογία κτηρίων που καταγράφηκε στην δειγματοληψία ακολουθείτε και στις υπόλοιπα σημεία του Δήμου). Ως παράδειγμα δίνεται ο χάρτης όπου συγκρίνονται χωρικά η κατανομή των προβλεπόμενων ζημιών με τις τιμές PGA και των περιοχών υψηλών εντάσεων του Εικόνα 3.14 (Απόσπασμα Χάρτη 3.6.3): Συνδυασμός των τιμών PGA με τα επίπεδα προβλεπόμενων ζημιών (1η προσέγγιση). Πηγές: Anastasiadis et al. 2001, Kappos et. al Ιδία επεξεργασία 91

92 Τέλος, προτού προχωρήσουμε στην επόμενη ενότητα, πρέπει να γίνει αναφορά στα ποσοτικά αποτελέσματα της έρευνας των Kappos et al. (2008), για το σύνολο των κτηρίων του Δήμου, τα οποία παρόλο που δεν αποδόθηκαν χαρτογραφικά δίνουν την ποσοτική εκτίμηση των ζημιών και για τις δύο υπολογιστικές προσεγγίσεις. Τα δεδομένα αυτά αναγράφονται στον πίνακα 2.4 που ακολουθεί. Υπολογιστικές προσεγγίσεις 1η Προσέγγιση 2η Προσέγγιση Επίπεδα ζημιών Ποσότητες DS0-DS1 DS2-DS3 DS4-DS5 Αριθμός κτηρίων Ποσοστό % του συνολικού αριθμού κτηρίων του Δήμου Θεσσαλονικης 32% 40% 10% Αριθμός κτηρίων Ποσοστό % του συνολικού αριθμού κτηρίων του Δήμου Θεσσαλονικης 48% 25% 8% Πίνακας 3.6: Συνολικός αριθμός κτηρίων για κάθε υπολογιστική προσέγγιση σεναρίου ζημιών. Πηγή: Kappos et al. (2008). Ιδία επεξεργασία Όπως φαίνεται και στον πίνακα, ενώ υπάρχει σημαντική διαφορά μεταξύ των δύο πρώτων επιπέδων ζημιών, το επίπεδο όπου θα έχουμε πολύ βαριές ζημιές έως και καταρρεύσεις κτηρίων συγκεντρώνει και στις δύο περιπτώσεις ένα ποσοστό 10% και 8% επί του συνόλου αντίστοιχα, το οποίο είναι σχετικά μεγάλο αν αναλογιστούμε ότι πρόκειται για πολύ σοβαρές ζημιές έως και καταρρεύσεις, διότι τα κτήρια αυτά βρίσκονται στον αστικό ιστό της πόλης και μπορούν να απειλήσουν σημαντικά ανθρώπινες ζωές Εξετάζοντας τα μέχρι τώρα δεδομένα μπορέσαμε να εντοπίσουμε προσεγγιστικά σημεία της περιοχής μελέτης που φαίνονται να είναι τρωτά από άποψη τεχνικών και γεωτεχνικών ιδιοτήτων. Το σενάριο ζημιών σε συνάρτηση με τα γεωτεχνικά δεδομένα της προηγούμενης ενότητας μπορούν να αποτελέσουν άξονες σύγκρισης με τα χωρικά δεδομένα που αφορούν την οργάνωση της πόλης από άποψη χρήσεων γης και δικτύων Χρήσεις γης Έχοντας κατά νου όσα αναφέρθηκαν πρωτύτερα, στην ενότητα αυτή πραγματοποιείται η παρουσίαση και αξιολόγηση των υφιστάμενων χρήσεων γης της περιοχής μελέτης, με ιδιαίτερη έμφαση στην χωρική διάρθρωση και οργάνωση των κρίσιμων και τρωτών λειτουργιών της, καθώς επίσης και στο δίκτυο των χώρων πρασίνου και ελεύθερων χώρων. Η καταγραφή και εκτίμηση της υφιστάμενης κατάστασης του Δήμου Θεσσαλονίκης, έγινε μέσα από την μελέτη του θεσμοθετημένων χρήσεων γης του Γενικού Πολεοδομικού Σχεδίου του πρώην Δήμου Θεσσαλονίκης του 1993, σε συνδυασμό με την συλλογή, σύγκριση και 92

93 ταυτοποίηση πρόσφατων χωρικών δεδομένων που πάρθηκαν από την υπηρεσία Geodata της Ελληνικής Κυβέρνησης και ψηφιακά υπόβαθρα του OpenStreetMap, του Κτηματολογίου, του Google Maps κλπ. Όλα τα παραπάνω δεδομένα καταγράφηκαν σε μια κοινή βάση δεδομένων, σε περιβάλλον GIS, έτσι ώστε να αποδοθούν τόσο χωρικά για όλον τον Δήμο αλλά και σε σχέση με τα δεδομένα γεωτεχνικής και δομικής τρωτότητας που εντοπίστηκαν στις προηγούμενες ενότητες. Η συσχέτιση κρίσιμων χωρικών δεδομένων όπως οι χρήσεις γης που εξετάζονται σε αυτήν την ενότητα ή η οικιστική πυκνότητα που θα εξεταστεί στην επόμενη ενότητα, με επικίνδυνα τεχνικής και γεωτεχνικής φύσεως δεδομένα, είναι καθοριστική για τον σχεδιασμό που θα ακολουθήσει. Σύμφωνα με τα παραπάνω κατασκευάστηκαν μια σειρά από χάρτες, όπου απεικονίζονται τα αποτελέσματα της έρευνας και καταγραφής και δίνονται στη συνέχεια Γενική Διάρθρωση χρήσεων γης Η διάρθρωση και η σύσταση του πλέγματος των χρήσεων γης του Δήμου Θεσσαλονίκης αντικατοπτρίζει την θέση και τον σημασία του τόσο για το ΠΣΘ όσο και για όλη την Περιφέρεια Κεντρικής Μακεδονίας. Ο κομβικό αυτός ρόλος, γίνεται αντιληπτός από την ύπαρξη πλήθους λειτουργιών, με εμβέλεια σε όλα τα χωρικά επίπεδα. Από την κατοικία τοπικού επιπέδου έως τις διοικητικές λειτουργίες περιφερειακού και εθνικού επιπέδου ο Δήμος Θεσσαλονίκης αποτελεί τον μεγαλύτερο αστικό κόμβο της Βορείου Ελλάδος, με μεγάλη ένταση λειτουργιών, συγκέντρωσης και κίνησης πληθυσμού. Όπως φαίνεται από την ανάλυση που πραγματοποιήθηκε, η πόλη της Θεσσαλονίκης, τουλάχιστον στα πλαίσια της περιοχή μελέτης, μπορεί να χαρακτηριστεί ως ιδιαίτερα πυκνοδομημένη, με ένα εξίσου πυκνό οδικό δίκτυο. Στις σελίδες που ακολουθούν πραγματοποιείται αρχικά μια γενική ανάλυση της διάρθρωσης των χρήσεων γης της περιοχής μελέτης και στη συνέχεια, εντοπίζονται συγκεκριμένα οι τρωτές και κρίσιμες λειτουργίες σε συνάρτηση με τα δεδομένα των προηγούμενων ενοτήτων. Ο χάρτης κατασκευάστηκε για την αρχική γενική απεικόνιση της διάρθρωσης των χρήσεων γης στην περιοχή μελέτης, ώστε να αποκτήσουμε μια συνολική ευρύτερη εικόνα που θα μας οδηγήσει σε ειδικότερη ανάλυση στη συνέχεια. 93

94 Εικόνα 3.15 (Απόσπασμα Χάρτη 3.7.1): Γενική διάρθρωση χρήσεων γης Δήμου Θεσσαλονίκης. Πηγή: Δήμος Θεσσαλονίκης Ιδία επεξεργασία Παρατηρώντας τον χάρτη 3.7.1, θα μπορούσαμε να πούμε πως ο τρόπος ανάπτυξης και διάρθρωσης των χρήσεων γης της περιοχής μελέτης, αντανακλά τόσο την διαχρονική πορεία ανάπτυξης και επέκτασης της πόλης, όσο και την ύπαρξη μιας διαφοροποίησης δυναμικής και χαρακτηριστικών μεταξύ των περιοχών της. Η διαφοροποίηση αυτή και τα διαφορετικά χαρακτηριστικά κάθε περιοχής, είναι ένα στοιχείο εξίσου σημαντικό, τόσο κατά την διάρκεια μιας κανονικής περιόδου, όσο και κατά την διάρκεια έκτακτης ανάγκης. Αυτό έγκειται στο γεγονός ότι οι χρήσεις γης και οι λειτουργίες που αναλογούν σε αυτές, είναι καθοριστικός παράγοντας εκτίμησης για το πώς ενδέχεται να δεχθεί κάθε υποσύνολο της περιοχής μελέτης μια επικείμενο, πιθανό σεισμικό φαινόμενο. Πρέπει να τονιστεί στο σημείο αυτό, πως η αρχική αυτή διάκριση περιοχών δεν είναι επίσημη διοικητική ή άλλης μορφής χωρική οργάνωση. Πραγματοποιήθηκε με βάση την πολεοδομική ματιά και προσωπική κρίση αφού εξετάστηκαν τα δεδομένα του σχετικού χάρτη και δεν θα αποτελέσει την βασική διάκριση της περιοχής μελέτης σε υποσύνολα, για τον μετέπειτα υπολογισμό της συνολικής τρωτότητας. 94

95 Αρχικά, στα δυτικά έχουμε τις περιοχές του λιμανιού-λαχανόκηπωνσιδηροδρομικού σταθμού, όπου η Οδός Κουντουριώτη, λειτουργεί ως ένα άτυπο όριο απότομης εναλλαγής χρήσεων γης. Συγκεκριμένα, βόρεια της οδού συναντάμε μίξη χρήσεων με την γενική κατοικία να υπερισχύει ως χρήση, την γενική να ακολουθεί και τις ορισμένες χρήσεις κεντρικών λειτουργιών και εκπαίδευσης να ολοκληρώνουν το μωσαϊκό χρήσεων της πλευράς αυτής. Νότια της οδού Κουντουριώτη, οι χρήσεις που φαίνεται να υπερισχύουν είναι αυτές της αναψυχής (νυχτερινά κέντρα διασκέδασης όπως Μύλος, Βίλκα και μεγάλα νυχτερινά χειμερινά κλαμπ), χονδρεμπορίου και αδόμητων εκτάσεων. Ο απότομος αυτός διαχωρισμός, από τη μια πλευρά, λειτουργεί ταυτόχρονα ως αποτρεπτικός παράγοντας για συγκρούσεις χρήσεων, αλλά και στην συμπεριφορά της περιοχής σε κάποια έκτακτη κατάσταση. Χαρακτηριστικό γνώρισμα της περιοχής αυτής είναι από τη μια η ύπαρξη πολλών εγκαταλελειμμένων βιομηχανικών κελυφών (όντας η παλιά βιομηχανική ζώνη) και από την άλλη η λειτουργία της ως μια από τις βασικές πύλες από και προς το εσωτερικό της πόλης, αφού το οδικό το σιδηροδρομικό και θαλάσσιο δίκτυο καταλήγουν σε αυτή την πλευρά της πόλης. Έπειτα, ανατολικά της παραπάνω περιοχής βρίσκεται η περιοχή του ιστορικού κέντρου της πόλης. Το πρώτο και άμεσα αντιληπτό στοιχείο της περιοχής, είναι η ανάπτυξη του Επιχειρηματικού Κέντρου της Πόλης ή CBD (Central Business District), στο οποίο οι κεντρικές λειτουργίες αποτελούν την κυρίαρχη χρήση. Όπως κάθε κέντρο πόλης έτσι και αυτό, χαρακτηρίζεται από την μείξη χρήσεων γης, με τις λειτουργίες γραφείων και τριτογενούς εμπορίου να είναι σε κυριαρχία. Σύμφωνα 95

96 με την επιτόπια έρευνα που πραγματοποιήθηκε οι λειτουργίες εμπορίου κατανέμονται διάσπαρτα σε όλη την περιοχή του κέντρου, ενώ τα γραφεία και άλλες τριτογενείς υπηρεσίες βρίσκονται στην καρδιά του κέντρου (η οποία μπορεί να οριστεί από τις οδούς Αγίας Σοφίας έως Ίωνος Δραγούμη και Εγνατία έως Τσιμισκή. Ο επιχειρησιακός αυτός χαρακτήρας του CBD, δίνει στην περιοχή μια ιδιόμορφη συμπεριφορά ως προς μια έκτακτη κατάσταση, η οποία εξαρτάται από την χρονική στιγμή (ώρα και εποχή) που θα εκδηλωθεί το σεισμικό φαινόμενο. Αυτό σημαίνει ότι αναμένονται διαφορετικές πιέσεις και επιπτώσεις αν το φαινόμενο συμβεί σε ώρες και μέρες λειτουργίας καταστημάτων από ότι θα είχαμε εάν συνέβαινε σε περίοδο διακοπών, αργίας, βραδινές ώρες κλπ. Ανάλογη ιδιόμορφη συμπεριφορά χαρακτηρίζει και τις λειτουργίες αναψυχής, που σε αντίθεση με τις λειτουργίες καταστημάτων, η λειτουργία τους είναι εντονότερη κατά τις βραδινές και μεσημεριανές ώρες, με χαρακτηριστικά παραδείγματα την παραλιακή ζώνη, την περιοχή της Βαλαωρήτου και την περιοχή των Λαδάδικων. Ανατολικά και βόρεια του κέντρου πόλης, ως προέκταση του, αναπτύσσεται η γενική κατοικία, καταλαμβάνοντας ένα αρκετά μεγάλο τμήμα της Α Δημοτική Κοινότητας. Βορειότερα και πάνω από το ύψος της οδού Ολυμπιάδος, εντοπίζεται η περιοχή της Άνω Πόλης, όπου κυρίαρχη χρήση είναι αμιγής κατοικία, ενώ πλέον η ένταση των κεντρικών λειτουργιών έχει μειωθεί στο ελάχιστο. Παρόλα αυτά η περιοχή αυτή, λόγω του ιστορικού της χαρακτήρα, εμφανίζει μεγάλη συγκέντρωση παλιών κατοικιών, με πολλές από αυτές να περιέχουν μεγάλες ποσότητες ξύλων στα υλικά κατασκευής τους. Αυτό σημαίνει πως σε περίπτωση που εκδηλωθεί κάποια πυρκαγιά εκεί, είναι πολύ πιθανόν να εξαπλωθεί ευκολότερα από ότι σε άλλες περιοχές. Συνεχίζοντας, με κατεύθυνση προς τα ανατολικά, εντοπίζουμε την περιοχή της πανεπιστημιούπολης, των μεγάλων αθλητικών εγκαταστάσεων και του χώρου της ΔΕΘ. Η περιοχή αυτή θα μπορούσαμε να πούμε έχει πολλαπλές λειτουργίες για την πόλη. Από τη μια πλευρά λειτουργεί ως ένας πυρήνας εκπαίδευσης, αθλητισμού και πολιτισμού, ενώ ταυτόχρονα λειτουργεί και ως βασικός πνεύμονας αποσυμφόρησης από την ένταση των λειτουργιών της πυκνοδομημένης πόλης. Την δομή της περιοχής, συμπληρώνουν και μεγάλες στρατιωτικές και νοσοκομειακές εγκαταστάσεις. Ο χαρακτήρας της περιοχής, την καθιστά και ως κρίσιμο 96

97 σημείο της πόλης, σε κατάσταση έκτακτης ανάγκης, λόγω της συγκέντρωσης, εκτενών κοινόχρηστων και κοινωφελών εκτάσεων. Στα ΒΑ της παραπάνω περιοχής, βρίσκονται συναντάμε την περιοχής της Τριανδρίας-Σαρράντα Εκκλησιών, οι οποίες είναι κατεξοχήν περιοχές κατοικίας. Το στοιχείο, το οποίο πρέπει να τονιστεί στην περιοχή αυτή είναι, ο μεγάλος άξονας πρασίνου που είναι σε άμεση γειτνίαση με τον αστικό ιστό. Ο άξονας αυτός αποτελεί μέρος του δάσους Σέιχ-Σου και εντάχθηκε στα διοικητικά όρια του Δήμου πρόσφατα μετά την συγχώνευση των πρώην Δήμων Θεσσαλονίκης και Τριανδρίας. Όπως βλέπουμε και στην εικόνα, την περιοχή διατρέχει και η ανατολική περιφερειακή οδός της Θεσσαλονίκης, η οποία λειτουργεί ως μια εξωτερική ελεύθερη λεωφόρος, συλλέγοντας κίνηση από τον αστικό και οδηγώντας την σε περιοχές εκτός πόλης (αναλυτικά για την ιεράρχηση των δικτύων βλ. επόμενη ενότητα, όπου γίνεται ανάλυση με βάση την επίσημη κυκλοφοριακή μελέτη.) Η περιοχή αυτή, ενδέχεται σε περιόδους έκτακτης ανάγκης να αποτελέσει μια από τις βασικές εξόδους εκτός του αστικού ιστού. Η τελευταία περιοχή αναπτύσσεται στο ΝΑ άκρο της περιοχής μελέτης, αποτελούμενη από τις νεότερες χρονολογικά γειτονίες του Δήμου Θεσσαλονίκης. Η περιοχή χαρακτηρίζεται από την ύπαρξη πολλών μικρών τοπικών κέντρων γύρω από τα οποία αναπτύσσονται περιοχές γενικής και αμιγούς κατοικίας. Όπως φαίνεται από μια πρώτη ματιά, στη περιοχή συγκεντρώνονται πολυάριθμες εγκαταστάσεις εκπαίδευσης, πρόνοιας, περίθαλψης και αθλητισμού. Η μεγάλη αυτή συγκέντρωση τόσο τρωτών όσο και κρίσιμων λειτουργιών, των οποίων την ακριβή διάρθρωση θα εξετάσουμε στη συνέχεια, αποτελεί ένα από τα βασικότερα κριτήρια διαμόρφωσης της συνολική τρωτότητας, ιδιαίτερα σε περίπτωση που, υπάρξει καλή συσχέτιση με γεωτεκτονικές και δομικές αδυναμίες. 97

98 Τρωτές και κρίσιμες λειτουργίες Όσον αφορά στις κρίσιμες και τρωτές λειτουργίες, πρέπει να σημειώσουμε πως ο εντοπισμός και η ακριβής θέση όλων των στοιχείων που προτείνονται από την βιβλιογραφία, δεν ήταν εφικτός, τόσο λόγω έλλειψης χρόνου, όσο και λόγο του μεγάλου αριθμού τέτοιου είδους εγκαταστάσεων. Βασική πηγή δεδομένων όσον αφορά στη θέση και τον αριθμό των λειτουργιών, ήταν η υπηρεσία ανοιχτού λογισμικού Geodata της κυβέρνησης. Τα στοιχεία που πάρθηκαν από τις βάσεις δεδομένων της υπηρεσίας αυτής, συγκρίθηκαν με χωρικές πληροφορίες άλλων εφαρμογών/υπηρεσιών υπηρεσιών όπως η Wikimapia, η Openstreet Map και η GoogleEarth, καθώς επίσης και μέσα από επιτόπια έρευνα, στα σημεία όπου ήταν εφικτό. Στον πίνακα 3.7 αναγράφονται οι τυπολογίες λειτουργιών που ήταν εφικτό να καταγραφούν στα πλαίσια της εργασίας, κατηγοριοποιημένες σύμφωνα με τον πίνακα 1.5 του θεωρητικού υποβάθρου. Κρίσιμες Λειτουργίες Περίθαλψη και λειτουργίες υγείας Νοσοκομειακές Μονάδες Κλινικές ΙΚΑ (και άλλες μονάδες παροχής βοήθειας) Διοικητικές λειτουργίες έκτακτης ανάγκης Πολιτική Προστασία Πυροσβεστική Υπηρεσία Αστυνομία Λιμενικό Σώμα Λειτουργίες επικοινωνίας-πληροφόρησης Σταθμοί ΟΤΕ Ταχυδρομεία Εγκαταστάσεις Εθνικής Υπηρεσίας Πληροφοριών (ΕΥΠ) Γραμμές Ζωής Εγκαταστάσεις ΔΕΗ Τρωτές Λειτουγίες Λειτουργίες συγκέντρωσης πληθυσμού Κινηματογράφοι Θέατρα Κλειστά δημοτικά γυμναστήρια Μεγάλα πολυκαταστήματα Μεγάλες ξενοδοχιακές μονάδες Κένρα διασκέδασης Εκκλησίες Λειτουργίες με ιδιαίτερη κατοχή χώρου Παιδικοί σταθμοί, νηπιαγωγεία Σχολεία πρωτοβάθμιας & δευτεροβάθμιας εκπαίδευσης Λειτουργίες με καταστροφικό δυναμικό Σταθμοί/πρατήρια καυσίμων Σημαντικές λειτουργίες Λειτουργίες νομαρχιακής και τοπικής αυτοδιοίκησης Ιστορικά μνημεία Μουσεία, Βιβλιοθήκες Πίνακας 3.7: Κατηγορίες κρίσιμων & τρωτών λειτουργιών που εντοπίστηκαν στα πλαίσια της εργασίας. Ιδία επεξεργασία 98

99 Έχοντας υπόψη τον παραπάνω πίνακα με την ανάλυση κάθε κατηγόριας κρίσιμων και τρωτών λειτουργιών, κατασκευάστηκε ο χάρτης 3.7.2, όπου απεικονίζεται η θέση των κρίσιμων και τρωτών λειτουργιών που εντοπίστηκαν μέσα στα όρια της κύριας περιοχής μελέτης και συνδυάστηκαν με τις τιμές της PGA, έτσι ώστε να εντοπίσουμε εάν υπάρχουν και σε τι αριθμό λειτουργίες σε ζώνες όπου αναμένεται να υπάρξουν ζημιές. Να υπενθυμίσουμε, σε αυτό το σημείο ότι, έχει γίνει η διαπίστωση/παραδοχή πως η ζώνες με τις μεγαλύτερες εδαφικές επιταχύνσεις είναι και αυτές που έχουν μεγαλύτερες πιθανότητες να υποστούν σοβαρότερες υλικές ζημιές, λόγω του ότι η ίδια τυπολογία κτιρίων εφαρμόζεται στο μεγαλύτερο μέρος του Δήμου. Το απόσπασμα του χάρτη δίνεται στην εικόνα 3.16 που ακολουθεί. Εικόνα 3.16 (Απόσπασμα χάρτη 3.7.2): Κρίσιμες και τρωτές λειτουργίες σε σχέση με τιμές PGA. Πηγή: Geodata & ιδία έρευνα. Ιδία επεξεργασία 99

100 Ο παραπάνω χάρτης μας επιτρέπει να δούμε πως κατανέμονται οι κρίσιμες και τρωτές λειτουργίες μέσα στον Δήμο αλλά και ανάμεσα στις επιμέρους περιοχές μελέτης. Όσον αφορά στις κρίσιμες λειτουργίες εκτός από τον εντοπισμό πιθανής εγγύτητάς τους με περιοχές όπου αναμένονται υλικές ζημιές, είναι απαραίτητο να εξεταστεί η ποιότητα της σύνδεσης τους με το κύριο οδικό δίκτυο. Κάθε λειτουργία έχει διαφορετικό τρόπο διάρθρωσης ο οποίος απορρέει και από την φύση και τον χαρακτήρα της εκάστοτε λειτουργίας. Τα στοιχεία που είναι απαραίτητο να εξεταστούν και να σημειωθούν για κάθε κατηγορία τα Παρατηρώντας τον χάρτη μπορούμε να σημειώσουμε τα εξής για κάθε μια από τις δύο κατηγορίες: Κρίσιμες λειτουργίες Οι λειτουργίες υγείας-περίθαλψης (20 στον σύνολο), βρίσκονται κατανεμημένες στα κεντρικά και ανατολικά τμήματα του Δήμου, με θετικό στοιχείο το ότι η πλειονότητα τους βρίσκεται πάνω σε στρατηγικούς οδικούς άξονες (κύριες και δευτερεύουσες αρτηρίες ), οι οποίοι με τον κατάλληλο προγραμματισμό μπορούν να εξασφαλίσουν μια άμεση πρόσβαση σε αυτές τις μονάδες. Στη επόμενη ενότητα εξετάζονται οι φόρτοι του οδικού δικτύου ώστε να αξιολογηθεί η ικανότητα των δρόμων αυτών να εξυπηρετήσουν τις μονάδες υγείας (αλλά και τις άλλες κρίσιμες λειτουργίες). Όσον αφορά στη θέση τους σχετικά με τις περιοχές όπου αναμένονται υλικές ζημιές, μπορούμε να δούμε ότι, οι περισσότερες βρίσκονται σε ζώνες μέση έως μεγάλης PGA, ενώ δύο μονάδες (Α.Χ.Ε.Π.Α και Γ.Ν. Γεννηματάς) βρίσκονται σε ζώνες πολύ μεγάλης PGA. Οι διοικητικές λειτουργίες έκτακτης ανάγκης (16 στο σύνολο), παρουσιάζουν μια κατανομή συγκέντρωσης στα δύο άκρα του Δήμου, με 8 μονάδες (3 πυροσβεστικής, 4 αστυνομικά τμήματα και 1 σώμα λιμενικού) στα βορειοδυτικά και 7 μονάδες (1 πυροσβεστικής, 5 αστυνομικά τμήματα και 1 τμήμα συντονισμού πολιτικής προστασίας), ενώ μόλις 1 στο κεντρικό τμήμα του Δήμου. Όσον αφορά στις συνδέσεις με κύριους οδικούς άξονες, παρατηρείται μόνο οι 5 από τις 11 μονάδες συνδέονται άμεσα με κύριους οδικούς άξονες, γεγονός που θα μπορούσε να εμποδίσει την άμεση και απρόσκοπτη επέμβαση τους στις περιοχές που θα το χρειάζονται, εάν οι δρόμοι στους οποίους βρίσκονται αποκλειστούν. Έπειτα, σχετικά με την εγγύτητα τους σε περιοχές που αναμένονται υλικές ζημιές, εντοπίζονται 3 μονάδες (2 αστυνομικά τμήματα και 1 πυροσβεστικής) σε ζώνες πολύ μεγάλων τιμών PGA, με τις 2 από τις 3 μονάδες μάλιστα να ανήκουν σε αυτές που στερούνται άμεσης 100

101 σύνδεσης από κύριους οδικούς άξονες. Από τις υπόλοιπες 8 μονάδες, οι 6 βρίσκονται σε ζώνες μέσης έως μεγάλης PGA και 2 σε ζώνες μικρής PGA. Ως λειτουργίες επικοινωνίας πληροφόρησης (30 στο σύνολο), εντοπίστηκαν εγκαταστάσεις του ΟΤΕ, των ΕΛΤΑ καθώς επίσης και οι εγκαταστάσεις της Εθνικής Υπηρεσίας πληροφοριών. Όπως φαίνεται και στον χάρτη οι περισσότερες από αυτές τις εγκαταστάσεις βρίσκονται διασκορπισμένες σε διάφορα σημεία του αστικού ιστού χωρίς την ύπαρξη κάποιας ιδιαίτερης μορφής συγκέντρωσης. Όσον αφορά την εγγύτητα τους με περιοχές όπου αναμένονται υλικές ζημιές, εντοπίζονται μόνο 3 εγκαταστάσεις σε ζώνες πολύ υψηλής PGA, ενώ οι υπόλοιπες βρίσκονται σε ζώνες μέσης ή υψηλής PGA. Οι λειτουργίες «γραμμών ζωής» (5 στο σύνολο) που ήταν εφικτό να εντοπιστούν είναι οι εγκαταστάσεις της ΔΕΗ του Δήμου Θεσσαλονίκης. Μια πιο ολοκληρωμένη ανάλυση θα περιελάμβανε και την ακριβή αποτύπωση των γραμμών του δικτύου ηλεκτροδότησης, φυσικού αερίου, αποχέτευσης και υδροδότησης, στοιχεία τα οποία δεν ήταν εφικτό να αποκτηθούν. Έτσι με βάση τα υπάρχοντα δεδομένα, οι εγκαταστάσεις που εντοπίστηκαν βρίσκονται, σε διακριτά σημεία εξυπηρέτησης κάθε πλευράς της πόλης (κεντρική, ανατολική Θεσσαλονίκη), με εξαίρεση την δυτική πλευρά όπου δεν εντοπίζεται κάποια εγκατάσταση ΔΕΗ. Όσον αφορά τη θέση τους σε σχέση με τις τιμές της PGA, παρατηρείται πως όλες οι εγκαταστάσεις βρίσκονται σε ζώνες μέσης έως μεγάλης PGA. Τρωτές Λειτουργίες Οι λειτουργίες συγκέντρωσης πληθυσμού (115 στο σύνολο), όπως περιγράφηκαν και στο πρώτο κεφάλαιο, είναι αυτές οι λειτουργίες οι οποίες παρουσιάζουν αυξημένη προσέλευση πληθυσμού κατά τη διάρκεια του 24ώρου. Το ενδιαφέρον στοιχείο των λειτουργιών αυτών είναι κάθε τύπος της κατηγορίας αυτής, φορτίζεται σε διαφορετικές ώρες της ημέρας, διαφορετικές εποχές κλπ. Έτσι η τρωτότητα τους ως προς το λειτουργικό κομμάτι και αντίστοιχα της επικινδυνότητας τους τροποποιείται ανάλογα με τις ώρες της ημέρας, τις μέρες του χρόνου, την εποχή κλπ. Όσον αφορά στην διάρθρωση, εντοπίζονται σε όλη την έκταση του Δήμου, με μια εμφανώς μεγαλύτερη πυκνότητα στο ιστορικό κέντρο της πόλης. Σε σχέση με τις ζώνες PGA, εντοπίζονται 18 (3 Θέατρα, 1 κλειστό δημοτικό γυμναστήριο, 5 μεγάλες ξενοδοχειακές μονάδες, 1 κέντρο διασκέδαση, 8 εκκλησίες) λειτουργίες εντός των ζωνών πολύ υψηλής PGA, 10 λειτουργίες (κέντρα διασκέδασης της περιοχής Φιξ) εντός των περιοχών μικρής PGA, ενώ οι υπόλοιπες βρίσκονται εντός τις ζώνης μέσης ή υψηλής PGA. 101

102 Οι λειτουργίες με ιδιαίτερη κατοχή χώρου (356 στο σύνολο), παρουσιάζουν παρόμοιο χαρακτήρα ως προς την λειτουργία. Συγκεκριμένα πρόκειται για μονάδες σχολείων Α βάθμιας και Β βάθμιας εκπαίδευσης, καθώς επίσης και μονάδες παιδικών σταθμών. Όπως και η παραπάνω κατηγορία έτσι και οι λειτουργίες αυτές, παρουσιάζουν διαφορετική λειτουργική τρωτότητα ανάλογα με την εποχή του χρόνου (περίοδος μαθημάτων ή διακοπές/αργίες) ή τις ώρες της ημέρας (πρωινά, ολοήμερα, απογευματινά σχολεία). Η θέση των λειτουργιών αυτών (και κυρίως των εγκαταστάσεων Α βάθμιας και Β βάθμιας εκπαίδευσης) μπορεί να αποτελέσει ταυτόχρονα παράγοντα τρωτότητας μια περιοχής, αλλά ταυτόχρονα μπορεί να συνεισφέρει στην εκτόνωση του πληθυσμού σε έκτακτη περίοδο. Έτσι, όσον αφορά στη θέση των μονάδων της κατηγορίας αυτής σε σχέση με τις ζώνες PGA, εντοπίζονται 48 μονάδες Ά βάθμιας και Β βάθμιας εκπαίδευσης (16 νηπιαγωγεία, 10 δημοτικά, 8 γυμνάσια, 7 λύκεια, 7 ΤΕΕ-ΕΠΑΛ) και 19 παιδικοί σταθμοί εντός των ζωνών πολύ μεγάλης PGA. Οι υπόλοιπες μονάδες βρίσκονται στη ζώνη μέσης έως υψηλής PGA. Οι λειτουργίες με καταστροφικό δυναμικό (16 σύνολο) που ήταν εφικτό να εντοπιστούν είναι πρατήρια βενζίνης και παρόμοιες εγκαταστάσεις υγρών καυσίμων. Παρόλο που ίσως δεν εντοπίστηκαν όλες υπάρχουσες μονάδες, πρέπει να επισημανθεί η ύπαρξη μιας τά σης συγκέντρωσης πρατηρίων βενζίνης σε κοντινές μεταξύ τους αποστάσεις, με αποτέλεσμα την αύξηση της τρωτότητας της περιοχής όπου βρίσκονται. Όσον αφορά στην θέση τους σε σχέση με τις ζώνες της PGA, εντοπίζονται 3 πρατήρια βενζίνης σε ζώνη πολύ υψηλής PGA, τα οποία μάλιστα είναι σε κοντινές μεταξύ τους αποστάσεις, ενώ οι υπόλοιπες εγκαταστάσεις βρίσκονται σε ζώνες μέσης έως υψηλής PGA. Το άλλο στοιχείο που έχει σημασία, είναι η σχετική θέση των πρατηρίων με τις υπόλοιπες λειτουργίες της πόλης. Αυτό σημαίνει πως, τα πρατήρια που εντοπίζονται σε περιοχές γενικής κατοικίας μέσα στον αστικό ιστό, στεγάζονται στο ισόγειο πολυκατοικιών και κοντά σε άλλου είδους καταστήματα ή και τράπεζες, συχνό φαινόμενο των σύγχρονων ελληνικών πόλεων και ίσως ένα από τα βασικά στοιχεία διαμόρφωσης της τρωτότητας τους. Οι σημαντικές για την ταυτότητα και την ανάπτυξη της πόλης λειτουργίες (78 στο σύνολο), είναι η τέταρτη κατηγορία τρωτών λειτουργιών, οι οποία αποτελείται από τη μια πλευρά από σημαντικά πολιτιστικά στοιχεία όπως ιστορικά μνημεία και μουσεία, σημαντικά εκπαιδευτικά στοιχεία δηλαδή βιβλιοθήκες και σημαντικά αναπτυξιακά στοιχεία δηλαδή εγκαταστάσεις αυτοδιοίκησης και αστικής ανάπτυξης. Από τις παραπάνω υποκατηγορίες τα ιστορικά μνημεία (βυζαντινά μνημεία, οθωμανικά μνημεία, ιστορικοί τόποι κλπ) παρουσιάζουν μεγάλη συγκέντρωση στην περιοχή του ιστορικού κέντρου και της άνω πόλης, 102

103 όπως είναι φυσικό. Οι υπόλοιπες μονάδες βρίσκονται σε διάφορες περιοχές της επικράτειας του Δήμου. Όσον αφορά τη θέση τους σε σχέση με τις περιοχές που αναμένονται υλικές ζημιές, εντοπίζονται 20 λειτουργίες εντός των ζωνών πολύ μεγάλων τιμών PGA (2 εγκαταστάσεις τοπικής αυτοδιοίκησης, 9 ιστορικά μνημεία, 7 μουσεία και 2 βιβλιοθήκες), 5 λειτουργίες σε ζώνες μικρής PGA και όλες οι υπόλοιπες λειτουργίες εντός ζωνών μέσης έως μεγάλης PGA. Η ακριβή ποσοτική αποτύπωση των παραπάνω στοιχείων για τις τρωτές και κρίσιμες λειτουργίες, δίνεται στους αντίστοιχους πίνακες 3.8 και 3.9 στο παράρτημα, όπου έχουν κατανεμηθεί κατά βασική τυπολογία, ειδική λειτουργία και ανά επιμέρους περιοχή μελέτης. Τα στοιχεία αυτά χρησίμευσαν όπως θα εξετάσουμε στο επόμενο κεφάλαιο για την παραγωγή δεικτών υπολογισμού της συνολικής τρωτότητας Συντελεστής Δόμησης και πυκνότητα Δύο εξίσου σημαντικά στοιχεία για την εκτίμηση της συνολικής τρωτότητας είναι ο συντελεστής δόμησης και η πυκνότητα πληθυσμού και συγκεκριμένα οι τιμές που παίρνουν στα διάφορα σημεία της περιοχής μελέτης. Έτσι τα στοιχεία αυτά μετρήθηκαν και καταγράφηκαν για κάθε μια από τις επιμέρους υπό-περιοχές μελέτης. Ως πηγή εκτίμησης του συντελεστή δόμησης κάθε περιοχής, χρησιμοποιήθηκε ο χάρτης του ερευνητικού προγράμματος SRM-Life, όπου έχουν αποτυπωθεί οι συντελεστές δόμησης ανά οικοδομικό τετράγωνο. Έτσι, τα δεδομένα από κάθε οικοδομικό τετράγωνο, συγκεντρώθηκαν και ομαδοποιήθηκαν για κάθε μια από τις επιμέρους περιοχές μελέτης, ώστε να εκτιμηθεί ένας μέσος συντελεστής δόμησης για κάθε μια αντίστοιχα. Όσον αφορά στην πυκνότητα, υπολογίστηκε η μικτή πυκνότητα πληθυσμού κάθε επιμέρους περιοχής μελέτης σύμφωνα με τα δεδομένα πληθυσμού και έκτασης που δόθηκαν σε προηγούμενη ενότητα. 103

104 Συντελεστής Δόμησης Εικόνα 3.17 (Απόσπασμα χάρτη 3.8): Μέσος συντελεστής δόμησης ανά επιμέρους περιοχή μελέτης. Πηγή: Ερευνητικό πρόγραμμα SRM-Life Ιδία επεξεργασία Σύμφωνα με τα δεδομένα που μελετήθηκαν και αποτυπώθηκαν στον παραπάνω χάρτη (εικόνα 3.17), μπορούμε να συμπεραίνουμε πως ο κυρίαρχος συντελεστής δόμησης, είναι μεταξύ 2 και 4 καθώς τα οικοδομικά τετράγωνα των 12 από τις 20 επιμέρους περιοχές μελέτης εμφανίζουν τιμές μεταξύ 2 και 4, ενώ σε κάποιες περιοχές ο συντελεστής φτάνει και στην τιμή 6. Η τιμή συντελεστή 4-6 μπορούμε να δούμε πως κυριαρχεί στο ιστορικό κέντρο της πόλης (στις περιοχές μελέτης 1 και 2) έως περίπου και το ύψος της Αγίου Δημητρίου, όπου οι τιμές πέφτουν μεταξύ έως και κάτω από 1 (περιοχή της Άνω πόλης). Τέλος ο συντελεστής δόμησης παίρνει τιμές 1 έως 2 στις περιοχές μελέτης που βρίσκονται στα άκρα του Δήμου (Σιδ. Σταθμός, Χαριλάου, τούμπα). Οι υψηλές αυτές τιμές του συντελεστή δόμησης επιβεβαιώνουν την εικόνα που δίνει η Θεσσαλονίκη με μια πρώτη ματιά ως πυκνοδομημένη 104

105 πόλη. Οι υψηλές αυτές τιμές, που παρατηρούνται σε όλη την επιφάνεια της βασικής περιοχής μελέτης. σε συνδυασμό με την υφιστάμενη κατάσταση των κτηρίων και την ευαισθησία του γεωλογικού υποβάθρου μπορούν να συνθέσουν ένα πολύ υψηλό βαθμό φυσικής τρωτότητας. Πυκνότητα πληθυσμού Εικόνα 3.18 (Απόσπασμα χάρτη 3.9): Μικτή πυκνότητα πληθυσμού ανά επιμέρους περιοχή μελέτης. Πηγή: Eurostat-Έρευνα Urban Audit Ιδία επεξ εργασία Η πυκνότητα των κατοίκων διαμορφώθηκε με βάση τα δεδομένα της έρευνας του 2004, οπότε ενδέχεται να έχουν αλλάξει οι ακριβείς τιμές πυκνοτήτων ανά περιοχή. Παρόλα αυτά, δεδομένου πως ο πληθυσμός του Δήμου, σύμφωνα με την απογραφή παραμένει ο μεγαλύτερος στο ΠΣΘ αλλά και στην περιφέρεια KM, με τις όποιες αλλαγές η πυκνότητα θεωρείται πως παραμένει στα ίδια επίπεδα. 105

106 Όσον αφορά στα δεδομένα της παρούσας εργασίας, η επεξεργασία αυτών απέδωσε 4 επίπεδα μικτής πυκνότητας κατοίκων. Όπως φαίνεται και στον χάρτη η κυρίαρχη κατηγορία πυκνοτήτων είναι αυτή μεταξύ 200 και 400 κατοίκων ανά εκτάριο, η οποία συναντάται σε περιοχές όπου επικρατούσα χρήση είναι η κατοικία. Οι περιοχές που παρουσιάζουν τις μεγαλύτερες πυκνότητες είναι οι περιοχές της Ροτόντας, Ανάληψης και Μπότσαρη, οι οποίες χαρακτηρίζονται από λειτουργίες γενικής κατοικίας, ενώ η ύπαρξη λειτουργιών τοπικών κέντρων στις περιοχές αυτές, λειτουργεί ως παράγοντας έλξης για διαμονή (ιδία εμπειρία ως φοιτητής και κάτοικος). Οι υπόλοιπες περιοχές αποτελούν ιδιόμορφα σύνολα ως προς τις πυκνότητες κατοίκων. Συγκεκριμένα η περιοχή 1,περιλαμβάνοντας το μεγαλύτερο κομμάτι του ιστορικού κέντρου, στο οποίο κυριαρχούν οι λειτουργίες τριτογενούς εμπορείου και υπηρεσιών, ο πληθυσμός που κατοικεί εκεί χαρακτηρίζεται σαφώς από μικρότερες πυκνότητες. Παρόλα όμως που δεν έχει μεγάλη μικτή πυκνότητα η πυκνότητα λειτουργιών είναι τόσο μεγάλη που, η κίνηση και η προσέλευση κόσμου σε καταστήματα και άλλου είδους υπηρεσίες σε ώρες αιχμής θα μπορούσε να είναι συμβάλλει το ίδιο όσον αφορά στην τρωτότητα. Έπειτα, πρόκειται για τις περιοχές των Σιδ. Σταθμού- Λιμάνι λαχανόκηπους και Χαριλάου-Εξοχές. Οι περιοχές αυτές εμφανίζουν πυκνότητες κάτω από 100 κατοίκους ανά εκτάριο, γεγονός που οφείλεται στις μεγάλες εκτάσεις που υπάρχουν και στις δύο περιοχές και παραμένουν αδόμητες ή αναξιοποίητες. Τα παραπάνω δεδομένα σχετικά με τις πυκνότητες πληθυσμού αλλά και τους συντελεστές δόμησης αναδεικνύουν και επιβεβαιώνουν την μορφή μιας πόλης, ιδιαίτερα πυκνοδομημένης και πυκνοκατοικημένης που είναι σίγουρο πως σε μια κατάσταση έκτακτης ανάγκης θα έχει απόλυτη ανάγκη ένα καλά οργανωμένο δίκτυο ελεύθερων χώρων αλλά και ένα εξίσου καλά οργανωμένο δίκτυο μεταφορών. Τα δύο αυτά στοιχεία είναι απαραίτητο να εξεταστούν προκειμένου να πούμε ότι έχουμε μια πλήρη γνώση της υφιστάμενης κατάσταση της βασικής περιοχής μελέτης και των επιμέρους περιοχών. 106

107 Ελεύθεροι χώροι και δίκτυο μεταφορών Στην τέταρτη και τελευταία ενότητα του κεφαλαίου αυτού πραγματοποιείται η παρουσίαση δύο πολύ σημαντικών στοιχείων που συμπληρώνουν και ολοκληρώνουν την σύνθεση του αστικού τοπίου, χωρίς τα οποία δεν θα ήταν δυνατόν να λειτουργήσει το σύστημα της πόλης. Τα στοιχεία αυτά είναι από τη μια πλευρά το δίκτυο χώρων πρασίνου και ελεύθερων χώρων και από την άλλη το δίκτυο μεταφορών της περιοχής μελέτης Δίκτυο ελεύθερων χώρων και χώρων πρασίνου Οι ελεύθεροι χώροι και οι χώροι πρασίνου μιας πόλης κατά την κανονική περίοδο, πριν από κάποια καταστροφή, έχουν πολλαπλές λειτουργίες, οι οποίες τις κατατάσσουν ανάμεσα στα πιο κρίσιμα μέρη της αστικής μορφής της πόλης. Η λειτουργία τους ως πνεύμονες της πόλης, ως σημεία συνάντησης των κατοίκων, ως τόποι κοινωνικοποίησης και συναναστροφής, είναι μόνο μερικές από τις πολυάριθμες χρήσεις τέτοιων χώρων. Εκτός όμως από τις παραπάνω λειτουργίες οι χώροι αυτοί, όσον αφορά στο κομμάτι της διαχείρισης των σεισμικών καταστροφών, είναι τα σημεία άμεσης και έκτακτης διαφυγής των κατοίκων της πόλης σε περίπτωση εκδήλωσης ενός φαινομένου της πρώτες στιγμές μετά από την εκδήλωση αυτή. Όπως είδαμε, οι χώροι πρασίνου και οι ελεύθεροι χώροι όσον αφορά στην διαχείριση των καταστροφών μπορούν να αποκτήσουν τρεις μορφές εκτόνωσης του πληθυσμού: ως χώροι διαφυγής, ως χώροι παροχής βοήθειας αλλά και ως χώροι καταυλισμού. Συγκεκριμένα, αρχικά εξετάστηκε η γενική μορφή του δικτύου στον χώρο και εκτιμήθηκε επάρκεια των χώρων πρασίνου σε σχέση με το σύνολο της περιοχής μελέτης και έπειτα σε σχέση με κάθε επιμέρους περιοχή μελέτης χωριστά. Παρατηρώντας την εικόνα 3.19, αρχικά και όσον αφορά στην γενική μορφή που έχει το δίκτυο αστικού πρασίνου και ελεύθερων χώρων στην έκταση της περιοχής μελέτης, μπορούμε να ξεχωρίσουμε τον μεγάλο άξονα της παραλιακής ζώνης, ο οποίος ξεκινά από την περιοχή του λευκού πύργου και συνεχίζει έως και την περιοχή του Μεγάρου Μουσικής της πόλης (κεντρική έως νοτιοανατολική περιοχή μελέτης). Ο άξονας αυτός αποτελεί σήμερα, τον πιο πολυσύχναστο ελεύθερο χώρο, που χρησιμοποιείται από τους κατοίκους της πόλης για αναψυχή. άθληση, ποδηλατοδρομίες, και περιπάτους. Ο άξονας αυτός αναπτύσσεται κατά μήκος της Λεωφόρου Μεγάλου Αλεξάνδρου, η οποία λειτουργεί ως διαχωριστικό όριο μεταξύ αυτού και του αστικού ιστού. 107

108 Εικόνα 3.19 (Απόσπασμα χάρτη ): Υφιστάμενο δίκτυο αστικού πρασίνου και ελεύθερων χώρων. Ιδία επεξεργασία Το υπόλοιπο δίκτυο αστικών ελεύθερων χώρων αποτελείται από, πλατείες, διαμορφωμένες νησίδες, καθώς και τοπικά πάρκα μικρής έκτασης, οι οποίοι όμως εντοπίζονται μεμονωμένοι και αποκομμένοι μεταξύ τους, εκτός από μερικές εξαιρέσεις. Η γενική εικόνα είναι αυτή μιας πόλης που ασφυκτιά, μέσα στην πυκνή δόμηση, όπως είδαμε εξάλλου και στην προηγούμενη ενότητα, ενώ αντίστοιχα οι υψηλές πυκνότητες κατοίκων στις επιμέρους περιοχές μελέτης κάνουν αυτή την έλλειψη ακόμα πιο εμφανή. Σύμφωνα με τα στοιχεία του ΟΡΘ (2008), η τιμή του δείκτη αστικού πρασίνου/κάτοικο για τον Δήμου Θεσσαλονίκης το 2008 ήταν μόλις 2,15 μ 2 / κάτοικο, τιμή που τον κατάτασσε στις χαμηλότερες θέσεις ανάμεσα στους Δήμους του ΠΣΘ και συγκεκριμένα 4 ο από το τέλος μετά τους Δήμου Ελευθέριου (0,83), Νεάπολης (0,99) και Τριανδρίας (1, 06). Οι τιμές αυτές όπως αναφέρει ο 108

109 Δήμος στην μελέτη Αναπτυξιακής Στρατηγικής του είναι πολύ χαμηλότερες από τις επιθυμητές, οι οποίες είναι περίπου μ 2 / κάτοικο (Δήμος Θεσσαλονίκης, 2005). Στα πλαίσια της εργασίας, η τιμή του δείκτη υπολογίστηκε λαμβάνοντας υπόψη τους πληθυσμούς της έρευνας 2004 για τις περιοχές Urban Audit αλλά και την αστικό τμήμα του Δήμου Τριανδρίας. Έτσι, αρχικά η τιμή του δείκτη για το σύνολο του Δήμου ανέρχεται περίπου στα 3,6 μ 2 /κάτοικο, τιμή ιδιαίτερα χαμηλή και πάλι, ενώ συνολική επιφάνεια των χώρων αστικού πρασίνου και ελεύθερων χώρων (χωρίς τον συνυπολογισμό κοινωφελών χώρων, περιαστικού πρασίνου και αδόμητων επιφανειών και ιδιαίτερων χρήσεων) αντιστοιχεί σε ποσοστό περίπου 8%. Έπειτα ο δείκτης υπολογίστηκε για κάθε επιμέρους περιοχή μελέτης, έτσι ώστε να εκτιμηθεί το μέγεθος της ανάγκης κάθε περιοχής για ελεύθερους χώρους και χώρους πρασίνου. Στην εικόνα 3.20 απεικονίζονται οι τιμές του δείκτη ανά επιμέρους περιοχή μελέτης. Εικόνα 3.20 (Απόσπασμα χάρτη ): Δείκτης μ 2 πρασίνου/κάτοικο. Ιδία επεξεργασία 109

110 Σύμφωνα με τον χάρτη οι περιοχές με τις υψηλότερε τιμές, όπως ήταν αναμενόμενο είναι η 1, η 3 και η 14 (Λαδάδικα-Δικαστήρια, Πανεπιστημιούπολη-ΔΕΘ-Λευκος πύργος και Σιδηροδρομικός Σταθμός-Ξηροκρίνη). Αρχικά η περιοχή 1, περιλαμβάνει το επιχειρηματικό κέντρο της πόλης, όπου όπως είδαμε τόσο οι πυκνότητες όσο και ο πληθυσμός που κατοικεί στα όρια της είναι σαφώς λιγότερος από τις περιοχές κατοικίας, με αποτέλεσμα η τιμή του δείκτη να είναι υψηλή. Η πλατεία Αριστοτέλους που βρίσκεται στη περιοχή αποτελεί τον βασικό ελεύθερο χώρο της περιοχής, παρόλα αυτά η σύνδεση αυτής με τους υπόλοιπους χώρους πρασίνου αποκόπτεται από την ιδιαίτερα πυκνή δόμηση, τους στενούς δρόμους, και τα πολύ ψηλά κελύφη των κτηρίων. Έπειτα η περιοχή 3 (χωρίς τους χώρους της ΔΕΘ) συγκεντρώνει αρκετούς ελεύθερους χώρους οι οποίοι έχουν τη μορφή αλσυλλίου ή πλατείας στο βόρειο τμήμα της περιοχής (κοντά στις 40 Εκκλησιές και εντός της Πανεπιστημιούπολης) και τη μορφή πάρκων και ανοιχτών χώρων στο νότιο τμήμα (περιοχή Λευκού Πύργου). Η περιοχή αυτή όπως είδαμε είναι ένας σημαντικό τμήμα για όλη την περιοχή μελέτης, περιλαμβάνοντας ένα σημαντικό αριθμό ελεύθερων χώρων, καθώς επίσης και μελλοντικών ελεύθερων χώρων, από την αποδέσμευση της έκτασης της ΔΕΘ, σύμφωνα με τις κατευθύνσεις των υπερκείμενων σχεδίων. Ένα άλλο κρίσιμο στοιχείο που αναδεικνύεται από την ανάλυση της περιοχής αυτής είναι ιδιαίτερα πυκνή δόμηση εντός της Πανεπιστημιούπολης, που έχει καταλάβει σχεδόν όλη την ελεύθερη έκταση. Εικόνα 3.21: Χώροι πρασίνου και ελεύθεροι χώροι που εντοπίζονται στην περιοχή 1, πηγή Google. Ιδία επεξεργασία Εικόνα 3.22: Χώροι πρασίνου και ελεύθεροι χώροι που εντοπίζονται στην περιοχή 3. Πηγή υποβάθρου: GoogleEarth. Ιδία επεξεργασία 110

111 Η περιοχή 14, δηλαδή η περιοχή του Σιδηροδρομικού Σταθμού- Ξηροκρίνης, συγκεντρώνει υψηλές τιμές, λόγω της χαμηλής τιμής πληθυσμού που διαμένει στην περιοχή. Παρόλα αυτά δεν συναντάται κάποια αξιόλογη και οργανωμένη μορφή αστικού πρασίνου ή ελεύθερων χώρων. Υπάρχουν ορισμένοι μικρής έκτασης ελεύθεροι χώροι στο ανατολικό τμήμα της περιοχής και κάποιοι μεγάλη έκτασης (αλλά όχι οργανωμένοι) στο κεντρικό τμήμα. Το δυτικό τμήμα περιλαμβάνει πλήθος αδόμητων εκτάσεων καθώς επίσης και περιοχές οι οποίες έχουν μεν χρήση, παρουσιάζουν όμως μια εικόνα υποβάθμισης και εγκατάλειψης (παλιά βιομηχανικά κελύφη και εκτάσεις του λιμανιού) (Βεράνη 2008). Όλα αυτά τα στοιχεία προσδίδουν στην περιοχή μια εικόνα υπανάπτυξης σε σχέση με την υπόλοιπη πόλη, αλλά ταυτόχρονα της δίνουν και μεγάλες δυνατότητες για σχεδιασμό και αξιοποίηση των εκτάσεων αυτών, τόσο για αναπτυξιακά θέματα αλλά και για θέματα ασφάλειας. Από την άλλη πλευρά και στο ανατολικό τμήμα της περιοχής μελέτης, όπου η κατάσταση είναι αντίθετη από αυτή που επικρατεί στην περιοχή 14, εντοπίζονται οι μικρότερες τιμές του δείκτη, οι οποίες μάλιστα φτάνουν σε πολύ χαμηλές τιμές υπό του μηδενός. Συγκεκριμένα η περιοχή 19 (Κωνστ/λεως-Δελφών-Μπότσαρη) έχει τιμή μόλις 0,26 τ.μ/κάτοικο, η περιοχή 12 (Ανάληψη-Δερματολογικό) 0,5 τ.μ/κάτοικο, η 11 (Αθηνών) 0,65 τ.μ/κάτοικο και η 20 (Ιπποκράτειο) 0,76 τ.μ/κάτοικο. Οι παράγοντες Εικόνα 3.23: Χώροι πρασίνου και ελεύθεροι χώροι που εντοπίζονται στην περιοχή 14. Πηγή υποβάθρου: GoogleEarth. Ιδία επεξεργασία Εικόνα 3.24: Χώροι πρασίνου και ελεύθεροι χώροι που εντοπίζονται στις περιοχές 11 12, 19 & 20. Πηγή υποβάθρου: GoogleEarth. Ιδία επεξεργασία που συντελούν στην διαμόρφωση των τιμών αυτών είναι η μεγάλη συγκέντρωση πληθυσμού σε συνδυασμό με του υψηλούς συντελεστές δόμησης. Οι ελεύθεροι χώροι είναι ιδιαίτερα περιορισμένοι σε μέγεθος και αριθμό, χωρίς μεταξύ τους συνέχεια, αφού το πυκνό δίκτυο τοπικών οδικών αξόνων δεν επιτρέπει την απρόσκοπτη κίνηση του πληθυσμού και την 111

112 σύνδεση των χώρων αυτών. Η ικανότητα των υφιστάμενων ελεύθερων χώρων των τεσσάρων αυτών περιοχών να ανταποκριθούν στον αυξημένο φόρτο μιας περιόδου έκτακτης ανάγκης κρίνεται ανεπαρκής θα ληφθεί πολύ σοβαρά υπόψη στον υπολογισμό τη συνολικής τρωτότητας Δίκτυο μεταφορών Το δεύτερο εξίσου σημαντικό στοιχείο, είναι το δίκτυο μεταφορών της περιοχής μελέτης, το οποίο διαδραματίζει κρίσιμο ρόλο για την πόλη, τόσο κατά την κανονική περίοδο, όσο και κατά τις υπόλοιπες φάσεις της καταστροφής. Σκοπός της ενότητας αυτής είναι η αναγνώριση των σημαντικότερων τμημάτων του δικτύου μεταφορών, καθώς επίσης η εκτίμηση της ικανότητας των υφιστάμενων δικτύων να ανταποκριθούν σε μια μελλοντική ενδεχόμενη φάση έκτακτης ανάγκης ή αργότερα αποκατάστασης κλπ. Στην εικόνα 3.25 (απόσπασμα χάρτη ) δίνεται η υφιστάμενη κατάσταση του δικτύου μεταφορών της περιοχής, με στοιχεία σχετικά με την λειτουργική ιεράρχηση, την θέση σημαντικών μεταφορικών κόμβων, καθώς επίσης και τους φόρτους κυκλοφορίας των οδικών αξόνων. Εικόνα 3.25 (Απόσπασμα χάρτη ): Ιεράρχηση και φόρτοι δικτύου μεταφορών. Πηγές: ΟΡΘΕ 2001, (πρώην) Διεύθυνση Δημοσίων Έργων Περιφέρειας Κεντρικής Μακεδονίας Ιδία επεξεργασία 112

113 Λειτουργική Ιεράρχηση οδικών αξόνων Τα δεδομένα της λειτουργικής ιεράρχησης των αξόνων του οδικού δικτύου της περιοχής μελέτης αποκτήθηκαν από την Γενική Μελέτη Μεταφορών και Κυκλοφορίας που είχε εκπονηθεί για όλο το ΠΣΘ και τα στοιχεία αυτής ανακοινώθηκαν επίσημα το Στα πλαίσια της μελέτης είχαν καταγραφεί οι υφιστάμενοι άξονες, νέοι προτεινόμενοι, καθώς και αναβαθμίσεις ή υποβαθμίσεις οδών στην ιεραρχική κλίμακα. Καθώς ο χρονικός ορίζοντας εφαρμογής των σχεδίων της μελέτης ήταν το , θεωρήθηκε στα πλαίσια της εργασίας πως η υφιστάμενη λειτουργική ιεράρχηση διαμορφώνεται με τα τότε υφιστάμενα και προτεινόμενα δεδομένα. Σύμφωνα με τη μελέτη, αλλά όπως φαίνεται και στον χάρτη που κατασκευάστηκε, η λειτουργική ιεράρχηση των οδικών αξόνων περιλαμβάνει πέντε κατηγορίες: τις ελεύθερες λεωφόρους, τις κύριες και δευτερεύουσες αρτηρίες και τις πρωτεύουσες και δευτερεύουσες συλλεκτήριες. Η αντιστοίχιση κάθε οδικού άξονα σε κάθε μια από αυτές τις κατηγορίες, σύμφωνα με την μελέτη, έγινε λαμβάνοντας υπόψη τα κύρια χαρακτηριστικά κάθε οδού, πλάτος, ύπαρξη ισόπεδων-ανισόπεδων κόμβων, βαθμός απρόσκοπτης κυκλοφορίας κλπ, καθώς επίσης και στοιχεία σχετικά με την θέση των οδών, τις περιοχές από όπου διέρχονται και τις περιοχές τις οποίες συνδέουν. Έτσι με βάση τα παραπάνω, αρχικά οι ελεύθερες λεωφόροι που εντοπίζονται εντός της περιοχής μελέτης αλλά και εκτός από αυτήν που έχουν όμως άμεση σύνδεση, είναι στο σύνολο πέντε. Η πρώτη, είναι η ανατολική περιφερειακή, η οποία λειτουργεί ως παράκαμψη του αστικού ιστού της πόλης και διοχετεύει την κίνηση είτε προς άλλες περιοχές του ευρύτερου περιβάλλοντος, είτε σε διάφορες περιοχές της πόλης, συνήθως μέσα από ανισόπεδους κόμβους. Οι δύο επόμενες λειτουργούν ως είσοδοι/έξοδοι του Δήμου στα δυτικά και τα νοτιοανατολικά και πρόκειται αφενός για την δυτική είσοδο (οδός Κουντουριώτη) και αφετέρου για την οδό Θεσσαλονίκης-Μουδανιών στο ανατολικό άκρο της περιοχής μελέτης. Έπειτα πρόκειται για την οδό Λαγκαδά η οποία αποτελεί την τρίτη βασική είσοδο της πόλης στο βορειοδυτικό τμήμα της περιοχής μελέτης. Τέλος, ως ελεύθερη λεωφόρος χαρακτηρίζεται και λειτουργεί και η λεωφόρος Μεγάλου Αλεξάνδρου, η οποία παρόλο που δεν συνδέει τον Δήμο με κάποια ευρύτερη περιοχή, αποτελεί ζωτικό οδικό άξονα για όλο το ΠΣΘ, ενώ ταυτόχρονα είναι και ο βασικότερος άξονας μετακίνησης από την Δυτική προς την Ανατολική Θεσσαλονίκη. Η επόμενη κατηγορία οδικών αξόνων που αποτελεί κρίσιμο στοιχείο του συνόλου του δικτύου οδικών μεταφορών μέσα στην πόλη, είναι οι πρωτεύουσες αρτηρίες. Αυτές οι οδοί συγκεντρώνουν όπως θα εξετάσουμε στη συνέχεια τους μεγαλύτερους φόρτους διέλευσης 113

114 οχημάτων μέσα στην ημέρα. Βασικό χαρακτηριστικό τους και ο λόγος που δέχονται τις μεγάλες αυτές πιέσεις, είναι το ότι διέρχονται από τα σημεία της περιοχής μελέτης με τους πιο σημαντικού προορισμούς της πόλης. Η κατηγορία αυτή απαρτίζεται από δεκατρείς οδούς όπως η Εγνατία- Ν. Εγνατία, Μοναστηρίου, Γεωργίου Παπανδρέου, Καφτατζόγλου, Βασιλίσσης Όλγας κλπ. Όπως θα εξετάσουμε στη συνέχεια, οι οδοί αυτοί λόγω τη θέσης τους στο οδικό δίκτυο, συγκεντρώνουν καθημερινά τους υψηλότερους φόρτους κυκλοφοριακής κίνησης. Το οδικό δίκτυο μεταφορών ολοκληρώνεται από τις δευτερεύουσες αρτηρίες, τις πρωτεύουσες και δευτερεύουσες συλλεκτήριες, οι οποίες δέχονται ή διοχετεύουν την κίνηση προς τις κύριες αρτηρίες. Λόγω του ότι ο αριθμός των οδών των υπόλοιπων κατηγοριών είναι αρκετά μεγάλος δίνεται στη συνέχεια απόσπασμα του πίνακα 3.8 όπου αναγράφονται ορισμένες από τις οδούς κάθε κατηγορίας ως συμπλήρωση της χωρικής απεικόνισης του χάρτη που δόθηκε (στο παράρτημα ο πίνακας 3.8 δίνεται συμπληρωμένος με όλα τα στοιχεία που ήταν εφικτό να καταγραφούν για τις οδούς της περιοχής μελέτης) Ιεράρχηση Ελεύθερες λεωφόροι Πρωτεύουσες Αρτηρίες Όνομα Οδού Aνατολική περιφερειακή, Δυτική Είσοδος, Θεσσαλονίκης-Μουδανιών, Λαγκαδά, Μεγάλου Αλεξάνδρου Βασιλίσσης Όλγας, Βενιζέλου Ελευθερίου, Εγνατία, Εθνικής Αντιστάσεως, Κουντουριώτου, Μοναστηρίου, Ν. Εγνατία, κλπ Δευτερεύουσες αρτηρίες Πρωτεύουσες συλλεκτήριες Δευτερεύουσες συλλεκτήριες Βούλγαρη, 25ης Μαρτίου, 3ης Σεπτεμβρίου, Αγίου Δημητρίου, Βενιζέλου Ελευθερίου, Γιαννιτσών, Δελφών, κλπ Αγίας Σοφίας, Αγγελάκη, Ανθέων, Αντιγονιδών, Εθνικής Αμύνης, Κασσάνδρου, Ολυμπιάδος, κλπ Αγίας Σοφίας, Αιγαίου, Ακροπόλεως, Βεργίνας, Κολωνιάρη Δημητρίου, Σόλωνος, Ολύμπου, κλπ. Πίνακας 3.8 (απόσπασμα): Λειτουργική Ιεράρχηση οδών της περιοχής μελέτης. Πηγή: ΟΡΘΕ-ΓΜΜΚ Ιδία επεξεργασία 114

115 Υφιστάμενη κατάσταση τοπικών δικτύων Το οδικό δίκτυο της περιοχής μελέτης συμπληρώνεται από τους τοπικούς οδικούς άξονες, οι οποίοι χαρακτηρίζονται από τα στοιχεία της σύγχρονης πυκνοδομημένης ελληνικής πόλης. Σύμφωνα με επιτόπια έρευνα που πραγματοποιήθηκε στα πλαίσια της εργασίας, αλλά και από την εμπειρία της καθημερινής κυκλοφορίας στην πόλη τα τελευταία χρόνια, τα στοιχεία που γίνονται άμεσα αντιληπτά είναι τα εξής: Τα τοπικά οδικά δίκτυα ασφυκτιούν, από την υπερκάλυψη μεγάλου μέρους των οδών από παρκαρισμένα οχήματα, που σε πολλές περιπτώσεις οδηγούν στην κατάληψη έως και των 2/3 του δρόμου, με αποτέλεσμα την άτυπη μονοδρόμηση τους. Το πρόβλημα ενισχύεται σε πολλές περιοχής από το μικρό πλάτος πεζοδρομίων, τα οποία μάλιστα καταλαμβάνονται σε μεγάλο βαθμό από σταθμευμένα οχήματα. Έτσι η κίνηση των πεζών γίνεται ιδιαίτερα δύσκολη και αρκετές φορές επικίνδυνη καθώς αναγκάζονται να περπατήσουν στο οδόστρωμα. Η αναλογία μεταξύ ύψους κτηρίων και πλάτους οδών είναι δυσανάλογη, αφού στις περισσότερες γειτονιές, των πυκνοδομημένων περιοχών τα στενά δεν ηλιάζονται καθόλου κατά τη διάρκεια της ημέρας. Αυτό το φαινόμενο εκτός από την βιοκλιματική υποβάθμιση των περιοχών, δημιουργεί μεγάλα επίπεδα επικινδυνότητας από την πτώση υλικών των κτηρίων σε περίπτωση σεισμού. Η ίδια η ζημιά του κτιρίου σε συνδυασμό με τις όποιες υλικές ζημιές προκληθούν στα σταθμευμένα οχήματα, ανεβάζουν κατά πολύ την οικονομική ζημία της εκάστοτε περιοχή περιοχής. Δεν εντοπίζεται κάποιο οργανωμένο δίκτυο πεζοδρόμων, που να επιτρέπει την απρόσκοπτη κίνηση πεζού πληθυσμού ή να συνδέει τους ελεύθερους χώρους μεταξύ τους. Το γεγονός αυτό ενδέχεται να δημιουργήσει προβλήματα στην μετακίνηση των πεζών κατά την περίοδο έκτακτης ανάγκης, αφού οι πεζοί θα αναγκαστούν σε πολλές περιπτώσεις να περπατήσουν αρκετά μεγάλη διαδρομή μέχρι να φτάσουν σε κάποιο ελεύθερο χώρο, η οποία θα διακόπτεται από σταθμευμένα οχήματα. Το δίκτυο ποδηλατοδρόμων είναι ένα ακόμη στοιχείο που έχει δεχθεί τις συνέπειες του αστικού τοπίου της Θεσσαλονίκης. Το δίκτυο έχει μεγάλα τμήματα εντός και εκτός των οδικών αξόνων. Τα τμήματα που αντιμετωπίζουν σημαντικά προβλήματα είναι αυτά που έχουν χαραχθεί πάνω σε τοπικούς οδικούς άξονες. Συγκεκριμένα, όπως φάνηκε από την επιτόπια έρευνα που πραγματοποιήθηκε, οι ποδηλατόδρομοι που χαράχθηκαν σε τοπικούς οδικούς άξονες, διακόπτονται σε πολυάριθμα σημεία 115

116 και για αρκετά μεγάλο μήκος, από σταθμευμένα οχήματα, τα οποία είτε βρίσκονται κατά το ήμισυ μέσα στον ποδηλατοδρόμο είτε καταλαμβάνουν μέρος του πεζοδρομίου και όλο το πλάτος του ποδηλατοδρόμου. Κυκλοφοριακοί φόρτοι Το δεύτερο σημαντικό χαρακτηριστικό που πρέπει να γνωρίζουμε για του οδικούς άξονες της περιοχής μελέτης είναι οι κυκλοφοριακοί φόρτοι που συγκεντρώνουν κατά τη διάρκεια της ημέρας. Το στοιχείο αυτό είναι σημαντικό, διότι η φόρτιση μίας οδού κατά την κανονική περίοδο μπορεί να μας παρέχει τη δυνατότητα μιας σχετικής πρόβλεψης του κατά πόσο πρόκειται να φορτιστεί και σε κάποια στιγμή έκτακτης ανάγκης. Τα δεδομένα σχετικά με τους φόρτους των οδικών αξόνων της περιοχής μελέτης αποκτήθηκαν από τον χάρτη που κατασκευάστηκε από το Τμήμα Οδικής Κυκλοφορίας και Χαρτογραφήσεων της (πρώην) Διεύθυνσης Δημοσίων Έργων της Περιφέρειας ΚΜ και αποτυπώθηκαν στον χάρτη Η έρευνα αυτή, πραγματοποιήθηκε το 2009, από την συγκεκριμένη υπηρεσία κα αναφέρονται στους καταγεγραμμένους φόρτους της περιόδου εκείνης. Σήμερα οι αριθμοί θα είναι σαφώς διαφορετικοί, παρόλα αυτά, η μελέτη αυτή είναι το πιο πρόσφατο δείγμα, που μπορούσε να βρεθεί σχετικά με το στοιχείο αυτό. Όπως φαίνεται και στον χάρτη, τα δεδομένα αφορούν τον μέσο ημερήσιο φόρτο κάθε οδικού άξονα με μονάδα μέτρησης τον αριθμό οχημάτων/24 ώρες. Προκειμένου να αποδοθούν χαρτογραφικά, οι ΜΗΦ χωριστήκαν σε 8 κατηγορίες και οι δρόμοι κατανεμήθηκαν ανάλογα σε κάθε μια από αυτές. Όπως διαπιστώθηκε από την σύγκριση της λειτουργικής ιεράρχησης των οδικών αξόνων με του φόρτους, υπάρχει σχεδόν απόλυτη συσχέτιση μεταξύ των δύο στοιχείων. Αυτό σημαίνει πως οι φόρτοι παρουσιάζουν μεγαλύτερες τιμές για οδικούς άξονες μεγαλύτερης βαθμίδας λειτουργικής ιεράρχησης. Συγκεκριμένα, τις υψηλότερες τιμές φόρτων (άνω των οχημάτων/24ώρες), έχουν οι οδοί Μεγάλου Αλεξάνδρου και Πολυτεχνείου, ενώ ακολουθούν οι πρωτεύουσες και δευτερεύουσες αρτηρίες ( έως οχήματα/24ώρες) και στη συνέχεια η κίνηση διαμοιράζεται στις πρωτεύουσες και δευτερεύουσες συλλεκτήριες οδούς ( έως και κάτω από οχήματα/24ώρες). 116

117 Εικόνα 3.26 (Απόσπασμα χάρτη ): Ποσοστό συγκέντρωσης Μ.Η.Φ ως προς τον συνολικό μετρημένο για τις επιμέρους περιοχές μελέτης. Πηγή: (πρώην) Διεύθυνση Δημοσίων Έργων Περιφέρειας Κεντρικής Μακεδονίας Ιδία επεξεργασία Στη συνέχεια τα παραπάνω δεδομένα, συγκεντρώθηκαν για κάθε περιοχή μελέτης, ώστε να υπολογιστεί το ποσοστό συγκέντρωσης του συνολικού μετρημένου Μ.Η.Φ σε κάθε περιοχή αντίστοιχα. Με αυτόν τον τρόπο, μπορούμε να εντοπίσουμε ποιες περιοχές μελέτης είναι αυτές με την μεγαλύτερη κυκλοφοριακή φόρτιση κατά τη διάρκεια των 24 ωρών. Τα στοιχεία αυτά βέβαια δεν είναι απόλυτα, λόγω απωλειών στοιχείων για όλο το οδικό δίκτυο, αλλά μπορούν να μας βοηθήσουν στον εντοπισμό προσεγγιστικά της κυκλοφοριακής έντασης. Σύμφωνα, με το χάρτη οι περιοχές με τα μεγαλύτερα ποσοστά είναι οι περιοχές 1 και 3 (Λαδάδικα-Δικαστήρια και Πανεπιστημιούπολη-ΔΕΘ-Λευκός Πύργος) με τις τιμές να ξεπερνάνε το 20%. Το γεγονός αυτό είναι απόλυτα λογικό, αφού από τις περιοχές διέρχονται οι βασικές κύριες και δευτερεύουσες αρτηρίες που συνδέουν την δυτική και ανατολική 117

118 Θεσσαλονίκη. Οι υπόλοιπες περιοχές εμφανίζουν σαφώς μικρότερα ποσοστά, καθώς η γραμμική κίνηση που εντοπίζεται στις δύο προηγούμενες διαμοιράζεται πλέον μεταξύ των οδικών αξόνων των υπόλοιπων περιοχών. Ακολουθούν οι περιοχές 6 και 13 (Μακεδονία Παλλάς-Παιδαγωγική.Ακαδημία, Νέα Παραλία-Δημοτική Βιβλιοθήκη) με ποσοστά μεταξύ 11% και 10% περίπου. Τα μικρότερα ποσοστά παρατηρούνται σε περιοχές βορειότερα από την βασική καμπύλη κεντρική-νότια καμπύλη που σχηματίζουν οι μεγάλοι άξονες ή οποία συνδέει την δυτική με την ανατολική πλευρά. Εξετάζοντας τα παραπάνω, σχετικά με του κυκλοφορικούς φόρτους και έχοντας κατά νου την κατάσταση που επικρατεί στους τοπικούς άξονες, αναμένεται σε ένα φαινόμενο έκτακτης ανάγκης οι εντάσεις να είναι πολύ μεγαλύτερες από ότι στην κανονική περίοδο, για όλες τις περιοχές. Οι άξονες που συγκεντρώνουν τις μεγαλύτερες τιμές φόρτων, αναμένεται πως θα υπερφορτιστούν κατά τις πρώτες ώρες και μέρες μετά την εκδήλωση του φαινομένου. Έτσι αναδύεται η ανάγκη για έναν κατάλληλο σχεδιασμό που θα μειώσει την κυκλοφοριακή συμφόρηση, που ενδέχεται να δημιουργηθεί κατά την εκδήλωση του σεισμικού φαινομένου και θα συμβάλλει ταυτόχρονα και στην καλύτερη δυνατή κίνηση των οχημάτων άμεσης επέμβασης. Σημαντικοί κόμβοι μεταφορών Πρώτου ολοκληρωθεί η ενότητα αυτή είναι απαραίτητο να αναλυθεί η σχέση των δύο σημαντικών κόμβων μεταφορών που βρίσκονται στα όρια του δήμου Θεσσαλονίκης με τις ζώνες υψηλής PGA καθώς και με την τυπολογία εδαφών πάνω στα οποία είναι βρίσκονται. Οι μεταφορικοί κόμβοι αυτοί είναι η περιοχή του Λιμένα και η περιοχή του νέου σιδηροδρομικού σταθμού της Θεσσαλονίκης. Και οι δύο περιοχές βρίσκονται στο δυτικό τμήμα της περιοχής μελέτης, με τις εγκαταστάσεις τους να βρίσκονται εντός των επιμέρους περιοχών μελέτης 1 και 14. Η σημασία του εντοπισμού δειγμάτων τρωτότητας σε τέτοιου είδους υποδομές είναι μεγάλη για τον Δήμο Θεσσαλονίκης αλλά και για την πόλη στο σύνολο. Η λειτουργία τους και ο ρόλος που παίζουν στην περιοχή, καθιστούν αυτές τις περιοχές κρίσιμα στοιχεία όχι μόνο για το μεταφορικό δίκτυο αλλά και για την οικονομική ανάπτυξη της ευρύτερης περιοχής αλλά και την πολιτιστική ταυτότητα της πόλης. 118

119 Όσον αφορά στο λιμάνι, σύμφωνα με το Π.Π.Χ.Σ.Α.Α ΚΜ αποτελεί σημαντικό κόμβο των θαλάσσιων μεταφορών της Περιφέρειας Κεντρικής Μακεδονίας και έναν από τα σημαντικότερα λιμάνια της Ελλάδας και χαρακτηρίζεται από το ΠΠΧΣΑΑ ως λιμάνι εθνικής σημασίας (ΠΠΧΣΑΑ ΚΜ). Σήμερα εξυπηρετεί εμπορευματικές και επιβατικές λειτουργίες, με τις δεύτερες όμως να είναι εμφανώς μειωμένες σε σχέση με τις πρώτες(2006: εμπορευματοκιβώτια έναντι επιβάτες). Τα σημαντικότερα στοιχεία του λιμανιού, είναι ο Οργανισμός Λιμένων Θεσσαλονίκης, ο επιβατικός σταθμός, ο σταθμός εμπορευματοκιβωτίων και το συμβατικό λιμάνι. Επίσης εντός του λιμανιού βρίσκεται και ο εμπορικός σιδηροδρομικός σταθμός (Βεράνη, 2008) Η περιοχή του σιδηροδρομικού σταθμού, αποτελεί ένα εξίσου κρίσιμο κομμάτι του συστήματος μεταφορών της πόλης. Στη περιοχή, συγκαταλέγονται εκτός του επιβατικού σιδηροδρομικού σταθμού, η μια από τις δύο δυτικές αφετηρίες του ΟΑΣΘ, οι οποία εξυπηρετεί μεγάλο τμήμα του πληθυσμού προς την ανατολική, κεντρική και δυτική πόλη. Στο μέλλον εφόσον ολοκληρωθεί το έργο του μετρό Θεσσαλονίκης, θα βρίσκεται στην περιοχή και ένας από τους βασικούς σταθμούς μετρό, ο οποίος θα βρίσκεται σε πλήρη σύνδεση με τους δύο παραπάνω σταθμούς. Ως εκ τούτου, η σημασία της περιοχής, μέσα από τις συνδυασμένες μεταφορές κρίνεται μεγάλη τόσο για τον Δήμο όσο και για όλη την πόλη. Εικόνα 3.27: Το λιμάνι της Θεσσαλονίκης σήμερα. Πηγή: Εικόνα 3.28: Ο Νέος Σιδηροδρομικός Σταθμός. Πηγή: Έτσι, εξετάζοντας τα παραπάνω, οι ζημιές που θα μπορούσαν να προκληθούν στις εγκαταστάσεις των δύο υποδομών, εάν ήταν σοβαρές θα είχαν σημαντικό αντίκτυπο στις εμπορευματικές και επιβατικές μετακινήσεις της πόλης, με οικονομικές και λειτουργικές απώλειες από την πιθανή αναστολή λειτουργίας τους. Έτσι, η χωρική αυτή συσχέτιση θα μας βοηθήσει να εντοπίσουμε εάν κάποιο μέρος των εγκαταστάσεων των δύο αυτών 119

120 μεταφορικών υποδομών βρίσκεται σε ζώνη υψηλής εδαφικής επιτάχυνσης ή/και σε γεωτεχνική ζώνη εδαφών ευάλωτων σε σεισμικές δονήσεις. Στην εικόνα 3.26 απεικονίζεται η χωρική αυτή αναγνώριση. Εικόνα 3.29: Οι σημαντικοί κόμβοι μεταφορών σχέση με τις τιμές της PGA, πηγή υποβάθρου: GoogleEarth. Ιδία επεξεργασία Όπως φαίνεται και στην εικόνα, το μεγαλύτερο μέρος του λιμανιού (δυτικό και κεντρικό), βρίσκεται σε ζώνες χαμηλής και μέσης PGA. Σε ζώνη υψηλής έντασης βρίσκεται τμήμα της δυτικής πλευρά του λιμανιού (2η προβλήτα), όπου εντοπίζονται αρκετά κτίρια που δεν χρησιμοποιούνται, αλλά και κτίρια που χρησιμοποιούνται για πολιτιστικές και λειτουργίες αναψυχής (1η προβλήτα), μετά από τις αναπλάσεις που έχουν γίνει σε εκείνα τα σημεία του λιμανιού (Βεράνη, 2008). Έπειτα και όσον αφορά στην περιοχή του σταθμού, παρατηρούμε πως όλη η έκταση της περιοχής βρίσκεται εντός των ζωνών πολύ υψηλής PGA. Αυτό σημαίνει πως σε περίπτωση ισχυρού σεισμού, υπάρχουν αυξημένες πιθανότητες να προκληθούν πολύ σοβαρές ζημιές στις εγκαταστάσεις. Έτσι κρίνεται απαραίτητος ο τακτικός έλεγχος των εγκαταστάσεων, ο υπολογισμός της τρωτότητας τους και η στατική ενίσχυση τους αν χρειαστεί. 120

121 Στα πλαίσια του κεφαλαίου αυτού, αναλύθηκαν τα κρισιμότερα στοιχεία της υφιστάμενης κατάστασης της περιοχής μελέτης. Μέσα από την ανάλυση εντοπίστηκαν διαφοροποιήσεις μεταξύ των επιμέρους περιοχών του Δήμου, κατά τόπους αδυναμίες, τρωτά στοιχεία του περιβάλλοντος αλλά και της ίδιας της πόλης. Τα στοιχεία αυτά αποτελούν τη βάση ολοκλήρωσης του επόμενου κεφαλαίου, αλλά ταυτόχρονα και τον κορμό της παρούσας εργασίας, κάνουν εφικτή την σύνδεση των κατευθύνσεων του θεωρητικού υποβάθρου με την πραγματική φάση σχεδιασμού. Τα αποτελέσματα που αποκτήθηκαν από την ανάλυση, επεξεργασία και κατανόηση των χωρικών δεδομένων που χρησιμοποιήθηκαν θα συμβάλλουν στην εκτίμηση της συνολικής τρωτότητας του Δήμου και των επιμέρους περιοχών μελέτης, αλλά και στην σύνταξη ενός αποτελεσματικού και ξεκάθαρου σχεδίου πρόληψης και διαχείρισης σεισμικών καταστροφών. 121

122 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 4: ΣΥΝΤΑΞΗ ΤΟΥ ΣΧΕΔΙΟΥ ΠΡΟΛΗΨΗΣ ΚΑΙ ΔΙΑΧΕΙΡΙΣΗΣ ΣΕΣΜΙΚΩΝ ΚΑΤΑΣΤΡΟΦΩΝ ΓΙΑ ΤΟΝ ΔΗΜΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ 122

123 Κεφάλαιο 4: Σύνταξη του Σχεδίου πρόληψης και διαχείρισης σεισμικών Στο κεφάλαιο που προηγήθηκε, μέσα από την ανάλυση της περιοχής μελέτης αναδείχθηκαν πολλά ενδιαφέροντα αλλά και κρίσιμα ζητήματα σχετικά με τον Δήμο Θεσσαλονίκης. Όλα τα στοιχεία που συλλέχθηκαν και αναλύθηκαν στην προηγούμενη ενότητα, συμβάλλουν στην σύνταξη του τέταρτου και τελευταίου κεφαλαίου της εργασίας. Στο κεφάλαιο αυτό πραγματοποιείται η σύνταξη του σχεδίου πρόληψης και διαχείρισης σεισμικών, βασισμένο στα στοιχεία που εξετάστηκαν στα προηγούμενα κεφάλαια. Έτσι το πρώτο στάδιο του σχεδίου και αναπόσπαστο κομμάτι του είναι ο υπολογισμός του βαθμού της τρωτότητας κάθε επιμέρους περιοχής μελέτης,. Στη συνέχεια και με βάση την εμπειρία που αποκτήθηκε από την όλη διαδικασία, αλλά και σύμφωνα με τα αποτελέσματα της ανάλυσης της τρωτότητας κάθε περιοχής μελέτης, αναπτύσσονται μια σειρά στόχων και προτάσεων για τη πρόληψη και τη διαχείριση σεισμικών καταστροφών. Οι στόχοι αυτοί ορίζονται κάτω από έναν στόχο ομπρέλα ή αλλιώς το κεντρικό όραμα του σχεδίου, το οποίο συνάδει απόλυτα με όσα αναλύθηκαν παραπάνω Υπολογισμός της τρωτότητας και διάγνωση βασικών προβλημάτων Μεθοδολογία Υπολογισμού Ο υπολογισμός της τρωτότητας, όπως αναφέραμε και προηγουμένως βασίστηκε στα αποτελέσματα της επεξεργασίας, ανάλυσης και κατανόησης των συλλέχθηκαν. Η προσέγγιση της έννοιας της τρωτότητας δεδομένων που καθώς επίσης και η μέθοδος υπολογισμού της, έγινε σύμφωνα με τις κατευθύνσεις της βιβλιογραφίας, δηλαδή η συνολική τρωτότητα κάθε περιοχής, προέκυψε ως παράγωγο του συνδυασμού των επιμέρους τύπων τρωτότητας οι οποίοι αναλύθηκαν μέσα από μια πολυκριτηριακή μέθοδο (αναλυτικά στη συνέχεια). Συγκεκριμένα, η συνολική τρωτότητα προέκυψε μέσα από τον διαδοχικό υπολογισμό για κάθε περιοχή της φυσικής, λειτουργικής και κοινωνικό-οικομικής τρωτότητας της. Προκειμένου να υπολογιστεί κάθε μια από τις παραπάνω μορφές τρωτότητας, ο κάθε τύπος αναλύθηκε σε μια σειρά από επιμέρους συστατικά στοιχεία που συμβάλλουν στην διαμόρφωση της αντίστοιχης μορφής τρωτότητας. Στη συνέχεια για κάθε στοιχείο διαμόρφωσης της αντίστοιχης μορφής τρωτότητας κατασκευάστηκε ένα σύνολο δεικτών οι οποίοι μετρήθηκαν για κάθε περιοχή. Πολλοί από αυτούς τους δείκτες αποτέλεσαν και 123

124 βασικά στοιχεία της ανάλυσης, όπως οι συντελεστές δόμησης κάθε περιοχής, η πυκνότητα πληθυσμού κλπ. Η πολυκριτηριακή μέθοδος υπολογισμού της τρωτότητας που χρησιμοποιήθηκε, είναι η Αναλυτική Ιεραρχική Μέθοδος (Analytical Hierarchy Process ή AHP). Η μέθοδος αυτή λειτουργεί μέσα από την διαδοχική σύγκριση ανά ζεύγη, ενός πλήθους μεταβλητών σε μια σειρά από διαφορετικά επίπεδα/κριτήρια. Στην περίπτωση της παρούσας εργασίας, οι εξαρτημένες μεταβλητές ήταν οι 21 επιμέρους περιοχές μελέτης, ενώ τα διαδοχικά επίπεδα κριτηρίων ήταν α) οι δείκτες, β) τα στοιχεία κάθε τύπου τρωτότητας γ) οι τρεις επιμέρους τυπολογίες τρωτότητας και δ) η συνολική τρωτότητα. Συνολική Τρωτότητα Φυσική Τρωτότητα Λειτουργική Τρωτότητα Κοινωνικό- Οικονομική Τρωτότητα Εδαφικά Χαρακτηριστικά Πολεοδομικά Χαρακτηριστικά Κρίσιμες & Τρωtές Λειτουργίες Δίκτυο Μεταφορών Κοινωνικά Χαρακτηριστικά Οικονομικά Χαρακτηριστικά Διάγραμμα 4.1: Τα 3 από τα 4 επίπεδα υπολογισμού της τρωτότητας για κάθε επιμέρους περιοχή μελέτης. Ιδία επεξεργασία Στο παραπάνω διάγραμμα απεικονίζονται τα 3 από τα 4 επίπεδα υπολογισμού της τρωτότητας. Παρατηρούμε πως τα κάθε τυπολογία τρωτότητας αναλύεται σε 2 επιμέρους κατηγορίες χαρακτηριστικών. Η φυσική τρωτότητα περιλαμβάνει τα εδαφικά και πολεοδομικά χαρακτηριστικά κάθε περιοχής, η λειτουργική, χαρακτηριστικά κρίσιμων και τρωτών λειτουργιών και δικτύου μεταφορών και η κοινωνικό-οικονομική, χαρακτηριστικά του κοινωνικού και οικονομικού πλαισίου κάθε περιοχής. Κατά την διαδικασία υπολογισμού της τρωτότητας έπρεπε να αποδοθούν σχετικά βάρη σε κάθε ένα από τα παραπάνω στοιχεία που συνθέτουν το δέντρο υπολογισμού, σύμφωνα με προσωπική εκτίμηση που αφορά στη σπουδαιότητα κάθε στοιχείο και το κατά πόσο συμβάλλει στην τελική διαμόρφωση της συνολικής τρωτότητας. Έτσι λόγω του ότι κάθε στοιχείο κρίνεται εξίσου σημαντικό για την όλη διαδικασία, τα βάρη που αποδόθηκαν μεταξύ αυτών ισοκατανεμήθηκαν, έτσι ώστε τα αντίστοιχα στοιχεία να συνεισφέρουν ισόποσα. Στον πίνακα 4.1 που δίνεται στη συνέχεια, 124

125 Κοινωνικόοικονομική Τρωτότητα Συνολική Τρωτότητα Λειτουργική τρωτότητα Φυσική τρωτότητα Σχεδιάζοντας για μια πιο ασφαλή πόλη. Ένα πολεοδομικό σχέδιο πρόληψης και διαχείρισης σεισμικών αναγράφονται οι δείκτες που χρησιμοποιήθηκαν, κατανεμημένοι στις αντίστοιχες κατηγορίες του παραπάνω δέντρου υπολογισμού της τρωτότητας. Για κάθε δείκτη αναγράφεται η ονομασία του, η περιγραφή του εύρους και του είδους των τιμών του, ενώ ταυτόχρονα στις τιμές του δείκτη δίνεται μια σχετική τιμή από το 0 έως το 1, έτσι ώστε να γίνει η δυαδική σύγκριση των περιοχών μελέτης, ανάλογα με την τιμή που παίρνει σε αυτές κάθε δείκτης αντίστοιχα. Υποκατηγορία τρωτότητας Είδος στοιχείων Δείκτες Περιγραφή Σχετική Τιμή Εδαφικά χαρακτηριστικά Πολεοδομικά Χαρακτηριστικά Επικρατούσα Μέγιστη Εδαφική Επιτάχυνση (PGA) [αριθμός x επιτάχυσνη της βαρύτητας(g) ] Επικρατούσα Γεωοτεχνική Δομή (τύπος εδαφών) Μέσος Συντελεστής Δόμησης Μικτή Πυκνότητα πληθυσμού (κάτοικοι/ha) Τετραγωνικά μέτρα αστικού πρασίνου/κάτοικο , Πετρώδεις σχηματισμοί Μαλακοί σχηματ Πολύ μαλ. Σχηματ. < < > <1 0,25 0,5 1 0,25 0,5 0,1 0,25 0,5 0,75 1 0,25 0,5 0,75 1 0,10 0,25 0,5 0,75 1 Σύνθεση Χρήσεων γης Μίξη χρήσεων Κατοικία Κεντρικές Λειτουργίες 0,25 0,5 0,5 Τρωτές & κρίσιμες λειτουργίες Ποσοστό κρίσιμων λειτουργιών σε εδάφη υψηλής και πολύ υψηλής PGA επί του συνολικού αριθμού του Δήμου Ποσοστό τρωτών λειτουργιών σε εδάφη υψηλής και πολύ υψηλής PGA ως προς το σύνολο του Δήμου <= >5 <= >5 0,25 0,5 0,75 1 0,25 0,5 0,75 1 Δίκτυο μεταφορών Κοινωνικά χαρακτηριστικά Οικονομικά χαρακτηριστικά Ύπαρξη σημαντικών μεταφορικών κόμβων (Σ.Σ, Λιμάνι, Υπεραστικό Κτελ κλπ.) σε ζώνες υψηλής και πολύ υψηλής PGA Ποσοστό συγκέντρωσης Μ.Η.Φ ως προς τον συνολικό μετρημένο για τον Δήμο Ποσοστό ευάλωτων κοινωνικών ομάδων (παιδιά, ηληκιωμένοι) σε σχέση με τον συνολικό πληθυσμό (%) Ποσοστό άνεργου πληθυσμού σε σχέση με τον συνολικό (%) Πίνακας 4.1: Οι δείκτες εκτίμησης της συνολικής τρωτότητας. Ιδία επεξεργασία ΝΑΙ ΟΧΙ <= >20 1-1,5 1,5-2,00 <=4,00 4,00-5,00 5,00-6,00 >6, ,25 0,5 0,75 1 0,75 1 0,25 0,5 0,

126 Όπως φαίνεται και στον πίνακα η φυσική τρωτότητα αρχικά αναλύθηκε στα εδαφικά και πολεοδομικά χαρακτηριστικά. Τα εδαφικά χαρακτηριστικά περιλαμβάνουν δύο δείκτες. Ο πρώτος δείκτης (αριθμητικός) είναι η επικρατούσα PGA στην εκάστοτε περιοχή μελέτης, ενώ δεύτερος (ποιοτικός δείκτης) είναι η επικρατούσα γεωτεχνική δομή και συγκεκριμένα η ποιότητα των εδαφών (πετρώδεις, μαλακοί και πολλοί μαλακοί σχηματισμοί). Τα πολεοδομικά χαρακτηριστικά περιλαμβάνουν τους δείκτες, του Μέσου Συντελεστή Δόμησης, της μικτής πυκνότητας πληθυσμού, των τετραγωνικών μέτρων αστικού πρασίνου ανά κάτοικο και την τυπολογία-σύνθεση των χρήσεων γης κάθε επιμέρους περιοχής μελέτης. Έπειτα η λειτουργική τρωτότητα αναλύθηκε σε δύο επιμέρους χαρακτηριστικά, τις τρωτές και κρίσιμες λειτουργίες και το δίκτυο μεταφορών. Για τις κρίσιμες & τρωτές λειτουργίες προέκυψαν δύο δείκτες, αφενός ο δείκτης του αριθμού των τρωτών λειτουργιών κάθε περιοχής που βρίσκονται σε υψηλές ζώνες ως ποσοστό επί του συνόλου τρωτών λειτουργιών του Δήμου και αφετέρου ο δείκτης με τα αντίστοιχα ποσοστά των κρίσιμων λειτουργιών. Για το δίκτυο μεταφορών χρησιμοποιήθηκαν δύο δείκτες επίσης. Ο πρώτος είναι ποιοτικός και αφορά στην ύπαρξη ή όχι σημαντικών μεταφορικών κόμβων σε ζώνες υψηλής και πολύ υψηλής εδαφικής επιτάχυνσης, ενώ ο δεύτερος αφορά στο ποσοστό συγκέντρωσης του μέσου ημερήσιου φόρτου κάθε περιοχής ως προς τον συνολικό μετρημένο φόρτο για όλο το Δήμο. Η κοινωνικό-οικονομική τρωτότητα, όπως υποδηλώνει και ο τίτλος της, αναλύθηκε στα κοινωνικά και οικονομικά χαρακτηριστικά. Οι δείκτες που ήταν εφικτό να κατασκευαστούν, με βάση τα δεδομένα που συγκεντρώθηκαν ήταν από ένας για κάθε χαρακτηριστικό. Ο πρώτος για τα κοινωνικά χαρακτηριστικά είναι το ποσοστό των ευάλωτων κοινωνικών ομάδων κάθε περιοχής ως προς τον συνολικό αριθμό του Δήμου, ενώ ο δεύτερος για τα οικονομικά χαρακτηριστικά αντίστοιχα είναι το ποσοστό των ανέργων κάθε περιοχή ως προς τον συνολικό αριθμό του Δήμου. Η επεξεργασία των δεδομένων έγινε σε δύο φάσεις. Η πρώτη ήταν η συγκέντρωση των στοιχείων σε μια βάση δεδομένων excel, η ταξινόμηση των περιοχών με βάση τις τιμές που παίρνει κάθε δείκτης στην αντίστοιχη περιοχή και η δυαδική σύγκριση των περιοχών, προσδίδοντας σχετικές τιμές προτεραιότητας (η οποίες δείχνουν πόσο πιο τρωτή είναι μια περιοχή από μια άλλη σε σχέση με τον συγκεκριμένο δείκτη). Τα αποτελέσματα των συγκρίσεων εισήχθησαν στο πρόγραμμα Expert Choice, το οποίο είναι λογισμικό εφαρμογής της Αναλυτικής Ιεραρχικής Μεθόδου και υπολογίστηκε διαδοχικά 126

127 κάθε ένα από τα επίπεδα που αναφέρθηκαν προηγουμένως, μέχρι και τον τελικό στόχο, δηλαδή την συνολική τρωτότητα. Εικόνα 4.1: Παράδειγμα υπολογισμού τρωτότητας των περιοχών σε σχέση με ένα δείκτη. Ιδία επεξεργασία Η παραπάνω εικόνα απεικονίζει τα τρία στάδια κατανομής της τρωτότητας στις 21 περιοχές μελέτης για τον δείκτη των τμ/κάτοικο. Αριστερά φαίνεται το πρώτο βήμα, δηλαδή η επεξεργασία στη βάση δεδομένων του Excel. Δεξιά φαίνεται το δεύτερο βήμα όπου δίνεται σύγκριση ανά ζεύγη και ιεραρχούνται σταδιακά οι περιοχές. Στη μέση φαίνεται το αποτέλεσμα της επεξεργασίας το οποίο ταξινομεί τις περιοχές, δίνοντας τους ένα βαθμό προτεραιότητας (τρωτότητας στην περίπτωση της εργασίας) Αποτελέσματα υπολογισμών και διάγνωση προβλημάτων Η ίδια διαδικασία πραγματοποιήθηκε και για τους 12 δείκτες που κατασκευάστηκαν, δίνοντας τμηματικά, αποτελέσματα ιεράρχησης για κάθε επίπεδο. Τα αποτελέσματα αυτά δόθηκαν από το πρόγραμμα Expert Choice με την μορφή δεκαδικών τιμών με εύρος 0 έως 1, δηλαδή ποσοστά συμμετοχής κάθε περιοχής για το στοιχείο/επίπεδο που βρισκόταν υπό μελέτη. Στη συνέχεια δίνονται τα αποτελέσματα για κάθε ένα από τους τύπους τρωτότητας, δηλαδή για τις 3 επιμέρους τυπολογίες και την συνολική τρωτότητα που αποτελεί και τον στόχο της επεξεργασίας. Για κάθε μια από τις τυπολογίες δίνεται το αντίστοιχο παραγόμενο αποτέλεσμα σε χάρτη χωρικής απεικόνισης. Για την απεικόνιση στους χάρτες, ταξινομήθηκαν τα αποτελέσματα σε πέντε βαθμούς τρωτότητας από το 1 έως το 5 κατά αύξουσα σειρά. 127

128 Φυσική τρωτότητα Εικόνα 4.2: Απόσπασμα Χάρτη 4.1.1: Βαθμός φυσικής τρωτότητας για κάθε επιμέρους περιοχή μελέτης. Ιδία επεξεργασία Η φυσική τρωτότητα όπως είδαμε προέκυψε από δύο επιμέρους χαρακτηριστικά, από τα εδαφικά και τα από τα πολεοδομικά. Όπως ήταν επόμενο, σύμφωνα και με την ανάλυση που προηγήθηκε, οι περιοχές με τον υψηλότερο βαθμό τρωτότητας είναι αυτές όπου συνδυάζονται υψηλές τιμές PGA σε συνδυασμό υψηλούς συντελεστές δόμησης, μεγάλες πυκνότητες πληθυσμού και ανεπάρκεια ελεύθερων χώρων. Συγκεκριμένα οι περιοχές με τον μεγαλύτερο βαθμό φυσικής τρωτότητας είναι η 1 και η 2, δηλαδή μεγάλο τμήμα του ιστορικού κέντρου και ακολουθούν οι περιοχές 5, 11, 12, 19, 20. Οι περιοχές αυτές, προβλέπεται πως στην περίπτωση του σεισμικού σεναρίου της εργασίας, πρόκειται να αντιμετωπίσουν τα μεγαλύτερα προβλήματα υλικών ζημιών και αδυναμίας απόκρισης. 128

129 Λειτουργική Τρωτότητα Εικόνα 4.3: Απόσπασμα χάρτη 4.1.2: Βαθμός λειτουργικής τρωτότητας για κάθε επιμέρους περιοχή μελέτης. Ιδία επεξεργασία Η λειτουργική τρωτότητα, προέκυψε από την χρήση των δεικτών που αφορούν στη συγκέντρωση κρίσιμων και τρωτών λειτουργιών σε ζώνες υψηλής και πολύ υψηλής PGA, δηλαδή σε ζώνες όπου αναμένονται σοβαρές υλικές ζημιές. Η περιοχή 1 είναι και πάλι πρώτη σε αυτή την τυπολογία τρωτότητας, καθώς όπως είδαμε το μεγαλύτερο μέρος βρίσκεται δομημένο πάνω σε εδάφη με πολύ υψηλή εδαφική επιτάχυνση και ταυτόχρονα μαλακών και ευάλωτων εδαφικών σχηματισμών. Τα παραπάνω δύο στοιχεία σε συνδυασμό με την παλαιότητα του κτηριακού δυναμικού (μέρος του οποίου είναι και οι περισσότερες από τις κρίσιμες και τρωτές λειτουργίες), δίνουν αυξημένες πιθανότητες για την εμπόδιση της εύρυθμης λειτουργίας των παραπάνω λειτουργιών από υλικές ζημιές στις ίδιες τις εγκαταστάσεις ή σε γειτονικές, αφού η πυκνότητα δόμησης είναι μεγάλη, με αποτέλεσμα οποιαδήποτε ζημιά σε κτήριο να επηρεάσει τα γειτονικά του. 129

130 Κοινωνικό-οικονομική Τρωτότητα Εικόνα 4.4: Απόσπασμα χάρτη 4.1.3: Βαθμός κοινωνικό-οικονομικής τρωτότητας για κάθε επιμέρους περιοχή μελέτης. Ιδία επεξ εργασία Η εικόνα είναι λίγο διαφορετική όσον αφορά στην κοινωνικό-οικονομική τρωτότητα. Οι περιοχές με την μεγαλύτερη συγκέντρωση ευάλωτων κοινωνικών ομάδων και ταυτόχρονα άνεργου πληθυσμού είναι η 13 και η 14, ενώ ακολουθούν η 16, 17. Έτσι μπορεί να θεωρηθεί πως αυτές οι περιοχές θα αντιμετωπίσουν τα μεγαλύτερα προβλήματα όσον αφορά στην δυσκολία του πληθυσμού να μετακινηθεί σε χώρους συγκέντρωση και έπειτα στην κάλυψη των οικονομικών αναγκών για αποκατάσταση των ζημιών στην κατοικίες. Οι υπόλοιπες εμφανίζουν μέσο έως μικρό βαθμό τρωτότητας, χωρίς όμως αυτό να σημαίνει ότι και οι κάτοικοι που μένουν στις άλλες περιοχές γνωρίζουν επακριβώς πώς να ανταποκριθούν σε ένα επικείμενο καταστροφικό φαινόμενο. Το γεγονός αυτό δημιουργεί την ανάγκη προώθησης δράσεων ενημέρωσης και εκπαίδευσης σε τοπικό επίπεδο. 130

131 Συνολική Τρωτότητα Εικόνα 4.5: Απόσπασμα χάρτη 4.1.4: Βαθμός Συνολικής τρωτότητας για κάθε επιμέρους περιοχή μελέτης, Ιδία επεξεργασία Ο βαθμός συνολικής τρωτότητας μας επιτρέπει να αποκτήσουμε μια ολοκληρωμένη εικόνα της κατανομής της τρωτότητας στην περιοχή μελέτης. Η παραπάνω διάθρωση σε συνδυασμό με την ανάλυση που προηγήθηκε θα μας βοηθήσει στην ανάπτυξη αρχικά της συνολικής στρατηγικής για τον Δήμο και έπειτα στην εστίαση σε μία από αυτές τις περιοχές με μεγάλο βαθμό τρωτότητας για την ανάπτυξη ειδικότερων πολεοδομικών παρεμβάσεων. Παρατηρώντας την κατανομή του βαθμού τρωτότητας μπορούμε να εντοπίσουμε τον σχηματισμό τριών άτυπων ζωνών συνολικής τρωτότητας. Η πρώτη περιλαμβάνει τις περιοχές 1 και 2 και 3 δηλαδή το ιστορικό κέντρου και την Πανεπιστημιούπολη-ΔΕΘ, οι οποίες προβλέπεται πως θα δεχθούν το μεγαλύτερο πλήγμα στην περίπτωση ισχυρού σεισμού, αφενός μεν από άποψη υλικών ζημιών αλλά και από την 131

132 υπερφόρτιση πληθυσμού και οχημάτων που θα βρίσκονται ήδη ή θα συνωστιστούν στις περιοχές αυτές. Η υπερσυγκέντρωση χρήσεων κεντρικών λειτουργιών που εντοπίζεται στην περιοχή, μπορεί να αποβεί σημαντικό στοιχείο τρωτότητας και για την ίδια αλλά και για τις υπόλοιπες περιοχές. Αυτό έγκειται στο γεγονός πως, η ζώνη αυτή από άποψη χρήσεων είναι ιδιαίτερα ευάλωτη κατά τη διάρκεια της ημέρας και σε ώρες αιχμής, ενώ δημιουργεί αυξημένη τρωτότητα κατά τη βραδινές ώρες ή τις ώρες κλειστών καταστημάτων στις περιοχές όπου έχουμε υπερσυγκέντρωση κατοικίας. Στο λειτουργικό κομμάτι, η κίνηση μέσα στους στενούς, με έλλειψη πεζοδρομίων τοπικού άξονες, θα είναι ιδιαίτερα δύσκολη, ειδικά στην περίπτωση όπου μεγάλο μέρος του δρόμου θα έχει καταληφθεί πιθανόν από μπάζα. Επίσης οι τρωτές και κρίσιμες λειτουργίες που είναι συγκεντρωμένες σε αυτές τις περιοχές θα δεχτούν σε σημαντικό πλήγμα στην εύρυθμη λειτουργία τους. Η δεύτερη ζώνη, περιλαμβάνει της περιοχές στην ανατολική πλευρά με μέση έως υψηλή τρωτότητα και την περιοχή 14 (Σιδ. Σταθμού) στην δυτική πλευρά. Οι περιοχές αυτές κατατάσσονται στη ζώνη αυτή, αρχικά λόγω έλλειψης ελεύθερων χώρων και λόγω ύπαρξης μεγάλου αριθμού κρίσιμων και τρωτών λειτουργιών σε επικίνδυνα εδάφη. Στην ανατολική περιοχή, όπου ο βασικός μεγάλος χώρος πρασίνου βρίσκεται στο παραλιακό μέτωπο, στο εσωτερικό υπάρχει έλλειψη ελευθέρων χώρων και ταυτόχρονα τις περιοχές αυτές διαπερνάνε κύριοι οδικοί άξονες (που πρόκειται να φορτιστούν σημαντικά από την άτακτη κίνηση οχημάτων) προβλέπεται πως θα δημιουργηθεί μια κατάσταση σύγχυσης. Το μεγαλύτερο μέρος των κατοίκων, εφόσον οι ελεύθεροι χώροι δεν επαρκούν στο εσωτερικό, ενδέχεται να κατευθυνθεί προς το παραλιακό μέτωπο, με αποτέλεσμα να πρέπει να διασχίσει του κύριους οδικούς άξονες οι οποίοι θα είναι υπερφορτισμένοι. Επίσης όπως είδαμε στις περιοχές αυτές εντοπίζονται και αρκετές εγκαταστάσεις εκπαίδευσης στις οποίες ενδέχεται να δημιουργηθούν προβλήματα λειτουργίας. Στα δυτικά όπου, εντοπίστηκαν μεγάλες τιμές PGA, στην περιοχή του σιδηροδρομικού σταθμού, εάν οι εγκαταστάσεις δεν πληρούν τις προϋποθέσεις ενδέχεται να δεχθούν σημαντικές ζημιές, με αποτέλεσμα την αναστολή της λειτουργίας του σταθμού ή των δρομολογίων του ΟΑΣΘ. Οι τιμές αυτές πρόκειται να έχουν σημαντικό αντίκτυπο και στις κατοικίες της περιοχής αυτής, αφού η παλαιότητα των κτιρίων σε συνδυασμό με την ανεπάρκεια ειδικά διαμορφωμένων ελεύθερων χώρων κοντά στις κατοικίες της περιοχής αυτής, ενδέχεται να δημιουργήσει προβλήματα στην ασφάλεια του κόσμου. Στην περιοχή υπάρχει επίσης και ένας από τους 4 πυροσβεστικούς σταθμούς που εντοπίστηκαν στα όρια του Δήμου, με αποτέλεσμα εάν το κέλυφος του κτηρίου βρεθεί ευάλωτο στον σεισμό να δημιουργηθούν προβλήματα άμεσης απόκρισης 132

133 Η τρίτη ζώνη που φαίνεται να σχηματίζεται είναι αυτή με περιοχές χαμηλής έως μέσης τρωτότητας. Η ζώνη παρουσιάζει δύο συγκεντρώσεις. Η πρώτη βρίσκεται βόρεια της ζώνης πολύ υψηλής τρωτότητας και περιλαμβάνει τις περιοχές 9, 10 και 15, οι οποίες χαρακτηρίζονται από μικρές εδαφικές επιταχύνσεις, την ύπαρξη σχετικά ικανοποιητικής αναλογίας χώρων πρασίνου και πληθυσμού, αλλά και μικρό ποσοστό ευάλωτων κοινωνικών ομάδων. Επίσης χαρακτηρίζονται από μικρό αριθμό κρίσιμων και τρωτών λειτουργιών σε επικίνδυνα εδάφη και σημεία αστικού ιστού. Η δεύτερη συγκέντρωση της ζώνης αυτής εμφανίζεται σε μια μορφή διαχωριστικού ανάμεσα στη ζώνη πολύ υψηλής τρωτότητας και την ανατολική ζώνη υψηλής τρωτότητας. Χαρακτηριστικά της ζώνης αυτής είναι η συγκέντρωση περιοχών με χαμηλές τιμές και στις τρεις επιμέρους τυπολογίες τρωτότητας. Οι ελεύθεροι χώροι που βρίσκονται στις περιοχές αυτές, σε συνδυασμό με τον μεγάλο αριθμό κοινωφελών χώρων που βρίσκονται εκτός των επικίνδυνων ζωνών, μπορούν να λειτουργήσουν υποστηρικτικά προς τι γειτονικές περιοχές υψηλής τρωτότητας. Η μελέτη των παραπάνω αποτελεσμάτων, σε συνδυασμό με την ανάλυση που προηγήθηκε στο κεφάλαιο 3, ανέδειξε μια σειρά προβλημάτων που διαμορφώνουν την τρωτότητα της περιοχής μελέτης και ταυτόχρονα μας επέτρεψε να εντοπίσουμε τις χωρικές εναλλαγές και τις διαφοροποιήσεις του βαθμού τρωτότητας ανάμεσα στις περιοχές του Δήμου. Τα δεδομένα αυτά όπως συστήνει και η θεωρεία θα αποτελέσουν βασικές γραμμές σχεδιασμού για την περιοχή μελέτης. Συγκεκριμένα, αυτό που επιχειρείται να επιτευχθεί στα πλαίσια της εργασίας, είναι η παραγωγή ενός μοντέλου ευέλικτου πολεοδομικού σχεδιασμού, ο οποίος εάν εφαρμοζόταν επίσημα και όχι στα πλαίσια μια προπτυχιακής διπλωματικής εργασίας, θα μπορούσε να προσαρμόζεται και να προτείνει παρεμβάσεις και στρατηγικές, ανάλογα με τις διακυμάνσεις της τρωτότητας του Δήμου. Αυτό θα μπορούσε να γίνει εφικτό, μέσα από την ενίσχυση της απλής βάσης δεδομένων και δεικτών που κατασκευάστηκε στα πλαίσια της εργασίας, σε μια πολυεπίπεδη και σε τακτά χρονικά διαστήματα ανανεώσιμη. 133

134 4.2. Σύνταξη των στόχων και των προτάσεων του σχεδίου πρόληψης και διαχείρισης σεισμικών καταστροφών. Η ενότητα αυτή εστιάζει στην ανάπτυξη πολεοδομικών προτάσεων που αποσκοπούν στην αρχικά στην πρόληψη ή μείωση των καταστροφικών επιπτώσεων και έπειτα σε στρατηγικές διαχείρισης αυτών. Αυτό σημαίνει πως οι στόχοι του σχεδίου αποσκοπούν στην προληπτική καλύτερη δυνατή προετοιμασία της πόλης έτσι ώστε αν όχι να αποτραπούν τελείως να μειωθούν στον μεγαλύτερο δυνατό βαθμό οι καταστροφικές επιπτώσεις που θα είχε ένα σεισμικό φαινόμενο του σεναρίου που εξετάστηκε στα πλαίσια της εργασίας. Έτσι το σχέδιο οργανώνεται σε τρία επίπεδα, με το πρώτο επίπεδο να είναι ο ορισμός του βασικού οράματος τους σχεδίου για όλη την περιοχή μελέτης και το δεύτερο να είναι ο καθορισμός των στρατηγικών/ στόχων μέσα από τις οποίες θα υλοποιηθεί ο στόχος αυτός. Το τρίτο επίπεδο είναι οι βασικοί άξονες και προτάσεις παρέμβασης που προκύπτουν με βάση τις παραπάνω στρατηγικές. Το όραμα και οι στρατηγικές του και έπειτα οι προτάσεις που αναπτύσσονται, προκύπτουν ως άμεση απόρροια της ανάλυσης που προηγήθηκε, των προβλημάτων που εντοπίστηκαν και των προοπτικών που αναγνωρίστηκαν για την περιοχή μελέτης. Στην σύνταξη των προτάσεων λαμβάνονται υπόψη και οι κατευθύνσεις των χωρικών σχεδίων που μελετήθηκαν και εμπίπτουν στην περιοχή μελέτης Όραμα και γενικοί στόχοι Το όραμα που αποκτήθηκε για την περιοχή μελέτης ανταποκρίνεται στα προβλήματα και τις προοπτικές που εντοπίστηκαν και παρόλο που οι στρατηγικές και οι προτάσεις που το απαρτίζουν να αφορούν μόνο τον Δήμο Θεσσαλονίκης, το όραμα και το σχέδιο που εκπονείται αυτό έχει αντανάκλαση και στους υπόλοιπους Δήμους του ΠΣΘ, υποδεικνύοντας τις βασικές κατευθύνσεις και νοοτροπία του σχεδιασμού ασφάλειας και πρόληψης καταστροφών. Το όραμα θα μπορούσε να διατυπωθεί ως εξής: Να καταστεί η Θεσσαλονίκη μια βιώσιμη πόλη, όπου οι κάτοικοι θα νιώθουν και θα είναι ασφαλείς, μέσα από την προληπτική θωράκιση της έναντι των σεισμικών απειλών. Το όραμα αυτό απαρτίζεται από ένα σύνολο γενικών στόχων/ στρατηγικών που θα βοηθήσουν στην υλοποίηση του. Οι γενικοί αυτοί στόχοι είναι οι εξής: Θωράκιση του δομημένου περιβάλλοντος και των γραμμών ζωής της περιοχής μελέτης ενάντια στις σεισμικές απειλές. 134

135 Ενίσχυση, βελτίωση και οργάνωση της μεταφορικής υποδομής μέσα από την επίλυση προβλημάτων που θα εξασφαλίσουν μια βιώσιμη και ασφαλή μετακίνηση. Αναδιοργάνωση των χρήσεων γης, σύμφωνα με τα πρότυπα της βιώσιμης ανάπτυξης, για την περιβαλλοντική αναβάθμιση των περιοχών και την μείωση της φυσικής τρωτότητας τους. Δημιουργία ενός συστήματος πολυκεντρικής ανάπτυξης, μέσα από την προώθηση μεταφοράς μέρους των κεντρικών λειτουργιών σε άλλες περιοχές εκτός του κέντρου, έτσι ώστε να επιτευχθεί η μείωση της τρωτότητας του από την υπερσυγκέντρωση τρωτών και κρίσιμων λειτουργιών. Ανασχεδιασμός και αναδιοργάνωση των τρωτών και κρίσιμων λειτουργιών και στις άλλες περιοχές εκτός του ιστορικού κέντρου έτσι ώστε να εξασφαλίζεται η εύρυθμη λειτουργίας τους και σε περίπτωση ισχυρού σεισμικού φαινομένου. Εξασφάλιση του υπάρχοντος δικτύου πρασίνου, ενίσχυση του με την προσθήκη νέων περιοχών και ένταξη αυτού σε ένα ενιαίο δίκτυο πρασίνου, βιώσιμης κινητικότητας και ασφάλειας. Προώθηση της δημιουργίας τοπικών κέντρων εκμάθησης, ενημέρωσης και συμμετοχής των κατοίκων σε θέματα ασφάλειας και ανάπτυξης της γειτονιάς τους. Προστασία του πολιτιστικού αποθέματος από σεισμικές και άλλες απειλές και ανάδειξη του μέσα από την ένταξη του σε ένα ενιαίο σύστημα προστασίας και προβολής Δομικό σχέδιο χωρικής οργάνωσης και προτάσεις πολεοδομικού σχεδιασμού για την πρόληψη και προστασία από σεισμικές καταστροφές Με γνώμονα το παραπάνω όραμα διαμορφώθηκε ένα δομικό σχέδιο οργάνωσης της περιοχής μελέτης, το οποίο εξειδικεύει χωρικά τους παραπάνω στόχους με την μορφή καθορισμού ζωνών και περιοχών χωρικής οργάνωσης του Δήμου. Σε κάθε επιμέρους ζώνη εμπίπτουν διαφορετικές προτάσεις σχεδιασμού σύμφωνα με τα χαρακτηριστικά της εκάστοτε ζώνης που έχει οριστεί στο δομικού σχέδιο. Οι προτάσεις αυτές, απορρέουν άμεσα από την ανάλυση της τρωτότητας της περιοχής μελέτης και έχουν ως βασικό στόχο την μείωση αυτής, παράλληλα με την γενικότερη προώθηση της βιώσιμης ανάπτυξης της. Ως εκ τούτου είναι λογικό, το δομικό σχέδιο και οι προτάσεις που το απαρτίζουν να μην καλύπτουν όλα τα αναπτυξιακά θέματα του Δήμου Θεσσαλονίκης, αλλά κυρίως εκείνα τα οποία έχουν άμεση σχέση με την ασφάλεια των κατοίκων και την πρόληψη-διαχείριση μιας επικείμενης σεισμικής καταστροφής, που παρόλα αυτά όπως αποδεικνύεται έχουν σημαντικό αντίκτυπο και σε άλλους τομείς της ανάπτυξης της περιοχής και της καθημερινής ζωής των κατοίκων. 135

136 Εικόνα 4.6 (Απόσπασμα χάρτη 4.2): Δομικό σχέδιο χωρικής οργάνωσης για τον Δήμο Θεσσαλονίκης. Ιδία επεξεργασία Όπως φαίνεται και στην εικόνα, ο χάρτης του δομικού σχεδίου παρέχει τρία στρώματα πληροφοριών-κατευθύνσεων. Αρχικά ορίζονται οι ζώνες χωρικής οργάνωσης της περιοχής μελέτης, για κάθε μια από τις οποίες προτείνονται μια σειρά από παρεμβάσεις και στρατηγικές για την καλύτερη δυνατή επίτευξη του οράματος-στόχου του σχεδίου. Στο δεύτερο επίπεδο πληροφοριών-κατευθύνσεων ορίζονται ένα σύνολο από περιοχές που ειδικού ενδιαφέροντος, στις οποίες θα πρέπει να δοθεί ιδιαίτερη προσοχή κατά την εκπόνηση ενός πιο εξειδικευμένου σχεδίου. Στο τρίτο επίπεδο, προτείνεται μια βασική διάρθρωση του δικτύου κυκλοφορίας για περίπτωση έκτακτης ανάγκης, το οποίο περιλαμβάνει αρχικά τους κύριους οδικούς άξονες κατά κατηγορίες οδών σχετικά με την εξυπηρέτηση πληθυσμού σε περίπτωση ανάγκης για εκκένωση της πόλης και στη συνέχεια μια βασική μορφή του προτεινόμενου δικτύου ήπιας («πράσινης») μετακίνησης (πεζή ή με ποδήλατο), για την 136

137 κίνηση του πληθυσμού σε μια πράσινη διαδρομή εντός και εκτός μιας φάσης έκτακτης ανάγκης. Στη συνέχεια περιγράφονται οι προτάσεις και ενέργειες για κάθε μια από τις από τα παραπάνω ζώνες οργάνωσης. Ζώνη 1ης προτεραιότητας πολεοδομικής ανασυγκρότησης Η ζώνη αυτή προκύπτει άμεσα από τα αποτελέσματα του υπολογισμού της συνολικής τρωτότητας που πραγματοποιήθηκε προηγουμένως. Ως εκ τούτου, οι επιμέρους περιοχές μελέτης που περιλαμβάνονται σε αυτή τη ζώνη είναι οι περιοχή 1 (Λαδάδικα- Δικαστήρια) και η περιοχή 2 (Άγιος Γεώργιος-Ροτόντα). Οι δύο αυτές περιοχές βρέθηκαν να συγκεντρώνουν ένα πλήθος χαρακτηριστικών τα οποία τις κατέστησαν ως τις πιο ευάλωτα υποσύνολα της βασικής περιοχής μελέτης. Σύμφωνα λοιπόν με τα προβλήματα που εντοπίστηκαν για τις περιοχές της ζώνης αυτής προτείνονται τα εξής: Αποσυμφόρηση της περιοχής του επιχειρηματικού κέντρου της πόλης, μέσα από την μετεγκατάσταση μεγάλου μέρους των κεντρικών λειτουργιών σε άλλες περιοχές. Κατά προτίμηση, προτείνεται η μεταφορά σημαντικού αριθμού των υπηρεσιών του τριτογενούς τομέα και κυρίως μεγάλων εμπορικών καταστημάτων (τα οποία συγκεντρώνουν σημαντικό αριθμό πληθυσμού κατά τη διάρκεια της ημέρας και αυξάνουν την λειτουργική τρωτότητα της περιοχής, από τη στιγμή που το μεγαλύτερο τμήμα του ιστορικού κέντρου βρίσκεται σε ζώνες υψηλού κινδύνου για υλικές ζημιές) στην περιοχή της δυτικής εισόδου της πόλης, η οποία προτείνεται από το ρυθμιστικό σχέδιο ως η πλέον κατάλληλη για την υποδοχή νέων δραστηριοτήτων τριτογενούς τομέα (χαρακτηρισμένη ως το «Νέο Επιχειρηματικό Κέντρο») και την ανακούφιση από την υπερλειτουργίας του κέντρου της πόλης. Επίσης πολλές από τις τριτογενείς υπηρεσίες θα μπορέσουν να βρουν στέγη σύμφωνα με τις κατευθύνσεις του ΡΘΣ, στο προβλεπόμενο νέο επιχειρηματικό κέντρο. Διείσδυση περισσότερης κατοικίας στο κέντρο, μέσα από την ενθάρρυνση αντικατάστασης των κεντρικών λειτουργιών που πρόκειται να μεταφερθούν δυτικά, με χρήσεις γενικής και αμιγούς κατοικίας. Με τον τρόπο αυτό, και εφόσον γίνει κάτω από σωστό προγραμματισμό, προβλέπεται πως θα επιτευχθεί μια σημαντική ανακατανομή πυκνοτήτων πληθυσμού, που θα φέρει σε ισορροπία τα επίπεδα μεταξύ των διαφόρων περιοχών του Δήμου. Η ενέργεια αυτή, παρόλα αυτά, είναι απαραίτητο να υποστηριχθεί και από μια σειρά άλλων ενεργειών, όπως η επανεκτίμηση των αξιών γης του επιχειρηματικού κέντρου ώστε να γίνει πιο προσιτό στου κατοίκους και παράλληλα την αντισεισμική θωράκιση του μέσα από συστηματικές ενέργειες ενίσχυσης των κτηρίων που το έχουν ανάγκη. 137

138 Δημιουργία νέων χώρων πρασίνου, που θα συνδέονται με του ήδη υπάρχοντες ελεύθερους χώρους και θα αποτελέσουν ένα δίκτυο απρόσκοπτης μετακίνησης με τα πόδια ή το ποδήλατο. Η δημιουργία των νέων χώρων πρασίνου εκτός από την τις ευεργετικές ιδιότητες της αισθητικής και περιβαλλοντικής αναβάθμισης της περιοχής, πρόκειται να παρέχει σαφώς και μεγαλύτερη ασφάλεια σε περίπτωση σεισμού, καθώς τα επίπεδα εξυπηρέτησης θα αυξηθούν σημαντικά. Επισημαίνεται η ανάγκη, κάθε μελέτη χωροθέτησης των νέων χώρων πρασίνου (και των υφιστάμενων) να συνοδεύεται απαραίτητα και από ένα σχέδιο εκκένωσης, με τους ελάχιστους χρόνους διαφυγής και τον καθορισμό των οικοδομικών τετραγώνων τα οποία θα εξυπηρετούνται. Απόδοση σημαντικού μέρους του δικτύου οδικής κυκλοφορίας στους πεζούς. Ένα από τα σημαντικότερα προβλήματα που εντοπίστηκε στην ζώνη αυτή, είναι η αυξημένη λειτουργική τρωτότητα λόγω της υφιστάμενης οργάνωσης του κέντρου. Η τρωτότητα αυτή όπως είδαμε οφείλεται αφενός μεν στην ιδιότητα του ως επιχειρηματικός κόμβος ο οποίος προσελκύει χιλιάδες κατοίκους καθημερινά και κατ επέκταση ιδιωτικών οχημάτων. Από την άλλη, η υφιστάμενη κατάσταση των τοπικών αξόνων όπως είδαμε δυσχεραίνει την κυκλοφορία οχημάτων κατά την κανονική περίοδο (πόσο μάλλον σε περίπτωση έκτακτης ανάγκης), αλλά αυξάνει και τις πιθανότητες αυξημένων υλικών ζημιών. Επίσης όπως είδαμε εμποδίζει την ομαλή και απρόσκοπτη κίνηση των πεζών, που μπορεί να αποβεί μοιραίο σε περίπτωση σεισμού. Με βάση τα παραπάνω και έχοντας υπόψη και τις κατευθύνσεις του ΡΣΘ, προτείνεται αρχικά η απόδοση στους πεζούς τμήματος της οδού Τσιμισκή (μεταξύ Διαγωνίου και Βενιζέλου), μέσα από τη διαμόρφωσή της σε οδό ήπιας κυκλοφορίας και η πλήρης πεζοδρόμηση της Λεωφόρου Νίκης η οποία θα σχηματίσει μαζί τα υφιστάμενα πεζοδρόμια, το νέο παραλιακό μέτωπο του ιστορικού κέντρου. Στη συνέχεια, προτείνεται, κατόπιν σχετικής μελέτης η πεζοδρόμηση τοπικών οδικών αξόνων και κυρίως αυτών που βρίσκονται σε επαφή με ελεύθερους χώρους, δίνοντας περισσότερο χώρο ελεύθερης κίνησης των πεζών Ενίσχυση της διεπαφής πόλης-λιμένα, εντάσσοντας την περιοχή ειδικού ενδιαφέροντος που έχει επισημανθεί (1 και 2η προβλήτα λιμανιού), στο γενικό πλαίσιο πολεοδομικής αναδιάρθρωσης της περιοχής. Σύμφωνα και με τις κατευθύνσεις του ΡΣΘ, προτείνεται η αξιοποίηση της 2ης προβλήτας του λιμανιού ώστε να καταστεί το λιμάνι ένα δυναμικό καθημερινό στοιχείο της πόλης, που δεν θα είναι αποκομμένο από την υπόλοιπη αστική περιοχή. Η περιοχή αυτή θα μπορούσε να φιλοξενήσει λειτουργίες πολιτισμού και αναψυχής, σε συνδυασμού με κάποιες κεντρικές λειτουργίες (στα όρια με την περιοχή των 138

139 λαχανόκηπων), ενώ προτείνεται η αποκλειστική πρόσβαση στο εσωτερικό αυτού μέσω του δικτύου «πράσινης» μετακίνησης, που θα εξετάσουμε στη συνέχεια. Ζώνη 2ης προτεραιότητας πολεοδομικής ανασυγκρότησης Η ζώνη αυτή ορίζεται από τις περιοχές της ανατολικής πλευράς του Δήμου που παρουσιάζουν μεγάλο και μέσο βαθμό τρωτότητα. Τα κυριότερα προβλήματα που εντοπίστηκαν, ήταν τα μεγάλα επίπεδα έλλειψη πρασίνου, η ύπαρξη ση, σημαντικού αριθμού τρωτών και κρίσιμων λειτουργιών σε περιοχές όπου αναμένονται σοβαρές υλικές ζημιές και μεγάλα ποσοστά ευάλωτων κοινωνικών ομάδων. Ταυτόχρονα όπως είδαμε, η περιοχές αυτές παράλληλα με την μεγάλη έλλειψη ελεύθερων χώρων ασφυκτιούν από τις ιδιαιτέρα υψηλές πυκνότητες πληθυσμού. Σύμφωνα λοιπόν με τα όσα αναφέρθηκαν και τα προβλήματα που εντοπίστηκαν προτείνονται τα εξής: Δημιουργία νέων χώρων πρασίνου και ελεύθερων χώρων. Η πρόταση αυτή πηγάζει άμεσα από το σημαντικότερο πρόβλημα που αναδεικνύεται στις περιοχές της ζώνης αυτή. Προτείνεται λοιπόν η δημιουργία ενός συστήματος ελεύθερων χώρων και χώρων πρασίνου που θα αλλάξουν το τοπίο του τσιμέντου και της υψηλής και πυκνής δόμησης της περιοχής δραστικά. Η θέση και το μέγεθος των χώρων αυτών καθορίζονται με βάση την πυκνότητα του πληθυσμού, αλλά και μέγεθος κάθε περιοχής. Ως επιθυμητό όριο τιμής τετραγωνικών μέτρων πρασίνου ανά κάτοικο, είναι 2 με 4 τετραγωνικά μέτρα. Συγκριτικά με τις υφιστάμενες τιμές η προσθήκη αυτή θα συμβάλλει σημαντικά στην αναβάθμιση του τοπίου. Με τον τρόπο αυτό εξασφαλίζονται και περισσότεροι χώροι άμεσης εκτόνωσης του πληθυσμού στο εσωτερικό της ζώνης, έτσι ώστε να μην χρειαστεί μεγάλο μέρος των κάτοικων που διαμένουν στις εσωτερικές περιοχές να κατευθυνθεί προς την παραλιακή ζώνη. Στην επόμενη ενότητα πρόκειται να παρουσιαστεί με μεγαλύτερη χωρική σαφήνεια η πρόταση σχετικά με τη θέση και το μέγεθος των ελεύθερων χώρων στην περιοχή. Αναδιοργάνωση ή ενίσχυση των τρωτών λειτουργιών, οι οποίες εντοπίζονται σε περιοχές υψηλής επικινδυνότητας για υλικές ζημιές και πρόκληση λειτουργικών προβλημάτων. Η πρόταση αυτή αναφέρεται στις λειτουργίες οι οποίες βρέθηκαν σε περιοχές όπου η τιμές της PGA ήταν σε πολύ υψηλά επίπεδα. Έτσι για τις λειτουργίες οι οποίες είναι σημαντικές για την περιοχή, δηλαδή εγκαταστάσεις εκπαίδευσης κλπ. οι οποίες με μεγαλύτερη δυσκολία θα μπορούσαν να μετεγκατασταθούν (λόγω εξυπηρέτησης πληθυσμού) προτείνεται ο συστηματικός έλεγχος και επίβλεψη τους έτσι ώστε να ενισχυθούν δομικά εάν είναι απαραίτητο. Μετεγκατάσταση προτείνεται και ενθαρρύνεται για λειτουργίες καταστροφικού δυναμικού (πρατήρια βενζίνης) οι οποίες εντοπίζονται σε ζώνες υψηλής 139

140 PGA σε πολύ μικρή μεταξύ τους απόσταση ή σε πολύ κοντινή απόσταση από λειτουργίες σχολείων κλπ. Οργάνωση ενός ενιαίου δικτύου ήπιας μετακίνησης, στο εσωτερικό της ζώνης ειδικού ενδιαφέροντος που έχει επισημανθεί στον χάρτη, μέσα από την απόδοση ενός συνόλου οδικών αξόνων στους πεζούς, οι οποίοι θα συνδέουν τις περιοχές πρασίνου τις περιοχής (τις υφιστάμενες και τις νέες που είναι απαραίτητο να δημιουργηθούν) μεταξύ τους, αλλά και με τις περιοχές κατοικίας και άλλες σημαντικές λειτουργίες, οι οποίες δημιουργούν ανάγκες μετακίνησης του πληθυσμού καθημερινά. Το δίκτυο αυτό, προτείνεται να συνδεθεί άμεσα σε με το υπόλοιπο δίκτυο πράσινων μετακινήσεων που θα εξεταστεί στη συνέχεια. Εφαρμογή καινοτόμων πολεοδομικών πρακτικών, για την αξιοποίηση όλου του διαθέσιμου δυναμικού σε ελεύθερους χώρους. Η έκφραση-μότο που θα ταίριαζε απόλυτα στην περίπτωση μιας πυκνοδομημένης πόλης θα ήταν πως έστω και το μικρότερο τμήμα ελεύθερου χώρου μετράει. Ζώνη δημιουργίας του μητροπολιτικού πνεύμονα πρασίνου Περιοχή αυτή είναι το κεντρικό σημείο του Δήμου και λειτουργεί όπως είδαμε και στην ανάλυση ως πνεύμονας της πόλης από την πυκνή δόμηση των γύρων περιοχών. Παρόλα αυτά όμως, διαπιστώθηκαν καθώς η ανάλυση προχωρούσε ορισμένα προβλήματα, που κρίνεται απαραίτητο να αντιμετωπιστούν. Επίσης εντοπίστηκαν σημαντικές προοπτικές για την μελλοντική διαμόρφωση της περιοχής από τις κατευθύνσεις που δίνει το ΡΣΘ. Σύμφωνα λοιπόν με τα προβλήματα και τις προοπτικές που εντοπίστηκαν προτείνονται τα εξής: Δημιουργία του βασικού μητροπολιτικού πνεύμονα πρασίνου και ελεύθερων χώρων (μητροπολιτικό πάρκο), ο οποίος θα όπως προτείνεται και από το πρόγραμμα «Θεσσαλονίκη 2012» του ΡΣΘ, πρόκειται να περιλαμβάνει τα εξής κρίσιμα στοιχεία του ιστού της πόλης: Την έκταση της ΔΕΘ (η οποία πρόκειται να μετεγκατασταθεί δυτική πλευρά το ΠΣΘ κοντά στη Σίνδο), την περιοχή του Λευκού Πύργου, τα Πανεπιστήμια, την έκταση του Γ Σώματος στρατού και το Πεδίο του Άρεως. Εκτός από τους χώρους που προτείνει το ΡΣΘ, προτείνεται η ένταξη και λειτουργική συσχέτιση με τον πνεύμονα πρασίνου και των μεγάλων ανοιχτών αθλητικών εγκαταστάσεων που τοποθετούνται στο βόρειο τμήμα τη ζώνης αυτής. Με την δημιουργία το μητροπολιτικού αυτού πάρκου/πνεύμονα, η πόλη πρόκειται να αποκτήσει, αυτό που σε μεγάλο βαθμό της έλλειπε όλα αυτά τα χρόνια, δηλαδή, μια έκταση ανοιχτή, χωρίς δομικά εμπόδια, που 140

141 παράλληλα θα προσδώσει μια μεγάλη αναπνοή στην ένταση της πόλης και αφετέρου θα αποτελέσει ένα από τα χαρακτηριστικότερα χωρικά στοιχεία της ταυτότητας της πόλης. Η ζώνη αυτή, μέσα από την πληθώρα ελεύθερων εκτάσεων που πρόκειται να δημιουργηθούν, θα καταστεί και ως η βασική ζώνη εκκένωσης των κατοίκων των γύρω περιοχών, αλλά πρόκειται να δημιουργηθεί κατάλληλο έδαφος για την φιλοξενία καταυλισμών και περιοχών παροχής υγείας. Ενίσχυση και προστασία των κρίσιμων και τρωτών λειτουργιών της ζώνης, που εντοπίζονται σε περιοχές υψηλής εδαφικής επιτάχυνσης. Συγκεκριμένα, κατά την φάση της ανάλυσης, εντοπίστηκε πως το μεγαλύτερο μέρος της πανεπιστημιούπολης βρίσκεται πάνω από ζώνη υψηλής PGA καθώς επίσης και οι εγκαταστάσεις του νοσοκομείου Α.Χ.Ε.Π.Α. Έτσι κρίνεται απαραίτητη η μελέτη της υφιστάμενης κατάστασης του κτιριακού δυναμικού των παραπάνω λειτουργιών και η λήψη των απαραίτητων μέτρων για την ενίσχυση τους, ή της μετεγκατάστασης τους (λόγος για την οποία γίνεται εδώ και χρόνια όσον αφορά στις υποδομές του Πανεπιστημίου). Εξασφάλιση της εύρυθμης λειτουργίας της ζώνης σε περίπτωση έκτακτης ανάγκης. Με την πρόταση αυτή νοείται η διενέργεια όλων των απαραίτητων προληπτικών ρυθμίσεων της κυκλοφορίας σε περίπτωση έκτακτης ανάγκης έτσι ώστε να μην υπερφορτιστεί το οδικό δίκτυο της περιοχής και καταστήσει δύσκολη την πρόσβαση των σωστικών συνεργείων από τους κεντρικού άξονες που το διατρέχουν. Κατά την ανάλυση, η περιοχή αυτή συγκέντρωνε το μεγαλύτερο ποσοστό του φόρτου των μετακινήσεων, όντας στο κέντρο μεταξύ ανατολικής-δυτική Θεσσαλονίκης. Στην επόμενη ενότητα θα δοθεί μια προτεινόμενη ενδεικτική διαχείριση τη ζώνης αυτής σε περίπτωση έκτακτης ανάγκης. Ζώνη πολυλειτουργικής ανάπτυξης Η ζώνη αυτή ορίζεται από την έκταση της επιμέρους περιοχής μελέτης 14, δηλαδή την περιοχή της δυτικής εισόδου που περιλαμβάνει τον σιδηροδρομικό σταθμό, και την ευρύτερη περιοχή του Λιμένα. Η περιοχή αυτή όπως διαπιστώθηκε από την ανάλυση της τρωτότητας της, συγκεντρώνει ένα σύνολο αδυναμιών, αλλά και ένα σύνολο προοπτικών για ανάπτυξη που θα την καταστήσει ως μια από τις σημαντικότερε περιοχές μαζί με το ιστορικό κέντρο και το μητροπολιτικό πάρκο. Οι προτάσεις που προκύπτουν για την περιοχή αυτή, με βάση όσα προηγήθηκαν, είναι οι εξής: Δομική ενίσχυση και προστασία του Νέου Σιδηροδρομικού Σταθμού και των της γύρω περιοχής, καθώς κατά την ανάλυση εντοπίστηκε πως οι εγκαταστάσεις του σταθμού 141

142 καθώς και ένα το μεγαλύτερο μέρος των περιοχών κατοικίας της γύρω περιοχής, βρίσκονται σε ζώνες πολύ υψηλών τιμών PGA. Έτσι ενθαρρύνεται η διεξαγωγή μελετών για την ακριβή εκτίμηση της δομικής επάρκειας και αντοχής του δομημένου περιβάλλοντος της συγκεκριμένης περιοχής. Ανάπτυξη και οργάνωση ενός νέου πολυλειτουργικού κέντρου με αξιοποίηση της περιοχής της δυτικής εισόδου. Όπως εντοπίσαμε κατά την ανάλυση αλλά και σύμφωνα με το ΡΣΘ, η ζώνη αυτή και οι εκτάσεις που βρίσκονται μέσα σε αυτήν παρουσιάζουν μια γενική εικόνα εγκατάλειψης και υποβάθμιση καθώς πρόκειται για την πρώην βιομηχανική περιοχή της πόλης. Παράλληλα όμως σύμφωνα με τις προβλέψεις και τις επιδιώξεις του ΡΣΘ εμφανίζει σημαντικές προοπτικές ανάπτυξης. Οι προοπτικές αυτές και οι τρόποι ως προς την αξιοποίηση της περιοχής αυτής είναι πάρα πολλές και δεν είναι δυνατό να αναλυθούν με λεπτομέρεια στην παρούσας εργασίας. Παρόλα αυτά ως γενικές στρατηγικές αξιοποίησης προτείνονται οι εξής: Η αξιοποίηση της να γίνει με γνώμονα τις αρχές τις βιώσιμης ανάπτυξης, κατά την οποία από την μια θα δεχτεί μεγάλο όγκο κεντρικών λειτουργιών του ιστορικού κέντρου, θα πρέπει όμως να υπάρξει προσοχή να μην δημιουργηθεί απλώς ένα ακόμη πυκνοδομημένο κομμάτι της πόλης, γεγονός που απλώς θα αύξανε τον βαθμό τρωτότητας της περιοχής. Η οποιαδήποτε αξιοποίηση της περιοχής θα πρέπει να φροντίζει για την διαφύλαξη της βιομηχανικής κληρονομιάς και της ιδιαιτερότητας της περιοχής για την ιστορία της πόλης. Η περιοχή διαθέτει και σημαντικές προοπτικές για την υποδοχή κατοικίας, με την κατεύθυνση της εξισορρόπησης των πληθυσμιακών πυκνοτήτων του Δήμου και μείωση της τρωτότητας σε όλες τις επιμέρους περιοχές. Οι χώροι πρασίνου που θα σχεδιαστούν, θα πρέπει να έχουν εξασφαλισμένη μια θέση στο δίκτυο πράσινης μετακίνησης και να επαρκούν για τις ανάγκες διαφυγής του πληθυσμού που πρόκειται να διαμείνει στην περιοχή μετά από την όποια ανάπλαση. Σύνδεση της περιοχής με την δραστηριότητα του εμπορευματικού λιμανιού του Λιμένα Θεσσαλονίκης (περιοχή ειδικού ενδιαφέροντος στον χάρτη), μέσα από τον συνδυασμό των εμπορευματικών λειτουργιών του λιμανιού, με τις λειτουργίες εμπορίου που πρόκειται να αναπτυχθούν στην περιοχή, έτσι ώστε να υπάρξει μια πλήρης σύνδεση της πόλης και του λιμένα που δεν θα παραμείνει μόνο στον τομέα της αναψυχής, όπως γίνεται μέχρι σήμερα με την 1η προβλήτα του. 142

143 Ζώνη ήπιας αστικής διαβίωσης και προστασίας του παραδοσιακού αποθέματος Η ζώνη αυτή περιλαμβάνει τις περιοχές βόρεια της οδού Αγίου Δημητρίου, δηλαδή τις επιμέρους περιοχές μελέτης 10, 11 και 15. Οι περιοχές αυτές σύμφωνα με τους υπολογισμό της τρωτότητας, είναι αυτές με την μικρότερες τιμές. Αυτό έγκειται στο γεγονός ότι τα μοιράζονται ορισμένα κοινά χαρακτηριστικά, τα οποία της κατατάσσουν χαμηλά στις βαθμίδες της τρωτότητας. Παρόλα αυτά, στην ζώνη αυτή αναπτύσσεται η περιοχή της «Άνω Πόλης» της Θεσσαλονίκης, οι οποία όντας μια παραδοσιακή συνοικία με κτήρια μεγάλης ηλικίας, με σχετικά μικρές αποστάσεις μεταξύ τους και χωρίς χαραγμένη ρυμοτομία μας οδηγείς στις εξής κατευθύνσεις-προτάσεις για την ζώνη αυτή: Έλεγχος της φυσικής κατάστασης και της διάρθρωσης του δικτύου ηλεκτροδότησης ή αερίου και λήψη των απαραίτητων μέτρων ενίσχυσης του, για την αποφυγή ξεσπάσματος πυρκαγιών, οι οποίες προβλέπεται πως θα εξαπλωθούν αρκετά εύκολα λόγω της ύπαρξη μεγάλου αριθμού ξύλινων κατασκευών. Σύνδεση της περιοχής με το δίκτυο «πράσινης» μετακίνησης, που προτείνεται στα πλαίσια τη εργασίας έτσι ώστε από την μια να αναδειχθεί το πολύτιμο για την πόλη παραδοσιακό απόθεμα της, ενώ από την άλλη την ένταξη στο δίκτυο ήπιας μετακίνησης μια διαδρομής υψηλής αισθητικής αξίας για τους ανθρώπους που την διασχίζουν. Έλεγχος και προστασία-ενίσχυση του κτιριακού αποθέματος που το έχει ανάγκη. Μπορεί οι συγκεκριμένες περιοχές να μην βρίσκονται σε ζώνες υψηλών τιμών επιτάχυνσης, η ανάγκη όμως για τον προληπτικό έλεγχο της δομικής τους ποιότητας παραμένει σημαντική ανάγκη (ιδιαίτερα για τα παραδοσιακά κτίρια). Ενδιάμεση ζώνη αποσυμφόρησης των κεντρικών λειτουργιών Η συγκεκριμένη ζώνη απαρτίζεται από τις περιοχές με πού χαμηλό έως χαμηλό βαθμός τρωτότητας και τα όρια της προκύπτουν ως απόρροια της διάρθρωσης των περιοχών αυτών με τον κοινό βαθμό τρωτότητας. Οι κατευθύνσεις που μπορούν να δοθούν για τη ζώνη αυτή, μιας και δεν απειλείται ιδιαίτερα σε περίπτωση ενός ισχυρού σεισμικού φαινομένου είναι οι εξής: Δημιουργία σύνδεσης με τον πνεύμονα αστικού πρασίνου και ελεύθερων χώρων, έτσι ώστε να επιτυγχάνεται η καλύτερη δυνατή ομαλή μετάβαση από τις περιοχές υψηλής πυκνότητας και έντασης της ανατολικής και δυτικής πλευράς. 143

144 Διάθεση χώρων πρασίνου στις γειτονικές περιοχές υψηλής τρωτότητας, σε περίπτωση που οι χώροι αυτών υπερκαλυφθούν από του κατοίκους των περιοχών αυτών. Διάθεση χώρων εγκαταστάσεων εκπαίδευσης και αθλητισμού, που βρίσκονται στην περιοχή ως περιοχές καταυλισμού ή καταφυγής, εάν το κτηριακό δυναμικό των άλλων περιοχών υποστεί ζημιές και δεν είναι ικανό να εξυπηρετήσει τους πολίτες. Ζώνη προστασίας και αξιοποίησης του περιαστικού άξονα πρασίνου Η ζώνη αυτή έχει ορίζεται με βασικό σκοπό την προστασία και ανάδειξη της μεγάλης έκτασης περιαστικού πρασίνου που εντάχθηκε στα όρια του Δήμου μετά τη συνένωση του με τον πρώην Δήμο Τριανδρίας και περιλαμβάνει ένα μεγάλο τμήμα του περιαστικού Δάσους του Σέιχ Σου. Ο άξονας αυτός περιαστικού πρασίνου αποτελεί μια σημαντική προσθήκη φυσικών πόρων στον Δήμο Θεσσαλονίκης, ο οποίος είναι κατεξοχήν ένας Δήμος με τη μορφή αστικού τοπίου. Ως εκ τούτου, οι προτάσεις που προκύπτουν για την ζώνη αυτή είναι οι εξής. Προστασία και διαφύλαξη του περιαστικού πρασίνου, το οποίο βρίσκεται στην εσωτερική πλευρά της περιφερειακής οδού και γειτνιάζει με το πολεοδομικό συγκρότημα, από τις αστικές δραστηριότητες. Η στρατηγική αυτή πρόταση αποτελεί και μία από τις κύριες κατευθύνσεις του ΡΣΘ όπως είδαμε στο δεύτερο κεφάλαιο, έτσι κρίνεται απαραίτητο να συμπεριληφθεί στον παρόν σχεδιασμό. Αξιοποίηση των παρυφών του δάσους Σέιχ Σου για την υποδοχή καταυλισμών σε περίπτωση σεισμού, όπως έχει ορίσει του εγκεκριμένο ΓΠΣ του Σε αυτή την πρόταση πρέπει να συμπληρωθεί πως, μετά τις υπόλοιπες πολεοδομικές παρεμβάσεις που προτάθηκαν, ενδέχεται να αποκτηθεί μεγάλο απόθεμα γης για την υποδοχή καταυλισμών. Έτσι δεδομένου του ότι, οι δραστηριότητες σε έναν καταυλισμό απαιτούν αν μη τι άλλο τη προσωρινή υποβάθμιση της περιοχής, η περιοχή αυτή μπαίνει σε δεύτερη προτεραιότητα, εάν οι ανάγκες καλυφθούν εντός της αστικής περιοχής του Δήμου. 144

145 Δίκτυο «πράσινης» μετακίνησης και βασικοί οδικοί άξονες έκτακτης ανάγκης Τα δύο αυτά στοιχεία κυκλοφορίας που απεικονίζονται στο δομικό σχέδιο αποτελούν δύο διαφορετικά αλλά εξίσου σημαντικά μέρη του δικτύου μετακινήσεων του Δήμου για το θέμα της διαχείρισης μιας έκτακτης ανάγκης. Έτσι, στον χάρτη του δομικού σχεδίου απεικονίζονται αρχικά οι κύριοι οδικοί άξονες που θα πρόκειται να λειτουργήσουν ως δίοδοι εκκένωσης της πόλης, προς άλλες περιοχές και στη συνέχεια προτείνεται μια βασική-ενδειτική διάρθρωση του δικτύου «πράσινων» μετακινήσεων στον Δήμο. Αρχικά και όσον αφορά στο βασικό δίκτυο έκτακτης ανάγκης, προτείνεται ο διαχωρισμός του σε τρεις κατηγορίες ανάλογα με την ιδιότητα κάθε οδού. Έτσι προκύπτουν τρία επίπεδα των βασικών οδικών αξόνων έκτακτης ανάγκης: Οι κύριοι υπεραστικοί άξονες εκτάκτου ανάγκης οι οποίοι είναι: Η Ανατολική Περιφερειακή, η οδός Λαγκαδά και η Δυτική είσοδος, οι οποίοι θα λειτουργήσουν ως οδικοί άξονες διοχέτευσης της κίνησης προς εξωτερικές περιοχές Οι κύριοι αστικοί άξονες εκτάκτου ανάγκης οι οποίοι είναι οι εξής: Εγνατία, Νέα Εγνατία, Μοναστηρίου, Καραμανλή, Ανδρόνικου, Βασιλίσσης Όλγας, Κουντουριώτου, Βασιλέως Γεωργίου Α, Παπανδρέου, Ανδριανουπόλεως, Βενιζέλου Ελ., 26ης Οκτωβρίου, Κατσημίδη, Καφτατζόγλου. Οι άξονες αυτές πρόκειται να είναι αυτοί που θα δεχθούν τον μεγαλύτερο όγκο οχημάτων και θα τα οδηγήσουν προς τους κύριους υπεραστικούς άξονες. Οι δευτερεύοντες αστικοί άξονες εκτάκτου ανάγκης, οι οποίοι είναι όλες οι δευτερεύουσες αρτηρίες που διοχετεύουν με την κίνηση στις κύριες αρτηρίες. Το υπόλοιπο δίκτυο έκτακτης ανάγκης, το οποίο δεν απεικονίζεται στον χάρτη του δομικού σχεδίου αποτελείται από τις συλλέκτριες οδούς και τις τοπικές οδούς οι οποίες θα πρέπει να οργανωθούν με γνώμονα την σύνδεση τους με του παραπάνω άξονες του βασικού δικτύου. Έπειτα αναφερόμενοι στο δίκτυο «πράσινης» μετακίνησης, νοείται ένα δίκτυο, μετακίνησης των κατοίκων μέσα στο αστικό ιστό, με τα πόδια ή ήπια μέσα μεταφορά ς όπως το ποδήλατο κλπ. Το δίκτυο αυτό προβλέπεται να αποτελείται από δύο επιμέρους συστατικά στοιχεία. Ένα βασικό δίκτυο οριοθετημένων πεζοδρόμων ή/ποδηλατοδρόμων που θα συνδέουν τους σημαντικότερους ελεύθερους χώρους της περιοχής μελέτης, για το οποίο επιδιώκεται 145

146 η απρόσκοπτη κυκλοφορία (για το λόγο αυτό προβλέπεται να επεκτείνεται κατά μήκος των βασικών οδικών αξόνων). Ένα δευτερεύον δίκτυο, οριζόντιων ή κάθετων πεζοδρομήσεων που, μπορεί παρόλα αυτά να διαπερνάται από οδικούς άξονες κυκλοφορίας στις περιοχές όπου δεν μπορεί να γίνει διαφορετικά. Παρόλα αυτά τα εσωτερικά σημεία του δικτύου αυτού κατόπιν σχετικών μελετών θα μπορούσαν να συμπεριλάβουν πεζοδρομήσεις τοπικών οδικών αξόνων, ή μετατροπή αυτών σε οδούς ήπιας κυκλοφορίας (όπου επιτρέπεται η διέλευση οχημάτων, αλλά κυρίως συγκοινωνίας και ταξί). Το δίκτυο αυτό προτείνεται να συμπληρωθεί από ένα σύνολο νέων χώρων πρασίνου στις περιοχές όπου έχει υποδειχθεί στις προηγούμενες σελίδες, έτσι ώστε να δημιουργηθεί ένα δίκτυο τοπικής κυκλοφορίας, με χώρους συγκέντρωσης σε κοντινές αποστάσεις και εύκολα προσβάσιμες περιοχές, οι οποίοι θα εξυπηρετούν τον πληθυσμό και κατά την κανονική περίοδο αλλά και κατά την περίοδο έκτακτης ανάγκης Σχέδιο ετοιμότητας και διαχείρισης σεισμικών καταστροφών Στην υποενότητα αυτή παρουσιάζεται το τρίτο στάδιο του συνολικού σχεδιασμού, δηλαδή το σχέδιο ετοιμότητας και διαχείρισης μιας σεισμικής καταστροφής, το οποίο εστιάζει στα επιμέρους στοιχεία του σχεδιασμού ασφάλειας της περιοχής μελέτης πέρα από τις πολεοδομικές ρυθμίσεις που προτάθηκαν παραπάνω. Η οργάνωση των στοιχείων αυτών είναι απαραίτητη όπως είδαμε, κατά την κανονική περίοδο, έτσι ώστε να υπάρξει μια όσο το δυνατόν καλύτερη και πιο αποτελεσματική απόκριση στην σεισμική απειλή όταν αυτή προβλεφθεί και τελικά εκδηλωθεί. Έτσι το σχέδιο αυτό παρότι στην βάση του είναι πολεοδομικό, περιλαμβάνει και προτάσεις επιχειρησιακού χαρακτήρα, χωρίς όμως να εντρυφούν σε θέματα καθαρά επιχειρησιακού σχεδιασμού. Έτσι στις επόμενες σελίδες αναπτύσσονται μια σειρά από προτάσεις χωρικής οργάνωσης της πόλης, έτσι όπως προκύπτει από τις κατευθύνσεις της μεθοδολογίας του θεωρητικού υποβάθρου της εργασίας. Οι προτάσεις αυτές αφορούν τα εξής θέματα (βλ. εικόνα 4.5 στην επόμενη σελίδα): Την γενική οργάνωση του δικτύου ελεύθερων χώρων, σύμφωνα με τις προτάσεις που διατυπώθηκαν κατά το δομικό σχέδιο της προηγούμενης ενότητας Τον ορισμό των αστικών ζωνών σχεδιασμού εκκένωσης Την οργάνωση των χώρων εκτόνωσης Την οργάνωση των οδικών δικτύων έκτακτης ανάγκης 146

147 Εικόνα 4.7 (Απόσπασμα χάρτη 4.3): Σχέδιο ετοιμότητας και διαχείρισης σεισμικών καταστροφών για το Δήμο Θεσσαλονίκης. Ιδία επεξεργασία Όπως φαίνεται και στο απόσπασμα του χάρτη 4.3 το σχέδιο παρέχει τέσσερεις άξονεςκατηγορίες προτάσεων για το Δήμο Θεσσαλονίκης. Ο πρώτος αφορά στην διάρθρωση των υφιστάμενων και των προτεινόμενων χώρων πρασίνου και ελεύθερων χώρων, ο δεύτερος είναι η οριοθέτηση των αστικών ζωνών σχεδιασμού εκκένωσης, ο τρίτος είναι η οργάνωση των χώρων εκκένωσης του Δήμου και ο τέταρτος αφορά στην περεταίρω εξειδίκευση των προτάσεων για τα οδικά δίκτυα έκτακτης ανάγκης που ήδη έχουν διατυπωθεί κατά το δομικό σχέδιο χωρικής οργάνωσης. Στις σελίδες που ακολουθούν δίνονται οι βασικές κατευθύνσεις σχεδιασμού, χωρισμένες σύμφωνα με τις παραπάνω κατηγορίες-επίπεδα πληροφοριών. 147