Ο ΜΗΧΑΝΙΣΜΟΣ ΤΩΝ ΑΝΤΙΚΥΘΗΡΩΝ

Transcript

1 1 0 ΓΕΛ ΦΙΛΙΠΠΙΑ ΑΣ Ερευνητική εργασία (project) Β Λυκείου Ο ΜΗΧΑΝΙΣΜΟΣ ΤΩΝ ΑΝΤΙΚΥΘΗΡΩΝ ΜΕΡΟΣ 1 Ο ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΙΣΤΟΡΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ ΑΝΑΚΑΛΥΨΗ ΝΑΥΑΓΙΟΥ ΕΞΕΛΙΞΗ ΤΟΥ ΜΗΧΑΝΙΣΜΟΥ Σεπτέµβριος 2012 Ιανουάριος 2013 [0]

2 Οµάδα Α Εισαγωγή-Η τεχνολογία στην αρχαία Ελλάδα Κασσάρα Θεοδώρα Σαραντάρη Παναγιώτα Σταµάτη Λαµπρινή Φασιά Βασιλίνα Οµάδα Β - Ιστορική τοποθέτηση του µηχανισµού Κίτσου Ελένη Μπαλάφα Ζωή Οικονόµου Γρηγόριος Πιπερίδης Ελευθέριος Οµάδα Γ - Ανακάλυψη ναυαγίου-έρευνα-ενάλια αρχαιολογία Βέργος Γεώργιος Γείτονα Μαρία αρδαµάνη Σοφία ιαµάντης ηµήτριος Οµάδα - Εξέλιξη του µηχανισµού Σούλη Ελευθερία Φλεµετάκη Ευθαλία Χήτα Αριστέα Επιβλέποντες καθηγητές Αναγνωστόπουλος Αναστάσιος ΠΕ04 Ντάκουλα Αικατερίνη ΠΕ02 [1]

3 ΠΙΝΑΚΑΣ ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΩΝ ΠΕΡΙΛΗΨΗ-ΕΙΣΑΓΩΓΗ. σελ. 3 Η ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΑ ΣΤΗΝ ΑΡΧΑΙΑ ΕΛΛΑ Α... σελ. 4 ΙΣΤΟΡΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ.. σελ. 9 ΤΟ ΝΑΥΑΓΙΟ ΚΑΙ Η ΕΠΟΧΗ ΤΟΥ... σελ. 11 ΑΝΑΚΑΛΥΨΗ ΤΟΥ ΝΑΥΑΓΙΟΥ σελ. 13 ΕΞΕΛΙΞΗ ΤΟΥ ΜΗΧΑΝΙΣΜΟΥ.. σελ. 20 ΕΠΙΛΟΓΟΣ.. σελ. 24 ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ... σελ. 25 [2]

4 ΠΕΡΙΛΗΨΗ Η παρούσα εργασία υλοποιήθηκε στα πλαίσια ερευνητικού προγράµµατος που έχει αναλάβει το 1ο Λύκειο Φιλιππιάδας και αφορά το µηχανισµό των Αντικυθήρων. Το πρώτο µέρος αναφέρεται στην ανακάλυψη του µηχανισµού, τις έρευνες της ενάλιας αρχαιολογίας, το ιστορικό πλαίσιο το οποίο εντάσσεται και την ιστορική του εξέλιξη. Η συλλογή πληροφοριών έγινε µέσω διαδικτύου από τους µαθητές (είτε πρόκειται για άρθρα εφηµερίδων είτε για έρευνες αναρτηµένες στο διαδίκτυο) και από το υλικό που µας έστειλε το εθνικό αρχαιολογικό µουσείο. Ο επονοµαζόµενος και υπολογιστής των Αντικυθήρων προκάλεσε το ενδιαφέρον των συµµετεχόντων µαθητών και εκπαιδευτικών, για τα µυστικά που κρύβει και θέλει να φανερώσει. ΕΙΣΑΓΩΓΗ (ΟΜΑ Α Α) Αφορµή της αυτής της εργασίας ήταν ο έντονος προβληµατισµός και το ενδιαφέρον των συµµετεχόντων µαθητών και καθηγητών για τα µυστικά που κρύβει και θέλει να φανερώσει ο µηχανισµός των Αντικυθήρων. Στο πρώτο µέρος περιλαµβάνεται το θεωρητικό και ερευνητικό πλαίσιο του µηχανισµού. Αρχικά γίνεται µια γενικότερη εισαγωγή στην αρχαία ελληνική τεχνολογία και στη συνέχεια επιχειρείται µια καταγραφή της ιστορικής πραγµατικότητας και των πολιτικών και οικονοµικών συνιστωσών της εποχής που χρονολογείται ο µηχανισµός. Έπειτα καταγράφονται έρευνες που πραγµατοποιήθηκαν για την ανακάλυψη του, οι δυσκολίες για την ανέλκυση του ναυαγίου και ορισµένες τεχνικές της ενάλιας αρχαιολογίας. Τέλος, γίνεται συνοπτική αναφορά στην εξέλιξη του µηχανισµού. Στο δεύτερο µέρος θα γίνει λεπτοµερής περιγραφή του µηχανισµού, ενώ ιδιαίτερη προσοχή θα δοθεί στον τρόπο λειτουργίας του και τις προσπάθειες προσοµοίωσης του από διάφορους επιστήµονες. Η συλλογή πληροφοριών έγινε κυρίως µέσω διαδικτύου από τους µαθητές(είτε πρόκειται για άρθρα εφηµερίδων είτε για έρευνες αναρτηµένες στο διαδίκτυο). Ιδιαίτερη σηµαντική ήταν η βοήθεια που προσφέρθηκε από το Αρχαιολογικό µουσείο Αθηνών, το οποίο φιλοξενεί την περίοδο αυτή έκθεση σχετικά µε το [3]

5 µηχανισµό και µας απέστειλε εκπαιδευτικό υλικό από τα συγκεκριµένα προγράµµατα που λαµβάνουν χώρα στο µουσείο και απευθύνονται στους µαθητές δευτεροβάθµιας εκπαίδευσης. Η καθοδήγηση και η οργάνωση του συγκεκριµένου εκπαιδευτικού υλικού από την υπεύθυνη αρχαιολογο-µουσειολόγο Νικολέτα Ξυδέα ήταν πολύ βοηθητική για τη δοµή και την ολοκλήρωση της ερευνητικής µας εργασίας. Η ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΑ ΣΤΗΝ ΑΡΧΑΙΑ ΕΛΛΑ Α Μια βασικότατη πλευρά της ζωής των αρχαίων Ελλήνων, λιγότερο ίσως γνωστή απ' ότι η αρχαία Ελληνική φιλοσοφία και θρησκεία ή η στρατιωτική ιστορία των αρχαίων Ελλήνων, είναι η Τεχνολογία. Ένας πολιτισµός όµως δεν προσπελαύνεται χωρίς την κατανόηση βασικών κοινωνικών φαινοµένων όπως η Οικονοµία και η Τεχνολογία που την στηρίζει. Φαίνεται δε ότι αυτή η Τεχνολογία των αρχαίων Ελλήνων δεν ήταν πρώτη στις προτιµήσεις των µελετών, ούτε και περιέχεται στη διδασκαλία της αρχαιοελληνικής Ιστορίας στα σχολεία. Τόσο µεγάλες ήσαν αυτές οι ελλείψεις, ώστε οδήγησαν µερικές φορές στον µύθο «οι αρχαίοι Έλληνες εχθρεύονταν την Τεχνολογία!». Όπως και σε κάθε κοινωνικό φαινόµενο, έτσι και στην Τεχνολογία, πρέπει καταρχήν να παρακολουθήσουµε ένα αρχικό στάδιο το οποίο περιλαµβάνει πλήθος εισαγόµενων επιρροών: Πλήθος εµπειρικών τεχνολογιών δεν αποκλείεται να είχαν φτάσει απ' την Εγγύς Ανατολή στις Ελληνίδες χώρες, στην Ιωνία, την Αττική και την Πελοπόννησο, και εφαρµόζονταν µέχρι τον 6o π.χ. αιώνα. Όπως δεν αποκλείεται κι όλες αυτές οι Τεχνολογίες να ήσαν αυτόχθονες. Όµως αυτή τη φορά, κάτι διαφορετικό άρχισε να γίνεται στην Τεχνολογία µε τους Έλληνες: Σταδιακά αλλά σίγουρα, µια καινούργια (κατεξοχήν ελληνική) δραστηριότητα, η Επιστήµη, αρχίζει να διαποτίζει την κληρονοµηµένη Τεχνολογία. Από αυτόν τον υµέναιο θα προκύψουν καρποί πλούσιοι. Πρώτον, χάρις στην Επιστήµη, η ίδια η Τεχνολογία γίνεται παραγωγικότερη (οικονοµικότερη, ευρύτερης εφαρµογής), η δε τεχνολογική καινοτοµία γίνεται ευχερέστερη (γρήγορη τεχνολογική πρόοδος). εύτερον, καθώς τώρα αλληλοσυµπληρώνονται Επιστήµη και Τεχνολογία, ένα νέο είδος αναγκών περιµένει να υπηρετηθεί από την Τεχνολογία: Πρόκειται για την ίδια την Επιστήµη, η οποία έχει ανάγκη από ποικίλα όργανα παρατηρήσεως και µετρήσεως. Τα «τεχνολογικά» [4]

6 αυτά προϊόντα θα είναι το αντίδωρο της Τεχνολογίας για όσα δωρήµατα έλαβε από την Επιστήµη! Στην αρχαία Ελλάδα, η πολλαπλή σχέση Τεχνολογία - Επιστήµη - Τεχνολογία - Επιστήµη θα παρατηρηθεί πολλές φορές: Η εµπειρική τεχνική της µετρήσεως των χωραφιών µετεξελίσσεται στην επιστήµη της Γεωµετρίας. Έτσι, ο µέγας µαθηµατικός Θαλής ο Μιλήσιος ήταν και Μηχανικός σπουδαίος: τον Άλιν ποταµόν κατά τη διώρυγα εκτρεπόµενος εκ των αρχαίων ρε-έθρων, Κροίσου στρατόν διεβίβασεν (Ηρόδοτος, Ι, 70). Με τη σειρά της, τώρα, η επιστήµη της Γεωµετρίας γίνεται υπόβαθρο νέων εφαρµοσµένων επιστηµών, όπως της Οπτικής, της Γεωγραφίας, της Αστρονοµίας αλλά και της Στατικής. Άλλο ένα παράδειγµα διαλεκτικής σχέσεως ανάµεσα στην Επιστήµη και την Τεχνολογία στην αρχαία Ελλάδα ήταν η µουσική τεχνική: Η εµπειρική κλίµακα ήχων µετατρέπεται σε κλίµακα αντίστοιχων αριθµών από τον Πυθαγόρα. Και τότε, η κατασκευή µουσικών οργάνων γίνεται ευχερέστατη. Θα αναφέρουµε µερικά βασικά µηχανικά εργαλεία των αρχαίων Ελλήνων. Αστρολάβος Ίππαρχου, ιήρης, ίολκος, Εκατόντορος, Ελέπολις, Ευθύτονο, Καταπέλτης, Παλίντονο, Πεντηκόντορος, Πλέθρον, Ύδραυλις, Η ολυµπιάς, Φρυκτωρία. Η ΧΩΡΙΚΗ «ΓΡΑΦΗ» ΤΗΣ ΓΗΣ ΜΕ ΑΡΙΘΜΟΥΣ Η αντίληψη των Ελλήνων ότι η γη περιέχεται στο σύνολο του σύµπαντος, ήταν κυρίαρχη κατά τη διάρκεια των δέκα αιώνων γεωγραφικών επιδόσεων, από τον 8ο π.χ. µέχρι το 2ο µ.χ. αιώνα, θεωρώντας πάντα, ως «γεωγραφία», την περιγραφή της είτε γραπτά είτε σχεδιαστικά. H χαρτογραφία, µε όλα τα συµφραζόµενα και παρελκόµενά της, παίζει ένα σηµαντικό και συνεχή ρόλο στην καθηµερινή ζωή των Ελλήνων. Από τις ιδιοκτησιακές τους συναλλαγές, µέχρι τις [5]

7 κρατικές υποθέσεις και από τις εµπορικές και παραγωγικές τους δραστηριότητες µέχρι τη φιλοσοφία και το θέατρο! Πολλά παραδείγµατα πιστοποιούν αυτή την άµεση χαρτογραφική τριβή και εµπειρία των Ελλήνων. Ως εντυπωσιακότερα µπορούµε να σηµειώσουµε τις αναφορές του Πλάτωνα στην Πολιτεία, του Πλούταρχου στο Βίο του Νικία, του Αριστοφάνη στις Νεφέλες (423 π.χ.), στο περίφηµο διάλογο του Στρεψιάδη µε το µαθητή. Εκεί φαίνεται µε γλαφυρό τρόπο η οικειότητα του κοινού µε τους κτηµατολογικούς και παγκόσµιους χάρτες, αλλά και η µεταφορική τους δύναµη, όπως όταν ο Στρεψιάδης πιστεύει ότι θα µπορούσε να εξορκίσει τον κίνδυνο της Σπάρτης µε το να την «αποµακρύνει», στο χάρτη, από την Αθήνα! Η τεχνολογική µεθοδολογία που ανέπτυξαν οι Έλληνες για τη χωρική «γραφή» της σφαιρικής γήινης επιφάνειας µε αριθµούς, παραµένει µια αξεπέραστη µέχρι σήµερα επινόηση, η οποία χρησιµοποιείται ευρύτατα στις σύγχρονες ψηφιακές αποτυπώσεις και απεικονίσεις, την πλοήγηση και άλλες εφαρµογές της τρέχουσας κοινωνικής ζωής! ΜΕ ΑΦΕΤΗΡΙΑ ΤΗΝ ΑΝΑΖΗΤΗΣΗ Από τον 7ο αιώνα π.χ., µε τη συστηµατική συµβολή της ελληνικής επιστήµης, οι Ίωνες αρχίζουν µια νέα εποχή για τη χαρτογραφία. H εποχή της αυτή καλύπτει όλη την κλασική περίοδο, από τις αφετηρίες της στην Ιωνία, την ακµή της, τον 4ο αιώνα π.χ., µέχρι την αλεξανδρινή ολοκλήρωση της, τους πρώτους αιώνες µ.χ. Στο διάστηµα αυτό, η χαρτογραφία δεν µπορεί παρά να αντιµετωπιστεί µέσα στο ευρύτερο πλαίσιο των µητρικών της επιστηµών, της γεωµετρίας, της αστρονοµίας, της γεωδαισίας (κατά τον αριστοτέλειο ορισµό της) και της γεωγραφίας (κατά τον ερατοσθένειο ορισµό της). εν είναι όµως ανεξάρτητη και από τις δύο µεγάλες πηγές γνώσης, της επιστηµονικής παρατήρησης και της επιστηµονικής µέτρησης, που αποτελούν βασικά στοιχεία της ελληνικής περιόδου των επιστηµών. ύο θεµελιώδεις διαδικασίες της ανθρώπινης περιέργειας και νόησης, που εκτός των φιλοσοφικών τους προεκτάσεων, αποτελούν το βασικό σύνδεσµο µεταξύ της θεωρίας, µε την οποία ο άνθρωπος προσπαθεί να ερµηνεύσει την πραγµατικότητα, και αυτής της ίδιας της πραγµατικότητας. Μέχρι σχεδόν το 2ο αιώνα µ.χ. και για περίπου οκτώ αιώνες, η χαρτογραφία θεµελιώνεται επιστηµονικά και εξοπλίζεται από τους Έλληνες µε πρακτική και [6]

8 µεθοδολογία. Μετά το 2ο αιώνα µ.χ. και µια µακρά απουσία περίπου δεκαπέντε αιώνων θα επιστρέψει στις ελληνικές της αφετηρίες, στη ύση αυτή τη φορά, αφού µεσολαβήσει, κατά το Μεσαίωνα, ένα διάστηµα «εκτροπής» από την καθαρά επιστηµονική αντιµετώπιση, αλλά και πλουτισµού της ταυτόχρονα, µε πολλά άλλα στοιχεία. Τα νέα αυτά στοιχεία µπορεί να µη διακρίνονταν από αυστηρή επιστηµονικότητα, ήταν όµως εξαιρετικά ενδιαφέροντα από φιλοσοφική, ηθική και αισθητική άποψη, όπως είναι για τη χαρτογραφία η περίοδος, από την πτώση της Ρωµαϊκής αυτοκρατορίας µέχρι το τέλος του Μεσαίωνα, µε εξαίρεση τη φωτεινή τροχιά των Αράβων. Η ΙΑΚΛΑ ΙΚΟΤΗΤΑ ΤΗΣ ΧΑΡΤΟΓΡΑΦΙΑΣ Η ανάγνωση της ιστορίας της χαρτογραφίας στο αρχαιοελληνικό της πλαίσιο, δηλαδή στην επιστηµονική της διάσταση, συνδέεται µε τα παράγωγα της γεωµετρίας, της γεωδαισίας, της αστρονοµίας και της γεωγραφίας (και ως περιγραφής και ως γραφικής αναπαράστασης της γης). Επιπλέον, η εµπειρική και πρακτική της διάσταση, περιλαµβάνει το σύνολο εκείνο των τότε γεωγραφικών παρατηρήσεων, που προέκυπταν σχεδόν αποκλειστικά, από τα ναυτικά ταξίδια και τις τότε µετρήσεις (άµεσες και έµµεσες) µε τη χρήση κλασικών οργάνων και τη βοήθεια κατάλληλων υπολογισµών. Από τις ταξιδιωτικές γεωγραφικές παρατηρήσεις προέκυπταν περιγραφές µέσω του γραπτού λόγου (γράφειν την γην, στα αρχαία ελληνικά) ή µέσω γραφηµάτων (επίσης γράφειν την γην). Οι άµεσες και έµµεσες µετρήσεις ήταν και τότε, όπως και σήµερα, ο συνδετικός ιστός της επιστηµονικής και φιλοσοφικής θεωρίας για τον κόσµο (γη) µε την «άγνωστη πραγµατικότητα» του κόσµου αυτού. Μια σύνδεση, όµως, χωρίς µονόδροµη φορά αλλά µε αναδραστικές πολλαπλότητες, αφού ήταν αυτή που επιβεβαίωνε τη θεωρία ή την απέρριπτε ή, στην πιο χρήσιµη εκδοχή, τη βελτίωνε. Η αρχαία ελληνική επιστήµη, περί την «άγνωστη» γη, µπορεί να αντιµετωπιστεί και να ερµηνευτεί µε την ίδια µέθοδο που χρησιµοποιούν σήµερα σχεδόν όλες οι σύγχρονες γεωεπιστήµες, δηλαδή µε τη «σύγκριση» της θεωρίας µε την πραγµατικότητα και την, εν τέλει, βέλτιστη προσαρµογή της πρώτης στη δεύτερη, µέσω των µετρήσεων. [7]

9 Αυτό ήταν ακριβώς εκείνο που έλειψε από την µεσαιωνική επιστήµη (περί την «άγνωστη» γη) µε τις γνωστές συνέπειες στη χαρτογραφία της περιόδου εκείνης. H περίπτωση της αρχαίας ελληνικής χαρτογραφίας είναι ένα από τα αντιπροσωπευτικότερα παραδείγµατα της αναδραστικής σχέσης µεταξύ επιστήµης και τεχνολογίας στην αρχαία Ελλάδα. Με τη χαρτογραφία έχουµε, για πρώτη φορά, την εµφάνιση της διακλαδικότητας (µε τη σηµερινή της έννοια) εφόσον η χαρτογραφία, εκτός από τον ορισµό της (συστηµατική αναπαράσταση της γης), ήταν το αποτέλεσµα µιας σύνθεσης της γεωµετρίας, της γεωδαισίας, της αστρονοµίας και της γεωγραφίας. Από τα κύρια χαρακτηριστικά της ελληνικής χαρτογραφίας είναι η µεγάλη διάρκεια της µεθοδολογίας που ακολουθήθηκε στο πλαίσιό της. Είχε ως βάση τη διαδικασία προσέγγισης της γης µέσω ενός µοντέλου της και την επιβεβαίωση ή απόρριψη της προσέγγισης αυτής µέσω µετρήσεων µε τη χρήση οργάνων παρατήρησης, κυρίως γεωµετρικών αλλά και φυσικών γήινων ποσοτήτων. H µέθοδος αυτή, ήταν ουσιαστικά µια προσοµοίωση της γήινης πραγµατικότητας και η σύνδεσή της (µέσω µετρήσεων) µε τη µαθηµατική προσέγγισή της (το µοντέλο της). Αυτή είναι η βάση αλλά και η ιδιαιτερότητα της ελληνικής χαρτογραφίας, συγκρινόµενης µε τα προηγούµενα αλλά και µε τα επόµενά της, τουλάχιστον µέχρι το 17ο και το 18ο αιώνα µ.χ. Ένα επιπλέον εξαιρετικά σηµαντικό χαρακτηριστικό της ελληνικής χαρτογραφίας, σε σχέση µε τις χαρτογραφικές εξελίξεις του Μεσαίωνα (από τον 5ο µέχρι και το 15ο αιώνα µ.χ.) είναι ότι οι αρχαίοι Έλληνες αναζητούσαν την αντικειµενική αναπαράσταση της γης πέρα από θρησκευτικά, ιδεολογικά, φανταστικά και γενικότερα ηθικά χαρακτηριστικά, που κυριαρχούν στη χαρτογραφία του Μεσαίωνα. Για τους Έλληνες, ο χάρτης ήταν το αποτέλεσµα παρατηρήσεων, µετρήσεων και [8]

10 τελικά της σύνδεσής τους µε τη µαθηµατικά οργανωµένη επιφάνεια της γης. Η σύνδεση αυτή οδήγησε τους αρχαίους Έλληνες, από τον 6ο π.χ. µέχρι το 2ο µ.χ. αιώνα, στην ουσιαστική θεµελίωση της χαρτογραφίας ως ιδιαίτερης επιστήµης και πρακτικής εφαρµογής. Η τεχνολογική µεθοδολογία που ανέπτυξαν τελικά οι Έλληνες για τη χωρική «γραφή» της σφαιρικής γήινης επιφάνειας µε αριθµούς, παραµένει µια αξεπέραστη µέχρι σήµερα επινόηση, η οποία χρησιµοποιείται ευρύτατα στις σύγχρονες ψηφιακές αποτυπώσεις και απεικονίσεις, την πλοήγηση και άλλες εφαρµογές της τρέχουσας κοινωνικής ζωής. ΙΣΤΟΡΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ (ΟΜΑ Α Β) Μετά τις κατακτήσεις του Μ. Αλεξάνδρου και την ίδρυση των ελληνιστικών βασιλείων στην Ανατολή, ο ελληνικός πολιτισµός ξεπέρασε τα σύνορα του κυρίως ελλαδικού κόσµου και διαδόθηκε σε ολόκληρο τον τότε γνωστό κόσµο. Μεγάλη ανάπτυξη σηµείωσαν οι επιστήµες της γεωµετρίας, των µαθηµατικών, της φυσικής και της µηχανικής. Στην τέχνη, ιδιαίτερη ώθηση δόθηκε στην υαλουργία, τη χρυσοχοΐα και την αργυροχοΐα, ενώ στη γλυπτική οι καλλιτέχνες αναπαρήγαγαν ή µετέπλαθαν ελεύθερα παλαιότερα έργα. Όταν οι Ρωµαίοι υπέταξαν τον ελληνικό κόσµο της Ανατολής, ήρθαν σε επαφή µε τον εκλεπτυσµένο ελληνικό πολιτισµό, γοητεύτηκαν από τα επιτεύγµατά τους και µιµήθηκαν τον τρόπο ζωής των Ελλήνων. Ανεκτίµητα ελληνικά έργα τέχνης µεταφερθήκαν τότε στη Ρώµη για να στολίσουν τους δηµοσίους χώρους και τα κτίρια,αλλά και για να επιδειχτούν ως λάφυρα στους θριάµβους των στρατηγών των νικηφόρων πόλεµων.οι τελευταίοι, µαζί µε την άρχουσα τάξη επέλεγαν να διακοσµούν τις επαύλεις τους µε ελληνικά γλυπτά. Μεγάλες αποστολές φορτίων µέσα σε εµπορικά πλοία κατέφθαναν συνέχεια στα λιµάνια της Ιταλίας και της Σικελίας. Αγάλµατα, χάλκινα και µαρµάρινα, πολυτελή σκεύη και περίτεχνα κοσµήµατα,γυάλινα και κεραµικά δοχεία, έπιπλα, αλλά και [9]

11 αρώµατα µέσα σε µικρά µυροδοχεία, κρασί, λάδι,µέλι,δηµητριακά,πάστα κρέατα και ψάρια µέσα σε αµφορείς ήταν τα προϊόντα που εισάγονται από τις ρωµαϊκές επαρχίες. Πιο συγκεκριµένα, το β τέταρτο του 1 ου αι. π. Χ. η εµπορική ναυσιπλοΐα είχε κορυφωθεί στη µεσόγειο, όταν το πλοίο µε το πολύτιµο φορτίο του ναυάγησε στα Αντικύθηρα. Οι θαλάσσιες µεταφορές και οι ευκαιρίες τραπεζικές συναλλαγές ακολουθώντας τις στρατιωτικές επιχειρήσεις των Ρωµαίων, διευκόλυνε την επικράτηση της ρωµαϊκής αρχής στον πεπαιδευµένο και εκλεπτυσµένο ελληνικό κόσµο στην ανατολική Μεσόγειο. Σιτάρι, περιζήτητοι οίνοι και άλλα ήδη διατροφής, πρώτες ύλες, πολεµική λεία από τις κατακτήσεις των πόλεων, ελληνικά έργα τέχνης από περίφηµα εργαστήρια και εξωτικά ασιατικά προϊόντα από τα κοσµοπολίτικα λιµάνια της Αλεξάνδρειας, της Εφέσου, της ήλου και του Πειραιά είχαν ως προορισµό τους τον Ιταλικό κόλπο της Νεάπολης και τη Σικελία. Τα ναυάγια πλοίων της εποχής επιβεβαιώνουν όσα οι αρχαίοι συγγραφείς αναφέρουν για τη διακίνηση καλλιτεχνηµάτων και πολυτελών αγαθών προς τη ύση, καθώς και την πρόσληψη του ελληνικού τρόπου ζωής από τους ρωµαίους αριστοκράτες και εύπορους επιχειρηµατίες όταν αυτοί διαµόρφωσαν τη νέα τάξη των πραγµάτων. Γύρω στο 70 π. Χ. ο ρωµαίος ρήτορας και πολιτικός Κικέρων αλληλογραφούσε συχνά µε τον εγκατεστηµένο στην Αθήνα συµπατριώτη του Τίτο Ποµπώνιο Αττικό, διανοούµενο και τραπεζίτη προκειµένου ο τελευταίος να αγοράσει για λογαριασµό του µαρµάρινα και χάλκινα γλυπτά και να τα αποστείλει δια θαλάσσης στην Ιταλία από τον Πειραιά. Με αυτά ο Κικέρων θα διακοσµούσε κάποιες από τις οκτώ επαύλεις του. Τα τεχνολογικά επιτεύγµατα από τις διάσηµες σχολές της Αλεξάνδρειας, της Ρόδου και των Συρακουσών προωθούσαν τις φιλοσοφικές συζητήσεις της εποχής και αξιοποιούσαν τα πορίσµατα των επιστηµών, αφού οι δηµιουργοί των διαφόρων συσκευών- µηχανών ήταν πολύπλοκες και πολυµαθείς προσωπικότητες. Το µεταίχµιο µεταξύ 1 ου και 2 ου αιώνα π.χ αποτέλεσε γενικά περίοδο ακµής και επιστηµονικής αναλαµπής.εξαίρεση αποτελεί το έτος 87 πχ στο οποίο η Αθήνα καταλείφθηκε από τους ρωµαίους και πιο συγκεκριµένα από τον Λεύκιο Κορνήλιο Σύλλα ( Lucius Cornelius sulla Felix) αριστοκρατικής καταγωγής µε στρατιωτικές,πολιτικές και διπλωµατικές ικανότητες. Από τον Πλούταρχο πληροφορούµαστε για τις καταστροφές την αιµατοχυσία και τις σφαγές που συνέβησαν εκείνο το βράδυ. Κατά τη διάρκεια του 2 ου µακεδονικού πολέµου η Αθήνα τάχθηκε στο πλευρό των ρωµαίων,δεν πρόβαλλε όµως αντίσταση µετά την ήττα τους και για τη στάση της αυτή τη θεωρούσαν πλέον κοµµάτι του ρωµαϊκού κόσµου. Την περίοδο της [10]

12 κατάληψης της Αθήνας την ηγεσία είχε ο τύραννος Αριστίων. Μετά βέβαια απ αυτό το γεγονός οι ρωµαίοι έδωσαν στην Αθήνα ειδικό καθεστώς αυτονοµίας λόγω της έντονης πνευµατικής κίνησης που υπήρχε σ αυτήν. Πράγµατι ο 1 ο αιώνας π.χ υπήρξε ακµάζουσα περίοδος όσο αφορά τις εφευρέσεις, τις ανακαλύψεις,τη λογοτεχνία και τις καλές τέχνες. Πιο συγκεκριµένα: Λογοτεχνία και Καλές Τέχνες: Το 100 πχ ο Ποσειδώνιος συγγραφεί τη µετεωρολογία.προτείνει τον περίπλου της Αφρικής και υποθέτει ότι πλέοντας σε δυτική κατεύθυνση είναι δυνατόν να φτάσουµε στην Ινδία.Προσδιορίζει την περίµετρο της γης και τη διάµετρο του ηλίου,καθώς και τις αποστάσεις σελήνης -γης και ηλίου- γης. Ταυτόχρονα τον 1 ο αιώνα πχ σε µεγάλες και γνώστες σχόλες του ελλαδικού χώρου,όπως αυτή της ρόδου,η ανακάλυψη τεχνολογικών επιτευγµάτων προωθούσε τις φιλοσοφικές αναζητήσεις της εποχής.επίσης η εµπορική ναυσιπλοΐα είχε κορυφωθεί την περίοδο εκείνη στη λεκάνη της µεσόγειου. Συνειδητοποιούµε λοιπόν πως ο 1 ος αιώνας πχ αποτέλεσε γενικότερα µια περίοδο πνευµατικής,επιστηµονικής και τεχνολογικής ανάκαµψης και η εφεύρεση ενός αντικείµενου όπως ο µηχανισµός των Αντικύθηρων ευνοήθηκε ιδιαίτερα και ταίριαξε απόλυτα στο συγκεκριµένο χρονικό πλαίσιο. ΤΟ ΝΑΥΑΓΙΟ ΚΑΙ Η ΕΠΟΧΗ ΤΟΥ Το ναυάγιο χρονολογείται, σύµφωνα µε τη βιβλιογραφία από το αρχαιολογικό µουσείο Αθηνών, στο π.χ., εποχή κατά την οποία γνωρίζουν άνθηση οι θαλάσσιες εµπορικές συναλλαγές και µεταφορές έργων τέχνης από την ανατολική µεσόγειο προς την Ιταλία. Ενδεχοµένως το πλοίο να αναχώρησε από το λιµάνι της ήλου, καθώς το νησί ήταν απαλλαγµένο από δασµούς από το 166 έως το 69 π.χ., παρόλο που τόποι παραγωγής αρκετών αντικειµένων είναι η [11]

13 βόρεια Συρία και η Αλεξάνδρεια. Το φορτίο του πλοίου αναµφίβολα προοριζόταν για τη µεγάλη αγορά της εποχής, τη Ρώµη, όπου τα µέλη της ανώτερης τάξης, ως µέσο κοινωνικής επιβολής και επίδειξης του πλούτου τους, κοσµούσαν τις οικίες τους µε ελληνικά έργα τέχνης. Η εµπορική ναυσιπλοΐα είχε κορυφωθεί στη Μεσόγειο στο β τέταρτο του 1 ου αι.π.χ., όταν το πλοίο µε το πολύτιµο φορτίο του ναυάγησε στα Αντικύθηρα. Οι θαλάσσιες µεταφορές και οι ευχερείς οικονοµικές συναλλαγές, ακολουθώντας τις στρατιωτικές επιχειρήσεις των Ρωµαίων, διευκόλυναν την επικράτηση της Ρωµαϊκής αρχής στον πεπαιδευµένο και εκλεπτυσµένο ελληνικό κόσµο στην ανατολική Μεσόγειο. Τα ναυάγια των πλοίων της εποχής επιβεβαιώνουν όσα οι αρχαίοι συγγραφείς αναφέρουν για τη διακίνηση καλλιτεχνηµάτων και πολυτελών αγαθών προς τη ύση, καθώς και την πρόσληψη του ελληνικού τρόπου ζωής από τους Ρωµαίους αριστοκράτες και εύπορους επιχειρηµατίες, όταν αυτοί διαµόρφωναν τη νέα τάξη πραγµάτων. Γύρω στα 70 π.χ. ο Ρωµαίος ρήτορας και πολιτικός Κικέρων αλληλογραφούσε συχνά µε τον εγκατεστηµένο στην Αθήνα συµπατριώτη του Τίτο Ποµπώνιο Αττικό, διανοούµενο και τραπεζίτη, προκειµένου ο τελευταίος να αγοράσει για λογαριασµό του µαρµάρινα και χάλκινα γλυπτά και να τα αποστείλει δια θαλάσσης στην Ιταλία από τον Πειραιά. Με αυτά ο Κικέρων θα διακοσµούσε κάποια από τις οκτώ επαύλεις του. Τα τεχνολογικά επιτεύγµατα από τις διάσηµες σχολές της Αλεξάνδρειας, της Ρόδου και των Συρακουσών προωθούσαν τις φιλοσοφικές αναζητήσεις της εποχής και αξιοποιούσαν τα πορίσµατα των επιστηµών, αφού οι δηµιουργοί των διαφόρων συσκευών-µηχανών ήταν πολύπλευρες και πολυµαθείς προσωπικότητες. [12]

14 ΑΝΑΚΑΛΥΨΗ ΝΑΥΑΓΙΟΥ-ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΕΡΕΥΝΑΣ-ΕΝΑΛΙΑ ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΑ (ΟΜΑ Α Γ) Ο µηχανισµός ανακαλύφθηκε σε ναυάγιο ανοικτά του Ελληνικού νησιού Αντικύθηρα. Πιο συγκεκριµένα το 1900 βρέθηκε από Συµιακούς σφουγγαράδες στην περιοχή "Πινακάκια" (κοντά στον όρµο Ποταµό) στα Αντικύθηρα το ναυάγιο ενός ρωµαϊκού πλοίου (Αρχαιολογική Εφηµερίδα, Αθήνα 1902). Το πλοίο ήταν γεµάτο καλλιτεχνικούς θησαυρούς (αγάλµατα, κοσµήµατα, αµφορείς, έπιπλα κλπ) και θεωρείται ότι κατευθυνόταν από κάποιο λιµάνι των νησιών του ανατολικού Αιγαίου ή της Μικράς Ασίας προς την Ρώµη (Βαλ. Στάης, "Τα εξ Αντικυθήρων Ευρήµατα", Αθήνα 1905). Το ναυάγιο αυτό αποτέλεσε το 1901 µ.χ. και την εγκαινίαση των, µεγάλης κλίµακας, ενάλιων ανασκαφών, µε βαρύ όµως τίµηµα: έναν νεκρό και δύο σφουγγαράδες-δύτες ανάπηρους (Εµµ. Στ. Λυκούδης, "Σελίδες", Αθήνα 1920). Ανάµεσα στα ευρήµατα του περίφηµου "Θησαυρού των Αντικυθήρων" (που σήµερα µεγάλο µέρος του κοσµεί το Αρχαιολογικό µουσείο των Αθηνών) περιλαµβάνεται και το τεχνούργηµα, το µοναδικό αστρονοµικό όργανο που είναι γνωστό ως ο "Μηχανισµός των Αντικυθήρων". Λίγο πριν από το Πάσχα, λοιπόν του 1900 ένα πλοίο µε Συµιακούς σφουγγαράδες αναγκάζεται από τον καιρό να δέσει κοντά στα Αντικύθηρα. Όταν επιχειρείται κατάδυση, ένας από τους δύτες ανεβαίνει τροµοκρατηµένος. Αυτό που τρόµαξε τον ωδεκανήσιο σφουγγαρά ήταν τµήµα αγάλµατος που "περίµενε την ανακάλυψή του" σχεδόν χρόνια. Στο σηµείο που οι σφουγγαράδες αναζητούσαν φυσικούς θησαυρούς υπήρχε βυθισµένος ένας θησαυρός άλλου είδους. Ένα ρωµαϊκό σκαρί που η πρώτη εκτίµηση ήταν ότι γύρω στα 80 π.χ. είχε αποπλεύσει ίσως από τη Μικρά Ασία (Βαλ. Στάης, "Τα εξ Αντικυθήρων Ευρήµατα", Αθήνα 1905) αλλά δεν έφτασε ποτέ στον προορισµό του. Πιθανότατα κατ' εντολήν ρωµαίου εµπόρου ή πειρατή, το πλοίο ήταν φορτωµένο µε [13]

15 θησαυρούς: κοσµήµατα, µπρούντζινα και µαρµάρινα αγάλµατα (µεταξύ αυτών ο Έφηβος των Αντικυθήρων) αλλά και ένα επιστηµονικό όργανο απίστευτης πολυπλοκότητας. Ο ωδεκανήσιος καπετάνιος, ηµήτριος Ελ. Κόντος ανέφερε την τυχαία ανακάλυψή του στις ελληνικές αρχές (τα ωδεκάνησα ήταν υπό τουρκική κατοχή) και συµφώνησε µε τον τότε υπουργό Παιδείας Σπυρίδωνα Στάη να θέσει τόσο το πλοίο του όσο και τους άνδρες του στην υπηρεσία των αρχαιολόγων έναντι αµοιβής (Αρχαιολογική Εφηµερίδα, Αθήνα 1902). Το εγχείρηµα, το οποίο διήρκεσε από το Νοέµβριο 1900 έως το Σεπτέµβριο 1901, δεν ήταν εύκολο: η κατάδυση στα περίπου µέτρα όπου έκειτο το ναυάγιο ενείχε πολλούς κινδύνους. Ένας από τους άνδρες του Κόντου έχασε τη ζωή του, ενώ άλλοι δύο υπέστησαν σοβαρές βλάβες, µένοντας παράλυτοι, κατά τη διάρκεια της ανάσυρσης του θησαυρού (Εµµ. Στ. Λυκούδης, "Σελίδες", Αθήνα 1920). H επιχείρηση, διήρκεσε ως τον επόµενο χειµώνα (1901), όταν οι καταιγίδες κατέστησαν αδύνατη την κατάδυση. Τα ανασυρθέντα ευρήµατα µεταφέρθηκαν στο Αρχαιολογικό Μουσείο της Αθήνας για καθαρισµό και µελέτη. Με τα αγάλµατα να συγκεντρώνουν το ενδιαφέρον αρχαιολόγων και συντηρητών, το υπόλοιπο του θησαυρού αφέθηκε στην άκρη για λίγο καιρό. Οκτώ µήνες µετά τη µεταφορά των ευρηµάτων στην Αθήνα, ο πρώην υπουργός Παιδείας Σπ. Στάης (και όχι ο αρχαιολόγος Βαλέριος Στάης, ξάδελφος του παραπάνω, όπως αναφέρεται σε πολλά συγγράµµατα στα µετέπειτα χρόνια, λόγω κάποιας σύγχυσης που υπήρξε µε τα ονόµατα), µαζί µε τον έφορο των Αρχαιοτήτων του µουσείου εξέτασαν ένα σκουριασµένο µεταλλικό αντικείµενο το οποίο βρισκόταν µεταξύ των σκορπισµένων [14]

16 τεµαχίων αρχαιοτήτων Προς µεγάλη τους έκπληξη διαπίστωσαν ότι αυτό έφερε πληθώρα γραναζιών αλλά και επιγραφές στις επιφάνειες που διακρίνονταν κάτω από τη σκουριά και τις θαλάσσιες εναποθέσεις (εφηµερίδα "Σκριπ", 21/05/1902, εφηµερίδα "Εστία", 22/05/1902). Η ανακάλυψη του ναυαγίου των Αντικυθήρων, απασχόλησε πολύ γρήγορα τον Τύπο, αλλά και το ενδιαφέρον των Ελλήνων. Οι εφηµερίδες τις εποχής, άρχισαν να δηµοσιεύουν πολύ συχνά αναφορές για το ναυάγιο, τα ευρήµατα του, ακόµα και για τις διαδικασίες ανέλκυσης των αρχαιοτήτων τα οποία βρέθηκαν στο ναυαγισµένο καράβι. Επίσης άρχισαν να δηµοσιεύονται και πολλά συγγράµµατα, από τους εµπλεκόµενους µε το ναυάγιο, ειδικούς. Η Αρχαιολογική εφηµερίδα αφιέρωσε ένα ολόκληρο τεύχος της, στα ευρήµατα του ναυαγίου και υπάρχουν αναφορές και σε άλλα δύο, και αρκετές σελίδες έχουν γραφτεί σχετικά µε το θέµα, στα πρακτικά της αρχαιολογικής εταιρίας. Το 1903, εκδόθηκε από το αρχαιολογικό µουσείο, το σύγγραµµα του διευθυντή του Εθνικού Νοµισµατικού Μουσείου I. Ν. Σβορώνου, "Ο Θησαυρός των Αντικυθήρων". Ο αρχαιολόγος Βαλέριος Στάης, εξέδωσε το 1905 µια µελέτη επάνω στη προέλευση του καραβιού που ναυάγησε 2000 χρόνια πριν, µε την ονοµασία: "Τα εξ Αντικυθήρων Ευρήµατα". Ο καθηγητής ναυτικής ιστορίας στη σχολή Ναυτικών οκίµων, Κωνσταντίνος Ράδος, εξέδωσε το 1910, το σύγγραµµα του, "Περί του Θησαυρού των Αντικυθήρων". Ο Εµµ. Λυκούδης, νοµικός σύµβουλος του κράτους, και επιβλέπων της ανέλκυσης των αρχαιοτήτων, εξέδωσε το 1920, το ηµερολόγιο που κράτησε κατά την διάρκεια της ανελκύσεως, µε την ονοµασία : "Σελίδες". Οι απόψεις των µελετητών του ναυαγίου και των ευρηµάτων του, όπως θα δούµε και παρακάτω, πολλές φορές διίστανται σχετικά µε αυτά, χωρίς να µπορούν να καταλήξουν σε µία σαφή θεωρία, αφού ακόµα και σήµερα, 110 χρόνια µετά την ανακάλυψη του, πολλά ερωτήµατα παραµένουν αναπάντητα. ΠΡΑΚΤΙΚΑ ΤΗΣ ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΚΗΣ ΕΤΑΙΡΙΑΣ Στα Πρακτικά της Αρχαιολογικής Εταιρίας του 1900 και του 1901, υπάρχουν διάφορες αναφορές σχετικά µε το ναυάγιο των Αντικυθήρων. α. Πρακτικά του 1900 [15]

17 Στα Πρακτικά του 1900 (σελ ), υπάρχει µια ανακοίνωση "Περί των εκ της παρά τα Αντικύθηρα θαλάσσης αγαλµάτων", την οποία έκανε ο γραµµατέας της Αρχαιολογικής Εταιρίας στις 28 Ιανουαρίου του 1901, στην πρώτη γενική συνέλευση των εταίρων. Σύµφωνα µε την ανακοίνωση αυτή, Συµιακοί σφουγγαράδες ανακάλυψαν τυχαία στον βυθό της θάλασσας των Αντικυθήρων σωρό αρχαίων αγαλµάτων, γεγονός το οποίο και ανήγγειλαν στην Κυβέρνηση. Στη συνέχεια περιγράφονται κάποια από τα ανελκυσθέντα αγάλµατα και κυρίως το χάλκινο άγαλµα του Ερµή ή Εφήβου. Στο τέλος της ανακοίνωσης αυτής, υπάρχει η εικασία ότι τα αγάλµατα των Αντικυθήρων έκλεψε Ρωµαίος στρατηγός, ίσως ο Σύλλας, για να τα µεταφέρει στην Ρώµη. Το καράβι όµως που µετέφερε τα αγάλµατα έπεσε σε τρικυµία και ναυάγησε στην θάλασσα των Αντικυθήρων µε αποτέλεσµα τα καλλιτεχνήµατα αυτά, να χαθούνε στον βυθό για να ξαναβρεθούνε 2000 χρόνια µετά. Οι εργασίες ξεκίνησαν τον Νοέµβριο του 1900, και κρατήσανε µέχρι τον Σεπτέµβριο του Η ανέλκυση των ελαφρών αντικειµένων, γινότανε µε την βοήθεια των τροχαλιών του πλοίου, ενώ των βαρύτερων µε τη βοήθεια βαρούλκου. Οι συνθήκες της ανέλκυσης ήταν πολλές φορές αντίξοες, λόγω της συχνής θαλασσοταραχής, του µεγάλου βάθους του ναυαγίου (25-34 οργιές), αλλά και της συµπύκνωσης µε ξένα αντικείµενα που υπέστησαν οι αρχαιότητες κατά την µακρά παραµονή τους στο βυθό. Η αµοιβή που έδωσε η Ελληνική Κυβέρνηση στους δύτες ήταν δρχ., ενώ κάθε ένας από τους συµµετέχοντες στην εργασία αµείφθηκε από την Αρχαιολογική Εταιρία µε 500 δρχ. Τα ευρήµατα που ήταν χάλκινα και µαρµάρινα αγάλµατα, αλλά και αντικείµενα που ανήκαν στο πλοίο και στο πλήρωµά του, µεταφερθήκανε στο Εθνικό µουσείο. Υπάρχει µια λεπτοµερής περιγραφή των χάλκινων ευρηµάτων, αγαλµάτων και αντικειµένων, µεταξύ των οποίων και το άγαλµα που είναι πλέον γνωστό ως "ο Εϊκών 14 Στην εικόνα 14 του συγγράμματος βλέπουμε το θραύσμα Β-1 του μηχανισμού (Αρχαιολογική Εφημερίς, Φεβρουάριος 1902 [16]

18 Έφηβος των Αντικυθήρων". Για το άγαλµα αυτό εξήχθη σε πολλά κοµµάτια των οποίων την συγκόλληση επιµελήθηκε ο Γάλλος επιδιορθωτής καλλιτεχνηµάτων Andre. Τα ευρήµατα αυτά δεν υπέστησαν πολύ µεγάλη φθορά λόγω της αντοχής του χαλκού στην καταστροφική επίδραση του θαλασσινού νερού. Υποβλήθηκαν βέβαια σε χηµικό καθαρισµό, αν και έχουν χάσει πλέον το αρχικό τους χρώµα. Αντίθετα, τα µαρµάρινα αγάλµατα που βρέθηκαν στο ναυάγιο, υπέστησαν πολύ µεγάλες καταστροφές, λόγω της διάβρωσης, αλλά και των θαλασσίων ζώων τα οποία έφτιαχναν σε αυτά φωλιές. Υπάρχει µια µικρή περιγραφή των κοµµατιών που διατηρήθηκαν αρκετά, ώστε να διαφαίνεται το σχήµα τους. Τα σκεύη του πληρώµατος που βρέθηκαν στο ναυάγιο, έχουν τεράστια σηµασία αφού βοήθησαν στον χρονικό προσδιορισµό του ναυαγίου. Τα σκεύη αυτά είναι πήλινα, γυάλινα και µεταλλικά αγγεία αλλά και κάποια άλλα µικρά αντικείµενα ανάµεσα στα οποία και ο Μηχανισµός των Αντικυθήρων. Στο τέλος του συγγράµµατος, αναφέρεται η ύπαρξη, ανάµεσα στα ευρήµατα, ενός περίεργου χάλκινου αντικείµενο, διαστάσεων 0,15 χ 0,16, το οποίο και ονοµάζουν ωρολόγιο. Το αντικείµενο αυτό περιγράφεται σαν ένα µηχάνηµα αποτελούµενο από πολλούς τροχούς που εµπεριέχεται εντός ξύλινης τετράγωνης πυξίδας την οποία συνοδεύουν µολύβδινες σελίδες στις οποίες είναι χαραγµένα γράµµατα. Οι επιγραφές αυτές θεωρούνται οδηγίες χρήσης του µηχανήµατος, και η χρήση του είναι πιθανότατα αστρονοµική. Το µηχάνηµα αυτό [17]

19 υπέστη πολύ µεγάλη καταστροφή από την παραµονή του στη θάλασσα, και ο καθαρισµός του είναι πολύ δύσκολος. Το µηχάνηµα αυτό, πήρε αργότερα την ονοµασία Μηχανισµός των Αντικυθήρων. Η ΑΝΕΥΡΕΣΗ ΤΩΝ ΘΡΑΥΣΜΑΤΩΝ ΤΟΥ ΜΗΧΑΝΙΣΜΟΥ ΤΩΝ ΑΝΤΙΚΥΘΗΡΩΝ Ένα άλλο θέµα µε το οποίο ασχολήθηκαν οι εφηµερίδες ήταν τα χάλκινα θραύσµατα ενός µηχανισµού που βρέθηκαν ανάµεσα στις αρχαιότητες του ναυαγίου, τα θραύσµατα του Μηχανισµού των Αντικυθήρων. Στις 21 Μαΐου του 1902, η εφηµερίδα "Σκριπ", δηµοσίευσε ένα άρθρο µε τίτλο "Σπουδαία Ανακάλυψης δια τας Αρχαιότητας των Κυθήρων" σύµφωνα µε το οποίο, το προηγούµενο απόγευµα ο πρώην Υπουργός Σπ. Στάης, κατά την επίσκεψή του στο Αρχαιολογικό Μουσείο, µετά της γυναίκας του και της κουνιάδας του, και καθώς βρισκότανε στο δωµάτιο που φυλάσσεται το άγαλµα του Ερµή, παρατήρησε, τυχαία, κοµµάτια από χαλκό στα οποία διέκρινε κοµµάτι τροχού µε δόντια στην εξωτερική του περίµετρο. Ψάχνοντας και µαζεύοντας κι άλλα τέτοια κοµµάτια, κατάφερε να τα συναρµολογήσει, ώστε να σχηµατιστεί ολόκληρος ο τροχός, και να παρατηρήσει γύρω από αυτόν µία επιγραφή µε γράµµατα που ήταν ευδιάκριτα, παρατηρούµενα από την πίσω µεριά της πλάκας. Η ανάγνωση της επιγραφής δεν κατέστη δυνατή εκείνη την στιγµή και για αυτό θα ζητηθεί η βοήθεια του διευθυντή του αυστριακού Ινστιτούτου, σπουδαίου αρχαιολόγου και ειδικού στην ανάγνωση αρχαίων επιγραφών. Με την ανάγνωση αυτής της επιγραφής, θα λυθεί το ζήτηµα της χρονική περιόδου στην οποία ανήκουν οι αρχαιότητες των Αντικυθήρων. (Υπάρχει βέβαια και η πιθανότητα, αν υποθέσουµε ότι η ηµεροµηνία, 15 Φεβρουαρίου 1902, που αναγράφεται στο τέλος της Αρχαιολογικής Εφηµερίδας του 1902, είναι και η πραγµατική ηµεροµηνία έκδοσης της, η δηµοσίευση αυτή να έγινε για λόγους δηµοσίων σχέσεων και η ανακάλυψη των θραυσµάτων του Μηχανισµού να είχε γίνει αρκετούς µήνες πριν από τους αρχαιολόγους, αφού στο συγκεκριµένο τεύχος της Αρχαιολογικής Εφηµερίδας, υπάρχουν αναφορές στο Μηχανισµό). Στις 22 Μαΐου του 1902, η εφηµερίδα "Εστία", δηµοσίευσε ένα άρθρο µε τίτλο "Η Πληρωµή των Κυθηρίων υτών". Σύµφωνα µε το άρθρο αυτό, την ηµέρα εκείνη, ο Υπουργός Παιδείας Μοµφερράτος υπέγραψε χρηµατικό ένταλµα δραχµών για την πληρωµή των δυτών των αρχαιοτήτων των Αντικυθήρων. [18]

20 Την ίδια ηµέρα, στις 22 Μαΐου του 1902, η εφηµερίδα "Εστία", δηµοσίευσε ένα άρθρο µε τίτλο "Η Πλαξ του Μουσείου µας, Περί τίνος πρόκειται". Σύµφωνα µε το άρθρο το περασµένο Σάββατο, ο Σπ. Στάης, πρώην υπουργός Παιδείας, µαζί µε τον έφορο των αρχαιοτήτων, εξετάζοντας τεµάχια των αρχαιοτήτων, διέκριναν ένα χάλκινο µηχάνηµα εξ ολοκλήρου οξειδωµένο. Το µηχάνηµα αυτό εκτιµήθηκε ότι ανήκει στη Ρωµαϊκή εποχή και είναι άγνωστο αν ήταν τµήµα της εξάρτησης του πλοίου. Η πλάκα του µηχανισµού, φέρει πολλές επιγραφές τις οποίες και καλούνται να ερµηνεύσουν οι αρχαιολόγοι και επιγραφολόγοι. Εκείνη την ηµέρα, ο Βιλχέλµ, διευθυντής του Αυστριακού Αρχαιολογικού Ινστιτούτου, εξετάζοντας τα δύο τεµάχια του µηχανισµού, διέκρινε, στο µικρότερο, την επιγραφή : "ακτίνα ηλίου". Στο τέλος του άρθρου, αναφέρεται πως σύµφωνα µε νέες πληροφορίες, τα δύο αυτά µεταλλικά τεµάχια φαίνεται να είναι γνώµονες και οι επιγραφές, οδηγίες προς την χρήση του οργάνου. Τα γράµµατα είναι του 1 ου προ Χρηστού αιώνα, οπότε και το ναυάγιο θα πρέπει να έγινε την ίδια εποχή. Επίσης την ίδια ηµέρα, στις 22 Μαΐου του 1902, η εφηµερίδα "Σκριπ" δηµοσίευσε ένα άρθρο µε τίτλο "Αι Αρχαιότητες των Αντικυθήρων, Η ενεπίγραφος πλαξ". Σύµφωνα µε το άρθρο αυτό, πολύ σηµαντική είναι η τυχαία ανακάλυψη της χάλκινης πλάκας από τον Σπ. Στάη, καθώς αυτή ίσως µας δώσει πληροφορίες για την ηλικία των αρχαιοτήτων του ναυαγίου και για το τι πραγµατικά παριστά το χάλκινο άγαλµα που ονοµάστηκε Ερµής. Την προηγούµενη ηµέρα, την πλάκα εξέτασε για πρώτη φορά ο αρχαιολόγος Βυζαντινός, όπου στο ένα κοµµάτι διέκρινε τα γράµµατα "ΤΩΝ..." και "ΓΝΟΝ..." και στο άλλο κοµµάτι τα γράµµατα "...ΓΝΩΜΩΝ..." και "...ΦΙΡΜΙΟΣ...". Σύµφωνα µε την γνώµη του Βυζαντινού, οι αρχαιότητες είναι της εποχής µεταξύ 150 π. Χ. και 200 µ. Χ. οπότε και η πλάκα θα εξεταστεί ξανά πιο λεπτοµερώς για πιο ακριβή προσδιορισµό της χρονολογίας. Για αυτόν τον σκοπό θα επισκεφτεί το Μουσείο ο διευθυντής του Αυστριακού Ινστιτούτου Βίλχεν καθώς και άλλοι αρχαιολόγοι µε ειδικότητα στην ανάγνωση επιγραφών. Στις 23 Μαΐου του 1902, η εφηµερίδα "Εστία", δηµοσίευσε ένα ακόµα άρθρο µε τίτλο "Αι Πλάκες των Αντικυθήρων, Γνώµαι αρχαιολόγων". Το άρθρο αυτό αναφέρετε στις δύο χάλκινες πλάκες που βρέθηκαν στο Μουσείο και αναφέρει πως αν και εξετάστηκαν δεν έγινε κατανοητή η χρήση τους. Ο Βιλχέλµ εξέφρασε την γνώµη πως ίσως να πρόκειται για ηλιακό ρολόι, ενώ Σβορώνος υποστήριξε πως είναι ένας αστρολάβος. Σύµφωνα µε το άρθρο, το όργανο βρισκόταν µέσα σε χάλκινη πυξίδα, µέσα στην οποία σε, µολύβδινα πλάκα, ήταν χαραγµένες οι οδηγίες χρήσης του [19]

21 οργάνου. Ο Σβορώνος πρότεινε πως πρόκειται για µοναδικό κειµήλιο, και πως προτού γίνει οποιαδήποτε προσπάθεια καθαρισµού του, η οποία µπορεί να το καταστρέψει, θα πρέπει να εξεταστεί από αστρονόµους ώστε να γίνει κατανοητή η ακριβής χρήση του. Την ίδια ηµέρα στις 23 Μαΐου του 1902, η εφηµερίδα "Ακρόπολις", δηµοσίευσε ένα άρθρο µε τίτλο "Η Πλάξ του Μουσείου". Σύµφωνα µε το άρθρο, µεταξύ των αγαλµάτων των Αντικυθήρων βρέθηκε χάλκινο µηχάνηµα, το οποίο ανάγεται στους Ρωµαϊκούς χρόνους, και αποτελείται από δύο µεταλλικά τεµάχια τα οποία είναι γνώµονες, στα οποία οι επιγραφές φαίνονται να είναι οδηγίες για την χρήση του οργάνου. Τα γράµµατα των επιγραφών είναι του1 π.χ. αιώνα. ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΚΑΤΑΓΩΓΗ ΚΑΙ ΕΞΕΛΙΞΗ ΤΟΥ ΜΗΧΑΝΙΣΜΟΥ (ΟΜΑ Α ) Για την ικανότητα κατασκευής πολύπλοκων µηχανισµών από γρανάζια, έχουµε πολύ λίγες πληροφορίες, γιατί ουσιαστικά σαφή αναφορά στους οδοντωτούς τροχούς έχουµε για πρώτη φορά από τον αλεξανδρινό µηχανικό Ήρωνα. Όµως υπάρχουν ενδείξεις που υποδεικνύουν τον Αρχιµήδη ή και τον Κτησίβιο ως πιθανούς εφευρέτες του οδοντωτού τροχού. Ο Αρχιµήδης είναι γνωστός για τις πολύπλοκες κατασκευές του που αναπαριστούσαν τις κινήσεις των άστρων και των πλανητών στο στερέωµα, έχουµε όµως πληροφορίες µόνο για το τι λειτουργίες εκτελούσαν και όχι για το πως τις εκτελούσαν. Πιθανότατα όµως ο τρόπος λειτουργίας τους να ήταν παρόµοιος µε του µηχανισµού των Αντικυθήρων. Τη σφαίρα του Αρχιµήδη έχουν αναφέρει οι Πάππος, Πρόκλος, Σέξτος Εµπείρικος, Φιρµίκιος, Μαρτιανός Καπέλλα, Οβίδιος και Τερτυλλιανός, όµως την σηµαντικότερη µαρτυρία δίνει ο Κικέρων. [20]

22 Στα πρώιµα στάδια της εξέλιξης παρόµοιων µηχανισµών βρίσκουµε τα ηλιακά ρολόγια, αρχικά στατικά και αργότερα µεταφερόµενα. Τα µεταφερόµενα ηλιακά ρολόγια είναι κοντινοί πρόγονοι του µηχανισµού των Αντικυθήρων. Με τα νεότερα ευρήµατα γίνεται φανερό ότι η τεχνολογία των οδοντωτών τροχών διατηρήθηκε εν µέρει και στο Βυζάντιο, δεδοµένου ότι έχει βρεθεί ένας απλούστερος µηχανισµός κατασκευασµένος τον 5ο-6ο αιώνα. Μάλιστα αντίστοιχος µηχανισµός περιγράφεται από τον µεταγενέστερο Άραβα Αλ Μπιρουνί. Ένα µεγάλο ποσοστό των τεχνολογικών κατακτήσεων στον τοµέα αυτό αφοµοιώθηκε από τους Άραβες. Όπως είναι επίσης γνωστό, πλήθος αρχαίων ελληνικών πραγµατειών έχουν διασωθεί µόνο σε αραβικές µεταφράσεις. Οι Άραβες πειραµατίστηκαν µε διάφορα σχέδια και κατασκευές για να αποδείξουν την ορθότητα των ελληνικών κειµένων. Η τεχνολογία των οδοντωτών τροχών εξελίχθηκε µεταξύ άλλων στην ωρολογοποιία που εµφανίστηκε και άνθησε τον 13ο και 14ο αιώνα. Ξεκινώντας την έρευνα για την ιστορική εξέλιξη του µηχανισµού µετά την εύρεση του είναι δύσκολο να πούµε ότι ο Αρχιµήδης υπήρξε ο εφευρέτης των µηχανών µε οδοντωτούς τροχούς ή αν, απλά, ήταν ο συνεχιστής µιας παράδοσης που κληροδοτήθηκε από το παρελθόν και που ακολούθησαν και λάµπρυναν άλλοι µεταγενέστεροι µηχανικοί. Βέβαια οι περισσότεροι χρησιµοποίησαν τις γνώσεις τους για να κατασκευάζουν «παιχνίδια», µηχανισµούς που στόχευαν στην ψυχαγωγία και όχι στην ωφελιµότητα, όµως αυτό δεν τους εµπόδισε να κάνουν µερικές από τις πιο αξιοθαύµαστες ανακαλύψεις της µηχανολογίας, όπως αυτή του διαφορικού γραναζιού, που υπάρχει και στο µηχάνηµα των Αντικυθήρων. Και οι συσκευές που είχε κατασκευάσει ο Αρχιµήδης αποτελούσαν «παιχνίδια» ενός µοναδικού πνεύµατος, που µετέφερε σε µικρογραφία τις αστρονοµικές γνώσεις των συγχρόνων του, του Ίππαρχου κυρίως, για τον ουράνιο θόλο και τις κινήσεις των γνωστών τότε πλανητών. Γιατί είναι γνωστό σήµερα ότι το µηχάνηµα δεν έχει ερµηνευτικό χαρακτήρα αλλά παραστατικό. Η αξία του φυσικά παραµένει. Γράφει ο Σόλα Πράις: «Μολονότι το διαφορικό γρανάζι µπορεί να πρωτοεµφανίσθηκε στο µηχάνηµα των Αντικυθήρων στην προσπάθεια να επιδειχτούν οι κινήσεις του Ήλιου και της Σελήνης σε τέλειο συνδυασµό µε τις φάσεις της Σελήνης, δεν παύει να είναι εκπληκτικό το γεγονός ότι ένα τόσο περίπλοκο εξάρτηµα παρουσιάζεται τόσο νωρίς. Από προσωπική µου πείρα, είναι δύσκολο ακόµα και σήµερα να εξηγηθεί η θεωρία αυτού του συστήµατος οδοντωτών τροχών στα [21]

23 περισσότερα µέλη ενός ακροατηρίου που να γνώριζε ένα σωρό µηχανικά και ηλεκτρονικά µηχανήµατα. Πρέπει σίγουρα να καταχωρηθεί σαν µια από τις σηµαντικότερες βασικές µηχανικές εφευρέσεις όλων των εποχών και ο εφευρέτης, είτε είναι ο ίδιος ο Αρχιµήδης είτε κάποιος άγνωστος αλλά ευφυέστατος µηχανικός της σχολής του Ποσειδωνίου, είναι άξιος για κάθε τιµή». Πρέπει να σηµειωθεί ότι το διαφορικό γρανάζι δεν αναφέρεται σε κανένα έργο του Λεονάρντο ντα Βίντσι, ούτε στο περίφηµο ρολόι Ντε Ντόντι. Θα επανεµφανιστεί πολύ αργότερα στο περίπλοκο ρολόι που κατασκεύασε ο Έµπερχαρτ Μπάλντουιν στα Μεσολάβησε δηλαδή ένα τεράστιο χρονικό διάστηµα για να ανακαλυφθεί, χρονικό κενό που δε δικαιολογείται παρά µόνο αν δεχτούµε ότι ο εφευρέτης του µηχανισµού αυτού υπήρξε µια απαράµιλλη ιδιοφυΐα, ο οποίος κάποια στιγµή έκανε µια µεγάλη πρωτοποριακή εφεύρεση, που στη συνέχεια λησµονήθηκε για πολλούς αιώνες. Είχε προηγηθεί της εποχής του κατά πολύ και αυτό, δηλαδή το µεγάλο χρονικό κενό µέχρι την νέα ανακάλυψη. Αναφορικά µε τους Έλληνες, αυτό δε συνέβη µία και µόνο φορά. Ο Κοπέρνικος «χρησιµοποίησε» τη θεωρία του Αρίσταρχου του Σάµιου για τη σφαιρικότητα της γης και την κίνηση της γύρω από τον Ήλιο, ο γνωστός χαρτογράφο Μερκάτορ χρησιµοποίησε την κυλινδρική προβολή του Μαρίνου του Τυριού, ο Λεονάρντο ντά Βίντσι χρησιµοποίησε το πυροβόλο του Αρχιµήδη, το οποίο, προς τιµήν του, το ονόµασε «Αρχιτρόνυτο» και άλλες πολλές πνευµατικές «χρήσεις». Κάποιος ιδιοφυής µαθηµατικός σε άγνωστο χρόνο κάνει µια ανακάλυψη που θα αποτελέσει αργότερα συστατικό στοιχείο της µηχανικής. «Το πιο πιθανό είναι να πρόκειται για κάποιον ανώνυµο µηχανικό από τη Ρόδο και όχι για τον Αρχιµήδη, στον οποίο εξάλλου θα έπρεπε να αποδοθεί όχι µόνο η εφεύρεση περίπλοκων συστηµάτων οδοντωτών τροχών και η εφαρµογή τους σε αστρονοµικούς ωρολογιακούς µηχανισµούς, αλλά και το επόµενο τεράστιο βήµα που συνεπάγεται η εφεύρεση του διαφορικού γραναζιού. Αλλά ακόµα κι έτσι, έχουµε πολλούς υποψήφιους για την πατρότητα του µηχανήµατος των Αντικυθήρων, όπως τον Ανδρόνικο τον Κυρήστη που έφτιαξε τον Πύργο των Ανέµων κι ένα από τα πιο περίπλοκα αστρονοµικά ηλιακά ωρολόγια στη νήσο Τήνο, τον ίδιο τον Ποσειδώνιο, του οποίου παρεµφερείς εργασίες αναφέρει ο Κικέρων, τον Γέµινο, του οποίου η θεωρία των ηλιοσεληνιακών κύκλων και το ηµερολογιακό παράπηγµα. Γνωρίζουµε και µια µυστηριώδη και ελλιπή επιγραφή, που ανακαλύφθηκε στο Κεσκιντό της [22]

24 Ρόδου, κοντά στη Λίνδο, που φαίνεται να περιλαµβάνει τις αριθµητικές παραµέτρους ενός πλήρους πλανητικού συστήµατος.» Συµπερασµατικά, λοιπόν, το µηχάνηµα των Αντικυθήρων ή, όπως επεκράτησε να λέγεται, ο υπολογιστής των Αντικυθήρων, αποτελεί έναν πρωτοποριακό µηχανισµό, µια πραγµατικά επαναστατική ανακάλυψη στον τοµέα της µηχανικής για την εποχή του 80 π.χ. περίπου, του οποίου ο εφευρέτης µας είναι ουσιαστικά άγνωστος. Πιθανολογούµε ότι είναι ο Αρχιµήδης, αφού διαθέτουµε µόνο σχετικές ενδείξεις. Ο µηχανισµός αποτελεί τον κρίκο µιας προηγµένης µηχανικής παράδοσης, που άρχισε ασφαλώς πολύ νωρίτερα πριν από τον Αρχιµήδη, πιθανότατα µε τον Αρχύτα τον Ταραντίνο, που κατασκεύασε το πρώτο ιπτάµενο αντικείµενο στην ανθρώπινη ιστορία, την περίφηµη «περιστερά» ή «πετοµηχανή», και συνεχίστηκε µε τους µεγάλους µηχανικούς Κτησίβιο, Ήρωνα, Φίλωνα και άλλους της αλεξανδρινής εποχής. Η παρουσία αυτού του µηχανισµού δίνει αφορµή να υποθέσουµε ότι πρέπει να προϋπήρχε σχετική παράδοση που κορυφώθηκε µε την κατασκευή του και που φυσικά συνεχίστηκε. Αν δεν µπορούµε όµως να ανιχνεύσουµε τα πριν από αυτόν µηχανικά επιτεύγµατα, έχουµε την τύχη να γνωρίζουµε τους «απογόνους» του υπολογιστή. Σχετικές έρευνες έφεραν στο φως το περίφηµο µηχανικό «βυζαντινό ηλιακό ρολόιηµερολόγιο», κατευθείαν απόγονο του υπολογιστή, που κατασκευάστηκε από έλληνα µηχανικό, άγνωστο προς το παρόν, στο Βυζάντιο, τον 6 µ.χ. αιώνα. Η έκδοση της εργασίας του Πράις σηµατοδοτούσε και την απαρχή ενός γενικότερου ενδιαφέροντος για το µηχανισµό, που εκδηλώθηκε τόσο στην Ελλάδα όσοκαι στο εξωτερικό. Στα είκοσι περίπου χρόνια που µεσολάβησαν έως σήµερα (1994), το περίφηµο αυτό όργανο/υπολογιστής διατηρήθηκε στην επικαιρότητα µε πολλούς τρόπους. Αυτό που πρέπει να τονιστεί είναι το γεγονός ότι από τους ειδικούς επιστήµονες δεν µπορούσε να προσεγγίσει το δύσκολο κείµενο του Πράις. Όµως το ενδιαφέρον του κοινού είχε εξαφθεί για τον πολυσυζητηµένο Έριχ φον Ντένικεν. Στη διάρκεια των ετών , κατά την οποία µεταφράστηκαν τα περισσότερα έργα του στα ελληνικά, αφού υποστηρίζονταν ότι ο µηχανισµός ήταν έργο εξωγήινης διάνοιας, ενός πολιτισµού πέρα από τη γη που σε πολύ παλαιά εποχή είχε στείλει στη γη αντιπροσώπους του για να εκπολιτίσουν τους γήινους που βρίσκονταν τότε σε πρωτόγονη κατάσταση. Η γοητεία αυτής της θεωρίας ήταν µεγάλη και εξακολουθεί εν πολλοίς να είναι έως σήµερα. Πολλοί Έλληνες διαφορετικών κοινωνικών στρωµάτων και πνευµατικού επιπέδου έχουν παραµείνει µε αυτή την εντύπωση, [23]

25 χωρίς να υπάρχει από πουθενά κάποια απόπειρα ανατροπής αυτής της θεωρίας. υστυχώς τα επιστηµονικά έργα δεν έχουν πολλές φορές τη γοητεία του µυστηριώδους και του αγνώστου που διαθέτει η φαντασία! ΕΠΙΛΟΓΟΣ Πάνω από δύο αιώνες πριν, ένα πλοίο, γεµάτο θησαυρούς, ταξιδεύοντας στις θάλασσες της Μεσογείου, κατέφυγε στο νησί των Αντικυθήρων όπου και βυθίστηκε. Για σχεδόν 2000 χρόνια περιµένανε την ανακάλυψή τους τα αρχαία των Αντικυθήρων και όταν τελικώς βρεθήκανε αναστατώσανε ολόκληρο τον επιστηµονικό κόσµο άλλα και απλούς πολίτες. Ο θησαυρός αποτελείτο από αγάλµατα τεράστιας ιστορικής και αρχιτεκτονικής αξίας, σκεύη και διάφορα άλλα αντικείµενα. Ανάµεσα στο θησαυρό, βρέθηκαν τυχαία και κάποιες περίεργες "πέτρες", που αποδείχτηκαν ως το πιο µυστηριώδες και περίεργο εύρηµα του ναυαγίου, τον Μηχανισµό των Αντικυθήρων. Από την πρώτη στιγµή της ανεύρεσης του θησαυρού, οι επιστήµονες, προσπάθησαν να εξηγήσουν τα διάφορα µυστήρια που καλύπτανε το ναυάγιο και τα ευρήµατά του, πολλές φορές, διαφωνώντας µεταξύ τους και συνεχίζουν να ψάχνουν µέχρι σήµερα. Έχουνε περάσει 110 χρόνια από την ανακάλυψη του ναυαγίου των Αντικυθήρων και πολλά ερωτήµατα εξακολουθούν να µένουν αναπάντητα και ίσως δεν απαντηθούν ποτέ. Ποια ήτανε η αφετηρία του πλοίου και ποιος ο προορισµός του στον οποίο δεν έφτασε ποτέ; Τι παριστάνει τελικά το χάλκινο αριστούργηµα του "Εφήβου"; Πόσα έργα τέχνης βρίσκονται ακόµα κρυµµένα στον βυθό των Αντικυθήρων περιµένοντας την ανακάλυψή τους; Και τέλος, τι ήτανε τελικά αυτό το περίπλοκο αστρονοµικό όργανο, το τόσο "µπροστά" από την εποχή του, ποιος το κατασκεύασε και ποια ήτανε η χρήση του Μηχανισµού των Αντικυθήρων; [24]

26 ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ Βιβλία, συγγράµµατα και επιστηµονικά άρθρα: Εφηµερίς, Αρχαιολογική. (1902,1903,1910). αρχείο: Βιβλιοθήκη της Βουλής των Ελλήνων Θεοφανίδης, I. (1934). Πρακτικά Ακαδηµίας Αθηνών. 9 ος τοµ. σελ: Λάζος, Χρήστος. (1994). Ο Υπολογιστής των Αντικυθήρων, Μια ελληνική ανακάλυψη του 80 π. Χ., Αθήνα. σελ Λυκούδης, Εµµ. Στυλ. (1920). Σελίδες. Αθήνα. σελ Περιοδικό, Scientific American. (1959). "An Ancient Greek Computer". Περιοδικό, Nature. (2006). "Decoding the ancient Greek astronomical calculator known as the Αntikythera mechanism". Περιοδικό, Nature. (31 Ιουλίου, 2008). "Calendars with Olympiad display and eclipse prediction on the Antikythera Mechanism". Περιοδικό, Scientific American. (1959). "An Ancient Greek Computer". Πρακτικά της Αρχαιολογικής Εταιρίας. (1900,1901).αρχείο: Βιβλιοθήκη Φιλοσοφικής Σχολής, ΑΠΘ Ράδος, Κωνσταντίνος. (1910). Περί του Θησαυρού των Αντικυθήρων. Σβορώνος Ι. Ν. (1908). Ο Θησαυρός των Αντικυθήρων. Στάης, Βαλ. (1905). Τα εξ Αντικυθήρων Ευρήµατα. Αθήνα. Marchant, Jo. (1908). Decoding the Heavens. Price, Derek J. de Solla. (1975). Gears from the Greeks: The Antikythera Mechanism- A Calendar Computer from ca. 80 B.C., Science History Publications. Τύπος: Εφηµερίδα, Ακρόπολη. (1902). αρχείο: Βιβλιοθήκη της Βουλής των Ελλήνων Εφηµερίδα, Ελεύθερος, Τύπος. (1902). αρχείο: Βιβλιοθήκη της Βουλής των Ελλήνων Εφηµερίδα, Εµπρός. (1902). αρχείο: Εθνική Βιβλιοθήκη της Ελλάδος, Ψηφιακή Βιβλιοθήκη Εφηµερίδα, Εστία. ( ). αρχείο: Βιβλιοθήκη της Βουλής των Ελλήνων Εφηµερίδα, Σκριπ. (1902). αρχείο: Εθνική Βιβλιοθήκη της Ελλάδος, Ψηφιακή Βιβλιοθήκη Εφηµερίδα, Σφαίρα. (1902). αρχείο: Βιβλιοθήκη της Βουλής των Ελλήνων Περιοδικό, Ήλιος. (1957). αρχείο: Βιβλιοθήκη της Βουλής των Ελλήνων Περιοδικό, Παναθήναια. ( ). αρχείο: Βιβλιοθήκη της Βουλής των Ελλήνων Ιστοσελίδες: [25]

27 Βιβλία και Εργασίες; Χ.. Λάζος, «Μηχανική και Τεχνολογία στην Αρχαία Ελλάδα», Εκδόσεις ΑΙΟΛΟΣ Χ.. Λάζος, «Η Περιπέτειας της Τεχνολογίας στην Αρχαία Ελλάδα», Εκδόσεις ΑΙΟΛΟΣ Χ.. Λάζος, «Υδραυλικά Όργανα και Μηχανισµοί», Εκδόσεις ΑΙΟΛΟΣ Χ.. Λάζος, «Αρχιµήδης ο Ευφυής Μηχανικός», Εκδόσεις ΑΙΟΛΟ Ε.Λ. Μπουρδάκου «αίδαλος ο Πρώτος Μηχανικός», Εκδόσεις ΑΙΟΛΟΣ S. Cuomo, «Αρχαία Μαθηµατικά», Εκδόσεις ΕΝΑΛΙΟΣ Χ.. Λάζος, «Ναυτική Τεχνολογία στην Αρχαία Ελλάδα», Εκδόσεις ΑΙΟΛΟΣ Χ.. Λάζος, «Τηλεπικοινωνίες των Αρχαίων Ελλήνων», Εκδόσεις ΑΙΟΛΟΣ Χ.. Λάζος, «Ο Υπολογιστής των Αντικυθήρων», Εκδόσεις ΑΙΟΛΟΣ Χ.. Λάζος, «Η Ιδέα της Πτήσης στην Ελληνική Σκέψη», Εκδόσεις ΑΙΟΛΟΣ Θ. Μανιάς, «Τα Άγνωστα Μεγαλουργήµατα των Αρχαίων Ελλήνων», Εκδόσεις ΠΥΡΙΝΟΣ ΚΟΣΜΟΣ J. Richer, «Η Ιερή Γεωγραφία του Ελληνικού Κόσµου», Εκδόσεις ΚΥΒΕΛΗ S. Skinner, «Sacred Geometry», Εκδόσεις GAIA Ν.Β. Λίτσας, «Η Ιερή Γεωγραφία της Ελλάδος», Εκδόσεις ΕΣΟΠΤΡΟΝ Η.. Μαριολάκος, «Λαυρεωτική: το αρχαιότερο µεταλλευτικό και µεταλλουργικό κέντρο της Ευρώπης», Εργασία Πεδίου - Νοέµβριος 2007, Εθνικό και Καποδιστριακό Πανεπιστήµιο Αθηνών Περιοδικά: Discovery & Science, Τεύχος Συλλεκτικής Έκδοσης Νο 1 µε τίτλο «αρχαίων Ελλήνων τεχνολογία» Science Illustrated, Τεύχος 28 - Ιουλίου 2007 RAM, Τεύχος Ιανουαρίου 2007 ΠΕΜΠΤΟΥΣΙΑ, Τεύχος 24 - Αυγούστου-Νοεµβρίου 2007 [26]