ΣΤΡΑΤΗΓΙΚΗ ΜΕΛΕΤΗ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝΤΙΚΩΝ ΕΠΙΠΤΩΣΕΩΝ ΣΧΕΔΙΟΥ ΔΙΑΧΕΙΡΗΣΗΣ ΥΔΑΤΙΚΩΝ ΠΟΡΩΝ ΝΗΣΟΥ ΛΕΣΒΟΥ

Transcript

1 ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΠΟΛΥΤΕΧΝΙΚΗ ΣΧΟΛΗ ΤΜΗΜΑ ΑΓΡΟΝΟΜΩΝ ΚΑΙ ΤΟΠΟΓΡΑΦΩΝ ΜΗΧΑΝΙΚΩΝ ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΟ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΣΠΟΥΔΩΝ: ΓΕΩΠΛΗΡΟΦΟΡΙΚΗ ΚΑΤΕΥΘΥΝΣΗ ΥΔΑΤΙΚΩΝ ΠΟΡΩΝ ΣΤΡΑΤΗΓΙΚΗ ΜΕΛΕΤΗ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝΤΙΚΩΝ ΕΠΙΠΤΩΣΕΩΝ ΣΧΕΔΙΟΥ ΔΙΑΧΕΙΡΗΣΗΣ ΥΔΑΤΙΚΩΝ ΠΟΡΩΝ ΝΗΣΟΥ ΛΕΣΒΟΥ ΤΟΥ ΤΣΑΓΚΑΛΙΔΗ ΑΘΑΝΑΣΙΟΥ ΠΟΛΙΤΙΚΟΥ ΜΗΧΑΝΙΚΟΥ ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΟΥ ΦΟΙΤΗΤΗ ΣΤΟ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΓΕΩΠΛΗΡΟΦΟΡΙΚΗΣ ΥΔΑΤΙΚΩΝ ΠΟΡΩΝ ΤΟΥ ΤΜΗΜΑΤΟΣ ΑΓΡΟΝΟΜΩΝ ΚΑΙ ΤΟΠΟΓΡΑΦΩΝ ΜΗΧΑΝΙΚΩΝ Α.Π.Θ. ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ ΣΕΠΤΕΜΒΡΙΟΣ 2013

2 «ΤΣΑΓΚΑΛΙΔΗΣ ΑΘΑΝΑΣΙΟΣ ΠΟΛΙΤΙΚΟΣ ΜΗΧΑΝΙΚΟΣ Α.Π.Θ. ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΟΣ ΦΟΙΤΗΤΗΣ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑΤΟΣ ΥΔΑΤΙΚΩΝ

3 ΠΡΟΛΟΓΟΣ Ένα πρόβλημα των τελευταίων δεκαετιών που απασχολεί την παγκόσμια κοινότητα είναι η αποτελεσματική προστασία του περιβάλλοντος από τις ανθρωπογενείς δραστηριότητες. Προγράμματα, σχεδιασμοί και πολιτικές δημιουργούν επιπτώσεις στο περιβάλλον (κοινωνικό, οικονομικό και φυσικό) και ευθύνη της κοινωνίας που επιζητά την βιώσιμη ανάπτυξη είναι ο προσδιορισμός, η αξιολόγηση και η αντιμετώπισή τους. Αρωγός στην προσπάθεια προστασίας του περιβάλλοντος, από το 1970 και μετά, είναι η νομοθεσία και τα διάφορα εργαλεία διαχείρισης περιβάλλοντος (π.χ. Εκτίμηση Περιβαλλοντικών Επιπτώσεων) που έχουν ως στόχο την ενσωμάτωση περιβαλλοντικών παραγόντων στη διαδικασία λήψης απόφασης. Κορύφωση της προσπάθειας αυτής είναι η Οδηγία 2001/42 της Ευρωπαϊκής Ένωσης (Οδηγία ΣΠΕ) και η μεταφορά της στο ελληνικό δίκαιο με την Υπουργική Απόφαση ΥΠΕΧΩΔΕ/ΕΥΠΕ/οικ /2006, σύμφωνα με την οποία καθορίζονται το πεδίο εφαρμογής και η διαδικασία της Στρατηγικής Περιβαλλοντικής Εκτίμησης. Οι Σ.Μ.Π.Ε. αποτελούν ένα εργαλείο Προληπτικού Ελέγχου. Με την Οδηγία της Στρατηγικής Περιβαλλοντικής Εκτίμησης (ΣΠΕ) Οδηγία 2001/42/ΕΚ επιχειρείται να αντιμετωπισθεί το γεγονός ότι με βάση το προγενέστερο θεσμικό πλαίσιο, σχέδια και προγράμματα: Είναι πιθανό να προκαλούν άμεσα αρνητικές επιπτώσεις σε τομείς του περιβάλλοντος, δίχως αυτό να διερευνάται και να αξιολογείται με θεσμικό τρόπο κατά τη διαδικασία σύλληψης και ωρίμανσής τους. Προσδιορίζουν και ουσιαστικά «κλειδώνουν» σειρά έργων και δραστηριοτήτων με πιθανές αρνητικές επιπτώσεις στο περιβάλλον, αφαιρώντας σημαντικά περιθώρια ευελιξίας και εναλλακτικών δυνατοτήτων από τη μεταγενέστερη φάση περιβαλλοντικής αδειοδότησης καθενός ξεχωριστά. Είναι σε μικρότερο ή μεγαλύτερο βαθμό «κλειστά» στη δημόσια ζύμωση και σε πολλές περιπτώσεις διακρίνονταν από «στεγανά» στη συμμετοχή και στην ενημέρωση. Περιβαλλοντικοί στόχοι της ΣΠΕ: 1. Μια υψηλότερου επιπέδου προστασία του περιβάλλοντος σε προγενέστερο επίπεδο σχεδιασμού από εκείνο των έργων και δραστηριοτήτων 2. Ενσωμάτωση περιβαλλοντικών θεωρήσεων στην προετοιμασία και θέσπιση σχεδίων και προγραμμάτων με σκοπό την προώθηση της βιώσιμης ανάπτυξης. Έχουν εκδοθεί μέχρι σήμερα περισσότερες από 50 προτάσεις κατευθυντήριων οδηγιών για την εφαρμογή της καλύπτοντας τόσο τη χωρική (εθνικός, περιφερειακός, τοπικός σχεδιασμός) όσο και την τομεακή (μεταφορές, χωροταξία, γεωργία, αλιεία κλπ) της διάσταση. Η συγκεκριμένη εργασία αποτελεί Σ.Μ.Π.Ε. της προπτυχιακής Διπλωματικής του γράφοντος, με θέμα Σχέδιο Διαχείρισης Υδατικών Πόρων Νήσου Λέσβου. Γίνεται προσπάθεια να συνταχθεί μία πλήρης μελέτη με όλα τα χαρακτηριστικά και απαιτήσεις που πρέπει να υπάρχουν στο συγκεκριμένο θέμα. Στο σημείο αυτό θα ήθελα να εκφράσω ευχαριστίες στον Επιβλέποντα Λέκτορα κ. Ε. Οικονόμου, ο οποίος με βοήθησε στην επιλογή του θέματος και με καθοδήγησε στην πορεία για την ολοκλήρωσή του, καθώς και στην οικογένεια μου που τόσα χρόνια στηρίζει τις προσπάθειες μου στον στίβο της εκπαίδευσης. ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ, ΟΚΤΩΒΡΙΟΣ 2013 «ΤΣΑΓΚΑΛΙΔΗΣ ΑΘΑΝΑΣΙΟΣ ΠΟΛΙΤΙΚΟΣ ΜΗΧΑΝΙΚΟΣ Α.Π.Θ. ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΟΣ ΦΟΙΤΗΤΗΣ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑΤΟΣ ΥΔΑΤΙΚΩΝ

4 ΠΕΡΙΛΗΨΗ Η παρούσα μεταπτυχιακή διατριβή με τίτλο Στρατηγική Μελέτη Περιβαλλοντικών Επιπτώσεων Σχεδίου Διαχείρισης Υδατικών Πόρων Νήσου Λέσβου, αποτελείται από 10 κεφάλαια στα οποία γίνεται προσπάθεια να καλυφθεί κάθε πτυχή και απαίτηση για τέτοιου τύπου μελέτες. Έχουν χρησιμοποιηθεί κατά κόρον επικουρικά διάφορες προγενέστερες Σ.Μ.Π.Ε. με σκοπό να καλυφθεί το θέμα επιτυχώς κατά το δυνατόν. Στο Α κεφάλαιο γίνεται μια συνοπτική περιγραφή του Σχεδίου και της υφιστάμενης κατάστασης του περιβάλλοντος. Στο Β κεφάλαιο παρουσιάζεται η ομάδα μελέτης, ενώ στο Γ δίνονται λεπτομέρειες για την σκοπιμότητα του Σχεδίου, για τους στόχους της μελέτης σε διεθνές και Ευρωπαϊκό επίπεδο σε διάφορους τομείς, όπως η φύση, το περιβάλλον κ.α. Έπειτα γίνεται μια περιληπτική παρουσίαση του Συστήματος Διαχείρισης Υδατικών Πόρων της χώρας καθώς και των διοικητικών και θεσμικών πλαισίων που ακολουθήθηκαν έως τώρα. Γίνεται λόγος για την Οδηγία 2000/60/ΕΚ για τα ύδατα, την εφαρμογή της και τους νόμους που τη συνόδεψαν. Στο Δ κεφάλαιο γίνεται μια αναλυτικότερη παρουσίαση του σχεδίου και των επιμέρους μέτρων-έργων, καθώς και όλων των συνοδευτικών που πιθανώς προκύψουν κατά την εφαρμογή του Σχεδίου. Στο Ε διερευνώνται τα σενάρια κι εναλλακτικές δυνατότητες που υπάρχουν και αιτιολογείται η επιλογή του συγκεκριμένου σεναρίου. Στο ΣΤ γίνεται μια αναλυτική περιγραφή της υφιστάμενης κατάστασης του περιβάλλοντος στην περιοχή μελέτης που περιλαμβάνει τους τομείς τις Βιοποικιλότητας- Χλωρίδας-Πανίδας, παρουσιάζονται οι προστατευόμενες περιοχές ιδιαίτερης περιβαλλοντικής προστασίας και γίνεται ανάλυση των υδρογεωλογικών στοιχείων της περιοχής, των νερών, του αέρα, του κλίματος, του πληθυσμού, της ανθρώπινης υγείας, των υλικών περιουσιακών στοιχείων, και πολλών άλλων σημαντικών για τη μελέτη παραγόντων. Επίσης περιγράφεται το τι θα επακολουθήσει σε περίπτωση που δε θα εφαρμοσθεί το Σχέδιο. Στο Ζ φτάνουμε στο κυρίως θέμα της μελέτης μας όπου Εκτιμώνται κι Αξιολογούνται οι Περιβαλλοντικές Επιπτώσεις τόσο στη φάση της κατασκευής όσο κι έπειτα σε διάφορους τομείς όπως η χλωρίδα, η πανίδα, το έδαφος, τα νερά κ.α. με τη μεθοδολογία που προτάθηκε από το «Greening Regional Development Programmes Network» το Έπειτα παρουσιάζεται το Σύστημα Παρακολούθησης Σημαντικών Περιβαλλοντικών Επιπτώσεων σε όλους τους τομείς που απαιτείται. Τέλος στο κεφάλαιο Η δίδονται τα στοιχεία της κανονιστικής πράξης, προτάσεις κατευθύνσεις και προτεινόμενα μέτρα για την προστασία του περιβάλλοντος στην περιοχή μελέτης, ενώ στο Θ περιγράφονται οι δυσκολίες που συναντήθηκαν κατά την εκπόνηση της μελέτης. Η εργασία κλείνει με την παράθεση των βιβλιογραφικών και διαδικτυακών αναφορών. «ΤΣΑΓΚΑΛΙΔΗΣ ΑΘΑΝΑΣΙΟΣ ΠΟΛΙΤΙΚΟΣ ΜΗΧΑΝΙΚΟΣ Α.Π.Θ. ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΟΣ ΦΟΙΤΗΤΗΣ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑΤΟΣ ΥΔΑΤΙΚΩΝ

5 ABSTRACT This study named Strategic Environmental Impact Assessment study for the plan of Water Resources Management of Island Lesvos consists of 10 chapters in which the author tries to cover all aspects and demands for such projects. Many past projects have been used as an example for the current work in order to fully cover the study. In chapter A the Water Resources plan is described together with the current environmental aspects. In chapter B the team that worked for the project is presented, whereas in chapter C details about the goals of the plan in European and International scale for many factors like nature, environment and more are given. To continue there is a presentation of the current Water Resources Management of the country plus of many municipal and law conforms that were used until today. Details about Instruction 2000/60/EK for water are given, its application and all the laws to accompany it. In chapter B there is an in-depth analysis of the plan all the works-projects and all the side projects that might be needed during the construction-design of the main plan application. In E all the scenarios and alternative solutions are put under the scope and details about the selection of the selected project-solution are given. In ST a detailed description of the current environmental conditions of the area under study is given which consists of the sectors of biodiversity, flora and fauna and the protected areas of special environmental protection are presented. Furthermore there is an analysis of the hydrogeological conditions of the area plus of the waters, the air, the climate, the population, human health, material wealth and many more aspects essential for the current project. The conditions that might occur in case the plan will not take place are also described in this chapter. Chapter Z is the main part of our study, where the Environmental Impacts are described and evaluated during both the construction period plus afterwards on most aspects like flora, fauna, soil, waters etc with the Greening Regional Development Programmes Network method (2006). Additionally the monitoring System for Severe Environmental Impacts is presented for all the factors demanded. Finally in chapter H all the elements for the composition of a law act are presented, recommendations, directions and recommended projects-constructions for the protection of the environment in the study area are described, whereas in chapter Theta there are described most of the difficulties and obstacles faced during the composition of the project. The study is ending with the index of the books and internet sources used. «ΤΣΑΓΚΑΛΙΔΗΣ ΑΘΑΝΑΣΙΟΣ ΠΟΛΙΤΙΚΟΣ ΜΗΧΑΝΙΚΟΣ Α.Π.Θ. ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΟΣ ΦΟΙΤΗΤΗΣ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑΤΟΣ ΥΔΑΤΙΚΩΝ

6 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ Α. ΜΗ ΤΕΧΝΙΚΗ ΠΕΡΙΛΗΨΗ ΤΟΥ ΣΥΝΟΛΟΥ ΤΗΣ ΜΕΛΕΤΗΣ... 1 Α.1. ΓΕΝΙΚΑ... 1 Α.2. ΣΤΟΧΟΙ ΤΟΥ ΣΧΕΔΙΟΥ... 1 Α.3. ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ ΤΟΥ ΣΧΕΔΙΟΥ... 1 Α.4. ΕΝΑΛΛΑΚΤΙΚΕΣ ΔΥΝΑΤΟΤΗΤΕΣ... 1 Α.5. ΥΦΙΣΤΑΜΕΝΗ ΚΑΤΑΣΤΑΣΗ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝΤΟΣ... 2 Α.6. ΕΚΤΙΜΗΣΗ, ΑΞΙΟΛΟΓΗΣΗ ΚΑΙ ΑΝΤΙΜΕΤΩΠΙΣΗ ΤΩΝ ΕΠΙΠΤΩΣΕΩΝ ΤΟΥ ΣΧΕΔΙΟΥ ΣΤΟ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝ... 4 Α.7. ΣΥΣΤΗΜΑ ΠΑΡΑΚΟΛΟΥΘΗΣΗΣ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝΤΙΚΩΝ ΕΠΙΠΤΩΣΕΩΝ... 5 Β. ΓΕΝΙΚΑ ΣΤΟΙΧΕΙΑ... 6 Β.1. ΟΜΑΔΑ ΜΕΛΕΤΗΣ... 6 Γ. ΣΚΟΠΙΜΟΤΗΤΑ ΚΑΙ ΣΤΟΧΟΙ ΤΟΥ ΣΧΕΔΙΟΥ... 7 Γ.1. ΣΚΟΠΙΜΟΤΗΤΑ ΤΟΥ ΣΧΕΔΙΟΥ... 7 Γ.2. ΔΙΕΘΝΕΙΣ ΕΥΡΩΠΑΪΚΟΙ ΕΘΝΙΚΟΙ ΣΤΟΧΟΙ... 8 Γ.2.1. ΕΥΡΩΠΑΪΚΟΙ ΣΤΟΧΟΙ... 8 Γ ΦΥΣΗ ΚΑΙ ΒΙΟΠΟΙΚΙΛΟΤΗΤΑ... 9 Γ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝ ΚΑΙ ΥΓΕΙΑ Γ ΔΙΑΧΕΙΡΙΣΗ ΦΥΣΙΚΩΝ ΠΟΡΩΝ ΚΑΙ ΑΠΟΒΛΗΤΩΝ Γ ΚΛΙΜΑΤΙΚΗ ΑΛΛΑΓΗ Γ.2.2. ΕΘΝΙΚΟΙ ΣΤΟΧΟΙ Γ.3. Η ΔΙΑΧΕΙΡΗΣΗ ΥΔΑΤΙΚΩΝ ΠΟΡΩΝ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ Γ.3.1. ΓΕΝΙΚΑ Γ.3.2. ΟΙ ΥΔΑΤΙΚΟΙ ΠΟΡΟΙ ΤΗΣ ΧΩΡΑΣ-ΠΛΑΙΣΙΟ ΔΙΑΧΕΙΡΙΣΗΣ Γ.3.3. Η ΜΕΧΡΙ ΤΩΡΑ ΑΝΤΙΜΕΤΩΠΙΣΗ ΤΟΥ ΘΕΜΑΤΟΣ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ Γ.3.4. ΔΙΟΙΚΗΤΙΚΟ ΚΑΙ ΘΕΣΜΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ Γ ΔΙΟΙΚΗΤΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ Γ ΘΕΣΜΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ Γ.3.5. Η ΟΔΗΓΙΑ 2000/60/ΕΚ ΓΙΑ ΤΗΝ ΚΟΙΝΟΤΙΚΗ ΔΡΑΣΗ ΣΤΗΝ ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΤΩΝ ΥΔΑΤΩΝ Γ ΣΚΟΠΟΣ-ΣΤΟΧΟΙ Γ ΧΡΟΝΟΔΙΑΓΡΑΜΜΑ ΕΦΑΡΜΟΓΗΣ Γ Ο Ν.3199/2003 ΚΑΙ Η ΠΟΡΕΙΑ ΕΦΑΡΜΟΓΗΣ ΤΗΣ 2000/60/ΕΚ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ Δ. ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ ΤΟΥ ΣΧΕΔΙΟΥ Δ.1. ΓΕΩΓΡΑΦΙΚΗ ΘΕΣΗ Δ.2. ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΟ ΤΟΥ ΣΧΕΔΙΟΥ Δ.2.1. ΠΕΡΙΛΑΜΒΑΝΟΜΕΝΑ ΕΡΓΑ ΚΑΙ ΜΕΤΡΑ Δ.2.2. ΔΙΕΡΕΥΝΗΣΗ ΧΩΡΗΤΙΚΟΤΗΤΑΣ ΤΣΙΚΝΙΑ-ΒΑΣΙΚΟΤΕΡΟΥ ΕΡΓΟΥ ΤΟΥ ΣΧΕΔΙΟΥ Δ.3. ΕΡΓΑ ΚΑΙ ΔΡΑΣΤΗΡΙΟΤΗΤΕΣ ΠΟΥ ΠΙΘΑΝΩΣ ΝΑ ΠΡΟΚΥΨΟΥΝ ΚΑΤΑ ΤΗΝ ΕΦΑΡΜΟΓΗ ΤΟΥ ΣΧΕΔΙΟΥ Δ.3.1. ΠΡΟΤΕΙΝΟΜΕΝΑ ΕΡΓΑ ΤΕΧΝΙΚΩΝ ΥΠΟΔΟΜΩΝ Δ.3.2. ΠΡΟΤΕΙΝΟΜΕΝΑ ΑΝΑΠΤΥΞΙΑΚΑ ΕΡΓΑ ΚΑΙ ΔΡΑΣΤΗΡΙΟΤΗΤΕΣ Ε. ΕΝΑΛΛΑΚΤΙΚΕΣ ΔΥΝΑΤΟΤΗΤΕΣ E.1. ΔΙΕΡΕΥΝΗΣΗ ΔΙΑΧΕΙΡΙΣΤΙΚΩΝ ΕΠΙΛΟΓΩΝ ΚΑΙ ΚΑΘΟΡΙΣΜΟΣ ΣΕΝΑΡΙΩΝ ΠΡΟΣΟΜΟΙΩΣΗΣ Ε.1.1. ΜΗΔΕΝΙΚΗ ΛΥΣΗ E.2. ΕΝΑΛΛΑΚΤΙΚΑ ΣΕΝΑΡΙΑ Ε.2.1. ΣΕΝΑΡΙΑ ΜΕ ΕΡΓΑ ΤΟΥ ΦΡΑΓΜΑΤΟΣ ΤΣΙΚΝΙΑ Ε.2.2. ΣΕΝΑΡΙΑ ΜΕ ΕΡΓΑ ΤΟΥ ΦΡΑΓΜΑΤΟΣ ΠΟΛΥΧΝΙΤΟΥ Ε.2.3. ΣΕΝΑΡΙΑ ΜΕ ΒΑΣΗ ΤΙΣ ΔΥΝΑΤΟΤΗΤΕΣ ΔΙΑΧΕΙΡΙΣΤΙΚΩΝ ΜΕΤΡΩΝ E.3. ΛΟΓΟΙ ΕΠΙΛΟΓΗΣ ΚΑΤΑΛΛΗΛΟΥ ΣΕΝΑΡΙΟΥ ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΑ ΔΙΑΧΕΙΡΙΣΤΙΚΟΥ «ΤΣΑΓΚΑΛΙΔΗΣ ΑΘΑΝΑΣΙΟΣ ΠΟΛΙΤΙΚΟΣ ΜΗΧΑΝΙΚΟΣ Α.Π.Θ. ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΟΣ ΦΟΙΤΗΤΗΣ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑΤΟΣ ΥΔΑΤΙΚΩΝ

7 ΣΕΝΑΡΙΟΥ ΚΑΙ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝΤΙΚΗ ΤΕΚΜΗΡΙΩΣΗ ΣΤ. ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ ΤΗΣ ΥΦΙΣΤΑΜΕΝΗΣ ΚΑΤΑΣΤΑΣΗΣ ΤΟΥ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝΤΟΣ ΣΤ.1. ΒΙΟΠΟΙΚΙΛΟΤΗΤΑ-ΧΛΩΡΙΔΑ-ΠΑΝΙΔΑ ΣΤ.1.1. ΒΙΟΠΟΙΚΙΛΟΤΗΤΑ ΣΤ.1.2. ΧΛΩΡΙΔΑ ΣΤ.1.3. ΠΑΝΙΔΑ ΣΤ.1.4. ΠΕΡΙΟΧΕΣ ΙΔΙΑΙΤΕΡΗΣ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝΤΙΚΗΣ ΠΡΟΣΤΑΣΙΑΣ ΣΤ ΒΙΟΤΟΠΟΣ ΝΑΤURA GR «ΑΠΟΛΙΘΩΜΕΝΟ ΔΑΣΟΣ» ΣΤ ΒΙΟΤΟΠΟΣ ΝΑΤURA GR «ΕΛΗ ΝΤΙΠΙ ΚΑΙ ΧΑΡΑΜΙΔΑ» ΣΤ ΒΙΟΤΟΠΟΣ ΝΑΤURA GR «ΚΟΛΠΟΣ ΓΕΡΑΣ, ΕΛΟΣ ΝΤΙΠΙ ΚΑΙ ΟΡΟΣ ΟΛΥΜΠΟΣ» ΣΤ ΒΙΟΤΟΠΟΣ ΝΑΤURA GR «ΚΟΛΠΟΣ ΚΑΛΛΟΝΗΣ ΚΑΙ ΧΕΡΣΑΙΑ ΠΑΡΑΚΤΙΑ ΖΩΝΗ» ΣΤ ΒΙΟΤΟΠΟΣ ΝΑΤURA GR «ΠΑΡΑΚΤΙΟΙ ΥΓΡΟΤΟΠΟΙ ΚΟΛΠΟΥ ΚΑΛΛΟΝΗΣ» ΣΤ ΒΙΟΤΟΠΟΣ ΝΑΤURA GR «ΒΟΡΕΙΑ ΛΕΣΒΟΣ» ΣΤ ΒΙΟΤΟΠΟΣ CORINE A «ΒΟΥΝΑ ΤΗΣ ΔΥΤΙΚΗΣ ΧΕΡΣΟΝΗΣΟΥ ΛΕΣΒΟΣ ΣΤ ΒΙΟΤΟΠΟΣ CORINE A «ΚΟΛΠΟΣ ΓΕΡΑΣ ΚΑΙ ΕΛΟΣ ΔΙΠΗ, ΛΕΣΒΟΣ» ΣΤ ΒΙΟΤΟΠΟΣ CORINE A «ΜΗΘΥΜΝΑ Ή ΜΟΛΥΒΟΣ» ΣΤ ΤΟΠΙΟ ΙΔΙΑΙΤΕΡΟΥ ΦΥΣΙΚΟΥ ΚΑΛΛΟΥΣ ΑΤ «ΜΗΘΥΜΝΑ Ή ΜΟΛΥΒΟΣ» ΣΤ ΤΟΠΙΟ ΙΔΙΑΙΤΕΡΟΥ ΦΥΣΙΚΟΥ ΚΑΛΛΟΥΣ ΑΤ «ΠΕΤΡΑ ΛΕΣΒΟΥ».. 44 ΣΤ ΤΟΠΙΟ ΙΔΙΑΙΤΕΡΟΥ ΦΥΣΙΚΟΥ ΚΑΛΛΟΥΣ ΑΤ «ΚΑΡΥΝΗ ΑΓΙΑΣΟΥ»45 ΣΤ ΤΟΠΙΟ ΙΔΙΑΙΤΕΡΟΥ ΦΥΣΙΚΟΥ ΚΑΛΛΟΥΣ ΑΤ «ΠΕΡΙΟΧΗ ΜΟΥΣΕΙΟΥ ΤΕΡΙΑΝΤ» ΣΤ.2. ΕΔΑΦΟΣ ΣΤ.2.1. ΓΕΩΛΟΓΙΚΑ ΣΤΟΙΧΕΙΑ ΣΤ.2.2. ΥΔΡΟΓΕΩΛΟΓΙΚΑ ΣΤΟΙΧΕΙΑ ΣΤ.3. ΝΕΡΑ ΣΤ.3.1.ΓΕΝΙΚΑ ΣΤΟΙΧΕΙΑ-ΥΔΑΤΙΚΟ ΔΥΝΑΜΙΚΟ ΝΗΣΩΝ ΒΟΡΕΙΟΥ ΑΙΓΑΙΟΥ ΣΤ.3.2. ΥΔΡΟΓΕΩΛΟΓΙΚΕΣ ΛΕΚΑΝΕΣ ΑΠΟΡΡΟΗΣ ΣΤ.3.3. ΥΔΡΟΓΕΩΛΟΓΙΚΕΣ ΛΕΚΑΝΕΣ ΣΤ.3.4. ΘΕΡΜΕΣ ΠΗΓΕΣ ΣΤ.3.5. ΥΠΟΓΕΙΑ ΝΕΡΑ ΣΤ.4. ΑΕΡΑΣ ΣΤ.5. ΚΛΙΜΑΤΙΚΟΙ ΠΑΡΑΓΟΝΤΕΣ ΣΤ.6. ΠΛΗΘΥΣΜΟΣ ΣΤ.6.1. ΜΟΝΙΜΟΣ ΠΛΗΘΥΣΜΟΣ ΣΤ.6.2. ΕΠΟΧΙΚΟΣ ΠΛΗΘΥΣΜΟΣ ΣΤ.7. ΑΝΘΡΩΠΙΝΗ ΥΓΕΙΑ ΣΤ.8. ΥΛΙΚΑ ΠΕΡΙΟΥΣΙΑΚΑ ΣΤΟΙΧΕΙΑ ΣΤ.9. ΠΟΛΙΤΙΣΤΙΚΗ ΚΛΗΡΟΝΟΜΙΑ ΣΤ.9.1. ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΚΟΙ ΧΩΡΟΙ ΒΥΖΑΝΤΙΝΑ ΜΝΗΜΕΙΑ ΣΤ.9.2. ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗ ΣΤ.10. ΤΟΠΙΟ ΣΤ.11. ΔΙΚΤΥΑ ΥΠΟΔΟΜΩΝ ΣΤ ΟΔΙΚΟ ΔΙΚΤΥΟ ΣΤ ΕΝΕΡΓΕΙΑΚΟ-ΤΗΛΕΠΙΚΟΙΝΩΝΙΑΚΟ ΔΙΚΤΥΟ ΣΤ ΥΔΡΕΥΣΗ-ΑΠΟΧΕΤΕΥΣΗ ΣΤ ΔΙΑΧΕΙΡΙΣΗ ΑΠΟΡΡΙΜΜΑΤΩΝ ΣΤ ΠΥΡΑΣΦΑΛΕΙΑ-ΠΥΡΟΠΡΟΣΤΑΣΙΑ «ΤΣΑΓΚΑΛΙΔΗΣ ΑΘΑΝΑΣΙΟΣ ΠΟΛΙΤΙΚΟΣ ΜΗΧΑΝΙΚΟΣ Α.Π.Θ. ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΟΣ ΦΟΙΤΗΤΗΣ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑΤΟΣ ΥΔΑΤΙΚΩΝ

8 ΣΤ.12. ΠΙΘΑΝΗ ΕΞΕΛΙΞΗ ΤΟΥ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝΤΟΣ ΣΕ ΠΕΡΙΠΤΩΣΗ ΜΗ ΕΦΑΡΜΟΓΗΣ ΤΟΥ ΣΧΕΔΙΟΥ ΣΤ.13. ΥΦΙΣΤΑΜΕΝΑ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝΤΙΚΑ ΠΡΟΒΛΗΜΑΤΑ ΣΤ ΛΥΜΑΤΑ ΣΤ ΑΠΟΡΡΙΜΜΑΤΑ ΣΤ ΠΡΩΤΟΓΕΝΗΣ ΤΟΜΕΑΣ ΣΤ ΒΙΟΜΗΧΑΝΙΑ ΣΤ ΕΛΑΙΟΤΡΙΒΕΙΑ ΣΤ ΠΥΡΗΝΕΛΟΥΡΓΙΑ ΣΤ ΤΥΡΟΚΟΜΕΙΑ ΣΤ ΤΟΥΡΙΣΜΟΣ ΣΤ ΥΦΑΛΜΥΡΩΣΗ ΣΤ ΡΥΠΑΝΣΗ ΥΠΟΓΕΙΩΝ ΝΕΡΩΝ Ζ. ΕΚΤΙΜΗΣΗ, ΑΞΙΟΛΟΓΗΣΗ ΚΑΙ ΑΝΤΙΜΕΤΩΠΙΣΗ ΤΩΝ ΕΠΙΠΤΩΣΕΩΝ ΣΤΟ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝ ΤΟΥ ΠΡΟΤΕΙΝΟΜΕΝΟΥ ΣΧΕΔΙΟΥ Ζ.1. ΜΕΘΟΔΟΛΟΓΙΑ Ζ.2. ΑΞΙΟΛΟΓΗΣΗ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝΤΙΚΩΝ ΕΠΙΠΤΩΣΕΩΝ ΑΝΑ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝΤΙΚΟ ΤΟΜΕΑ Ζ.2.1. ΕΠΙΠΤΩΣΕΙΣ ΣΤΗ ΒΙΟΠΟΙΚΙΛΟΤΗΤΑ Ζ.2.2. ΕΠΙΠΤΩΣΕΙΣ ΣΤΟΝ ΠΛΗΘΥΣΜΟ Ζ.2.3. ΕΠΙΠΤΩΣΕΙΣ ΣΤΗΝ ΑΝΘΡΩΠΙΝΗ ΥΓΕΙΑ Ζ.2.4. ΕΠΙΠΤΩΣΕΙΣ ΣΤΗΝ ΠΑΝΙΔΑ Ζ.2.5. ΕΠΙΠΤΩΣΕΙΣ ΣΤΗ ΧΛΩΡΙΔΑ Ζ.2.6. ΕΠΙΠΤΩΣΕΙΣ ΣΤΟ ΕΔΑΦΟΣ Ζ.2.7. ΕΠΙΠΤΩΣΕΙΣ ΣΤΑ ΝΕΡΑ Ζ.2.8. ΕΠΙΠΤΩΣΕΙΣ ΣΤΟΝ ΑΕΡΑ Ζ.2.9. ΕΠΙΠΤΩΣΕΙΣ ΣΤΟΥΣ ΚΛΙΜΑΤΙΚΟΥΣ ΠΑΡΑΓΟΝΤΕΣ Ζ ΕΠΙΠΤΩΣΕΙΣ ΣΤΑ ΥΛΙΚΑ ΠΕΡΙΟΥΣΙΑΚΑ ΣΤΟΙΧΕΙΑ Ζ ΕΠΙΠΤΩΣΕΙΣ ΣΤΗΝ ΠΟΛΙΤΙΣΤΙΚΗ ΚΛΗΡΟΝΟΜΙΑ Ζ ΕΠΙΠΤΩΣΕΙΣ ΣΤΟ ΤΟΠΙΟ Ζ.3. ΠΡΟΤΑΣΕΙΣ/ΚΑΤΕΥΘΥΝΣΕΙΣ/ΜΕΤΡΑ ΓΙΑ ΤΗΝ ΑΝΤΙΠΕΤΩΠΙΣΗ ΚΑΙ ΠΡΟΛΗΨΗ ΤΩΝ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝΤΙΚΩΝ ΕΠΙΠΤΩΣΕΩΝ ΤΟΥ ΠΡΟΤΕΙΝΟΜΕΝΟΥ ΣΧΕΔΙΟΥ Ζ.3.1. ΒΙΟΠΟΙΚΙΛΟΤΗΤΑ-ΧΛΩΡΙΔΑ-ΠΑΝΙΔΑ Ζ.3.2. ΕΔΑΦΟΣ Ζ.3.3. ΝΕΡΟ Ζ.3.4. ΑΕΡΑΣ Ζ.3.5. ΤΟΠΙΟ Ζ.3.6. ΛΟΙΠΟΙ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝΤΙΚΟΙ ΠΑΡΑΓΟΝΤΕΣ Ζ.4. ΣΥΣΤΗΜΑ ΠΑΡΑΚΟΛΟΥΘΗΣΗΣ ΣΗΜΑΝΤΙΚΩΝ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝΤΙΚΩΝ ΕΠΙΠΤΩΣΕΩΝ Ζ.4.1. ΠΑΡΑΚΟΛΟΥΘΗΣΗ ΒΙΟΠΟΙΚΙΛΟΤΗΤΑΣ, ΧΛΩΡΙΔΑΣ, ΠΑΝΙΔΑΣ Ζ.4.2. ΠΑΡΑΚΟΛΟΥΘΗΣΗ ΕΔΑΦΟΥΣ Ζ.4.3. ΠΑΡΑΚΟΛΟΥΘΗΣΗ ΝΕΡΩΝ Ζ.4.4. ΠΑΡΑΚΟΛΟΥΘΗΣΗ ΑΕΡΑ Ζ.4.5. ΠΑΡΑΚΟΛΟΥΘΗΣΗ ΤΟΠΙΟΥ Ζ.4.6. ΠΑΡΑΚΟΛΟΥΘΗΣΗ ΛΟΙΠΩΝ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝΤΙΚΩΝ ΠΑΡΑΓΟΝΤΩΝ Η. ΣΤΟΙΧΕΙΑ ΚΑΝΟΝΙΣΤΙΚΗΣ ΠΡΑΞΗΣ Η.1. ΠΡΟΤΑΣΕΙΣ/ ΚΑΤΕΥΘΥΝΣΕΙΣ/ ΜΕΤΡΑ Η.1.1. ΠΡΟΣΤΑΣΙΑ ΒΙΟΠΟΙΚΙΛΟΤΗΤΑΣ, ΧΛΩΡΙΔΑΣ, ΠΑΝΙΔΑΣ ΚΑΙ ΦΥΣΙΚΩΝ ΟΙΚΟΤΟΠΩΝ Η.1.2. ΠΡΟΣΤΑΣΙΑ ΕΔΑΦΩΝ Η.1.3. ΠΡΟΣΤΑΣΙΑ ΥΔΑΤΙΚΩΝ ΠΟΡΩΝ Η.1.4. ΠΡΟΣΤΑΣΙΑ ΑΕΡΑ Η.1.5. ΠΡΟΣΤΑΣΙΑ ΤΟΠΙΟΥ Η.1.6. ΠΡΟΣΤΑΣΙΑ ΠΟΛΙΤΙΣΤΙΚΗΣ ΚΛΗΡΟΝΟΜΙΑΣ «ΤΣΑΓΚΑΛΙΔΗΣ ΑΘΑΝΑΣΙΟΣ ΠΟΛΙΤΙΚΟΣ ΜΗΧΑΝΙΚΟΣ Α.Π.Θ. ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΟΣ ΦΟΙΤΗΤΗΣ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑΤΟΣ ΥΔΑΤΙΚΩΝ

9 Η.1.7. ΠΡΟΣΤΑΣΙΑ ΑΝΘΡΩΠΙΝΗΣ ΥΓΕΙΑΣ Η.1.8. ΠΡΟΣΤΑΣΙΑ ΥΛΙΚΩΝ ΠΕΡΙΟΥΣΙΑΚΩΝ ΣΤΟΙΧΕΙΩΝ Η.2. ΣΥΣΤΗΜΑ ΠΑΡΑΚΟΛΟΥΘΗΣΗΣ (MONITORING) Θ. ΔΥΣΚΟΛΙΕΣ ΠΟΥ ΑΝΕΚΥΨΑΝ ΚΑΤΑ ΤΗΝ ΕΚΠΟΝΗΣΗ ΤΗΣ ΣΜΠΕ Ι. ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΚΕΣ ΑΝΑΦΟΡΕΣ «ΤΣΑΓΚΑΛΙΔΗΣ ΑΘΑΝΑΣΙΟΣ ΠΟΛΙΤΙΚΟΣ ΜΗΧΑΝΙΚΟΣ Α.Π.Θ. ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΟΣ ΦΟΙΤΗΤΗΣ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑΤΟΣ ΥΔΑΤΙΚΩΝ

10 Α. ΜΗ ΤΕΧΝΙΚΗ ΠΕΡΙΛΗΨΗ ΤΟΥ ΣΥΝΟΛΟΥ ΤΗΣ ΜΕΛΕΤΗΣ Α.1. ΓΕΝΙΚΑ Η παρούσα Στρατηγική Μελέτη Περιβαλλοντικών Επιπτώσεων (Σ.Μ.Π.Ε.) αφορά στο προτεινόμενο Σχέδιο Διαχείρισης Υδατικών Πόρων της Νήσου Λέσβου. Βασίζεται στην προπτυχιακή Διπλωματική Εργασία με τίτλο: «ΔΙΑΧΕΙΡΙΣΗ ΥΔΑΤΙΚΩΝ ΠΟΡΩΝ ΝΗΣΟΥ ΛΕΣΒΟΥ» των Τσαγκαλίδη Α. και Νικολακόπουλου Χ. φοιτητών του τμήματος Πολιτικών Μηχανικών Α.Π.Θ. που συντάχθηκε στη Θεσσαλονίκη το Ο καταλληλότερος συνδυασμός των μέτρων που λήφθηκαν κατά την σύνταξη της εργασίας είναι αυτός που συνδυάζει την ελαχιστοποίηση των ποσοτικών ελλειμμάτων και την αντιμετώπιση των ποιοτικών προβλημάτων που παρουσιάζονται σήμερα, επιτυγχάνοντας κατάλληλες περιβαλλοντικές συνθήκες και βέλτιστο τεχνικοοικονομικό αποτέλεσμα. Έπειτα από μελέτη των Σεναρίων Προσομοίωσης-Διαχειριστικών Επιλογών έγινε επιλογή για Σχέδιο Διαχείρισης το οποίο θα περιλαμβάνει σενάρια με έργα του φράγματος Τσικνιά. Α.2. ΣΤΟΧΟΙ ΤΟΥ ΣΧΕΔΙΟΥ Στόχος του συγκεκριμένου σχεδίου είναι η βέλτιστη από κάθε άποψη εκμετάλλευση των Υδατικών Πόρων της Νήσου Λέσβου, έτσι ώστε να επιτευχθεί από τη μία η ικανοποίηση πάσης φύσεως υδρευτικών, αρδευτικών περιβαλλοντικών, και κάθε άλλης μορφής υδατικών αναγκών και ταυτόχρονα η Λύση-Σχέδιο που θα υιοθετηθεί να λαμβάνει υπόψη κάθε παράμετρο που θα μπορούσε να αλλοιώσει με οποιονδήποτε τρόπο το περιβάλλον και το οικοσύστημα του νησιού. Σημειώνεται επίσης ότι στόχος-πρόταση του γράφοντα είναι η επιπλέον εκμετάλλευση των επιφανειακών απορροών της Λέσβου, κάτι που δεν γίνεται στο βαθμό που πρέπει αυτήν τη στιγμή. Α.3. ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ ΤΟΥ ΣΧΕΔΙΟΥ Το Προτεινόμενο σχέδιο που περιλαμβάνει το φράγμα στην περιοχή του ποταμού Τσικνιά στη Λέσβο αποτελεί το βέλτιστο «σενάριο» κατά την γνώμη του γράφοντα έπειτα από εκτενή και λεπτομερή μελέτη και αξιολόγηση των υπολοίπων σχεδίων, έργων και «σεναρίων». Το έργο περιλαμβάνει ένα συνδυασμό μεγάλων επί μέρους τεχνικών έργων εκτός του φράγματος, όπως τις ΕΕΝ και τους αγωγούς μεταφοράς. Το σημαντικό πλεονέκτημα του έργου είναι ότι η χωρητικότητά του και οι εισροές του μπορούν να εξασφαλίσουν μεγάλες διαθεσιμότητες νερού καλής ποιότητας για χρήση ύδρευσης, ενώ κατά περιόδους θα μπορούν να συνεισφέρουν και σε αρδευτικές ανάγκες. Συνεπώς, θα πρέπει να λειτουργήσει με μικτή χρήση. Το έργο μπορεί να συνδυαστεί με διαφορετικές επιλογές ως προς τους οικισμούς που τελικά θα εξυπηρετηθούν, σε κάθε περίπτωση όμως βασικός αποδέκτης θα είναι η Μυτιλήνη, που αποτελεί τον κύριο καταναλωτή ύδρευσης του νησιού. Α.4. ΕΝΑΛΛΑΚΤΙΚΕΣ ΔΥΝΑΤΟΤΗΤΕΣ Οι εναλλακτικές δυνατότητες-σενάρια που εξετάσθηκαν, προκειμένου να διαμορφωθεί η τελική πρόταση, είναι οι εξής: 1

11 Έργα περιορισμού των απωλειών και μέτρα προστασίας των υπογείων υδροφορέων τα οποία εν τέλει θεωρούνται απαραίτητα σε κάθε περίπτωση και υιοθετούνται σε όλα τα σενάρια. Εξέταση της υιοθέτησης μηδενικής λύσης χωρίς κανένα έργο, και συνέχιση της εκμετάλλευσης των υπόγειων υδροφορέων. Εξέταση της κατασκευής του φράγματος Τσικνιά και των συναφών του έργων για χρήση κυρίως ύδρευσης, ως κύρια στρατηγική επιλογή για το μέλλον και ανακούφιση/σταθεροποίηση της σημερινής εκμετάλλευσης των υπογείων υδάτων. Κατασκευή των έργων του φράγματος Πολυχνίτου κυρίως για ύδρευση, με η χωρίς συνδυασμό τους με τα έργα Τσικνιά, και ανακούφιση/σταθεροποίηση της σημερινής εκμετάλλευσης των υπογείων υδάτων. Κατασκευή μικρών φραγμάτων σε τοπικό επίπεδο Δήμων και παράλληλη σταθερή ή αυξημένη εκμετάλλευση των υπογείων υδάτων. Υιοθέτηση άλλων έργων και μέτρων εκτός ταμιευτήρων, με εμπλουτισμό των υπογείων και σταδιακά εντατικότερη εκμετάλλευση τους. Α.5. ΥΦΙΣΤΑΜΕΝΗ ΚΑΤΑΣΤΑΣΗ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝΤΟΣ Η υφιστάμενη κατάσταση του περιβάλλοντος αναλύεται σε 11 παράγοντες, οι οποίοι ορίζονται από την Κ.Υ.Α /2006 και αφορούν σε βιοποικιλότητα, χλωρίδα, πανίδα, έδαφος, νερά, αέρας, κλίμα, πληθυσμός, ανθρώπινη υγεία, υλικά περιουσιακά στοιχεία, πολιτιστική κληρονομιά και τοπίο. Ακολουθεί συνοπτική παρουσίαση των παραγόντων αυτών για την περιοχή μελέτης. Βιοποικιλότητα, χλωρίδα, πανίδα. Η Λέσβος λόγω ευνοϊκών εδαφοκλιματικών συνθηκών, διαθέτει μια από τις πλουσιότερες χλωρίδες του κόσμου, γεγονός που κατά πολύ συμβάλλει στην αισθητική του νησιού. Σήμερα, περισσότερα από taxa (είδη και υποείδη) φυτών περιλαμβάνονται στην χλωρίδα της Λέσβου. Ο πλούτος αυτός οφείλεται μεταξύ άλλων στην ποικιλία των βιοτόπων του νησιού, την ιδιαιτερότητα των πετρωμάτων του, τη μακροχρόνια επίδραση του ανθρώπου, την γειτνίασή του με τη Μικρά Ασία αλλά και τον από γεωλογική άποψη, πρόσφατο αποχωρισμό του Ανατολικού Αιγαίου από αυτή. Το νησί θα μπορούσε να χαρακτηρισθεί ως «Βοτανικός Παράδεισος»: αρωματικάφαρμακευτικά, καλλωπιστικά και σπάνια φυτά, δένδρα και θάμνοι. Αν και η Δυτική Λέσβος, συγκριτικά με την υπόλοιπη νησιωτική έκταση, είναι άγονη -με την εξαίρεση μικρές πεδινές εκτάσεις - τα ανατολικά, νότια και κεντρικά τμήματα είναι κατάφυτα από ελαιώνες ( περίπου ελαιόδεντρα) και δάση πεύκων, βελανιδιών, καστανιών, πλατανιών, κ.α. Τα Λεσβιακά δάση ελαιώνων, πεύκων και δρυών προσφέρουν καταφύγιο σε άγρια ζώα και πουλιά, και συγκεκριμένα από τα θηλαστικά, ενδιαφέρον παρουσιάζει ο Ασιατικός σκίουρος, Sciurus Anomalus (όχι ο κοινός), ενώ το μεγαλύτερο σαρκοφάγο θηλαστικό είναι η αλεπού. Έδαφος-Νερά. Η Λέσβος ανήκει στο βορειοανατολικό τμήμα του Αιγαίου, στο νομό Λέσβου μαζί με τη Λήμνο και τον Άι Στράτη. Είναι το τρίτο σε μέγεθος ελληνικό νησί με έκταση στρέμματα και ανάπτυγμα ακτών 320χλμ. Το ανάγλυφο του νησιού παρουσιάζει απότομες και ισχυρές εδαφικές κλίσεις με ποσοστό εδαφών με κλίση >16% που ανέρχεται στο 50,3% του συνόλου της έκτασης με συνέπεια την ανάπτυξη πυκνού υδρογραφικού δικτύου με μεγάλο όγκο απορροής νερού. Στην γεωλογική διαμόρφωση 2

12 της Νήσου Λέσβου από τις νεότερες προς τις αρχαιότερες συμμετέχουν οι ακόλουθες τέσσερις ενότητες γεωλογικών σχηματισμών: ενότητα ιζηματογενών σχηματισμών τον Τεταρτογενούς, ενότητα εκρηξιγενών σχηματισμών του Νεογενούς, ενότητα περιδοτιτών του Νεοπαλαιοζωϊκού και ενότητα αυτόχθονου συστήματος του Παλαιοζωικού Τριαδικού. Η υδρολιθολογική συμπεριφορά των σχηματισμών της περιοχής εξαρτάται από τη λιθολογία τους, την υδροστρωματογραφική τους σχέση, την τεκτονική τους καταπόνηση και το βαθμό διαγένεσης και εξαλλοίωσής τους. Από τα μέχρι τώρα στοιχεία προκύπτει οι επιμέρους γεωλογικοί σχηματισμοί ταξινομούνται στις ακόλουθες υδρολιθολογικές ενότητες: Σχηματισμοί αμελητέας έως μικρής περατότητας: Σχιστόλιθοι και φυλλίτες, Πυρόξενος Περιδοτίτης, Ανώτατη στρώση της Κατωτέρας μονάδος λαβών. Σχηματισμοί μέσης περατότητας: Τεταρτογενές αδιαίρετο, Πλευρικά κορήματα, Ιγνιμβρίτες. Σχηματισμοί μέσης - υψηλής περατότητας: Μάρμαρα και σχιστόλιθοι του Παλαιοζωικού και Τριαδικού. Αέρας. Η κατάσταση της ατμόσφαιρας στην Περιφέρεια Βορείου Αιγαίου δεν παρουσιάζει κάποιο ιδιαίτερο χαρακτηριστικό επιβάρυνσης στις αστικές περιοχές, δεδομένου ότι πρόκειται για μια νησιωτική περιοχή, με μια κυρίως αγροτική φυσιογνωμία, με κάποιες βιομηχανικές / γεωργικό κτηνοτροφικές μονάδες που αποτελούν θέσεις σημειακής ρύπανσης, ελεγχόμενης, χωρίς επιβεβαιωμένα φαινόμενα ρύπανσης. Ωστόσο, πρέπει να σημειωθεί ότι η ηλεκτροδότηση των νησιών από τους ΑΣΠ της ΔΕΗ, οι οποίοι ως καύσιμα χρησιμοποιούν μαζούτ και ντίζελ έχει ως αποτέλεσμα τις σημαντικές εκπομπές οξειδίων του αζώτου και διοξειδίου του θείου. Η λειτουργία των μονάδων της ΔΕΗ στα νησιά της Περιφέρειας έχει ως αποτέλεσμα την εκπομπή διπλάσιων ποσοτήτων NΟx ανά μονάδα ΑΕΠ και ανά κάτοικο σε σχέση με τις αντίστοιχες τιμές σε επίπεδο χώρας. Αντίστοιχα, οι εκπομπές διοξειδίου του θείου ανά κάτοικο και ανά μονάδα ΑΕΠ σε επίπεδο Περιφέρειας είναι αντίστοιχες με τις τιμές σε εθνικό επίπεδο παρά το γεγονός ότι η Περιφέρεια δεν διαθέτει αξιόλογη βιομηχανία (με εξαίρεση τις ενεργειακής μονάδες). Κλίμα. Η νήσος Λέσβος έχει γενικά εύκρατο μεσογειακό κλίμα, με χαρακτηριστικά που μοιάζουν περισσότερο στην ηπειρωτική Ελλάδα, παρά στις ξηρότερες νησιωτικές περιοχές των Κυκλάδων ή της Δωδεκανήσου. Η μέση ετήσια θερμοκρασία είναι κοντά στους 18 C, ενώ η μέση ετήσια βροχόπτωση είναι περίπου 650 χλστ, αναφερόμενη στη στάθμη της θάλασσας (χωρίς υψομετρική αναγωγή). Με βάση τα δεδομένα καταγραφών βροχόπτωσης που υπάρχουν για το νησί και τις εκτιμήσεις της δυνητικής εξατμισοδιαπνοής που έχουν γίνει σε παλαιότερες μελέτες της περιοχής, το κλίμα της Λέσβου χαρακτηρίζεται ύφυγρο έως ημίξηρο, με μεγάλο πλεόνασμα νερού το χειμώνα και έλλειμμα το καλοκαίρι. Πληθυσμός. Το νησί έχει πληθυσμό κατοίκους. Πρωτεύουσα του νησιού, καθώς και του ομώνυμου Νομού Λέσβου, είναι η Μυτιλήνη, κτισμένη στο νοτιοανατολικό άκρο του νησιού. Σύγχρονη πόλη, διοικητικό, εμπορικό και πνευματικό κέντρο, με πληθυσμό κατοίκων (απογραφή 2011). Είναι έδρα του Νομού και της Περιφέρειας, καθώς και του Υπουργείου Αιγαίου. Σημαντικές κωμοπόλεις του νησιού είναι η Αγία Παρασκευή με κατοίκους, η Αγιάσος με κατοίκους, η Καλλονή με κατοίκους, ο Πολιχνίτος με κατοίκους και το Πλωμάρι με κατοίκους. Ανθρώπινη υγεία. 3

13 Τα επίπεδα των περιβαλλοντικών παραγόντων που επιδρούν εντονότερα στην δημόσια υγεία (ατμοσφαιρική ρύπανση, ρύπανση νερών και εδάφους) δεν είναι ιδιαίτερα αυξημένα στην περιοχή μελέτης, συμβάλλοντας έτσι στην καλή υγεία των κατοίκων της. Υλικά περιουσιακά στοιχεία. Η τοπική οικονομία στηρίζεται στην αγροτική παραγωγή και συγκεκριμένα στην ελαιοκαλλιέργεια, με την παραγωγή εξαιρετικής ποιότητας ελαιόλαδου, καθώς και στην κτηνοτροφία και αλιεία. Ανεπτυγμένος είναι ο κλάδος της ποτοποιίας με την παρασκευή του ούζου, ενώ μεγάλη μερίδα του πληθυσμού ασχολείται επαγγελματικά με τον τουρισμό. Το Βόρειο Αιγαίο ως 12η περιφέρεια σημειώνει μόλις το 2% στο ετήσιο ΑΕΠ. Στο Βόρειο Αιγαίο 63% του προϊόντος προέρχεται από τις υπηρεσίες, με τη συμβολή και του τουρισμού (3,6% του ακ. προϊόντος της προέρχεται από υπηρεσίες ξενοδοχείων και εστιατορίων), προσελκύει 3,6% των διανυκτερεύσεων αλλοδαπών, έχει δε την 4η υψηλότερη αναλογία διανυκτερεύσεων αλλοδαπών ανά κάτοικο (8 το 2002, μετά το Νότιο Αιγαίο, τα νησιά του Ιονίου και την Κρήτη). Πολιτιστική κληρονομιά, τοπίο. Αρχαιολογικοί χώροι και μνημεία: Φρούριο της Μυτιλήνης, Φρούριο του Σιγρίου, Άγιος Φωκάς, Ακρόπολη της Ερεσού, Μήθυμνα, Φρούριο Μήθυμνας, Αρχαίο Θέατρο Μυτιλήνη, Ναοί Κλοπεδής, Ιερό Μέσων, Ρωμαϊκό Υδραγωγείο Μόριας, Παλαιοχριστιανικές βασιλικές Αγίου Ανδρέα και Αφεντέλη, Μονή Παναγίας Μυρσινιώτισσας, Μονή Λειμώνος, Μονή Παναγίας στην Αγιάσο, Μονή Ταξιάρχη στο Μανταμάδο, Μονή Περιβολής, Μονή Υψηλού, Μονή Πιθαρίου, Γενί Τζαμί, Λουτρό της Αγοράς στην Επάνω Σκάλα, Αρχοντικά στην πόλη της Μυτιλήνης, Αρχαιολογικός χώρος Μάννας, Ναός Αγίου Ερμολάου στον Παλαιόκηπο, Ναός Αγίου Βλασίου στον Πλακάδο Παραδοσιακοί οικισμοί: Αγιάσος, Ασώματος, Βατούσα, Ερεσός, Μανταμάδος, Μήθυμνα, Πέτρα, Πλωμάρι, Πολίχνιτος, Σίγρι, ΣυκαμιάΤοπίο. Α.6. ΕΚΤΙΜΗΣΗ, ΑΞΙΟΛΟΓΗΣΗ ΚΑΙ ΑΝΤΙΜΕΤΩΠΙΣΗ ΤΩΝ ΕΠΙΠΤΩΣΕΩΝ ΤΟΥ ΣΧΕΔΙΟΥ ΣΤΟ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝ Σε γενικά πλαίσια θεωρείται ότι το προτεινόμενο σχέδιο δεν θα προκαλέσει αρνητικές συνέπειες στη βιοποικιλότητα, στον πληθυσμό, στην ανθρώπινη υγεία, στην πανίδα, στη χλωρίδα, στα υλικά περιουσιακά στοιχεία και στα στοιχεία πολιτιστικής κληρονομιάς της περιοχής μελέτης και θα επιφέρει βελτίωση της ποιότητας ζωής (εξασφάλιση επαρκών υδατικών αποθεμάτων για ύδρευση άρδευση κι άλλες ανάγκες). Ωστόσο, εκτιμάται ότι με την εφαρμογή του Σχεδίου. είναι πιθανό να προκληθούν και αρνητικές συνέπειες που είναι αναστρέψιμες με τη λήψη κατάλληλων μέτρων. Αρνητικές συνέπειες αναμένονται στους εξής περιβαλλοντικούς παράγοντες: στο έδαφος και στα νερά. Σημειώνεται ότι οι αρνητικές αυτές συνέπειες αναμένεται να περιοριστούν. Ως μέτρα για την αντιμετώπιση των επιπτώσεων ανά περιβαλλοντικό παράγοντα, προτείνονται τα ακόλουθα: Για ενδεχόμενες επιπτώσεις στο έδαφος, είναι δυνατόν να υλοποιηθούν έργα σταθεροποίησης πρανών, και να εκπονηθούν τεχνικογεωλογικές μελέτες, όπου απαιτείται, για την αντιμετώπιση κατολισθητικών φαινομένων ή άλλων φαινομένων αστάθειας του εδάφους κυρίως λόγω του ταμιευτήρα που προτείνεται να κατασκευασθεί. Για τις πιθανές επιπτώσεις στα νερά, απαιτούνται έργα υποδομών και ειδικότερα, η κατασκευή έργων παροχέτευσης ομβρίων, αλλά κυρίως η εκπόνηση ενός σχεδίου 4

14 βιώσιμης διαχείρισης των υδατικών πόρων στην περιοχή μελέτης, με έμφαση και στο θαλάσσιο χώρο, ο οποίος αποτελεί βασικό στοιχείο και για την ανάπτυξη της περιοχής. Επίσης πρέπει να ληφθεί υπόψη και η απαιτούμενη οικολογική παροχή κατάντη του φράγματος. Για ενδεχόμενες επιπτώσεις στο τοπίο της περιοχής, θετική συνεισφορά μπορεί να επιφέρει η σύνταξη μελέτης αρχιτεκτονικής τοπίου στις περιοχές όπου προτείνεται η δημιουργία έργων, ώστε να υπάρξει η ελάχιστη αλλοίωση-όχληση του τοπίου από τα έργα. Α.7. ΣΥΣΤΗΜΑ ΠΑΡΑΚΟΛΟΥΘΗΣΗΣ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝΤΙΚΩΝ ΕΠΙΠΤΩΣΕΩΝ Το σύστημα παρακολούθησης έχει ως στόχο την καταγραφή των επιπτώσεων του Σχεδίου- Έργων στο περιβάλλον, κατά τη φάση της εφαρμογής του και μέχρι τη μελλοντική αναθεώρησή του. Συνεπώς, καθορίζονται μετρήσιμοι δείκτες που θα πρέπει να καταγράφονται από αρμόδιες υπηρεσίες, να συγκεντρώνονται στο Φορέα Εφαρμογής του Σχεδίου., ο οποίος προτείνεται να είναι ο υπεύθυνος για το σύστημα παρακολούθησης και τελικά, να αξιολογούνται και να αποφασίζεται η αναγκαιότητα λήψης μέτρων αντιμετώπισης των περιβαλλοντικών επιπτώσεων. 5

15 Β. ΓΕΝΙΚΑ ΣΤΟΙΧΕΙΑ Β.1. ΟΜΑΔΑ ΜΕΛΕΤΗΣ Την εκπόνηση της παρούσης μελέτης ανέλαβε ο Πολιτικός Μηχανικός Α.Π.Θ. και φοιτητής του Μεταπτυχιακού προγράμματος Υδατικών Πόρων-Γεωπληροφορικής του Τμήματος Αγρονόμων και Τοπογράφων Μηχανικών του Α.Π.Θ. Τσαγκαλίδης Αθανάσιος υπό την εποπτεία του Οικονόμου Ευστάθιου, Λέκτορα του Τμήματος Αγρονόμων και Τοπογράφων Μηχανικών του Α.Π.Θ. 6

16 Γ. ΣΚΟΠΙΜΟΤΗΤΑ ΚΑΙ ΣΤΟΧΟΙ ΤΟΥ ΣΧΕΔΙΟΥ Γ.1. ΣΚΟΠΙΜΟΤΗΤΑ ΤΟΥ ΣΧΕΔΙΟΥ Η σκοπιμότητα του σχεδίου σχετίζεται με την αποτελεσματική βιώσιμη διαχείριση νερού στο νησί, όπου σήμερα υπάρχουν προβλήματα επάρκειας νερού σε όλους τους τομείς. Συγκεκριμένα, στο νησί υπάρχει σημαντική τουριστική δραστηριότητα, με ιδιαίτερο χαρακτήρα. Δεδομένης της γενικής τάσης που υπάρχει για ανάπτυξη εναλλακτικού τουρισμού και του ότι η Λέσβος προσφέρει σημαντικές ευκαιρίες για τέτοια δραστηριότητα, αναμένεται να υπάρξουν αυξητικές τάσεις στον τουρισμό του νησιού τα επόμενα έτη. Σημειώνονται οι ιδιαίτερες δυνατότητες του νησιού σε επιλογές αγροτουρισμού και οικοτουρισμού, που συνδυάζονται με τις παραδοσιακές τουριστικές προτιμήσεις γραφικών οικισμών, ιστορικών και θρησκευτικών μνημείων. Τα ανωτέρω μας οδηγούν στο συμπέρασμα ότι θα πρέπει να ληφθεί υπ' όψη η αυξημένη μελλοντική προσέλκυση εγχώριων και αλλοδαπών τουριστών, καθώς επίσης και η σημαντική ανάγκη για τη διατήρηση των δυνατοτήτων αυτών του νησιού, με ενέργειες προστασίας του περιβάλλοντος και ανάδειξης του φυσικού του κάλλους, παράλληλα με τη συντήρηση και προβολή των αμέτρητων ιστορικών μνημείων του. Φυσικά όπως είναι κατανοητό οι ανάγκες ύδρευσης για τον Τουρισμό είναι μεγάλες-και αναμένεται να γίνουν ακόμα μεγαλύτερες-και με το προτεινόμενο σχέδιο λαμβάνονται υπόψη όλες οι παράμετροι που απαιτούνται για την σωστή και απρόσκοπτη ικανοποίηση των Τουριστικών υδρευτικών αναγκών. Συνεχίζοντας με τον τομέα της άρδευσης και τις θετικές επιπτώσεις της μελέτης, θεωρούμε ότι οι ζητήσεις άρδευσης θα παραμείνουν γενικά σταθερές στο μέλλον, λόγω γενικότερης τάσης εξοικονόμησης νερού, αλλά και λόγω χαμηλών ρυθμών αύξησης των αρδευόμενων εκτάσεων. Εκτιμάται η μέση κατανομή των ποσοτήτων αρδεύσεων ανά μήνα, με βάση τις αντίστοιχες μηνιαίες ποσότητες άρδευσης που υπολογίστηκαν για τη νήσο Λέσβο, στα πλαίσια της μελέτης «Ανάπτυξη εργαλείων για τη διαχείριση υδατικών πόρων του Αιγαίου». Με το προτεινόμενο σχέδιο θα υπάρξει επάρκεια υδατικών πόρων για την πεδιάδα Καλλονής ενώ αναμένονται και σημαντικές θετικές επιπτώσεις και στην επάρκεια των υδάτων διαθέσιμων για άρδευση των υπολοίπων αρδευόμενων περιοχών του νησιού. Στον τομέα της Βιομηχανίας-Βιοτεχνίας, οι σχετικές δραστηριότητες αφορούν ως επί το πλείστο τις ελαιοκομικές-ελαιουργικές δραστηριότητες και την βιομηχανία-βιοτεχνία τροφίμων. Η ζήτηση είναι αυξημένη τους χειμερινούς μήνες, λόγω της εποχιακής έξαρσης της ελαιοκομικής δραστηριότητας την περίοδο αυτή. Θεωρούμε ότι οι ζητήσεις θα παραμείνουν σταθερές στο μέλλον, χωρίς κατ ανάγκη να σημαίνει ότι θα παραμείνουν στάσιμες και οι αντίστοιχες επιχειρηματικές δραστηριότητες, αλλά δεχόμαστε ότι η σχετική αύξηση των δραστηριοτήτων δε θα επηρεάσει σημαντικά την κατανάλωση νερού. Το σχέδιο θα έχει ιδιαίτερα θετικό αντίκτυπο και σε αυτόν τον τομέα. Η κάλυψη των αναγκών της κτηνοτροφίας γίνεται κυρίως από γεωτρήσεις ή φρέατα ή πηγές, οι οποίες κατά περίπτωση μπορεί να είναι ιδιωτικές ή δημόσιες. Σε ορισμένες περιπτώσεις οργανωμένων εκτροφείων σε περιοχές κοντά σε αστικά δίκτυα ύδρευσης, η κάλυψη των αναγκών γίνεται μέσω των δικτύων αυτών. Αντίθετα, σε μικρές και περισσότερο απομακρυσμένες εγκαταστάσεις, η κάλυψη γίνεται με όποιο τρόπο είναι διαθέσιμος στον εκάστοτε κτηνοτρόφο (ιδιωτικά έργα ή φρέατα, πηγές, τρεχούμενο νερό σε ρυάκια κ.λπ.). Λόγω της άναρχης φύσης της υδροδοτήσεως αυτού του τομέα, δεν είναι ξεκάθαρες οι μεν ελλείψεις αλλά και τα οφέλη που θα αποκομίσουν από το προτεινόμενο σχέδιο. Τέλος, το σχέδιο προβλέπει τις περιβαλλοντικές ανάγκες ύδατος, για κάθε προτεινόμενο έργο. Έπειτα από εκτενή μελέτη, συμπεραίνουμε ότι η οικολογική παροχή στα κατάντη των φραγμάτων και γενικά οι περιβαλλοντικές ανάγκες θα είναι επαρκείς. Το έργο έχει σημαντική τεχνική διάσταση και περιλαμβάνει ένα συνδυασμό μεγάλων επί μέρους τεχνικών έργων εκτός του φράγματος, όπως τις ΕΕΝ και τους αγωγούς μεταφοράς. Το 7

17 σημαντικό πλεονέκτημα του έργου είναι ότι η χωρητικότητα του και οι εισροές του μπορούν να εξασφαλίσουν μεγάλες διαθεσιμότητες νερού καλής ποιότητας για χρήση ύδρευσης, ενώ κατά περιόδους θα μπορούν να συνεισφέρουν και σε αρδευτικές ανάγκες. Συνεπώς, θα πρέπει να λειτουργήσει με μικτή χρήση. Το έργο μπορεί να συνδυαστεί με διαφορετικές επιλογές ως προς τους οικισμούς που τελικά θα εξυπηρετηθούν, σε κάθε περίπτωση όμως βασικός αποδέκτης θα είναι η Μυτιλήνη, που αποτελεί τον κύριο καταναλωτή ύδρευσης του νησιού. Τα σενάρια που θα περιλαμβάνουν τα έργα του Τσικνιά θα πρέπει να εξεταστούν στο διαχειριστικό μοντέλο για διαφορετικές χωρητικότητες, πέρα από αυτήν της οριστικής μελέτης. Σε πρώτη φάση, πέρα της Μυτιλήνης, θα πρέπει να τροφοδοτηθούν οι γειτονικοί Δήμοι Καλλονής, Αγίας Παρασκευής, καθώς και του Μανταμάδου που παρουσιάζει μεγάλα προβλήματα επάρκειας. Συγχρόνως, μπορεί να συνδυαστεί και η τροφοδοσία των νότιων περιοχών του Δήμου Λουτρόπολης, σε συνέχεια της Μυτιλήνης. Σε δεύτερη φάση, τα έργα θα μπορούσαν να καλύψουν και μεγάλο μέρος των αναγκών των Δήμων Ευεργέτουλα και Γέρας. Ο Δήμος Ευεργέτουλας δεν έχει σήμερα σημαντικά προβλήματα, θα πρέπει όμως να ενισχυθεί με εναλλακτικές δυνατότητες, ενώ ο πλέον πρώην Δήμος Γέρας έχει προβλήματα στην κάλυψη των αναγκών των παραλιακών και άλλων περιοχών του τα οποία θα μπορούσαν να λυθούν με την εφαρμογή του προτεινόμενου σχεδίου. Σε τρίτη φάση μπορεί να εξεταστεί η τροφοδοσία των Δήμων Πέτρας και Μολύβου, οι οποίοι σήμερα καλύπτουν με γεωτρήσεις τις υδρευτικές τους ανάγκες. Τέλος, σε τέταρτη φάση μπορεί να ενταχθεί ο Δήμος Πολυχνίτου, σε συνδυασμό με ή χωρίς το ομώνυμο φράγμα. Γ.2. ΔΙΕΘΝΕΙΣ ΕΥΡΩΠΑΪΚΟΙ ΕΘΝΙΚΟΙ ΣΤΟΧΟΙ Η Μελέτη για τη Διαχείριση των Υδατικών Πόρων Νήσου Λέσβου επηρεάζεται άμεσα από το Ευρωπαϊκό και Εθνικό θεσμικό και κανονιστικό πλαίσιο, στα οποία τίθενται οι στόχοι της προστασίας του περιβάλλοντος. Οι κύριες περιβαλλοντικές παράμετροι όπως αυτές προσδιορίζονται στην Ευρωπαϊκή Οδηγία για τη Σ.Π.Ε. και την αντίστοιχη Κ.Υ.Α /2006 είναι οι εξής: η βιοποικιλότητα, ο πληθυσμός, η ανθρώπινη υγεία, η πανίδα, η χλωρίδα, το έδαφος, τα νερά, ο αέρας, οι κλιματικοί παράγοντες, τα υλικά περιουσιακά στοιχεία, η πολιτιστική κληρονομιά συμπεριλαμβανομένης της αρχιτεκτονικής και αρχαιολογικής κληρονομιάς και το τοπίο. Ωστόσο, η μελέτη λαμβάνει υπόψη και ευρύτερους στόχους, όπως αυτοί διατυπώθηκαν από το 6 ο Πρόγραμμα Δράσης για το Περιβάλλον σε Ευρωπαϊκό επίπεδο, αλλά και από το πλαίσιο της Εθνικής Στρατηγικής για τη Βιώσιμη Ανάπτυξη σε Εθνικό επίπεδο, όπως περιγράφονται παρακάτω. Γ.2.1. ΕΥΡΩΠΑΪΚΟΙ ΣΤΟΧΟΙ Από τις αρχές της δεκαετίας του 1970, η Ευρώπη έχει αναλάβει σταθερή δέσμευση όσον αφορά στο περιβάλλον: η προστασία της ποιότητας του ατμοσφαιρικού αέρα και των νερών, η διατήρηση των φυσικών πόρων και της βιοποικιλότητας, η διαχείριση των αποβλήτων και των δραστηριοτήτων που έχουν δυσμενείς επιπτώσεις, συγκαταλέγονται μεταξύ των πεδίων της Ευρωπαϊκής δράσης, τόσο σε επίπεδο κρατών-μελών, όσο και στο διεθνή χώρο. Στόχος της Ευρωπαϊκής περιβαλλοντικής πολιτικής, που βασίζεται στο άρθρο 174 της συνθήκης για την ίδρυση της Ευρωπαϊκής Κοινότητας, είναι η εξασφάλιση της βιώσιμης ανάπτυξης του Ευρωπαϊκού κοινωνικού μοντέλου, η οποία θα διασφαλιστεί με διορθωτικά μέτρα, με σκοπό την αντιμετώπιση συγκεκριμένων περιβαλλοντικών προβλημάτων ή με μέτρα που καλύπτουν περισσότερους τομείς ή ενσωματώνονται σε άλλους τομείς άσκησης πολιτικής. Έτσι, η Ευρωπαϊκή Ένωση, με πλήθος Οδηγιών, Στρατηγικών, Προγραμμάτων Δράσης κ.λπ. για το φαινόμενο του θερμοκηπίου, την αειφόρο ανάπτυξη, τη διαχείριση των αποβλήτων, την ατμοσφαιρική ρύπανση, την προστασία και διαχείριση των νερών, την προστασία της φύσης και 8

18 της βιοποικιλότητας, την προστασία του εδάφους, τις ηχητικές οχλήσεις και τη συνεργασία για όλα τα παραπάνω με τρίτες χώρες, επηρεάζει τις αντίστοιχες περιβαλλοντικές πολιτικές των κρατών μελών και θέτει το πλαίσιο για την κατάκτηση του στόχου της βιώσιμης ανάπτυξης, ως ισόρροπη ανάπτυξη που διασφαλίζει την οικονομική ανάπτυξη, την κοινωνική συνοχή και την προστασία του περιβάλλοντος. Θεμελιώδης είναι η Στρατηγική για τη Βιώσιμη Ανάπτυξη («Μία αειφόρος Ευρώπη για έναν καλύτερο κόσμο: μία Στρατηγική της Ευρωπαϊκής Ένωσης για τη Βιώσιμη Ανάπτυξη») του έτους 2001, η οποία εστιάζει στην παγκόσμια κλιματική αλλαγή, στη μείωση των περιβαλλοντικών επιπτώσεων των μεταφορών, στην προώθηση βιώσιμων παραγωγικών και καταναλωτικών μοντέλων, στη βιώσιμη διαχείριση των φυσικών πόρων, στη μείωση των απειλών ενάντια στη δημόσια υγεία, στην καταπολέμηση της φτώχειας και της κοινωνικής απομόνωσης, καθώς και σε μέτρα που σχετίζονται με την κοινωνία της γνώσης, τα χρηματοοικονομικά εργαλεία, την επικοινωνία, καθώς και τις απαραίτητες τακτικές και πολιτικές. Το 6 ο Πρόγραμμα Δράσης για το Περιβάλλον, το οποίο αποτελεί το βασικό πολιτικό πλαίσιο για την εφαρμογή της περιβαλλοντικής πολιτικής και ορίζει τις προτεραιότητες της Ευρωπαϊκής Ένωσης (Ε.E.), μέχρι τις 22 Ιουλίου 2012 ( ), 1 αποτελεί μία στρατηγική προσέγγιση που αξιοποιεί διάφορα εργαλεία και μέτρα, ώστε να επηρεάσει τις αποφάσεις που λαμβάνονται από τους επιχειρηματικούς κύκλους, τους καταναλωτές, του πολιτικούς φορείς και τους πολίτες. Προτείνονται πέντε πρωταρχικοί άξονες στρατηγικής δράσης: η βελτίωση της εφαρμογής της ισχύουσας νομοθεσίας (π.χ. εκπόνηση εκθέσεων σχετικά με την εφαρμογή του περιβαλλοντικού δικαίου, βελτίωση προτύπων περιβαλλοντικού ελέγχου κ.α.) την ενσωμάτωση του περιβάλλοντος σε άλλες πολιτικές (π.χ. δημιουργία συμπληρωματική μηχανισμών ενσωμάτωσης και ανάπτυξη δεικτών για να ελέγχεται η διαδικασία της ενσωμάτωσης) τη συνεργασία με την αγορά (π.χ. ανάπτυξη συστημάτων περιβαλλοντικής διαχείρισης και ελέγχου, προώθηση οικολογικών σημάτων, θέσπιση νομοθεσίας για την περιβαλλοντική ευθύνη κ.α.) την ενεργό συμμετοχή των πολιτών και την αλλαγή της συμπεριφοράς τους (π.χ. πληρέστερη και ποιοτικότερη ενημέρωσή τους για το περιβάλλον κ.α.) και τη συνεκτίμηση του περιβάλλοντος στις αποφάσεις που αφορούν στη χωροταξία και στη χωροταξική διαχείριση (π.χ. ενσωμάτωση του αειφόρου χωροταξικού σχεδιασμού στην περιφερειακή πολιτική της Ε.Ε. κ.α.). Γ ΦΥΣΗ ΚΑΙ ΒΙΟΠΟΙΚΙΛΟΤΗΤΑ Το 6 ο ΠΔΠ παροτρύνει την προστασία και αποκατάσταση της δομής και λειτουργίας των φυσικών συστημάτων, χωρίς περαιτέρω απώλεια της βιοποικιλότητας στην Ε.Ε., αλλά και σε παγκόσμιο επίπεδο. Κύριοι στόχοι αποτελούν: η εφαρμογή της περιβαλλοντικής νομοθεσίας, αναφορικά κυρίως με τους υδάτινους πόρους και τον αέρα η επέκταση του πεδίου εφαρμογής της οδηγίας Seveso II ο συντονισμός των δράσεων των κρατών μελών μέσω της Κοινότητας, ύστερα από ατυχήματα και φυσικές καταστροφές η μελέτη της προστασίας των ζώων και των φυτών από τις ιονίζουσες ακτινοβολίες η προστασία, διαφύλαξη και αποκατάσταση των τοπίων η προστασία και προώθηση της αειφόρου ανάπτυξης των δασών η χάραξη μιας κοινοτικής στρατηγικής για την προστασία των εδαφών η προστασία και αποκατάσταση των ενάλιων και παράκτιων ενδιαιτημάτων και επέκταση του δικτύου «Natura 2000» σε αυτά η επέκταση της σήμανσης, των ελέγχων και της ανιχνευσιμότητας των γενετικά τροποποιημένων οργανισμών η ενσωμάτωση της προστασίας της φύσης και της βιοποικιλότητας στην εμπορική πολιτική και στην πολιτική αναπτυξιακής συνεργασίας η εκπόνηση προγραμμάτων συγκέντρωσης πληροφοριών για την προστασία της φύσης και της βιοποικιλότητας η υποστήριξη της έρευνας στο πεδίο της προστασίας της φύσης. 1 Σημειώνεται ότι για την αναζήτηση των προτεραιοτήτων των περιβαλλοντικών πολιτικών μέχρι το 2020, η Ευρωπαϊκή Επιτροπή ξεκίνησε τη δημόσια διαβούλευση για την προετοιμασία της πρότασης για το 7 ο Πρόγραμμα Δράσης για το Περιβάλλον (Π.Δ.Π.), η οποία θα ολοκληρωθεί κατά τη διάρκεια του έτους

19 Γ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝ ΚΑΙ ΥΓΕΙΑ Το 6 ο Π.Δ.Π. προωθεί μια χρήσιμη διαδικασία επανεκτίμησης των υφιστάμενων δεσμεύσεων και των προγραμματισμένων δράσεων και τοποθετεί στο επίκεντρο τη σύνδεση των περιβαλλοντικών παραγόντων με την ανθρώπινη υγεία. Στόχος η επίτευξη μίας τέτοιας ποιότητας περιβάλλοντος, ώστε η υγεία των ανθρώπου να μην κινδυνεύει και να μην επηρεάζεται αρνητικά. Για το σκοπό αυτόν, προτείνονται: ο εντοπισμός των κινδύνων για την υγεία του ανθρώπου (συμπεριλαμβάνονται παιδιά και ηλικιωμένοι) και συνακόλουθη νομοθέτηση ο καθορισμός προτεραιοτήτων για το περιβάλλον και την υγεία σε άλλες πολιτικές, καθώς και στη νομοθεσία για τους υδάτινους πόρους, τον αέρα, τα απόβλητα και το έδαφος η ενίσχυση της έρευνας για την υγεία και το περιβάλλον η εκπόνηση νέου συστήματος αξιολόγησης και διαχείρισης των κινδύνων από τα χημικά προϊόντα η απαγόρευση ή ο περιορισμός των πιο επικίνδυνων φυτοφαρμάκων και διασφάλιση βέλτιστων πρακτικών για τη χρησιμοποίησή τους η διασφάλιση της εφαρμογής της νομοθεσίας για τους υδάτινους πόρους η διασφάλιση της εφαρμογής των ποιοτικών προτύπων για τον ατμοσφαιρικό αέρα και η χάραξη στρατηγικής για την ατμοσφαιρική ρύπανση και η έκδοση και εφαρμογή Οδηγίας για το θόρυβο. Γ ΔΙΑΧΕΙΡΙΣΗ ΦΥΣΙΚΩΝ ΠΟΡΩΝ ΚΑΙ ΑΠΟΒΛΗΤΩΝ Το 6 ο Π.Δ.Π. εδραιώνει το δεσμό μεταξύ της πολιτικής για τα απόβλητα και της πολιτικής για τους φυσικούς πόρους και συμβάλλει στην ενίσχυση της διαχείρισης των αποβλήτων και στην πορεία προς μια πολιτική βασισμένη στην αειφόρο κατανάλωση και παραγωγή. Ειδικότερα, στόχος είναι να διασφαλιστεί το γεγονός ότι η κατανάλωση των ανανεώσιμων και των μη ανανεώσιμων πόρων, δεν θα υπερβαίνει τη φέρουσα ικανότητα του περιβάλλοντος και να εξασφαλιστεί η αποσύνδεση της οικονομικής ανάπτυξης από τη χρήση των πόρων μέσω της βελτίωσης της αποδοτικότητας της εν λόγω χρήσης, της απεξάρτησης της οικονομίας από τους υλικούς πόρους και της πρόληψης της παραγωγής αποβλήτων. Ειδικότερα ως προς τα απόβλητα, στόχος είναι να έχουν μειωθεί κατά 20% μέχρι το 2010 και κατά 50% από σήμερα μέχρι το Προτείνεται να αναληφθεί δράση για: τη χάραξη μιας στρατηγικής για την αειφόρο διαχείριση των πόρων, με καθορισμό προτεραιοτήτων και μείωση της κατανάλωσης τη φορολόγηση της χρησιμοποίησης των πόρων την κατάργηση των επιδοτήσεων που προάγουν την υπέρμετρη εκμετάλλευση των πόρων την ενσωμάτωση της αρχής της αποτελεσματικής χρησιμοποίησης των πόρων στο πλαίσιο της ολοκληρωμένης πολιτικής για τα προϊόντα, των συστημάτων απονομής του οικολογικού σήματος, των συστημάτων περιβαλλοντικής αξιολόγησης κ.λπ. τη χάραξη μιας στρατηγικής για την ανακύκλωση των αποβλήτων τη βελτίωση των συστημάτων διαχείρισης αποβλήτων και την επένδυση στην πρόληψη, τόσο ως προς την ποσότητα, όσο και ως προς την ποιότητα των αποβλήτων την ενσωμάτωση της πρόληψης (ως προς την παραγωγή αποβλήτων) στην ολοκληρωμένη πολιτική προϊόντων και στην Ευρωπαϊκή στρατηγική για τα χημικά προϊόντα. Γ ΚΛΙΜΑΤΙΚΗ ΑΛΛΑΓΗ Η παγκόσμια κλιματική αλλαγή αναγνωρίζεται ως η κυριότερη πρόκληση της δεκαετίας. Στόχος είναι η μείωση των εκπομπών αερίων του θερμοκηπίου σε επίπεδο που δεν προκαλεί τεχνητές μεταβολές του κλίματος στη Γη και βραχυπρόθεσμος στόχος η επίτευξη των στόχων του Πρωτοκόλλου του Κιότο. Οι προσπάθειες της Ε.Ε. για την αντιμετώπιση των προβλημάτων που προκαλούνται από τις κλιματικές αλλαγές συνοψίζονται σε μια σειρά δράσεων και μέτρων: ενσωμάτωση των στόχων που αφορούν την αλλαγή του κλίματος στις διάφορες κοινοτικές πολιτικές, και μάλιστα στην ενεργειακή πολιτική και στην πολιτική των μεταφορών μείωση των εκπομπών αερίων θερμοκηπίου με τη λήψη ειδικών μέτρων για βελτίωση της ενεργειακής 10

20 απόδοσης, ευρύτερη αξιοποίηση των ανανεώσιμων πηγών ενεργείας, προώθηση συμφωνιών με τη βιομηχανία και εξοικονόμηση ενέργειας ανάπτυξη του συστήματος εμπορίας δικαιωμάτων εκπομπής ρύπων σε πανευρωπαϊκή κλίμακα βελτίωση της έρευνας στο πεδίο της αλλαγής του κλίματος βελτίωση της ενημέρωσης των πολιτών σχετικά με την αλλαγή του κλίματος διερεύνηση των ενεργειακών επιδοτήσεων και της συμβατότητάς τους με τις προκλήσεις της αλλαγής του κλίματος και προετοιμασία της κοινωνίας για να δεχτεί τον αντίκτυπο της αλλαγής του κλίματος. Γ.2.2. ΕΘΝΙΚΟΙ ΣΤΟΧΟΙ Η Εθνική Στρατηγική για τη Βιώσιμη Ανάπτυξη (2002) καθορίζει το πλαίσιο για την ανάπτυξη ενός Εθνικού Προγράμματος Δράσης που εισάγει την περιβαλλοντική διάσταση σε όλες τις πτυχές της ανάπτυξης. Είναι συμβατή με τις σχετικές στρατηγικές της Ευρωπαϊκής Ένωσης, αλλά και προσαρμοσμένη στην ελληνική πραγματικότητα, περιλαμβάνοντας τις εξής τρεις βασικές αρχές περιβαλλοντικής πολιτικής: την αρχή της πρόληψης της ρύπανσης την αρχή «ο ρυπαίνων πληρώνει» και την αρχή της ισότητας και της συνευθύνης. Οι τρεις αυτές αρχές εξειδικεύονται σε ένα σύνολο κανόνων που σχετίζονται με την αποσύνδεση της οικονομικής ανάπτυξης από την περιβαλλοντική υποβάθμιση, την τομεακή ενσωμάτωση της περιβαλλοντικής συνιστώσας, την προτεραιότητα στην αποφυγή και όχι στη διαχείριση της ρύπανσης, την επίλυση των προβλημάτων στην πηγή ή κατά το δυνατόν πλησιέστερα σε αυτήν, καθώς και τη βιώσιμη διαχείριση στο πλαίσιο της φέρουσας ικανότητας. Οι τομεακές προτεραιότητες θέτουν τους εξής στόχους: μείωση των αέριων ρύπων αντιμετώπιση της κλιματικής αλλαγής ορθολογική διαχείριση των υδατικών πόρων μείωση της παραγωγής και ορθολογική διαχείριση των στερεών αποβλήτων πρόληψη της ερημοποίησης και προστασία της βιοποικιλότητας και των οικοσυστημάτων. Γ.3. Η ΔΙΑΧΕΙΡΙΣΗ ΤΩΝ ΥΔΑΤΙΚΩΝ ΠΟΡΩΝ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ Γ.3.1. ΓΕΝΙΚΑ Διαχείριση υδατικών πόρων (ΔΥΠ) νοείται μία δυναμική διαδικασία που αποβλέπει στην βέλτιστη δυνατή κάλυψη των σημερινών και μελλοντικών υδατικών αναγκών, για κάθε χρήση με βάση ένα ορθολογικό προγραμματισμό που στηρίζεται σε αντικειμενικά κριτήρια και διαδικασίες. Συνοπτικά οι στόχοι της διαχείρισης των υδατικών πόρων είναι οι εξής: να προμηθεύσει νερό επαρκούς ποσότητας και κατάλληλης ποιότητας για την, κατά το δυνατόν, ικανοποίηση των οικιακών, αγροτικών, βιομηχανικών, ενεργειακών και άλλων αναγκών, να προστατεύει τους υδατικούς πόρους από τη ρύπανση και να παρέχει ικανοποιητική προστασία από τα ακραία υδρολογικά φαινόμενα (πλημμύρες-ξηρασία). Οι κυριότερες δυσκολίες, οι οποίες συναντώνται με τη δημιουργία ενός ολοκληρωμένου συστήματος διαχείρισης υδατικών πόρων, είναι οι ακόλουθες: Τα υδατικά συστήματα έχουν πολλαπλούς στόχους, χρήσεις και λειτουργίες. Η θεώρηση των επιστημονικών και τεχνολογικών απόψεων των υδατικών συστημάτων είναι μια αναγκαία συνθήκη για τον επιτυχή σχεδιασμό και διαχείριση των υδατικών πόρων αλλά όχι και ικανή εξαιτίας του γεγονότος ότι παρεμβαίνουν θεσμικές και πολιτικές απόψεις. Στοιχεία αβεβαιότητας και επικινδυνότητας χαρακτηρίζουν τα περισσότερα αν όχι όλα τα υδατικά οικοσυστήματα. 11

21 Για τη δημιουργία ενός συστήματος διαχείρισης απαιτούνται ειδικοί από πολλές επιστημονικές περιοχές όπως οι υδρολόγοι, υδρογεωλόγοι, μηχανικοί, οικονομολόγοι, κοινωνιολόγοι κ.λπ. και ένας αποδοτικός συντονισμός όλων αυτών, ώστε να υπάρξουν αποτελέσματα. Για τη δημιουργία ενός συστήματος διαχείρισης πρέπει να συμπράξουν πολλές υπηρεσίες και φορείς που συνήθως έχουν διαφορετικούς στόχους η κάθε μία. Γ.3.2. ΟΙ ΥΔΑΤΙΚΟΙ ΠΟΡΟΙ ΤΗΣ ΧΩΡΑΣ-ΠΛΑΙΣΙΟ ΔΙΑΧΕΙΡΙΣΗΣ Η χώρα µας διαθέτει, συνολικά, επαρκείς επιφανειακούς και υπόγειους υδατικούς πόρους, αλλά διάφοροι λόγοι µειώνουν σημαντικά την πραγματικά διαθέσιμη ποσότητα και δυσκολεύουν την αξιοποίησή τους. Οι κυριότεροι φυσικοί λόγοι που προκαλούν προβλήματα στην αξιοποίηση των υδατικών πόρων της χώρας είναι: η ανομοιόμορφη κατανομή των υδατικών πόρων στο χώρο και στο χρόνο, η ανομοιόμορφη κατανομή της ζήτησης στο χώρο και το χρόνο, αναντίστοιχη µε την κατανομή της προσφοράς, η γεωμορφολογία της χώρας, η εξάρτηση της βόρειας Ελλάδας από τις επιφανειακές απορροές ποταμών που έρχονται από γειτονικά κράτη, το μεγάλο ανάπτυγµα ακτών και τα πολλά άνυδρα ή µε ελάχιστους υδατικούς πόρους νησιά της χώρας. Ο κυριότερος όµως λόγος είναι η πληµµελής και αποσπασµατική αντιµετώπιση της διαχείρισης από την πολιτεία. Το ολικό υδατικό δυναµικό υπερκαλύπτει κατά πολύ την ποσότητα που διατίθεται στις χρήσεις. Ωστόσο, µικρό µέρος από αυτό το δυναµικό είναι οικονοµικά και τεχνικά αξιοποιήσιµο, µε αποτέλεσµα την ύπαρξη προβληµάτων ανεπάρκειας νερού σε διάφορες περιοχές και για συγκεκριµένα χρονικά διαστήµατα. Στενή σχέση µε τη διαθέσιµη ποσότητα νερού έχει βέβαια και η ποιότητα, η οποία είναι το αποτέλεσµα αλληλεπίδρασης φυσικών συνθηκών και ανθρώπινων δραστηριοτήτων. Αν και η Ελλάδα είχε γενικά νερά καλής ποιότητας, οι µακροχρόνιες, χωρίς προγραµµατισµό και έλεγχο, ανθρώπινες δραστηριότητες, κυρίως των τελευταίων χρόνων, έχουν αρχίσει να κάνουν εµφανή την υποβάθµιση, τόσο των επιφανειακών όσο και των υπόγειων υδατικών πόρων. Συµπερασµατικά, για τους υδατικούς πόρους της χώρας επισηµαίνεται ότι η διαθέσιµη ποσότητα νερού συνεχώς ελαττώνεται, έτσι ώστε σηµαντικές περιοχές είναι ή τείνουν να γίνουν ελλειµµατικές σε νερό, ενώ οι σοβαρότερες συλλογικές ανάγκες καλύπτονται πια από έργα µεταφοράς, µε σηµαντικά αυξηµένο κόστος κατασκευής και λειτουργίας. Η ποιοτική τους κατάσταση δεν παρουσιάζει ιδιαίτερα οξυµένα προβλήµατα, εκτός από µεµονωµένες περιοχές και παράκτιες ζώνες, τουλάχιστον στα πλαίσια των µέχρι πρόσφατα θεσµικών απαιτήσεων για την ποιότητα. Θα πρέπει όµως να επισηµανθεί ότι, η απαίτηση για αναβάθµιση της ποιότητας των υδατικών πόρων που διαµορφώνεται σε ευρωπαϊκό επίπεδο (ειδικότερα στα πλαίσια της Οδηγίας Πλαίσιο για τα Νερά), δεν επιτρέπει εφησυχασµό και επιτάσσει την αναθεώρηση των µέχρι τώρα αξιολογήσεων. Σηµαντική αιτία ρύπανσης αποτελούν οι γεωργικές δραστηριότητες, πηγές µη σηµειακές και γι αυτό µε δύσκολη αντιµετώπιση. Αξιόλογη πρόοδος παρουσιάζεται στην αντιµετώπιση της ρύπανσης από αστικά λύµατα (σηµειακές πηγές). Αντίθετα, δεν έχει επιτευχθεί σηµαντική πρόοδος στα βιοµηχανικά υγρά απόβλητα, όπου απαιτείται ενίσχυση των προσπαθειών προεπεξεργασίας τους και συγκέντρωσης των µονάδων σε βιοµηχανικές περιοχές, ενώ δεν έχει θιγεί ακόµα το πρόβληµα της ρύπανσης από τις απορροές οµβρίων στις αστικές περιοχές. Όσον αφορά στη διοικητική δοµή της χώρας, ο σχεδιασµός της δεν προβλέπει κριτήρια που να απορρέουν από τις διαδικασίες διαχείρισης των υδατικών πόρων. Συγκεκριµένα, βασικό πρόβληµα της διοικητικής διάρθρωσης της χώρας σε σχέση µε τη διαχείριση των υδατικών 12

22 πόρων είναι η διαίρεση σε διοικητικές χωρικές µονάδες µε κριτήρια που δεν παρουσιάζουν σχέση µε τα αντίστοιχα υδρολογικά. Αυτό έχει ως αποτέλεσµα την αδυναµία αναγωγής των διαφόρων µεγεθών (πληθυσµιακών, οικονοµικών, τοµέων παραγωγής) σε υδατικές µονάδες χώρου, δεδοµένου ότι τα περισσότερα από αυτά καταχωρούνται σε διοικητικές µονάδες (περιφέρειες και νοµούς). Ο Ν. 3199/2003 επέτεινε το πρόβληµα, δεδοµένου ότι καθόρισε τις διοικητικές περιφέρειες ως αρµόδιες για τη διαχείριση των λεκανών απορροής και των υδατικών διαµερισµάτων. Συχνά όµως µια λεκάνη απορροής µπορεί να ανήκει σε περισσότερες της µιας περιφέρειες (π.χ. η λεκάνη του Αχελώου ανήκει σε τέσσερις). Επίσης, σηµαντικό πρόβληµα αποτελεί και η ύπαρξη µεγάλου αριθµού φορέων, των οποίων οι αρµοδιότητες οι σχετικές µε τους υδατικούς πόρους αλληλοκαλύπτονται και πολλές φορές συγκρούονται στην πράξη. Είναι πιθανόν, µετά την πλήρη εφαρµογή της Οδηγίας 2000/60/ΕΚ, τα προβλήµατα αυτού του είδους να αµβλυνθούν. Με δεδοµένη την ανταγωνιστικότητα δράσης του πλήθους των εµπλεκόµενων φορέων, τις δυσκολίες συνεννόησης, τις δυσκολίες συντονισµού, και την έλλειψη συµπληρωµατικότητας των δραστηριοτήτων τους, παρουσιάζονται σηµαντικές δυσχέρειες στην ιεράρχηση αναγκών και ενεργειών και τον καθορισµό προτεραιοτήτων. Επίσης, δυσχεραίνεται η προσπάθεια για ορθολογική και συνολική αντιµετώπιση των υδατικών προβληµάτων. Παράλληλα µε το διοικητικό, και το θεσµικό πλαίσιο το οποίο αναφέρεται στην έρευνα, αξιοποίηση, χρήση και προστασία των υδατικών πόρων αποτελείται από µια σειρά από νόµους, διατάγµατα και διοικητικές αποφάσεις, ιδρυτικούς νόµους και οργανισµούς υπουργείων και φορέων, ορισµένα από τα οποία χρονολογούνται από το 1930 και που πολλές φορές επικαλύπτονται ή έρχονται σε αντίθεση µεταξύ τους. Στη δεκαετία του 1980, δύο νοµοθετήµατα, που λειτουργούσαν συµπληρωµατικά και διακρίνονται για τη διατοµεακή τους αντίληψη και την ολοκληρωµένη αντιµετώπιση των υδατικών πόρων, έδωσαν σηµαντική ώθηση στα θέµατα διαχείρισης. Συγκεκριµένα, ο Ν. 1650/1986 «για την προστασία του περιβάλλοντος» αντιµετώπισε το νερό ως στοιχείο του περιβάλλοντος και προέβλεπε µέτρα οργανωτικά και θεσµικά για την παρακολούθηση και τον έλεγχο της ποιότητας των υδατικών πόρων. Παράλληλα, ο Ν. 1739/1987 «για τη διαχείριση των υδατικών πόρων» εισήγαγε σύγχρονη αντίληψη για την αντιµετώπιση του νερού στην έρευνα, τη διοίκηση και την καθηµερινή πρακτική, µε τη θεσµοθέτηση διαδικασιών και οργάνων που επέτρεπαν την άσκηση της διαχείρισης σε εθνικό και κυρίως σε περιφερειακό επίπεδο, σε συνδυασµό µε τον προγραµµατισµό ανάπτυξης της χώρας, µέσα από διαδικασίες και όργανα, στα οποία λαµβάνονταν η γνώµη όλων των εµπλεκόµενων φορέων. υστυχώς, οι αδυναµίες του δηµόσιου τοµέα (όπως έλλειψη πόρων και υπηρεσιών στελεχωµένων µε ανάλογο προσωπικό) δεν επέτρεψαν την πλήρη εφαρµογή του, µε αποτέλεσµα την ουσιαστική του κατάργηση (µετά την πλήρη εφαρµογή του 3199/2003). Στις 22/12/2000 δηµοσιεύτηκε στην Εφηµερίδα των Ευρωπαϊκών Κοινοτήτων η Οδηγία 2000/60/ΕΚ «για τη θέσπιση πλαισίου κοινοτικής δράσης στον τοµέα της πολιτικής των υδάτων». Το πνεύµα της Οδηγίας είναι κυρίαρχα περιβαλλοντικό, έχει στόχο την κατά το δυνατόν οµογενοποίηση των κριτηρίων και της αντίληψης της διαχείρισης των υδατικών πόρων και βασική αρχή την συµµετοχή όλων των ενδιαφερόµενων, µέχρι και τον τελικό χρήστηκαταναλωτή, στη διαδικασία της διαχείρισης. Η υλοποίηση των στόχων από όλα τα κράτη-µέλη προβλέπεται να γίνει µε κοινά βήµατα σε προκα-θορισµένο χρονοδιάγραµµα από το 2002 έως το Ακολουθεί ο Ν. 3199/2003 για «την προστασία και διαχείριση των υδάτων και την εναρµόνιση µε την Οδηγία 2000/60/ΕΚ του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου και Συµβουλίου» και το σχετικό Προεδρικό ιάταγµα Π.51/ (Α 54), το οποίο εναρµονίζει τα ουσιαστικά θέµατα της Οδηγίας 2000/60/ΕΚ. Στο σηµείο αυτό πρέπει να επισηµανθεί ότι η Οδηγία 2000/60/ΕΚ καθιέρωσε µια συγκεκριµένη ορολογία, ενώ ο Ν. 3199/2003 την ελληνική της µετάφραση. Όµως η µετάφραση της ορολογίας αυτής έχει αρκετές αδυναµίες και γι αυτό δεν ακολουθείται πιστά. Έτσι, µε δεδοµένη τη διοικητική δοµή και το θεσµικό πλαίσιο, που συνοπτικά παρατίθεται πιο κάτω, γίνεται φανερό το πλαίσιο των πράξεων της διοίκησης, που στοχεύουν στην επίλυση 13

23 των κρίσιµων υδατικών προβληµάτων. Το σύνολο των διοικητικών αυτών πράξεων, που αποτελούν την καθηµερινή πρακτική, είναι στην ουσία η µόνη υπαρκτή διαχειριστική πολιτική της χώρας για το νερό µέχρι σήµερα. ιαπιστώσεις που απορρέουν από την άσκηση αυτής της πρακτικής-πολιτικής είναι η αδυναµία να καθοριστούν µε ακρίβεια τα φυσικά µεγέθη και οι ποσότητες νερού που χρησιµοποιούνται, αλλά και οι πραγµατικές ανάγκες, και εποµένως οι δυσκολίες που υπάρχουν στην προσπάθεια µακροχρόνιου προγραµµατισµού. Ακόµα, ιδιαίτερα σηµαντική για την εξασφάλιση της δυνατότητας εφαρµογής µιας επιθυµητής υδατικής πολιτικής είναι µια σειρά µέχρι τώρα ελλείψεων, όπως η έλλειψη σαφών ποιοτικών-οικολογικών στόχων, η έλλειψη κοστολόγησης του νερού και των έργων αξιοποίησής του, η έλλειψη πρόνοιας και κινήτρων για την εξοικονόµηση νερού σε όλες τις χρήσεις, και η έλλειψη συντονισµού µεταξύ των χρήσεων. Προβλήµατα δηµιουργούν επίσης, η έλλειψη σύνδεσης των υφιστάµενων προγραµµάτων ανάπτυξης µε τις ανάγκες διαχείρισης νερού, που αποτελεί κυρίαρχο και πρώτης προτεραιότητας στόχο την περίοδο αυτή, όπως και η έλλειψη µακροχρόνιων προβλέψεων µεγεθών ή τάσεων (πληθυσµιακών, οικονοµικών, τοµέων παραγωγής κ.λπ.) στα πλαίσια του αναπτυξιακού προγραµµατισµού, η οποία δυσχεραίνει την πραγµατοποίηση αντίστοιχων προβλέψεων σε έργα αξιοποίησης υδατικών πόρων. Γ.3.3. Η ΜΕΧΡΙ ΤΩΡΑ ΑΝΤΙΜΕΤΩΠΙΣΗ ΤΟΥ ΘΕΜΑΤΟΣ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ Στη εποχή µας οι αναπτυγµένες χώρες έχουν ήδη αξιοποιήσει, µέσω κατάλληλων αναπτυξιακών έργων, το µεγαλύτερο ποσοστό του υδατικού δυναµικού τους. Τα υδραυλικά έργα που χρειάζονται για το υπόλοιπο ανεκµετάλλευτο ποσοστό είναι υψηλού, δύσκολα αποσβέσιµου κόστους, στο οποίο πρέπει να προστεθεί και µια σηµαντική νέα συνιστώσα, το περιβαλλοντικό κόστος. Κατά συνέπεια, η ορθολογικότερη χρήση του νερού και η βελτίωση της διαχείρισης των υδροσυστηµάτων, χωρίς απαραίτητα την προσθήκη νέων έργων, αποτελούν προφανείς εναλλακτικές λύσεις. Έτσι, η προσοχή των επιστηµόνων, και των τεχνικών και πολιτικοοικονοµικών φορέων, έχει στραφεί και προς µη κατασκευαστικές κατευθύνσεις. Στην Ελλάδα, η κατασκευή υδραυλικών έργων δεν έχει ακόµη ολοκληρωθεί. Ωστόσο, και εδώ η καλύτερη διαχείριση των υδροσυστηµάτων αποκτά όλο και µεγαλύτερη σηµασία, δεδοµένου ότι οι ωφέλειες που προκύπτουν είναι µεγάλες, χωρίς να απαιτούνται σηµαντικοί οικονοµικοί πόροι. Το θέµα της διαχείρισης των υδατικών πόρων αρχίζει από τη δεκαετία του 1970 να συζητείται τόσο στους διεθνείς οργανισµούς, όπως στα αρµόδια όργανα του ΟΗΕ (Επιτροπή Προβληµάτων Ύδατος), όσο και στη χώρα µας, στις αρµόδιες υπηρεσίες του τ. Υπουργείου Συντονισµού. Στη διοίκηση σχετικό αντικείµενο θεσµοθετείται στο παραπάνω υπουργείο το 1972 µε τη ιεύθυνση Φυσικών Πόρων, Ενέργειας και Προστασίας του Περιβάλλοντος, ενώ µε πιο ολοκληρωµένες αρµοδιότητες, στα πλαίσια της Υπηρεσίας Χωροταξίας και Περιβάλλοντος, µε την ίδρυση της ιεύθυνσης Υδατικού υναµικού και Φυσικών Πόρων (1977), η οποία µεταφέρθηκε στο Υπουργείο Ενέργειας και Φυσικών Πόρων, το σηµερινό Υπουργείο Ανάπτυξης - ΥΠΑΝ το Η υπηρεσιακή αυτή µονάδα εξακολουθεί να λειτουργεί προς το παρόν, παρά τη µεταφορά όλων των αρµοδιοτήτων της στο ΥΠΕΧΩ Ε, όπου µε το Ν. 3199/2003 ιδρύθηκε η Κεντρική Υπηρεσία Υδάτων. Στις δεκαετίες 1970 και 1980 το θέµα των υδατικών πόρων αντιµετωπίζεται σαν ξεχωριστό αντικείµενο στα πλαίσια των Προγραμμάτων Οικονομικής και Κοινωνικής Ανάπτυξης της Χώρας (ΚΕΠΕ), από αρµόδιες οµάδες εργασίας, που συγκροτήθηκαν για το σκοπό αυτό και στη συνέχεια δηµοσιεύτηκαν οι σχετικές τους εκθέσεις. Τέτοιες περιπτώσεις αποτέλεσαν το Πρόγραμμα Μακροχρονίου Προοπτικής (1972), καθώς και τα Πενταετή Προγράμματα Ανάπτυξης (1976) και (1989), που ακολούθησαν. Επίσης, στο Εθνικό Χωροταξικό Σχέδιο και Πρόγραμμα της Ελλάδος, που εκπονήθηκε από το Γραφείο οξιάδη για λογαριασµό του τ. Υπουργείου Συντονισµού, περιλαµβάνεται τεύχος για τους υδατικούς πόρους (1980). Όλες οι παραπάνω προσπάθειες επικεντρώνονταν στον κατ εκτίµηση υπολογισµό των υδατικών πό- 14

24 ρων, επιφανειακών και υπόγειων, καθώς και στην επισήµανση των προβληµάτων κάλυψης των υφιστάµενων αναγκών και των αδυναµιών της διοίκησης να αντιµετωπίσει συνολικά τα προβλήµατα διαχείρισης. Ορισµένα από τα συµπεράσµατα παραµένουν και σήµερα επίκαιρα και αποτελούν αναγκαίες δράσεις πρώτης προτεραιότητας. Με επιµέρους προβλήµατα της διαχείρισης των νερών έχουν ασχοληθεί διάφοροι φορείς της διοίκησης, όπως το Υπουργείο Γεωργίας, το ΥΠΕΧΩ Ε και πριν από το Ν. 3199/2003, η ΕΗ, το ΙΓΜΕ κ.λπ. Ακόµα, σε ΑΕΙ και άλλα ερευνητικά ιδρύµατα, αναπτύχθηκαν θεωρητικές γνώσεις και εξετάστηκαν διάφορες συνιστώσες της διαχείρισης, σε ερευνητικό επίπεδο, πολλές φορές σε συνεργασία µε δηµόσιους φορείς. Παρόλες όµως τις µέχρι σήµερα αποσπασµατικές προσπάθειες, δεν έχει γίνει από την πολιτεία ολοκληρωµένο πρόγραµµα για την έρευνα, αξιοποίηση, ανάπτυξη και προστασία των νερών, που να εντάσσεται οργανικά στα αντίστοιχα χρονικά προγράµµατα ανάπτυξης τοµέων ή και περιοχών της χώρας, όπως προβλέπονταν στο Ν. 1739/1987. Πρόγραµµα, δηλαδή, που να λαµβάνει υπόψη και να εναρµονίζει τις διάφορες τοµεακές πολιτικές, να προβλέπει τη συµπληρωµατικότητα των έργων των διαφόρων τοµέων παραγωγής, να ιεραρχεί και να προσανατολίζει αναπτυξιακά την έρευνα, να υπολογίζει το κόστος λειτουργίας των έργων αξιοποίησης των υδατικών πόρων κ.λπ. εν µπορεί όµως να παραβλεφθούν τα θετικά βήµατα που έγιναν τα τελευταία χρόνια, όπως η ίδρυση των περιφερειακών διοικητικών µονάδων διαχείρισης υδατικών πόρων ( ιευθύνσεις Υδάτων), έστω και µε ελλιπή στελέχωση και χωρίς σοβαρά οικονοµικά στηρίγµατα, η προσπάθεια του δηµόσιου τοµέα για δηµιουργία βάσεων δεδοµένων (Υ ΡΟΣΚΟΠΙΟ, ΕΤΥΜΠ, Ε ΠΠ), η προσπάθεια εφαρµογής της Οδηγίας 2000/60/ΕΚ, η κατάρτιση από το Υπουργείο Ανάπτυξης, µετά από ανάθεση, διαχειριστικών µελετών σε οµάδες υδατικών διαµερισµάτων και οι συζητήσεις σε ανώτατο επίπεδο για τα σοβαρά προβλήµατα του νερού και των απαιτούµενων λύσεων. Γ.3.4. ΔΙΟΙΚΗΤΙΚΟ ΚΑΙ ΘΕΣΜΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ Γ ΔΙΟΙΚΗΤΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ Ο µέχρι σήµερα σχεδιασµός της διοικητικής δοµής της χώρας (περιφέρειες, νοµοί, δήµοι) δεν προέβλεψε να περιλάβει στην εξέλιξή του κριτήρια, που να απορρέουν από τις φυσικές και ειδικότερα τις γεωµορφολογικές συνθήκες της χώρας και από τις διαδικασίες διαχείρισης των υδατικών πόρων. Συγκεκριµένα, τα βασικά προβλήµατα της διοικητικής διάρθρωσης σε σχέση µε τη διαχείριση και προστασία των υδατικών πόρων είναι: α. Η διαίρεση της χώρας σε διοικητικές χωρικές µονάδες (κυρίως περιφέρειες, αλλά και νοµούς), µε κριτήρια που δεν έχουν καµία σχέση µε τα αντίστοιχα υδρογραφικά και συγκεκριµένα τους υδροκρίτες. Αυτό έχει ως αποτέλεσµα την αδυναµία αναγωγής των διαφόρων µεγεθών (αναπτυξιακών, οικονοµικών, πληθυσµιακών κλπ) σε υδατικές µονάδες χώρου, δηλαδή στα υδατικά διαµερίσµατα και στις λεκάνες απορροής. β. Η πολυδιάσπαση, σε µεγάλο αριθµό φορέων, των αρµοδιοτήτων των σχετικών µε τους υδατικούς πόρους, που ασκούνται σε όλα τα επίπεδα της διοικητικής διαίρεσης του χώρου. γ. Η αδυναµία συντονισµού της δράσης των φορέων αυτών, που πολλές φορές παρουσιάζονται µε ανταγωνιστικές δραστηριότητες στη χρήση του νερού, σε εθνικό, περιφερειακό, ακόµα και σε τοπικό επίπεδο. Ορισµένοι από τους βασικούς φορείς του δηµόσιου τοµέα που µεταξύ άλλων ασχολούνται και µε το νερό (έρευνα, αξιοποίηση, χρήση, προστασία) είναι οι ακόλουθοι: α. Υπουργεία Εξωτερικών (διασυνοριακοί υδατικοί πόροι, διεθνείς οργανισµοί). 15

25 Εσωτερικών, ηµόσιας ιοίκησης και Αποκέντρωσης (εποπτεία υπηρεσιών τοπικής αυτοδιοίκησης, ύδρευση-αποχέτευση, υδρευτικά έργα). Ανάπτυξης (προηγούµενος φορέας διαχείρισης υδατικών πόρων, που εξακολουθεί να λειτουργεί προς το παρόν, µε αρµοδιότητα την εφαρµογή τοµεακής πολιτικής, για βιοµηχανία-εµφιάλωση, ενέργεια-µικρά υδροηλεκτρικά έργα, τουρισµόιαµατικά νερά, έρευνα-τεχνολογία, εµπόριο). ΥΠΕΧΩ Ε (φορέας διαχείρισης υδατικών πόρων, περιβάλλοντος, µελέτης και κατασκευής µεγάλων έργων ύδρευσης-αποχέτευσης-άρδευσης). Αγροτικής Ανάπτυξης και Τροφίµων, τ. Γεωργίας (γεωργία-αρδεύσεις, δασοπονία, κτηνοτροφία, αλιεία). Υγείας (ποιότητα πόσιµου νερού, υγιεινή). β. Τοπική αυτοδιοίκηση (Περιφέρειες, Νοµαρχίες, ΟΤΑ) Περιφέρεια (διαχείριση υδατικών πόρων σε επίπεδο υδατικού διαµερίσµατος, µικρά υδροηλεκτρικά έργα, ποιότητα νερών, ύδρευση-αποχέτευση, γεωργικές χρήσεις, σχετικές µελέτες και έργα). ΟΤΑ (ύδρευση, αποχέτευση, εγκαταστάσεις επεξεργασίας λυµάτων κ.λπ.). γ. Οργανισµοί, ινστιτούτα, ερευνητικά κέντρα ΕΜΥ (µετεωρολογικές παρατηρήσεις). ΕΗ ( υδροηλεκτρική ενέργεια, ψύξη ΑΗΣ). ΙΓΜΕ (υδρογεωλογική έρευνα, θερµοµεταλλικά νερά). ΕΥ ΑΠ, ΕΥΑΘ και ΕΥΑ 200 περίπου πόλεων. Εθνικό Αστεροσκοπείο Αθηνών (µετεωρολογία). ΕΛΚΕΘΕ (έρευνα των υδατικών πόρων). ΕΤΒΑ (ύδρευση και αποχέτευση ΒΙΠΕ). ΕΚΕΦΕ «ΗΜΟΚΡΙΤΟΣ» (έρευνα). ΕΘΙΑΓΕ (αγροτική έρευνα). Ι Ε (δασική έρευνα). δ. ΑΕΙ και ΤΕΙ (ερευνητικά προγράµµατα στους σχετικούς µε το νερό τοµείς) Γ ΘΕΣΜΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ Μέχρι τα µέσα της δεκαετίας του 1980, µια σειρά από νόµους, διατάγµατα και διοικητικές αποφάσεις, ιδρυτικούς νόµους και οργανισµούς υπουργείων και φορέων, ορισµένα από τα οποία χρονολογούνται από το 1930 και που πολλές φορές επικαλύπτονται ή έρχονται σε αντίθεση µεταξύ τους, αναφέρονται στην έρευνα, αξιοποίηση, χρήση και προστασία των υδατικών πόρων. Ο αριθµός αυτών των νοµοθετικών ρυθµίσεων υπολογίζεται σε πάνω από 300. Μεταξύ των βασικών χαρακτηριστικών τους είναι τα ακόλουθα: η προσπάθεια προώθησης των θέσεων των φορέων που τις έχουν εκδώσει, η αποσπασµατική αντιµετώπιση των τοµεακών προβληµάτων, η απουσία προσέγγισης των σηµερινών προβληµάτων, η σχετική υποβάθµιση της ποιοτικής διάστασης της διαχείρισης, η µη δροµολόγηση συντονισµένων και συστηµατικών προγραµµάτων απόκτησης και αξιολόγησης δεδοµένων πεδίου, απαραίτητων για την ουσιαστική εφαρµογή τους, η έλλειψη πρόβλεψης οργάνων παρακολούθησης και εξειδίκευσης της εφαρµογής τους, η απουσία σύνδεσης και εναρµόνισης µε τις αναπτυξιακές επιδιώξεις παραγωγικών τοµέων και περιοχών της χώρας, η έλλειψη πρόβλεψης και προοπτικής για το µέλλον και η καθυστέρηση κάλυψης υποχρεώσεων που απορρέουν από την εφαρµογή κοινοτικών οδηγιών. 16

26 Το σοβαρότερο όµως πρόβληµα είναι η αδυναµία εφαρµογής τους, καθώς και η έλλειψη αποτελεσµατικών µηχανισµών ελέγχου και επιβολής των προβλεπόµενων κυρώσεων. Μετά τα µέσα της δεκαετίας του 1980, ψηφίστηκαν δύο νοµοθετήµατα µε σύγχρονο πνεύµα, που λειτουργούν συµπληρωµατικά, διακρίνονται για την διατοµεακή τους αντίληψη και την ολοκληρωµένη αντιµετώπιση των υδατικών πόρων. Αν και οριοθέτησαν µια καθοριστική για τη νοµοθετική πραγµατικότητα των νερών χρονική περίοδο, δυστυχώς, αδυναµίες του δηµόσιου τοµέα (έλλειψη στήριξης, προσωπικού, πιστώσεων κ.λπ.) δεν επέτρεψαν την πλήρη εφαρµογή τους, µε αποτέλεσµα τη συνέχιση της αποσπασµατικής και ευκαιριακής αντιµετώπισης του νερού. Παρόλα αυτά και η µερική ακόµα εφαρµογή τους, κυρίως του Ν. 1739/1987, απέδωσε µεγάλο παιδευτικό όφελος, γιατί δηµιούργησε τις δοµές και τις εµπειρίες εκείνες, που είναι απαραίτητες για να συνειδητοποιήσουν οι χρήστες και όλοι οι εµπλεκόµενοι στον τοµέα του νερού την αναγκαιότητα ορθολογικής και προγραµµατισµένης χρήσης του. Παράλληλα, αποκτήθηκε από τις υπηρεσίες του δηµόσιου τοµέα εµπειρία στην εφαρµογή και παγίωση τέτοιων ρυθµίσεων, καθώς και αντίληψη του είδους και του µέτρου των επεµβάσεων που απαιτούνται και για τη βελτίωσή τους. Τέλος, αποτέλεσε χρήσιµο υπόβαθρο για τα πρώτα στάδια υλοποίησης της Οδηγίας 2000/60/ΕΚ, καθώς και για την κατάρτιση του Ν. 3199/2003, που ψηφίστηκε κατ εφαρµογή της. Ειδικότερα, µε το Ν. 1739/1987 προβλέπονταν διάφορες ρυθµίσεις για τα όργανα και τις διαδικασίες που κρίθηκαν αναγκαίες για την αποτελεσµατική διαχείριση των υδατικών πόρων της χώρας, οι οποίες κάλυπταν παράλληλα και απαιτήσεις της Οδηγίας 2000/60/ΕΚ. Τέτοιες ρυθµίσεις είναι και οι ακόλουθες: Οι προβλεπόµενες από την Οδηγία περιοχές λεκάνης απορροής ποταµού - υδατικά διαµερίσµατα έχουν ήδη οριστεί σε εφαρµογή του Ν. 1739/1987 (14 Υδατικά ια- µερίσµατα) και έχουν υποβληθεί στην ΕΕ σε εφαρµογή του Άρθρου 3 της Οδηγίας 2000/60/ΕΚ. Οι Περιφερειακές Υπηρεσίες ιαχείρισης Υδατικών Πόρων, που λειτουργούσαν µε χωρική αρµοδιότητα το επίπεδο Υδατικού ιαµερίσµατος ή ιαµερισµάτων (Π.. 60/1998), µπορούσαν να αποτελέσουν την αρµόδια αρχή. Οι υπηρεσίες αυτές, σύµφωνα µε το Ν. 2503/1997, ήταν δυνατό να τροποποιηθούν, να διευρυνθούν και να περιλάβουν τυχόν πρόσθετες αρµοδιότητες, που απορρέουν από την εφαρµογή της Οδηγίας. Στο πλαίσιο του Επιχειρησιακού Προγράµµατος Ανταγωνιστικότητας του ΥΠΑΝ (Γ ΚΠΣ) είχαν ενταχθεί δράσεις για την υποστήριξη των υποδοµών των περιφερειακών υπηρεσιών διαχείρισης υδατικών πόρων, ώστε να ανταποκριθούν στις υποχρεώσεις που απορρέουν από το εθνικό, αλλά και το κοινοτικό θεσµικό πλαίσιο στο πεδίο της πολιτικής υδάτων. Η κοστολόγηση του νερού για τις διάφορες χρήσεις, οι περιπτώσεις τιµολόγησής του, καθώς και ο φορέας καθορισµού της τιµής και είσπραξης, καθορίζονται σύµφωνα µε το Ν. 1739/1987 (άρθρο 10, παρ. 4). Στα πλαίσια της Εθνικής Τράπεζας Υδρολογικής και Μετεωρολογικής Πληροφορίας, του δικτύου παρακολούθησης των υπόγειων νερών της χώρας, του Ε ΠΠ και άλλων προγραµµάτων που έχουν δροµολογηθεί, δίνονταν η δυνατότητα για λήψη και οργανωµένη καταχώρηση ποσοτικών και ορισµένων ποιοτικών πληροφοριών για τους υδατικούς πόρους της Χώρας. Ωστόσο, η αντιµετώπιση δεν έγινε στο επίπεδο που προβλέπεται από την Οδηγία. Τέλος, ο Ν. 1739/1987 είχε θεσµοθετήσει την εκπόνηση σχεδίων διαχείρισης και το Υπουργείο Ανάπτυξης έχει ήδη καταρτίσει δύο πιλοτικά σχέδια διαχείρισης των υδατικών πόρων σε επίπεδο λεκάνης απορροής και υδατικού διαµερίσµατος, ενώ ολοκληρώνεται η σύνταξη παρόµοιων σχεδίων για όλα τα υδατικά διαµερίσµατα της χώρας, στο πλαίσιο του ΕΠΑΝ του Γ ΚΠΣ. Ακόµα, η Περιφερειακή Υπηρεσία ιαχείρισης Υδατικών Πόρων της Κρήτης ολοκλήρωσε το αντίστοιχο σχέδιο για το υδατικό αυτό 17

27 διαµέρισµα. Παράλληλα, και άλλοι φορείς (βλ. ενότητα 11.4 του Κεφαλαίου VI) προχώρησαν στην κατάρτιση σχεδίων διαχείρισης. Συµπερασµατικά, σηµειώνεται ότι παρά τις προαναφερθείσες θεσµικές ρυθµίσεις και δράσεις, που έχουν εν µέρει αποσπασµατικό χαρακτήρα, υπάρχει σοβαρό έλλειµµα σε σχέση µε το πνεύµα και τις απαιτήσεις της Οδηγίας 2000/60/ΕΚ, για το οποίο υπάρχει απόλυτη ανάγκη να καλυφθεί το συντοµότερο δυνατό. Η Οδηγία 2000/60/ΕΚ, που δηµοσιεύτηκε στην Εφηµερίδα των Ευρωπαϊκών Κοινοτήτων στις 22/12/2000, αποσκοπεί στη θέσπιση πλαισίου κοινοτικής δράσης στον τοµέα της πολιτικής επί των υδάτων. Η υλοποίηση των στόχων από όλα τα κράτη- µέλη προβλέπεται να γίνει µε κοινά βήµατα σε προκαθορισµένο χρονοδιάγραµµα από το 2002 έως το Βασικός στόχος της Οδηγίας είναι η αναβάθµιση και προστασία της ποιότητας των υδατικών πόρων και το πνεύµα της είναι σε µεγάλο βαθµό περιβαλλοντικό. Μεταξύ των βασικών και καινοτόµων αρχών της Οδηγίας είναι η συµµετοχή όλων των ενδιαφερόµενων, µέχρι και τον τελικό χρήστη-καταναλωτή, στη διαχείριση των υδατικών πόρων και η αποτελεσµατική εφαρµογή οικονοµικών εργαλείων. Στη συνέχεια γίνεται ανάλυση των δύο βασικών υφιστάµενων σήµερα νοµοθετηµάτων για τη διαχείριση του νερού, της Οδηγίας 2000/60/ΕΚ και του Ν. 3199/2003, που εκδόθηκε για την εφαρµογή της. Γ.3.5. Η ΟΔΗΓΙΑ 2000/60/ΕΚ ΓΙΑ ΤΗΝ ΚΟΙΝΟΤΙΚΗ ΔΡΑΣΗ ΣΤΗΝ ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΤΩΝ ΥΔΑΤΩΝ Η Οδηγία Πλαίσιο για τα νερά αποτελεί µια συνολική και καινοτόµο προσπάθεια προστασίας και διαχείρισης των υδατικών πόρων. ηµοσιεύτηκε στην Εφηµερίδα των Ευρωπαϊκών Κοινοτήτων στις 20/12/2000, αποτελεί το πιο βασικό θεσµικό εργαλείο που εισάγεται στον τοµέα του νερού σε διεθνές επίπεδο, εδώ και πολλά χρόνια, και αντικατοπτρίζει την τάση προς ολοκληρωµένο περιβαλλοντικό σχεδιασµό και διαχείριση. Η προετοιµασία της Οδηγίας διήρκεσε πάνω από µια δεκαετία και αποτέλεσε πεδίο έντονης επιστηµονικής και πολιτικής αντιπαράθεσης µεταξύ των χωρών της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Η ερµηνεία των προβλέψεων της Οδηγίας αποτελεί ακόµα και τώρα αντικείµενο επιστηµονικών συζητήσεων και, όπως φαίνεται από το χρονοδιάγραµµα εφαρµογής, χρειάζεται χρόνος για να ερµηνευτούν και να εφαρµοστούν όλα της τα σηµεία. Γ ΣΚΟΠΟΣ-ΣΤΟΧΟΙ Η Οδηγία έχει ως στόχο τη µακροπρόθεσµη προστασία όλων των υδάτων (επιφανειακών, µεταβατικών, υπόγειων και παράκτιων) και των οικοσυστηµάτων στην ΕΕ και δηµιουργεί ένα πλαίσιο αειφορικής διαχείρισης, το οποίο: αποτρέπει την περαιτέρω υποβάθµιση, και προστατεύει και βελτιώνει την κατάσταση όλων των υδατικών πόρων, προωθεί τη βιώσιµη διαχείριση των υδάτων, µέσω της µακροπρόθεσµης προστασίας των διαθέσιµων υδατικών πόρων, ενισχύει την προστασία του υδατικού περιβάλλοντος µε την εφαρµογή µέτρων για τη µείωση της απόρριψης ρυπαντικών ουσιών και την εξάλειψη της απόρριψης ορισµένων επικίνδυνων ρυπαντών που προσδιορίζονται και επικαιροποιούνται σε ειδικούς καταλόγους ουσιών προτεραιότητας, διασφαλίζει την προοδευτική µείωση της ρύπανσης των υπόγειων υδάτων και τη σταδιακή αποκατάσταση της ποιότητάς τους και συµβάλλει στην αντιµετώπιση των επιπτώσεων ακραίων φαινοµένων, πληµµυρών και ξηρασίας. Για την επίτευξη του σκοπού αυτού θεσπίζεται µια σειρά ρυθµίσεων, που επιχειρούν: να επιτύχουν τη διατήρηση ή την αποκατάσταση της καλής κατάστασης των επιφανειακών και των υπόγειων υδάτων µέχρι το 2015, 18

28 να ενοποιήσουν και να συµπληρώσουν την προηγούµενη αποσπασµατική ευρωπαϊκή νοµοθεσία για τα νερά, να προσεγγίσουν τη διαχείριση των υδατικών πόρων σε επίπεδο υδατικής περιφέρειας (περιοχή λεκάνης απορροής ποταµού), η οποία νοείται αποτελούµενη από µία ή περισσότερες γειτονικές λεκάνες απορροής µαζί µε τα συναφή υπόγεια και παράκτια ύδατα, ορίζοντας για την άσκησή της την αρµόδια αρχή, να ασκήσουν τη διαχείριση των υδατικών πόρων βάσει προγραµµάτων-σχεδίων διαχείρισης υδατικής περιφέρειας, τα οποία θα καταρτίσει κάθε κράτος-µέλος µέχρι το 2009 και τα οποία θα περιλαµβάνουν τη γενική περιγραφή των χαρακτηριστικών της περιοχής, τις επιπτώσεις των ανθρώπινων δραστηριοτήτων στην ποσότητα και την ποιότητα των υδατικών πόρων, τις χρήσεις του ύδατος κ.λπ., να εξασφαλίσουν την κοινωνική συναίνεση µέσω προώθησης συµµετοχικών διαδικασιών και να προωθήσουν ορθολογικές αναλύσεις κόστους (συµπεριλαµβανοµένου και του περιβαλλοντικού κόστους) και να εξασφαλίσουν, τη µέσω οικονοµικών εργαλείων (π.χ. κατάλληλη τιµολόγηση των υπηρεσιών), ορθολογική διαχείριση και ανάκτηση του συνεπαγόµενου κόστους, µέχρι το Ιδιαίτερη βαρύτητα δίνεται στις συµµετοχικές δράσεις. Ειδικότερα τα κράτη-µέλη καλούνται να ενθαρρύνουν την ενεργή συµµετοχή όλων των ενδιαφερόµενων φορέων κατά τα επιµέρους στάδια εφαρµογής της Οδηγίας, καθώς και κατά τη σύνταξη των προγραµµάτων διαχείρισης. Ακόµα, τα κράτη-µέλη θα πρέπει να ενηµερώνουν και να συµβουλεύονται το κοινό, συµπεριλαµβανοµένων και των χρηστών, για τα ακόλουθα θέµατα: το χρονοδιάγραµµα και πρόγραµµα δράσεων για τη σύνταξη των σχεδίων διαχείρισης, το αργότερο ως το 2006, την επισκόπηση των σηµαντικών ζητηµάτων διαχείρισης, το αργότερο ως το 2007 και την πρώτη προσέγγιση των σχεδίων διαχείρισης, το αργότερο ως το Γ ΧΡΟΝΟΔΙΑΓΡΑΜΜΑ ΕΦΑΡΜΟΓΗΣ Το χρονοδιάγραµµα υλοποίησης των στόχων της Οδηγίας αποτελεί πρόκληση για τα κράτη- µέλη. Είναι δεσµευτικό, απαιτεί εγρήγορση και πολλές παράλληλες δράσεις. Τα πρώτα 9 χρόνια από την ψήφισή της προβλέπεται να είναι προπαρασκευαστικά, προκειµένου να δηµιουργηθούν στα κράτη οι κατάλληλες διοικητικές και λοιπές υποδοµές. Αναλυτικότερα: 2002 Υποβάλλεται από την Επιτροπή πρόταση θέσπισης µέτρων κατά της ρύπανσης των υπόγειων υδάτων Ολοκληρώνεται η διαδικασία εναρµόνισης της εθνικής νοµοθεσίας των κρατών-µελών µε την Οδηγία, και προσδιορίζονται τα υδατικά διαµερίσµατα, καθώς και τα όρια δικαιοδοσίας των αρχών διαχείρισης ιαβιβάζεται προς την Επιτροπή ο κατάλογος µε τις αρµόδιες αρχές των κρατών-µελών για κάθε υδατικό διαµέρισµα Ολοκληρώνεται η ανάλυση των πιέσεων και των επιπτώσεων επί των υδατικών σωµάτων και η οικονοµική ανάλυση των χρήσεων ύδατος Ολοκληρώνονται τα µητρώα προστατευόµενων περιοχών Επανεξετάζεται από την Επιτροπή ο κατάλογος ουσιών προτεραιότητας Ολοκληρώνονται τα προγράµµατα παρακολούθησης της κατάστασης (ποσοτικής και ποιοτικής) των υδάτων Οι διαβουλεύσεις µε το κοινό για τα σχέδια διαχείρισης υδατικού διαµερίσµατος βρίσκονται σε εξέλιξη. 19

29 2007 Καταργούνται οι Οδηγίες 75/440/ΕΟΚ (επιφανειακά ύδατα) και 79/869/ΕΟΚ (µετρήσεις των επιφανειακών υδάτων) και η Απόφαση 77/795/ΕΟΚ (ανταλλαγή της πληροφορίας για τα επιφανειακά ύδατα) Λαµβάνοντας υπόψη τα προγράµµατα παρακολούθησης, τις αναλύσεις των χαρακτηριστικών των υδατικών διαµερισµάτων, τις επιπτώσεις των ανθρώπινων δραστηριοτήτων κλπ., προσδιορίζονται από τα κράτη-µέλη τα µέτρα που απαιτούνται για την επίτευξη των στόχων της Οδηγίας, µε οικονοµικά αποτελεσµατικό τρόπο ηµοσιεύονται τα Προγράµµατα ιαχείρισης Υδατικού ιαµερίσµατος, στα οποία περιλαµβάνεται και ο χαρακτηρισµός των ιδιαιτέρως τροποποιηµένων υδάτινων σωµάτων Εφαρµόζεται τιµολογιακή πολιτική για τις διάφορες χρήσεις των υδάτων µε σκοπό τη βιωσιµότητα των υδατικών πόρων Τίθενται σε λειτουργία τα προγράµµατα µέτρων Καθιερώνονται έλεγχοι ρύπανσης των επιφανειακών υδάτων, µε βάση τις βέλτιστες διαθέσιµες τεχνικές και τις βέλτιστες περιβαλλοντικές πρακτικές Υποβάλλεται από την Επιτροπή προς το Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο έκθεση για την πρόοδο της εφαρµογής της Οδηγίας Καταργούνται οι Οδηγίες 78/659/ΕΟΚ (ύδατα αλιείας), 79/923/ΕΟΚ (οστρακο-καλλιέργεια), 80/86/ΕΟΚ (υπόγεια ύδατα) και 76/464/ΕΟΚ (επικίνδυνες ουσίες) Πλήρης εφαρµογή των Προγραµµάτων ιαχείρισης και επίτευξη των περιβαλλοντικών στόχων. Γ Ο Ν. 3199/2003 ΚΑΙ Η ΠΟΡΕΙΑ ΕΦΑΡΜΟΓΗΣ ΤΗΣ 2000/60/ΕΚ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ Σε εφαρµογή της Οδηγίας 2000/60/ΕΚ εκδόθηκε ο Ν. 3199/2003 για την προστασία και διαχείριση των υδάτων µε στόχο την εναρµόνιση της Κοινοτικής Οδηγίας στο ελληνικό δίκαιο. Σε µεγάλο βαθµό ο Ν. 3199/2003 αναφέρεται στη διοικητική οργάνωση του εθνικού φορέα διαχείρισης µε αναφορά στην Εθνική Επιτροπή Υδάτων, το Εθνικό Συµβούλιο Υδάτων, την Κεντρική Υπηρεσία Υδάτων, τις ιευθύνσεις Υδάτων των Περιφερειών, το Περιφερειακό Συµβούλιο Υδάτων. Για κάθε έναν από τους παραπάνω φορείς καθορίζονται η σύνθεση και οι επιµέρους αρµοδιότητες. Στο Νόµο γίνεται επίσης σύντοµη αναφορά στις βασικές αρχές για τα σχέδια διαχείρισης (προγράµµατα µέτρων, παρακολούθησης) και τη χρήση των υδάτων (κανόνες, αδειοδοτήσεις, κόστος). Η εναρµόνιση ουσιαστικών θεµάτων της Οδηγίας παραπέµπεται σε µελλοντικά Προεδρικά ιατάγµατα. Ουσιαστική πρόοδος γίνεται µε το προεδρικό διάταγµα 51/ (Α 54), το οποίο εναρµονίζει τα σηµαντικά θέµατα της Οδηγίας 2000/60/ΕΚ. Η εφαρµογή του Π θα οδηγήσει στην ολοκληρωµένη προστασία και ορθολογική διαχείριση των υδατικών πόρων (των εσωτερικών επιφανειακών, των µεταβατικών, των παράκτιων και υπόγειων νερών) της χώρας. Ειδικότερα, δράσεις που απαιτούνται σε εφαρµογή του Π, περιλαµβάνουν: Προσδιορισµό των υδατικών διαµερισµάτων και καθορισµό και ένταξη υδατίνων σωµάτων σε αυτές. Προσδιορισµό περιβαλλοντικών στόχων. Εκτίµηση πιέσεων και ανάλυση επιπτώσεων. Οικονοµική ανάλυση. Σύνταξη µητρώου προστατευόµενων περιοχών. Σχέδια διαχείρισης Υδατικών ιαµερισµάτων Σύνταξη και εφαρµογή Προγραµµάτων Παρακολούθησης. Σύνταξη Προγραµµάτων Μέτρων. ηµοσιοποίηση των Σχεδίων ιαχείρισης. Εκπλήρωση υποχρεώσεων στην Επιτροπή ΕΚ. 20

30 Η καθυστέρηση θεσµικής εναρµόνισης της Οδηγίας στην Ελλάδα είχε ως συνέπεια και µία σηµαντική καθυστέρηση στην εφαρµογή των επιµέρους διατάξεών της µε βάση το χρονοδιάγραµµα της ΕΕ. Η Ελλάδα έχει ανταποκριθεί στο Άρθρο 3 της Οδηγίας, που αφορά στον καθορισµό των υδατικών διαµερισµάτων, τους φορείς διαχείρισης και την ένταξη των λεκανών στα υδατικά διαµερίσµατα, αν και στο τελευταίο σηµείο κατά τρόπο που ενδεχόµενα χρήζει αναθεώρησης. Η σοβαρότερη καθυστέρηση αφορά στην εφαρµογή του Άρθρου 5, το οποίο περιλαµβάνει τον προσδιορισµό των υδατίνων σωµάτων ανά κατηγορίες και τύπους, την ανάλυση και περιγραφή των χαρακτηριστικών των λεκανών απορροής, την εκτίµηση των πιέσεων και ανάλυση επιπτώσεων, τον προκαταρκτικό χαρακτηρισµό των ιδιαιτέρως τροποποιηµένων υδάτινων σωµάτων, τον χαρακτηρισµό των υδατίνων (επιφανειακών, υπογείων, παράκτιων και µεταβατικών) σωµάτων και την αξιολόγηση του κινδύνου µη επίτευξης των στόχων της Οδηγίας και την προκαταρτική οικονοµική ανάλυση. Για το έργο αυτό, το οποίο έπρεπε να έχει ολοκληρωθεί τον Μάρτιο του 2005, έχουν γίνει κάποιες χρήσιµες µεθοδολογικού χαρακτήρα διερευνήσεις, ωστόσο δεν έχει ακόµα αρχίσει η ουσιαστική υλοποίηση. Καθυστέρηση σηµειώνεται και στην εφαρµογή του άρθρου 8, που αφορά στην κατάστρωση των προγραµµάτων εποπτικής, λειτουργικής και διερευνητικής παρακολούθησης (monitoring) των ποσοτικών και ποιοτικών χαρακτηριστικών των υδάτινων σωµάτων, τα οποία µεταξύ άλλων, περιλαµβάνουν τον τεκµηριωµένο προσδιορισµό των θέσεων δειγµατοληψίας, των µετρούµενων βιολογικών και χηµικών παραµέτρων, και των συχνοτήτων αναλύσεων. Βάσει του χρονοδιαγράµµατος το έργο έπρεπε να έχει ολοκληρωθεί στο τέλος του 2006, ώστε από το 2007 να είναι δυνατό να τεθούν σε λειτουργία τα προγράµµατα παρακολούθησης. Στη χώρα µας η αντίστοιχη εργασία δεν έχει ακόµα αρχίσει. Τα προγράµµατα παρακολούθησης που βρίσκονται σε λειτουργία από διάφορους φορείς είναι αποσπασµατικά, συχνά επικαλυπτόµενα και ελλιπή ως προς τις θέσεις, τη συχνότητα και τις µετρούµενες παραµέτρους (αξίζει να επισηµανθούν οι πάρα πολύ σοβαρές ελλείψεις σε ό,τι αφορά βιολογικές παραµέτρους και χηµικές ουσίες προτεραιότητας). Κατά συνέπεια η ενοποίηση και συµπλήρωσή τους στο πνεύµα των διατάξεων της Οδηγίας θα απαιτήσει σηµαντική προσπάθεια και αξιόλογο χρόνο. 21

31 Δ. ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ ΤΟΥ ΣΧΕΔΙΟΥ Δ.1. ΓΕΩΓΡΑΦΙΚΗ ΘΕΣΗ Έπειτα από εκτενή μελέτη του συνόλου των διαχειριστικών μέτρων και έργων που προτείνονται, επιλέχθηκε το κατάλληλο, το οποίο περιλαμβάνει μέτρα κι έργα στις παρακάτω περιοχές του νησιού: Κατασκευή φράγματος στην περιοχή του ποταμού Τσικνιά. Κατασκευή φράγματος στην περιοχή του Πολυχνίτου. Βελτίωση των έργων μεταφοράς υδάτων στην Μυτιλήνη. Βελτίωση των εσωτερικών δικτύων σε όλους τους κόμβους. Βελτίωση εξωτερικού δικτύου Σεδούντα. Βελτίωση εξωτερικών δικτύων και τ/δ Μήθυμνας. Βελτίωση εξωτερικών δικτύων και τ/δ Ερεσσού. Απαγόρευση άρδευσης Μυτιλήνης από το δίκτυο ύδρευσης. Γενικά διατήρηση οικολογικής παροχής σε υφιστάμενα και νέα φράγματα. Εικόνα Δ.1.1.: Θέσεις βασικότερων έργων-μέτρων του Σχεδίου Διαχείρησης Υδατικών Πόρων (lesvosgreece.gr) 22

32 Δ.2. ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΟ ΤΟΥ ΣΧΕΔΙΟΥ Δ.2.1. ΠΕΡΙΛΑΜΒΑΝΟΜΕΝΑ ΕΡΓΑ ΚΑΙ ΜΕΤΡΑ Όπως ήδη αναφέρθηκε παραπάνω το σχέδιο με κωδικό στη μελέτη Σ05 περιλαμβάνει τα εξής έργα: Το φράγμα του ποταμού Τσικνιά το οποίο θα έχει μικτή χρήση, με προτεραιότητα ύδρευσης-ενίσχυσης ύδρευσης της Μυτιλήνης αλλά και άλλων δήμων. Το φράγμα Πολυχνίτου, έργο με μικτή χρήση, με προτεραιότητα ύδρευσης, εξετάζεται κι ως ενισχυτικό του έργου στον Τσικνιά. Βελτίωση των έργων μεταφοράς υδάτων στη Μυτιλήνη με την πιθανή κατασκευή νέου υδραγωγείου, ώστε η παροχετευτικότητα του εξωτερικού υδραγωγείου να γίνει ίση με τη μελλοντική μέγιστη ημερήσια ζήτηση και με απότερο σκοπό την αύξηση της παροχετευτικότητας των εξωτερικών υδραγωγείων προς το δίκτυο της Μυτιλήνης. Βελτίωση των εσωτερικών δικτύων, αντικατάσταση των αγωγών διανομής σε όλους τους δήμους ώστε να μειωθούν οι απώλειες. Εξωτερικό δίκτυο και τ/δ Σεδούντα-Υδραγωγείο και ΕΕΝ με κατασκευή και αγωγού από το φράγμα προς το Πλωμάρι ώστε να ενισχυθεί η ύδρευση του Πλωμαρίου. Εξωτερικά δίκτυα και τ/δ Μήθυμνας με υδραγωγείο και ΕΕΝ και αγωγό από το φράγμα προς το Μόλυβο και την Πέτρα ώστε να ενισχυθεί η ύδρευση της Μήθυμνας και της Πέτρας από την υφιστάμενη αρδευτική λιμνοδεξαμενή. Εξωτερικά δίκτυα και τ/δ Ερεσσού με υδραγωγείο και ΕΕΝ και αγωγό από το φράγμα προς την Ερεσσό ώστε να ενισχυθεί η ύδρευση της Ερεσσού και των οικισμών της από το υφιστάμενο φράγμα. Απαγόρευση της άρδευσης από το δίκτυο της Μυτιλήνης τουλάχιστον για τους νότιους της πόλης οικισμούς. Ελάχιστη διατηρητέα παροχή σε υφιστάμενα και νέα φράγματα-εκροές από τα φράγματα για τη διατήρηση της υφιστάμενης οικολογικής κατάστασης. Δ.2.2. ΔΙΕΡΕΥΝΗΣΗ ΧΩΡΗΤΙΚΟΤΗΤΑΣ ΤΣΙΚΝΙΑ-ΒΑΣΙΚΟΤΕΡΟΥ ΕΡΓΟΥ ΤΟΥ ΣΧΕΔΙΟΥ Για κάθε ένα από τα σενάρια που περιλαμβάνουν το έργο Τσικνιά, έγινε διερεύνηση για πέντε διαφορετικές χωρητικότητες (μία της οριστικής μελέτης που λαμβάνεται ως το μέγεθος αναφοράς, τρεις εναλλακτικές μικρότερες και μία μεγαλύτερη). Συγκρίνοντας τα ύψη των παγίων δαπανών που απαιτούνται για την κατασκευή όλων των έργων αλλά με διαφορετική χωρητικότητα, διαπιστώνουμε ότι είναι πολύ μικρή η διαφορά του κόστους μεταξύ των έργων διαφορετικής χωρητικότητας. Αυτό οφείλεται κυρίως στο ότι πλην του φράγματος, τα έργα που απαιτούνται δεν εξαρτώνται από τη χωρητικότητα του ταμιευτήρα. Ταυτόχρονα, όμως, επειδή η χωρητικότητα επηρεάζει σημαντικά την αποδοτικότητα του έργου, προκύπτει σημαντική διαφοροποίηση του μέσου μοναδιαίου κόστους (ΜΜΚ). Πράγματι, η μείωση της δαπάνης κατασκευής για το σύνολο των έργων επιλέγοντας την ελάχιστη εξεταζόμενη χωρητικότητα των 6εκ.μ 3 δεν ξεπερνάει το 5%, όμως ταυτόχρονα η ετήσια επιβάρυνση ανά μ 3 νερού ξεπερνάει το 11%. Σημαντική είναι και η διαπίστωση σχετικά με την δυνατότητα του έργου να ανταποκριθεί σε συνθήκες ξηρής περιόδου, σε σχέση με το μέγεθος του. Για τις μικρές χωρητικότητες, η απολήψιμη ποσότητα μειώνεται περίπου 28%, ενώ για τις μεγάλες (άνω των Ι0εκ.μ 3 ) η μείωση είναι λίγο πάνω από 10%, το οποίο δείχνει τη σημαντικά υψηλότερη αποδοτικότητα των έργων με μεγαλύτερη χωρητικότητα. 23

33 Διαπιστώνουμε και τα αποτελέσματα ως προς τις καλύψεις των ελλειμμάτων σε σχέση με τις διαφορετικές χωρητικότητες του ταμιευτήρα για τα διάφορα σενάρια. Όλα τα ελλείμματα είναι σε χαμηλά επίπεδα για τα σενάρια που περιλαμβάνουν συνδυασμούς με το φράγμα Τσικνιά, με πλέον αποδοτικά τα σενάρια με τη μεγαλύτερη κλιμάκωση έργων. Τα ελλείμματα μειώνονται καθώς αυξάνεται ο όγκος του ταμιευτήρα, μέχρι το μέγεθος των 12.5εκ.μ 3, πέρα από το οποίο δεν είναι σημαντικά αισθητή η βελτίωση. Σε επίπεδο ολικού ελλείμματος, η συμβολή του Τσικνιά είναι ευθέως ανάλογη του μεγέθους του ταμιευτήρα του, όπως θα ήταν αναμενόμενο. Με μεγαλύτερους όγκους, είναι δυνατή η μεγαλύτερη κάλυψη και ελλειμμάτων άρδευσης, βελτιώνοντας το συνολικό αποτέλεσμα των αντίστοιχων διαχειριστικών σεναρίων. Σε επίπεδα πιθανότητας κάλυψης των αναγκών, μόνο οι χωρητικότητες άνω των 10εκ.μ 3 επιτυγχάνουν ποσοστά κοντά στο 95%, ενώ για σενάρια με παράλληλη κατασκευή του φρ. Πολυχνίτου, αντίστοιχα ποσοστά επιτυγχάνονται και για 8εκ.μ 3 περίπου. Συνεπώς, οι μεγάλες χωρητικότητες είναι γενικά συμφέρουσες και αποδοτικότερες. Σε ό,τι αφορά το μοναδιαίο κόστος του νερού, μειώνεται όσο μεγαλύτερη είναι η χωρητικότητα του φράγματος, ενώ μεταξύ σεναρίων γενικά αυξάνεται για τα σενάρια με τα περισσότερα έργα. Το ελάχιστο μοναδιαίο κόστος νερού διαμορφώνεται στα 0.40 /μ 3 με μέγιστη χωρητικότητα και αυξάνεται στα 0.49 /μ 3 για την ελάχιστη χωρητικότητα. Συνεπώς το έργο με μεγαλύτερη χωρητικότητα παρουσιάζει: Ελαστικότερη συμπεριφορά της απόληψης σε ξηρές περιόδους. Ελάχιστα υψηλότερη δαπάνη κατασκευής. Μικρότερο μέσο μοναδιαίο κόστος νερού ύδρευσης. Δ.3. ΕΡΓΑ ΚΑΙ ΔΡΑΣΤΗΡΙΟΤΗΤΕΣ ΠΟΥ ΠΙΘΑΝΩΣ ΝΑ ΠΡΟΚΥΨΟΥΝ ΚΑΤΑ ΤΗΝ ΕΦΑΡΜΟΓΗ ΤΟΥ ΣΧΕΔΙΟΥ Τα έργα, αλλά και οι δραστηριότητες που είναι πιθανόν να προκύψουν από την εφαρμογή του Σχεδίου είναι ομαδοποιημένα σε τρεις κατηγορίες: Έργα τεχνικών υποδομών, δηλαδή, επεκτάσεις βελτιώσεις οδικών δικτύων, δικτύων ύδρευσης αποχέτευσης κ.λπ. Αναπτυξιακά έργα και δραστηριότητες, δηλαδή, τουριστικές εγκαταστάσεις, εξορύξεις κ.λπ. Δ.3.1. ΠΡΟΤΕΙΝΟΜΕΝΑ ΕΡΓΑ ΤΕΧΝΙΚΩΝ ΥΠΟΔΟΜΩΝ Τα προτεινόμενα έργα τεχνικών υποδομών που ενδεχομένως προκύψουν κατά την εφαρμογή του Σχεδίου Διαχείρησης Υδατικών Πόρων παρατίθενται ως ακολούθως: Κατασκευή του οδικού άξονα, συνοδευτικών οδών για την βέλτιστη εξυπηρέτηση πρόσβαση στα έργα που προτείνονται. Κατασκευή δηλαδή οδών που θα δίνουν πρόσβαση στο φράγμα Τσικνιά, φράγμα Πολυχνίτου, στα υδραγωγεία που προτείνεται να κατασκευασθούν καθώς και σε οποιοδήποτε σημείο/α κρίνεται απαραίτητη η απρόσκοπτη πρόσβαση για τη συντήρηση των έργων ή έλεγχο της αποδοτικότητας των προταθέντων μέτρων. Κατασκευή τυχόν εκκενωτή πυθμένα/ρυθμιστή στάθμης ταμιευτήρα για τα δύο φράγματα ως απαραίτητου μέτρου για τη ρύθμιση της ροής-εκκένωση των ταμιευτήρων. Κατασκευή όλων των συνοδευτικών έργων, όπως αγωγοί, υδραγωγεία, βελτίωση εσωτερικών κι εξωτερικών υδραγωγείων που περιγράφονται στο προηγούμενο κεφάλαιο. Έργα οδοποιίας στο υφιστάμενο οδικό δίκτυο που θα εξυπηρετούν την πρόσβαση στα έργα σε σχέση με τη βελτίωση γεωμετρικών χαρακτηριστικών, ασφάλειας, σήμανσης, στηθαίων κ.λπ. Συντήρηση αγροτικού οδικού δικτύου. 24

34 Μελέτη και κατασκευή τυχόν υδροηλεκτρικών έργων που μπορούν να βοηθήσουν στην παραγωγή καθαρής ενέργειας στα δύο φράγματα (κυρίως για το φράγμα Τσικνιά). Κατασκευή δικτύου αποχέτευσης για τους οικισμούς και πόλεις όπου δεν υφίσταται (φυσικά όπου ο πληθυσμός των οικισμών δικαιολογεί τέτοιας φύσεως έργο). Κατασκευή των απαιτούμενων έργων περιβαλλοντικής εξυγίανσης, οριοθέτησης και ανάπλασης των περιοχών ρεμάτων σε όλο το νησί. Δ.3.2. ΠΡΟΤΕΙΝΟΜΕΝΑ ΑΝΑΠΤΥΞΙΑΚΑ ΕΡΓΑ ΚΑΙ ΔΡΑΣΤΗΡΙΟΤΗΤΕΣ Τα αναπτυξιακά έργα και οι δραστηριότητες που ενδεχομένως προκύψουν κατά την εφαρμογή του Σχεδίου παρατίθενται ως ακολούθως: Προώθηση της αγροτικής παραγωγής, γεωργίας, κτηνοτροφίας και λοιπών σχετικών δραστηριοτήτων γύρω από τους ταμιευτήρες και στις περιοχές ανάπτυξης δραστηριοτήτων σχετικών με τον εναλλακτικό τουρισμό. Πιθανός αναδασμός γης ώστε να ευνοηθεί η περαιτέρω αγροτική και τουριστική ανάπτυξη. Τουριστικές εγκαταστάσεις εναλλακτικών μορφών τουρισμού στις περιοχές των ταμιευτήρων, δημιουργία ξενοδοχειακών μονάδων. Εγκαταστάσεις που θα ευνοήσουν την τουριστική ανάπτυξη, όπως κάποια μικρή μαρίνα για σκάφη, μονοπάτια για πεζοπορία και ποδηλασία κ.α. Πιθανή ρίψη γόνου στον/ους ταμιευτήρες με απώτερο σκοπό την δημιουργία ρεύματος τουριστικής αλιείας. Προώθηση της ανάπτυξης της ζωικής και δασικής παραγωγής στις περιοχές προστασίας αγροτικού τοπίου. Εργασίες προστασίας, αναστήλωσης, συντήρησης και αποκατάστασης μνημείων και υποδομών που συμβάλλουν στην εξυπηρέτηση των εργαζομένων και επισκεπτών και στην ανάδειξη των αρχαιολογικών χώρων στις περιοχές προστασίας αρχαιολογικών χώρων όπου και αν υπάρχουν στις περιοχές μελέτης. 25

35 Ε. ΕΝΑΛΛΑΚΤΙΚΕΣ ΔΥΝΑΤΟΤΗΤΕΣ Ε.1. ΔΙΕΡΕΥΝΗΣΗ ΔΙΑΧΕΙΡΙΣΤΙΚΩΝ ΕΠΙΛΟΓΩΝ ΚΑΙ ΚΑΘΟΡΙΣΜΟΣ ΣΕΝΑΡΙΩΝ ΠΡΟΣΟΜΟΙΩΣΗΣ Καταρτίζεται και ελέγχεται μια σειρά διαχειριστικών σεναρίων, τα οποία αφενός θα εξετάζουν την παρούσα κατάσταση και τα επίπεδα ικανοποίησης των αναγκών που υπολογίστηκαν, αφετέρου θα αξιολογούν τις δυνατότητες που υπάρχουν για την αντιμετώπιση των τυχόν ελλειμμάτων. Τα περιθώρια βελτίωσης των κάθε φύσεως ελλειμμάτων που παρουσιάζονται σε όλα τα σενάρια βασίζονται στις δυνατότητες που έχουμε να προγραμματίσουμε μια σειρά ενεργειών, τέτοιες που θα βελτιώνουν το διαχειριστικό αποτέλεσμα, λαμβάνοντας υπόψη τόσο το ποσοτικό αποτέλεσμα, όσο και το ποιοτικό και οικονομικό αποτέλεσμα. Οι ενέργειες αυτές, αναφερόμενες και ως «μέτρα», αφορούν αφενός στα έργα που μπορούν να προγραμματιστούν και να κατασκευαστούν, αφετέρου σε άλλα μέτρα που μπορούν να ληφθούν προς την κατεύθυνση της εξοικονόμησης και ορθολογικής χρήσης των υδατικών πόρων. Ο καταλληλότερος συνδυασμός των μέτρων που θα πρέπει να ληφθούν θα είναι αυτός που συνδυάζει την ελαχιστοποίηση των ποσοτικών ελλειμμάτων και την αντιμετώπιση των ποιοτικών προβλημάτων που παρουσιάζονται σήμερα, επιτυγχάνοντας κατάλληλες περιβαλλοντικές συνθήκες και βέλτιστο τεχνικοοικονομικό αποτέλεσμα. Τα ποσοτικά κριτήρια εκφράζονται με τη μορφή ποσοτήτων ελλειμμάτων. Τα ποιοτικά κριτήρια εκφράζονται με την μορφή της ικανοποίησης των περιβαλλοντικών αναγκών, καθώς και με την οικονομική επιβάρυνση που προκύπτει από την κακή ποιότητα κάποιων από τους διαθέσιμους υδατικούς πόρους. Το σύνολο των κριτηρίων τέλος, ποσοτικοποιούνται με όρους κόστους (φυσικών πόρων και οικονομικού κόστους) και εξετάζεται το τεχνικοοικονομικό αποτέλεσμα. Η ανάλυση εστιάζεται στις ανάγκες ύδρευσης, συνυπολογίζοντας τις ανάγκες άρδευσης και τις λοιπές ανάγκες, στο πλαίσιο μοντέλου ολοκληρωμένης διαχείρισης. Κάθε συνδυασμός μέτρων αναφέρεται ως «σενάριο». Είναι προφανές ότι με μέγεθος ενός διαχειριστικού συστήματος σαν της νήσου Λέσβου, και δεδομένης της πληθώρας των πλανών μέτρων, μπορεί να προκύψει μεγάλος αριθμός σεναρίων. Τα σενάρια που επιλέγονται προς εξέταση συγκροτούνται ως ρεαλιστική και ορθολογική σύνθεση μέτρων και έργων, με τρόπο που να εκφράζουν την πλήρη έκταση των πιθανών λύσεων. Με βάση τις αναπτυξιακές παραμέτρους του νησιού και τις υπολογιζόμενες μελλοντικές ανάγκες, είναι βέβαιο ότι θα απαιτηθεί η εξεύρεση νέων πόρων για την εξασφάλισης της ύδρευσης του νησιού. Όπως προέκυψε από την υδρολογική ανάλυση που παρουσιάζεται στο κεφ.3 της Διπλωματικής εργασίας: «ΔΙΑΧΕΙΡΙΣΗ ΥΔΑΤΙΚΩΝ ΠΟΡΩΝ ΝΗΣΟΥ ΛΕΣΒΟΥ» (Τσαγκαλίδης και Νικολακόπουλος, 2009), αφενός σήμερα υπάρχει σημαντικό διαθέσιμο επιφανειακό δυναμικό και έργα σε ώριμα στάδια μελέτης που μπορούν να εξεταστούν, αφετέρου οι σημερινοί υπόγειοι υδροφορείς δέχονται σημαντικές πιέσεις, χωρίς όμως να είναι σε κρίσιμη κατάσταση. Συνεπώς, είναι λογικό κάθε εξεταζόμενη πρόταση να συνδυάζει διαφορετικά έργα ταμίευσης με διαφορετικούς βαθμούς εκμετάλλευσης των υπογείων υδάτων, και ταυτόχρονα να προϋποθέτει βασικά μέτρα εξοικονόμησης και προστασία των διαθέσιμων πόρων. Με βάση τις παραπάνω γενικές διαπιστώσεις και την εικόνα των δυνατών έργων της περιοχής, προκύπτει ότι οι βασικές συνιστώσες των σεναρίων είναι: Έργα περιορισμού των απωλειών και μέτρα προστασίας των υπογείων υδροφορέων θεωρούνται απαραίτητα σε κάθε περίπτωση και υιοθετούνται σε όλα τα σενάρια. Εξέταση της υιοθέτησης μηδενικής λύσης χωρίς κανένα έργο, και συνέχιση της εκμετάλλευσης των υπόγειων υδροφορέων. 26

36 Εξέταση της κατασκευής του φράγματος Τσικνιά και των συναφών του έργων για χρήση κυρίως ύδρευσης, ως κύρια στρατηγική επιλογή για το μέλλον και ανακούφιση/σταθεροποίηση της σημερινής εκμετάλλευσης των υπογείων υδάτων. Κατασκευή των έργων του φράγματος Πολυχνίτου κυρίως νια ύδρευση, με η χωρίς συνδυασμό τους με τα έργα Τσικνιά, και ανακούφιση/σταθεροποίηση της σημερινής εκμετάλλευσης των υπογείων υδάτων. Κατασκευή μικρών φραγμάτων σε τοπικό επίπεδο Δήμων και παράλληλη σταθερή ή αυξημένη εκμετάλλευση των υπογείων υδάτων. Υιοθέτηση άλλων έργων και μέτρων εκτός ταμιευτήρων, με εμπλουτισμό των υπογείων και σταδιακά εντατικότερη εκμετάλλευση τους. Τα ανωτέρω αναλύονται και καθορίζονται με όρους του διαχειριστικού μοντέλου στις επόμενες παραγράφους. Ε.1.1. ΜΗΔΕΝΙΚΗ ΛΥΣΗ Τα σενάρια, αυτά αναφέρονται και ως BAU (Business As Usual). Κατά το σενάριο αυτό, θα εξεταστεί η αναμενόμενη εξέλιξη των ελλειμμάτων στο μέλλον, εάν θεωρήσουμε ότι δεν εφαρμόζεται κανένα Σχέδιο Διαχείρισης Υδατικών Πόρων, αλλά συνεχίζεται η τροφοδοσία από τις υφιστάμενες πηγές. Στο σενάριο αυτό, θεωρούμε πάντως ότι θα ληφθούν ορισμένα βασικά μέτρα για την εξοικονόμηση νερού, και συγκεκριμένα βελτίωση της λειτουργίας των έργων μεταφοράς και διανομής, που σημαίνουν μείωση των απωλειών σε αποδεκτά επίπεδα, διότι δε θα ήταν ρεαλιστικό να υποθέσουμε ότι οι σημερινές απώλειες θα διατηρηθούν και στο μέλλον. Αντίθετα, γίνονται ήδη προσπάθειες προς την κατεύθυνση αυτή με έργα αντικατάστασης δικτύων (π.χ. ΔΕΥΑΜ). Ξεκινώντας με βάση το γεγονός ότι σήμερα η κάλυψη των αναγκών γίνεται από υπόγεια νερά, θα πρέπει κατ αρχήν να διερευνηθεί η δυνατότητα συνέχισης της σημερινής κάλυψης της ζήτησης, θεωρώντας ότι είναι δυνατή η εντατικοποίηση της εκμετάλλευσης των υπογείων υδάτων. Το αν όντως αυτό είναι εφικτό, θα πρέπει να αποδειχθεί με σχετικές έρευνες, για τις ανάγκες του διαχειριστικού μοντέλου. Τα διαθέσιμα σήμερα στοιχεία δείχνουν ότι θα είναι γενικά δύσκολη η αύξηση των σημερινά αντλούμενων ποσοτήτων, τόσο λόγω των ήδη εντατικών αντλήσεων, όσο και λόγω ποιοτικών προβλημάτων που προκύπτουν σε νέες γεωτρήσεις, που καθιστούν το νερό ακατάλληλο για ύδρευση και ίσως και για άρδευση. Εκτός από την αυξημένη εκμετάλλευση των υπογείων υδάτων, μπορεί το σενάριο αυτό να συνδυαστεί με τοπικής εμβέλειας έργα ταμίευσης, όπως λιμνοδεξαμενές και φράγματα μικρού μεγέθους, με στόχο να καλύψουν τοπικές ανάγκες ενός ή δύο γειτονικών Δήμων. E.2. ΕΝΑΛΛΑΚΤΙΚΑ ΣΕΝΑΡΙΑ E.2.1. ΣΕΝΑΡΙΑ ΜΕ ΕΡΓΑ ΤΟΥ ΦΡΑΓΜΑΤΟΣ ΤΣΙΚΝΙΑ Το έργο έχει σημαντική τεχνική διάσταση και περιλαμβάνει ένα συνδυασμό μεγάλων επί μέρους τεχνικών έργων εκτός του φράγματος, όπως τις ΕΕΝ και τους αγωγούς μεταφοράς. Το σημαντικό πλεονέκτημα του έργου είναι ότι η χωρητικότητα του και οι εισροές του μπορούν να εξασφαλίσουν μεγάλες διαθεσιμότητες νερού καλής ποιότητας για χρήση ύδρευσης, ενώ κατά περιόδους θα μπορούν να συνεισφέρουν και σε αρδευτικές ανάγκες. Συνεπώς θα πρέπει να λειτουργήσει με μικτή χρήση. Το έργο μπορεί να συνδυαστεί με διαφορετικές επιλογές ως προς τους οικισμούς που τελικά θα εξυπηρετηθούν, σε κάθε περίπτωση όμως βασικός αποδέκτης θα είναι η Μυτιλήνη, που αποτελεί τον κύριο καταναλωτή ύδρευσης του νησιού. Τα σενάρια που θα 27

37 περιλαμβάνουν τα έργα του Τσικνιά θα πρέπει να εξεταστούν στο διαχειριστικό μοντέλο για διαφορετικές χωρητικότητες, πέρα από αυτήν της οριστικής μελέτης. Σε πρώτη φάση, πέρα της Μυτιλήνης, θα πρέπει να τροφοδοτηθούν οι γειτονικές περιοχές Καλλονής, Αγίας Παρασκευής, καθώς και του Μανταμάδου που παρουσιάζει μεγάλα προβλήματα επάρκειας. Συγχρόνως, μπορεί να συνδυαστεί και η τροφοδοσία των νότιων περιοχών του Δήμου Λουτρόπολης, σε συνέχεια της Μυτιλήνης. Σε δεύτερη φάση, τα έργα θα μπορούσαν να καλύψουν και μεγάλο μέρος των αναγκών των περιοχών Ευεργέτουλα και Γέρα. Στον Ευεργέτουλα δεν υπάρχουν σήμερα σημαντικά προβλήματα, θα πρέπει όμως να ενισχυθεί με εναλλακτικές δυνατότητες, ενώ ο στη Γέρα υπάρχουν προβλήματα στην κάλυψη των αναγκών των παραλιακών και άλλων περιοχών. Σε τρίτη φάση μπορεί να εξεταστεί η τροφοδοσία της Πέτρας και του Μολύβου, που σήμερα καλύπτουν από γεωτρήσεις τις υδρευτικές τους ανάγκες. Τέλος, σε τέταρτη φάση μπορεί να ενταχθεί ο Πολυχνίτος, σε συνδυασμό με ή χωρίς το ομώνυμο φράγμα. E.2.2. ΣΕΝΑΡΙΑ ΜΕ ΕΡΓΑ ΤΟΥ ΦΡΑΓΜΑΤΟΣ ΠΟΛΥΧΝΙΤΟΥ Το έργο του φράγματος Πολυχνίτου έχει επίσης σημαντική χωρητικότητα και εισροές, σε βαθμό που μπορεί να εξασφαλίσει τις ανάγκες ύδρευσης του ομώνυμου Δήμου και να καλύψει σημαντικό μέρος των αναγκών άρδευσης. Το έργο θα μπορούσε να εξεταστεί σε συνδυασμό με τα έργα Τσικνιά, είτε λειτουργώντας αυτόνομα, είτε σε συνδυασμένη λειτουργία ενίσχυσης του. E.2.3. ΣΕΝΑΡΙΑ ΜΕ ΒΑΣΗ ΤΙΣ ΔΥΝΑΤΟΤΗΤΕΣ ΔΙΑΧΕΙΡΙΣΤΙΚΩΝ ΜΕΤΡΩΝ Το ανωτέρω γενικό πλαίσιο των δυνατοτήτων που εξετάστηκαν στις προηγούμενες παραγράφους, συγκροτείται σε μια σειρά σενάρια με συγκεκριμένα έργα, βάσει των οποίων θα αξιολογηθεί τόσο η υφιστάμενη κατάσταση, όσο και η αποτελεσματικότητα εφαρμογής των προτεινομένων μέτρων, υπό τη μορφή νέων έργων ταμίευσης, άντλησης, μέτρων εξοικονόμησης νερού, εμπλουτισμού κ.λπ. Τα σενάρια αυτά θα βασίζονται στην εφαρμογή διαφορετικών μέτρων, σε επιλεγμένους συνδυασμούς. Τα μέτρα μπορούν να είναι διάφορα τεχνικά έργα ταμίευσης, έργα εμπλουτισμού, έργα μεταφοράς, έργα βελτίωσης υποδομής και μείωσης απωλειών, εναλλακτικές μέθοδοι παραγωγής νερού, μέτρα εξοικονόμησης νερού. Κάθε συνδυασμός μέτρων αποτελεί και ένα ξεχωριστό σενάριο, το οποίο θα αξιολογείται ξεχωριστά. Με βάση αυτά τα πιθανά μέτρα, μπορούν να επιλεγούν ορισμένοι συνδυασμοί των μέτρων αυτών και να καθοριστούν έτσι τα σενάρια που θα ελεγχθούν στο διαχειριστικό ομοίωμα. Βασικές αρχές στον καθορισμό των συνδυασμών αυτών είναι: Σε όλα τα σενάρια περιλαμβάνονται τα βασικά μέτρα βελτίωσης των μελλοντικών έργων ύδρευσης της νήσου. Σε όλες τις περιοχές όπου το έλλειμμα ύδρευσης είναι σημαντικό, εξετάζονται ένα ή περισσότερα νέα έργα. Δεν εξετάζονται ειδικά έργα για την βελτίωση ελλειμμάτων της άρδευσης, αλλά λαμβάνεται υπόψη εμμέσως η συμβολή τους στην ανακούφιση της υφιστάμενης εκμετάλλευσης. Αντίστοιχα, λαμβάνεται υπόψη η ανακούφιση από την εκμετάλλευση της ύδρευσης από υπόγεια ύδατα που καταργείται ή περιορίζεται, με την κατασκευή ενός έργου ύδρευσης. Σε όλα τα σενάρια, με δεδομένο ότι στην ποσοτική ανάλυση του διαχειριστικού ομοιώματος δεν λαμβάνονται υπόψη τα προβλήματα ποιότητας που συναντάμε σε διάφορες περιοχές, λόγω υψηλών συγκεντρώσεων μετάλλων, θεωρούμε ότι το κόστος του νερού των γεωτρήσεων προσαυξάνεται ανάλογα λόγω παρουσίας των μετάλλων αυτών. 28

38 ΟΝΟΜΑ ΣΥΝΤΟΜΗ ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ ΖΗΤΗΣΗ ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ Σ0 ΜΗΔΕΝΙΚΟ ΣΕΝΑΡΙΟ 2048 Σημερινή κατάσταση, χωρίς κανένα έργο Σ1 ΤΣΙΚΝΙΑΣ Α 2048 Κατασκευή έργων Τσικνιά προς Μυτιλήνη, Καλλονή, Αγ. Παρασκευή, Μανταμάδο, Λουτρόπολη. Έργα λ/δ Σεδούντα. Έργα εκμετάλλευσης λ/δ Μηθύμνης για ύδρευση. Έργα εκμετάλλευσης φρ. Ερεσού για ύδρευση. Σ2 ΤΣΙΚΝΙΑΣ Β 2048 Κατασκευή έργων Τσικνιά προς Μυτιλήνη, Καλλονή, Αγ. Παρασκευή, Μανταμάδο, Λουτρόπολη, Γέρα, Ευεργετούλα. Έργα λ/δ Σεδούντα. Έργα εκμετάλλευσης λ/δ Μηθύμνης για ύδρευση. Έργα εκμετάλλευσης φρ. Ερεσσού για ύδρευση. Σ3 ΤΣΙΚΝΙΑΣ Γ 2048 Αγ. Παρασκευή, Μανταμάδο, Λουτρόπολη, Γέρα, Ευεργετούλα,Πέτρα, Μήθυμνα, Έργα λ/δ Σεδούντα. Έργα εκμετάλλευσης λ/δ Μηθύμνης για ύδρευση. Έργα εκμετάλλευσης φρ. Ερεσσού για ύδρευση. Σ4 ΤΣΙΚΝΙΑΣ Δ 2048 Κατασκευή έργων Τσικνιά προς Μυτιλήνη, Καλλονή, Αγ. Παρασκευή, Μανταμάδο, Λουτρόπολη, Γέρα, Ευεργετούλα,Πέτρα, Μήθυμνα, Πολύχνιτο, Έργα λ/δ Σεδούντα. Έργα εκμετάλλευσης λ/δ Μηθύμνης για ύδρευση. Έργα εκμετάλλευσης φρ. Ερεσσού για ύδρευση. Σ5 ΤΣΙΚΝΙΑΣ Δ+ΠΟΛΥΧΝΙΤΟΣ 2048 Κατασκευή έργων Τσικνιά Έργο φράγματος Πολυχνίτου και διασύνδεση με Τσικνιά Έργα λ/δ Σεδούντα. Έργα εκμετάλλευσης λ/δ Μηθύμνης για ύδρευση. Έργα εκμετάλλευσης φρ. Ερεσσού για ύδρευση. Σ6 ΤΣΙΚΝΙΑΣ Γ+ΠΟΛΥΧΝΙΤΟΣ 2048 Κατασκευή έργων Τσικνιά 29

39 Έργο φράγματος Πολυχνίτου για δήμο Πολυχνίτου μόνο. Έργα λ/δ Σεδούντα. Έργα εκμετάλλευσης λ/δ Μηθύμνης για ύδρευση. Έργα εκμετάλλευσης φρ. Ερεσσού για ύδρευση. Σ7 ΓΕΩΤΡΗΣΕΙΣ+ΦΡΑΓΜΑΤΑ 2048 Σενάριο ενίσχυσης γεωτρήσεων και φράγματα Αύξηση ποσοστών δυνάμενων να αντληθούν Αφαλάτωση Λάρσου Έργα λ/δ Σεδούντα. Έργα εκμετάλλευσης λ/δ Μηθύμνης για ύδρευση. Έργα εκμετάλλευσης φρ. Ερεσσού για ύδρευση. Σ8 ΓΕΩΤΡΗΣΕΙΣ 2048 Σενάριο ενίσχυσης γεωτρήσεων, εμπλουτισμός προσχωματικών, χωρίς νέα φράγματα, ή αλλαγή χρήσης υφιστάμενων Άυξηση ποσοστών δυνάμενων να αντληθούν Άυξηση χωρητικότητας προσχωματικών Αφαλάτωση Λάρσου Όλα τα υφιστάμενα φράγματα σε άρδευση μόνο. Πίνακας E.1.: Εξεταζόμενοι συνδυασμοί μέτρων και έργων E.3. ΛΟΓΟΙ ΕΠΙΛΟΓΗΣ ΚΑΤΑΛΛΗΛΟΥ ΣΕΝΑΡΙΟΥ ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΑ ΔΙΑΧΕΙΡΙΣΤΙΚΟΥ ΣΕΝΑΡΙΟΥ ΚΑΙ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝΤΙΚΗ ΤΕΚΜΗΡΙΩΣΗ Από τη διαχειριστική προσομοίωση που έγινε κατα την εκπόνηση της ΔΙΠΛΩΜΑΤΙΚΗΣ ΕΡΓΑΣΙΑΣ: «ΔΙΑΧΕΙΡΙΣΗ ΥΔΑΤΙΚΩΝ ΠΟΡΩΝ ΝΗΣΟΥ ΛΕΣΒΟΥ» Τσαγκαλίδης Α. Νικολακόπουλος Χρήστος Θεσσαλονίκη 2009, μετά τον καθορισμό των μελλοντικών αναγκών, προκύπτει ότι αναμένεται σημαντική επιδείνωση των ελλειμμάτων σε ένα βάθος 40 ετών, ιδιαίτερα δε για τον Δήμο Μυτιλήνης, που καταναλώνει περίπου το μισό νερό ύδρευσης όλου του νησιού. Η επιδείνωση αυτή μεταφράζεται σε αναμενόμενο διπλασιασμό των σημερινών ελλειμμάτων για όλους τους Δήμους, και τριπλασιασμό για το Δήμο Μυτιλήνης μέχρι το 2048, και αυτό κατ' ελάχιστο και μόνο αν ληφθούν μέτρα περιορισμού των απωλειών δικτύων και περιορισμού της κατανάλωσης. Από τα διερευνηθέντα μέτρα σε ό,τι αφορά τις δυνατότητες ποσοτικής κάλυψης των αναγκών και την τεχνικοοικονομική βιωσιμότητα τους, προκύπτουν τα παρακάτω βασικά συμπεράσματα: Είναι απαραίτητη η προώθηση βασικών μέτρων εξοικονόμησης και ορθολογικής χρήσης του νερού, και κυρίως η βελτίωση των υποδομών μεταφοράς και διανομής, καθώς και η εξοικονόμηση στη χρήση. Κανένα έργο ταμίευσης ή επέκτασης της εκμετάλλευσης διαθέσιμων υπογείων υδάτων δε μπορεί να τεκμηριωθεί διαχειριστικά, όσο παραμένουν υψηλά τα ποσοστά απωλειών σε όλους τους οικισμούς, και ιδιαίτερα στη Μυτιλήνη. 30

40 Υπολογίζεται ότι από τα συνολικά επιφανειακά ύδατα, σήμερα αξιοποιείται (με βάση την υφιστάμενη υποδομή) λιγότερο από το 1%. Είναι τεχνικοοικονομικά εφικτή η μεγαλύτερη αξιοποίηση των επιφανειακών απορροών, τηρώντας συνθήκες τέτοιες που ελαχιστοποιούν τις περιβαλλοντικές επιπτώσεις. Αντίθετα, μπροστά στο φάσμα επιδείνωσης της ποιοτικής κατάστασης των υπογείων υδάτων σε περιοχές με έντονη εκμετάλλευση, η προσφορά εναλλακτικών πηγών προσφοράς υδατικών πόρων θα ανακουφίσει τις περιοχές αυτές και θα συμβάλλει στη διατήρηση της υφιστάμενης κατάστασης ή και στη βελτίωση τους. Δεν είναι δυνατή η κάλυψη των προβλεπόμενων μελλοντικών αναγκών χωρίς να προωθηθούν κάποια έργα ταμίευσης επιφανειακών υδάτων. Ακόμη και αν δεχτούμε ότι είναι δυνατή η αύξηση των αντλούμενων σήμερα ποσοτήτων τόσο από υδρογεωλογικής, όσο και από περιβαλλοντικής απόψεως, ενώ ταυτόχρονα προωθηθούν έργα ενίσχυσης των υφιστάμενων υδραγωγείων, οι επιπλέον ποσότητες δεν θα είναι ικανές να καλύψουν τις προβλεπόμενες μελλοντικές ανάγκες. Ιδιαίτερα για το Δήμο Μυτιλήνης, εκτιμάται ότι οι σημερινά αντλούμενες ποσότητες από τις πηγές των Υδάτων είναι οριακές, με καθόλου ή ελάχιστα περιθώρια αύξησης. Επιπλέον, χωρίς την εξασφάλιση κάποιων ποσοτήτων νερού άρδευσης δυσχεραίνεται και η διατήρηση της αγροτικής οικονομίας του νησιού, που είναι πολύ σημαντική. Για το θέμα της ανάγκης διατήρησης της ισορροπίας του υδατικού ισοζυγίου γίνεται ιδιαίτερη μνεία από το Περιφερειακό Πλαίσιο Χωροταξικού Σχεδιασμού και Αειφόρου Ανάπτυξης της Περιφέρειας Βορείου Αιγαίου, που κρίνει τα σχεδιαζόμενα έργα ταμίευσης απαραίτητα. Από τεχνικοοικονομικής απόψεως, είναι πολλαπλά συμφέρουσα σήμερα η επιλογή του Τσικνιά ως στρατηγικής επιλογής για την εξασφάλιση της κάλυψης των μελλοντικών αναγκών ύδρευσης. Με βάση το μέγεθος του έργου, αλλά και τα δεδομένα προβλήματα που υπάρχουν σήμερα στην προώθηση του, είναι απολύτως απαραίτητες οι επικαιροποιήσεις των μελετών του και οι προβλέψεις διαχειριστικών μέτρων και πρόσθετων τεχνικών έργων τέτοιων ώστε το έργο να εξασφαλίσει την βιωσιμότητα του υγροτόπου της Καλλονής, που είναι καίριας σημασίας για το νησί. Επισημαίνεται ότι από άποψη υδρολογικής δίαιτας, ο Τσικνιάς εμφανίζει μέση ετήσια απορροή της τάξης των 22εκ.μ3, ενώ το ομώνυμο φράγμα θα μπορεί να δεσμεύσει λιγότερο από τη μισή ποσότητα. Αυτό σημαίνει ότι η υπόλοιπη ποσότητα, προστιθέμενη στην απόληψη για οικολογική παροχή, θα καταλήγει ως υπερχείλιση στα κατάντη του φράγματος, προς όφελος του υγροτόπου της Καλλονής, αφού με τη μικτή χρήση του έργου ταυτόχρονα θα επιτευχθεί μείωση των αντλήσεων στην παράκτια ζώνη που έχει εντατική γεωργική χρήση. Τα έργα του Τσικνιά θα συνδυάζονται σε κάθε περίπτωση με τις υφιστάμενες πηγές τροφοδοσίας, οι οποίες δε θα καταργηθούν. Θα έχουν βέβαια μικρότερη από τη σημερινή σχετική συμμετοχή στην κάλυψη των αναγκών, αλλά θα παραμείνουν πάντα παράλληλα διαθέσιμες. Λύσεις έργων ταμιευτήρων επιφανειακών υδάτων που δεν περιλαμβάνουν τον Τσικνιά μπορούν να συμβάλλουν ουσιωδώς στην βελτίωση των προβλεπόμενων ελλειμμάτων, χωρίς όμως να είναι δυνατό να εξασφαλίσουν την κάλυψη των αναγκών του σημαντικότερου σήμερα και στο μέλλον καταναλωτή νερού ύδρευσης, που είναι η πόλη της Μυτιλήνης και η ευρύτερη περιοχή. Επιπλέον, η συνεχιζόμενη εντατική εκμετάλλευση των διαθεσίμων προσχωματικών αποθεμάτων του κόλπου της Καλλονής δε μπορεί να ανασχεθεί χωρίς εναλλακτικές πηγές νερού, και είναι βέβαιο ότι μακροπρόθεσμα θα οδηγήσει στην υποβάθμιση του υγροτόπου από υπερεκμετάλλευση. Ο συνδυασμός των έργων Τσικνιά με τα έργα Πολυχνίτου βελτιώνουν οριακά τα προβλεπόμενα μέσα μελλοντικά ελλείμματα, συγκρινόμενα με την ανεξάρτητη κατασκευή των έργων αυτών. Παρ' όλα αυτά, προσφέρουν σημαντική βελτίωση της απόκρισης του συστήματος σε ξηρές περιόδους, και δεδομένου του κόστους τους, αποτελούν μια συμφέρουσα λύση που πρέπει να διερευνηθεί περαιτέρω από τεχνική και οικονομική άποψη. 31

41 Η επιλογή της διατήρησης της τροφοδοσίας κατά κύριο λόγο από υπόγεια ύδατα, ακόμα και αν συνδυαστεί με έργα εμπλουτισμού, εξοικονόμηση και εξορθολογισμό των χρήσεων, δε μπορούν μακροπρόθεσμα να εξυπηρετήσουν το νησί ως αποκλειστικές πηγές ύδρευσης. Η ποσοτική αυτή διαπίστωση, πρέπει να συνδυαστεί με τα προβλήματα στην ποιότητα του νερού που διαπιστώνονται ιδιαίτερα έντονα σε μερικούς Δήμους, αλλά εμφανίζονται με χωρική σποραδικότητα σε όλο το νησί, και τα οποία αφορούν τις υψηλές συγκεντρώσεις μετάλλων. Η παρουσία των ιχνοστοιχείων αυτών είναι μεν φυσιολογική δεδομένου του ηφαιστειογενούς γεωλογικού υποβάθρου, καθιστά όμως το νερό ακατάλληλο για ύδρευση, και σε μερικές περιπτώσεις και για άρδευση. Η εναλλακτική δυνατότητα κατασκευής μονάδων αφαίρεσης των μετάλλων αυτών είναι δαπανηρή, σε σχέση με την επιλογή μιας λύσης ταμίευσης, δεδομένου του σημαντικού επιφανειακού δυναμικού του νησιού. Επιπλέον, δημιουργούνται και θέματα διάθεσης της ιλύος και των αποβλήτων πλύσης με χημικές ουσίες που παράγονται σε υπολογίσιμες ποσότητες. Η οργάνωση των σεναρίων που εφαρμόστηκε στη μελέτη προφανώς δεν αποτελεί περιοριστικό παράγοντα ως προς τις δυνατότητες των έργων που εξετάζονται. Αποτελεί όμως μία καλή ένδειξη της ιεράρχησης και σχετικής προώθησης τους. Ιδιαίτερα η κατασκευή των έργων Τσικνιά, πρέπει να τονιστεί ότι δεν αποκλείει παράλληλη προώθηση μικρών τοπικών έργων ταμίευσης, που θα έχουν μικτή χρήση. Σε ό,τι αφορά το φράγμα Τσικνιά: Είναι απαραίτητη η περαιτέρω διερεύνηση των τεχνικών δεδομένων μεταβολής της χρήσης του έργου σε ύδρευση, ιδιαίτερα σε ό,τι αφορά τα έργα του φράγματος και τα έργα μεταφοράς προς τη Μυτιλήνη. Εκτιμάται ότι είναι δυνατή η πρόβλεψη έργων και μεθοδολογίας διαχείρισης και λειτουργίας του έργου έτσι ώστε να μην υπάρξουν σοβαρές περιβαλλοντικές επιπτώσεις στον κατάντη υγρότοπο και στην ευρύτερη παράκτια και θαλάσσια έκταση του κόλπου της Καλλονής. Τα στοιχεία αυτά θα πρέπει να μελετηθούν καταρχήν σε τεχνικό επίπεδο και να διασφαλιστεί η εφικτότητα και η αποτελεσματικότητα τους. Η εξέταση διαφορετικών μεγεθών αποθηκευτικότητας του ταμιευτήρα δείχνει ότι είναι βέλτιστη τεχνικοοικονομικά η επιλογή του μεγαλύτερου όγκου. Μεγέθη κάτω των 10 εκ.μ3 δεν επιτυγχάνουν τις ζητούμενες εγγυημένες απολήψεις, ιδιαίτερα σε ξηρές υδρολογικές περιόδους. Οι μεγαλύτερες χωρητικότητες είναι σαφώς τεχνικοοικονομικά συμφέρουσες. Αντίστοιχα, όγκοι μεγαλύτεροι των 12.5μ3 βελτιώνουν μεν, αλλά σε μικρότερο βαθμό το διαχειριστικό αποτέλεσμα. Με βάση τα διαχειριστικά αποτελέσματα, κρίνεται ότι ο όγκος των 12.5 μ3 αποτελεί βέλτιστη επιλογή χωρητικότητας του ταμιευτήρα. Η κλιμάκωση των έργων που συνοδεύουν τα σενάρια του φράγματος Τσικνιά προκαλούν αναπόφευκτα αντίστοιχη αύξηση του μέσου μοναδιαίου κόστους του νερού, λόγω υψηλότερης αναγκαίας επένδυσης. Παρ' όλα αυτά, προσφέρουν καλύτερα αποτελέσματα κάλυψης των ελλειμμάτων, ιδιαίτερα για ξηρές περιόδους. Επειδή η μεταφορά του νερού από τον Τσικνιά προς τη Μυτιλήνη θα απαιτήσει αντλήσεις, θα πρέπει να διερευνηθεί και η δυνατότητα ανάκτησης μέρους της απαιτούμενης ενέργειας με διατάξεις υδροηλεκτρικού έργου. 32

42 ΣΤ. ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ ΤΗΣ ΥΦΙΣΤΑΜΕΝΗΣ ΚΑΤΑΣΤΑΣΗΣ ΤΟΥ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝΤΟΣ Παρακάτω περιγράφεται η υφιστάμενη κατάσταση του περιβάλλοντος της περιοχής μελέτης. Ως περιοχή μελέτης ορίζεται το γεωγραφικό πεδίο εφαρμογής του Σχεδίου, Διαχείρησης Υδατικών Πόρων στο οποίο αναμένονται περιβαλλοντικές επιπτώσεις από την εφαρμογή του. Λόγω έλλειψης ειδικών στοιχείων για το περιβάλλον της περιοχής μελέτης, συχνά οι αναφορές σχετίζονται με το ευρύτερο περιβάλλον της Λέσβου και όχι απαραίτητα με το περιβάλλον της περιοχής του Τσικνιά. ΣΤ.1. ΒΙΟΠΟΙΚΙΛΟΤΗΤΑ-ΧΛΩΡΙΔΑ-ΠΑΝΙΔΑ ΣΤ.1.1. ΒΙΟΠΟΙΚΙΛΟΤΗΤΑ Καταρχήν, η βιοποικιλότητα θεωρείται η ποικιλία των έμβιων οργανισμών πάνω στη Γη, η ποικιλία των μεταξύ τους σχέσεων (οικοσυστήματα) αλλά και των αντιληπτικών εικόνων (τοπία) που έχει ο άνθρωπος για το φυσικό περιβάλλον. Έχει τέσσερα επίπεδα, το καθένα από τα οποία έχει διαφορετική σημασία αλλά στην πράξη, αποτελούν αναπόσπαστο κομμάτι ενός ενιαίου συνόλου. Το πρώτο επίπεδο είναι εκείνο της «γενετικής βιοποικιλότητας», που αναφέρεται στο εύρος των κληρονομικών καταβολών ενός συγκεκριμένου είδους. Το δεύτερο επίπεδο βιοποικιλότητας είναι αυτό των ειδών χλωρίδας και πανίδας, και εκφράζεται συνήθως με το πλήθος των ειδών που απαντούν σε μια συγκεκριμένη περιοχή. Το τρίτο επίπεδο βιοποικιλότητας, γνωστό ως βιοποικιλότητα οικοσυστημάτων ή φυτοκοινωνιών, εκφράζεται με το πλήθος των συνδυασμών ειδών χλωρίδας και πανίδας (οικοσυστημάτων) που συναντώνται σε μια συγκεκριμένη περιοχή. Το τέταρτο επίπεδο βιοποικιλότητας είναι εκείνο των τοπίων, το οποίο εκφράζεται με το πλήθος των τύπων τοπίων (αβιοτικών και βιοτικών στοιχείων) που εμφανίζονται σε μια περιοχή ή σε μια χώρα. Η Λέσβος διαθέτει ένα σπάνιο φυσικό τοπίο για νησί, λόγω αφενός του μεγάλου μεγέθους της και αφετέρου της μεγάλης ποικιλίας της βλάστησης, που σε πολλές περιοχές, θυμίζει βλάστηση ηπειρωτικής χώρας. Επιπλέον, ένα κομμάτι του νησιού, στο δυτικό τμήμα, είναι άνυδρο και με περιορισμένη βλάστηση, λόγω της διαμόρφωσής του από έντονη ηφαιστειακή δραστηριότητα κατά το παρελθόν. Επίσης, ο κόλπος της Καλλονής αποτελεί έναν από τους μοναδικούς υγροτόπους της Ελλάδας, με πάνω από 130 είδη πουλιών. Από αυτά ξεχωρίζουν τα ροζ φλαμίνγκο, που παρατηρούνται στις αλυκές της Αγίας Παρασκευής, αλλά και στον Πολιχνίτο, στη νοτιοανατολική πλευρά του Κόλπου Καλλονής. ΣΤ.1.2. ΧΛΩΡΙΔΑ Μέσα από την μακρόχρονη παρουσία τους οι ελαιώνες έχουν αναδειχτεί ως το χαρακτηριστικότερο οικοσύστημα της Λέσβου και τα πουλιά, όπως και οι άλλοι οργανισμοί έχουν προσαρμοστεί απόλυτα, αναγνωρίζοντας τους ώριμους ελαιώνες ως δασικά συστήματα υψηλής αξίας. Είναι το πλέον εκτεταμένο σύστημα στο νησί και εμφανίζει σαφείς διαφορές ως προς το υψόμετρο, την ηλικία των δέντρων, την πυκνότητά τους και την υποκείμενη βλάστηση. Το κύριο δασικό είδος της Λέσβου με την μεγαλύτερη εξάπλωση είναι η τραχεία πεύκη (pinus brutia ten.) που επικάθεται κύρια σε σχηματισμούς της οφειολιθικής σειράς καθώς και πάνω στην αρχαιότερη φάση των ηφαιστειακών σχηματισμών, τις ηφαιστειακές λάβες. Ένα δεύτερο είδος πεύκης η Pinus nigra (Μαύρη πεύκη) σχηματίζει δύο περιορισμένης έκτασης δάση, ανάμικτο με το pinus brutia. Το ένα βρίσκεται στην κορυφή Ψηλοκούδουνο μεταξύ Αγιάσου και Πλωμαρίου και το δεύτερο στην κορυφή του όρους Προφήτης Ηλίας κοντά στο χωριό Πτερούντα. 33

43 Η εξάπλωση των δασών και εκτάσεων καστανιάς είναι ευρύτατη σχεδόν σε όλο τον ελληνικό χώρο. Στην περιοχή της Αγιάσου παρατηρείται το μόνο μεγάλο καστανόδασος (Castanea sativa) που εντοπίζεται στη νήσο Λέσβο, το οποίο μάλιστα αποτελεί και καλλιεργούμενη έκταση, με πλούσιο υποόροφο και σημαντική αναγέννηση. Οι καστανιές γενικά φυτρώνουν στη μέση ορεινή ζώνη ανάμεσα σε άλλα φυλλοβόλα δέντρα. Εκτάσεις Καστανιάς στο Δήμο απαντώνται νότια του οικισμού της Αγιάσου, στην περιοχή του Σανατορίου (έκταση στρέμματα δένδρα). Ο πλούτος της χλωρίδας της Λέσβου οφείλεται στην ποικιλία των βιοτόπων της, στον πλούσιο οριζόντιο διαμελισμό της, στο ορεινό της ανάγλυφο, στην ιδιαιτερότητα των πετρωμάτων της, στη μακροχρόνια επίδραση του ανθρώπου, στη γειτνίασή της με τη Μικρά Ασία αλλά και στον πρόσφατο γεωλογικό της αποχωρισμό από αυτήν. Πολλά από αυτά περιλαμβάνεται στο Κόκκινο Βιβλίο των σπάνιων και απειλούμενων φυτών της ελληνικής χλωρίδας, ενώ μεγάλος είναι ο αριθμός των άγριων ορχιδέων που μπορείς να συναντήσεις σε πολλές περιοχές του νησιού. Πολλά ορχεοειδή δεν έχουν βρεθεί μέχρι τώρα σε κανένα άλλο μέρος της χώρας μας εκτός από την περιοχή του όρους Ολύμπου Αγιάσου της Λέσβου. Στην ίδια περιοχή φυτρώνουν και άλλα ενδιαφέροντα ορχεοειδή, καθώς και η σπάνια παιώνια. Θα πρέπει να αναφέρουμε την ύπαρξη του κίτρινου Ροδόδεντρου (Rhododendron Luteum Sweet), (Αγούδουρας για τους κατοίκους των γειτονικών χωριών), το οποίο δεν υπάρχει πουθενά στην Ελλάδα, παρά μόνο στην Λέσβο. Πρόκειται για φυλλοβόλο θάμνο με ύψος μέχρι 4,5 μ., με μεγάλα ωραία κίτρινα άνθη και φύλλα λογχοειδή και επιμήκη. Φύεται σε υγρά και γόνιμα αμμώδη και αργιλώδη εδάφη και το συναντάμε σε υψόμετρο από 60 μ. έως την κορυφή του βουνού Προφήτη Ηλία (799 μ.) της περιοχής Παρακοίλων, Ανεμώτιας και Πτερούντας. Άλλα είδη που συναντώνται στη λεσβιακή ύπαιθρο είναι η αγριλιά (Olea oleaster), μυρτιά (Myrtus communis),πικροδάφνη (Nerium oleander), κουμαριά (Arbutus unedo), πουρνάρι ή πρίνος (Quercus coccifera), λαδανιά ή αξίστης (Cistus creticus), ρείκι δενδρώδες (Erica arborea), δάφνη του Απόλλωνα ή βάγια (Laurus nobilis), σπάρτο (Spartium junceum), δρυς χνοώδης ή ρουπάκι (Quercus pubesteus) κ.α. Τα τελευταία χρόνια πλήθος επισκεπτών έρχονται κάθε χρόνο στη Λέσβο για να περπατήσουν τα μονοπάτια της και να δουν από κοντά τα σπάνια φυτά και ζώα της - αλλά και τη φυσική κληρονομιά που αποτελεί από τις σπουδαιότερες στην Ελλάδας. Η προστασία της Λεσβιακής φύσης είναι σήμερα επιτακτικότερη από κάθε άλλη φορά ενάντια στους κινδύνους που απειλούν την πλούσια χλωρίδα της, όπως είναι η διάνοιξη δρόμων, η δόμηση, η κακώς εννοούμενη τουριστική ανάπτυξη, η αποξήρανση και οικοπεδοποίηση υγροτόπων, η μετατροπή των κορυφών σε «δάση» κεραιών και ΑΠΕ κάθε είδους, οι πυρκαγιές και η υπερβολική βόσκηση ορισμένων περιοχών. ΣΤ.1.3. ΠΑΝΙΔΑ Τα Λεσβιακά δάση ελαιώνων, πεύκων και δρυών προσφέρουν καταφύγιο σε άγρια ζώα και πουλιά, και συγκεκριμένα, από τα θηλαστικά, ενδιαφέρον παρουσιάζει ο Ασιατικός σκίουρος, Sciurus Anomalus (όχι ο κοινός), ενώ το μεγαλύτερο σαρκοφάγο θηλαστικό είναι η αλεπού. O Ασιατικός σκίουρος (Γαλιά για τους ντόπιους) ζει, από ολόκληρο τον ευρωπαϊκό και ελλαδικό χώρο, μόνο στη Λέσβο που είναι και το δυτικότερο άκρο εξάπλωσης του είδους. Στη Λέσβο η μεγαλύτερη πυκνότητα απαντάται στο δάσος Καστανιάς του όρους Όλυμπο, σε ελαιώνες και δενδρώδεις καλλιέργειες και σε καλούς πληθυσμούς στα δάση βελανιδιάς και λιγότερο στα δάση κωνοφόρων. Στα είδη των φιδιών, το μόνο δηλητηριώδες είναι η οθωμανική οχιά, Vipera Xanthina, ενώ στα ερπετά του νησιού σημαντική θέση κατέχει και το Κροκοδειλάκι Agama stelio. Οι εποχιακές λιμνούλες και τα γκιόλια (τοπική ονομασία των στερνών για το πότισμα των ζώων, που συχνά 34

44 έχουν αρκετά μεγάλο μέγεθος) υποστηρίζουν σημαντικούς πληθυσμούς αμφιβίων και νεροχελώνων (κυρίως Mauremys caspica, Emys orbicularis σπανιότερα). Πολύ ενδιαφέρον οικοσύστημα είναι οι Παράκτιοι Υγρότοποι του Κόλπου της Καλλονής που περιλαμβάνει τον ίδιο τον Κόλπο αλλά και μεγάλο αριθμό χερσαίων υγροτόπων: τις αλυκές Καλλονής και Πολυχνίτου, αλίπεδα, ρέματα και οι εκβολές τους, καλαμιώνες, πευκοδάσος και ελαιώνες. Οι Παράκτιοι Υγρότοποι του Κόλπου Καλλονής αποτελούν έναν από τους σημαντικότερους πόρους του οικολογικού κεφαλαίου της Λέσβου. Οι παράκτιες περιοχές περιμετρικά του Κόλπου Καλλονής αποτελούν ένα ενιαίο οικολογικό σύστημα, καθώς στην περιοχή υπάρχει ένα μωσαϊκό αλιπέδων αλυκών, εκβολών μικρών ποταμών και χείμαρρων, καλαμιώνων, πευκοδάσους και ελαιώνων. Έτσι οι σχηματιζόμενοι υγρότοποι χρησιμεύουν ως καταφύγιο και τόπος αναπαραγωγής πολυάριθμων σπάνιων και προστατευόμενων ειδών πουλιών. Συγκεκριμένα οι υγροβιότοποι περιλαμβάνουν όλο τον θαλάσσιο χώρο του Κόλπου και μεγάλο αριθμό χερσαίων υγρότοπων: οι αλυκές Καλλονής και Πολιχνίτου, οι χείμαρροι Τσικνιάς, Βούβαρης, Μυλοπόταμος, Εννιά Καμάρες, Ποταμιά, Λιμνοθάλασσα των Μέσσων, το έλος της Σκάλας Καλλονής, των Παρακοίλων, της Νυφίδας, κ.α. Η περιοχή του Κόλπου, έχει ενταχθεί στο Εθνικό & Ευρωπαϊκό Κατάλογο "Ειδικών Περιοχών Διατήρησης της Φύσης" του Δικτύου NATURA Το νησί της Λέσβου παρουσιάζει μια σειρά μοναδικότητες. Είναι η μόνη περιοχή στο νησιωτικό χώρο που φωλιάζει Μαυροπελαργός (Ciconia nigra), το μοναδικό νησί στη Ευρώπη που ζει ο Ασιατικός Σκίουρος, το μοναδικό μέρος στην Ευρώπη που ζει ο Τουρκοτσοπανάκος (Sitta krupperi), εδώ βρίσκεται ο μεγαλύτερος ευρωπαϊκός πληθυσμός του Σμυρνοτσίχλονου (Emberiza cineracea). Οι Καστανόχηνες (Tadorna ferruginea) είδος ασιατικής προέλευσης, από τα σημαντικότερα είδη στην περιοχή μελέτης και του νησιού γενικότερα, είναι μόνιμοι κάτοικοι και οι κύριες και γνωστές θέσεις αναπαραγωγής υπάρχουν στην αλυκή Καλλονής, στον υγρότοπο των Μέσων Αγ. Παρασκευής και στην περιοχή του Ασπροποτάμου-Παλαίου Μανταμάδου. Σε ό,τι αφορά τα πουλιά, ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζει η νησιώτικη ορεινή πέρδικα Alectoris Chuvar, η οποία εκτρέφεται και ως κυνηγητικό θήραμα. ΣΤ.1.4. ΠΕΡΙΟΧΕΣ ΙΔΙΑΙΤΕΡΗΣ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝΤΙΚΗΣ ΠΡΟΣΤΑΣΙΑΣ Η Ελλάδα έχει κυρώσει τις βασικές διεθνείς συμβάσεις για την προστασία της φύσης και της βιοποικιλότητας (Συμβάσεις «Ramsar», Βέρνης, Ρίο, Βόννης, καθώς και το Πρωτόκολλο της Ουάσινγκτον) και αξιοποίησε έγκαιρα ένα από τα πρώτα και «κλασικά» εργαλεία διατήρησης της βιοποικιλότητας, με την κήρυξη ορισμένων περιοχών της χώρας ως προστατευόμενων. Παράλληλα, το Υ.ΠΕ.ΧΩ.Δ.Ε. προχώρησε ήδη από το 1999 στην εκπόνηση της Στρατηγικής για τους Υγροτοπικούς Πόρους, αλλά και του Εθνικού Σχεδιασμού για το Φυσικό Περιβάλλον. Ο σχεδιασμός για τις περιοχές του δικτύου «Νatura 2000» περιλαμβάνει περισσότερο από το 16% της έκτασης της χώρας, ενώ έχουν ιδρυθεί 25 φορείς διαχείρισης προστατευόμενων περιοχών. Στην Λέσβο συναντώνται οι εξής κατηγορίες περιοχών ιδιαίτερης περιβαλλοντικής προστασίας: Περιοχές Natura. Το δίκτυο αποτελεί ένα Ευρωπαϊκό Οικολογικό Δίκτυο περιοχών, οι οποίες φιλοξενούν φυσικούς τύπους οικοτόπων και οικοτόπους ειδών που είναι σημαντικοί σε Ευρωπαϊκό επίπεδο. Αποτελείται από δύο κατηγορίες περιοχών, βάσει του ΦΕΚ 60Α / : τις Ειδικές Ζώνες Διατήρησης (ΕΖΔ), που είναι περιοχές που περιέχονται στον κατάλογο των τόπων κοινοτικής σημασίας (απόφαση 2006/613ΕΚ της Επιτροπής L 259) και τις Ζώνες Ειδικής Προστασίας (ΖΕΠ), όπως έχουν ταξινομηθεί βάσει του αρ.4 της Οδηγίας 2009/147/ΕΚ (L20). Τοπία Ιδιαίτερου Φυσικού Κάλλους. Πρόκειται για Πρόγραμμα του Υπουργείου Περιβάλλοντος, Χωροταξίας και Δημοσίων Έργων για την καταγραφή και οριοθέτηση περιοχών με σημαντική αισθητική αξία σε πανελλαδική κλίμακα. 35

45 Περιοχές CORINE. Πρόκειται για περιοχές που ανήκουν στην Ευρωπαϊκή λίστα περιοχών ιδιαίτερης οικολογικής αξίας που καταρτίσθηκε στα πλαίσια του χρηματοδοτούμενου από την Ευρωπαϊκή Ένωση προγράμματος Corine από τα μέσα της δεκαετίας του 1980 μέχρι τις αρχές της δεκαετίας του Αποτέλεσε τη βάση για την εκκίνηση του προγράμματος «Natura 2000» και την πιο εμπεριστατωμένη για την εποχή εκείνη προσπάθεια καταγραφής σημαντικών οικολογικά περιοχών σε πανευρωπαϊκή κλίμακα. Δεν συνδέθηκε με συγκεκριμένο θεσμικό πλαίσιο προστασίας και το κενό αυτό συμπληρώθηκε από την Οδηγία 92/43/ΕΟΚ. ΣΤ ΒΙΟΤΟΠΟΣ ΝΑΤURA GR «ΑΠΟΛΙΘΩΜΕΝΟ ΔΑΣΟΣ» Η περιοχή βρίσκεται στο δυτικό τμήμα του νησιού. Οι πιο κοντινές πόλεις και χωριά είναι το Σίγρι, η Ερεσός, Άντισσα, Βατούσα, Πτερούντα, Χίδηρα και Αγρα. Ηφαιστειακά πετρώματα είναι τα κύρια γεωλογικά στοιχεία, μάργες, αμμώδη ή αργιλώδη εδάφη, τοφφίτες καθώς και σχιστόλιθοι και κροκαλοπαγή. Σχιστόλιθοι και ασβεστόλιθοι υπάρχουν επίσης Ν του Σιγρίου και ΒΔ της Άντισσας (Hecht, 1975). Η βλάστηση της περιοχής αποτελείται από φρύγανα (κυρίαρχο είδος είναι Sarcopoterium spinosum, Centaurea spinosa, και Ballota acetabulosa) και των δασών της Pinus brutia, Pinus pallasiana ssp. nigra και δρυοδάσους. Στο δυτικό τμήμα της Λέσβου, μεταξύ Χίδηρα, Παρακοίλων και Άγρα υπάρχουν παρόχθιες φυτοκοινωνίες, στις όχθες των ρεμάτων, με κυρίαρχα τα Rhododendron luteum το Osmunda regalis, το Nerium oleander, Pteridium aquilinum, Juncus sp., Platanus orientalis. Το απολιθωμένο δάσος της Λέσβου είναι μοναδικό γεωλογικό μνημείο τεράστιο επιστημονικό ενδιαφέρον. Με το Προεδρικό Διάταγμα 443/1985 έχει κηρυχθεί διατηρητέο μνημείο της φύσης και προστατεύεται επίσης από τη Σύμβαση της Βαρκελώνης. Η έκταση της αυστηρώς προστατευόμενης περιοχής είναι 51,7 ha. Οι σημαντικότερες εμφανίσεις απολιθωμάτων βρίσκονται στα Αλώνια (28,7 εκτάρια), Χαμανδρούλα (4 ha), ακρωτήριο Σίγρι (5 εκτάρια), στο βόρειο τμήμα της Μεγαλονήσου (4 εκτάρια) και στο Λάφι (10 εκτάρια). Από πλευράς χλωρίδας, τα απολιθώματα ανήκουν στα ακόλουθα γένη: Pinus, Taxodioxylon, Pinoxylon, Cedroxylon, Pityoxylon, Alnus, Carpinus, Populus, Quercus, Platanus, Laurus, Cinnamomum, Palmoxylon, κλπ. Η ύπαρξη των αρχαιοτήτων στην Ερεσό και Άντισσα, καθώς και το βυζαντινό μοναστήρι του Υψηλού παρουσιάζουν μεγάλο αρχαιολογικό ενδιαφέρον. Όσον αφορά τη βλάστηση της περιοχής, η παρουσία του Rhododendron luteum Sweet κυριαρχεί. Το Osmunda regalis L ως κυρίαρχο είδος θεωρείται πολύ σημαντικό τόσο για την Ελλάδα και την Ευρώπη. Επίσης απαντώνται το Ruta montana L.: Πολύ σπάνιο φυτό της ελληνικής χλωρίδας. Osmunda regalis L.: Κοινή φτέρη στη Δυτική Ευρώπη, αλλά πολύ σπάνια στην Ελλάδα. Pancratium maritimum L.: κοινό είδος στις αμμώδεις ακτές, αλλά οι πληθυσμοί του μειώνονται προοδευτικά. Haplophyllum megalanthum: αναφέρθηκαν πρόσφατα (1993) από τον Hansen και Nielsen ως νέα για την Ελλάδα. Πολύ σπάνια ενδημικά Α. Μεσογείου είδη: Anthemis cretica ssp. cretica ενδημικό των Βαλκανίων (περιλαμβάνει τα είδη A. panachaica και Α. meteorica τα οποία περιλαμβάνονται στον κατάλογο IUCN των απειλούμενων φυτών ως σπάνια και προστατεύονται από την Ελληνική Νομοθεσία, Προεδρικό Διάταγμα 67/81). Όλα τα είδη ορχιδέας που απαριθμούνται στο τμήμα της «άλλα σημαντικά είδη» προστατεύονται από τη Σύμβαση CITES όπως Myotis blyhti, είναι ενδημικό υποείδος της Λέσβου. 36

46 Εικόνα ΣΤ.1.1 ΒΙΟΤΟΠΟΣ ΝΑΤURA GR «ΑΠΟΛΙΘΩΜΕΝΟ ΔΑΣΟΣ» ( ΣΤ ΒΙΟΤΟΠΟΣ ΝΑΤURA GR «ΕΛΗ ΝΤΙΠΙ ΚΑΙ ΧΑΡΑΜΙΔΑ» Η περιοχή περιλαμβάνει τον κόλπο της Γέρας και τα εποχιακά έλη γλυκού νερού της Ντίπι και Χαραμίδα.Ο Κόλπος Γέρας είναι εσωτερικός κόλπος κι επικοινωνεί με το Αιγαίο μέσω ενός στενού καναλιού. Η επιφάνειά του είναι 42 km2 και μέγιστο βάθος 20 m. Αλυκές σχηματίζονται κατά μήκος των ακτών του κόλπου και ειδικά στο Ντίπι, Λάρσου, Ευρειακή, Χαραμίδα. Μια πολύ σημαντική περιοχή για το διαχειμάζον (Mergus serrator), χειμωνογλάρονου (Sterna sandvicensis) και melanopogon Acrocephalus. Είναι επίσης σημαντικό για την αναπαραγωγή του είδους πάπιας Anas platyrhynchos, καθώς είναι ένα από τα λίγα μέρη στο αρχιπέλαγος του Αιγαίου, όπου αυτή φωλιάζει. Η απώλεια των ενδιαιτημάτων, ιδίως κόψιμο και κάψιμο των καλαμιώνων είναι η πιο σοβαρή απειλή για τα πτηνά.οι αποχέτευσεις είναι επίσης μια σοβαρή απειλή για την αναπαραγωγική επιτυχία της αγριόπαπιας. Πολύ συχνά δε τα πτηνά εγλωβίζονται στα δίχτυα των ψαράδων. Η λειτουργία των ελαιοτριβείων κι ενός βυρσοδεψείου στην περιοχή αποτελεί αιτία ρύπανσης των υδάτων στον κόλπο της Γέρας. Εικόνα ΣΤ.1.2 ΒΙΟΤΟΠΟΣ ΝΑΤURA GR «ΕΛΗ ΝΤΙΠΙ ΚΑΙ ΧΑΡΑΜΙΔΑ» ( 37

47 ΣΤ ΒΙΟΤΟΠΟΣ ΝΑΤURA GR «ΚΟΛΠΟΣ ΓΕΡΑΣ, ΕΛΟΣ ΝΤΙΠΙ ΚΑΙ ΟΡΟΣ ΟΛΥΜΠΟΣ» Η περιοχή βρίσκεται στο νοτιοανατολικό τμήμα του νησιού. Γεωλογικά αποτελείται από προσχώσεις (περίπου κόλπος Γέρας), μάρμαρα, σχιστόλιθοι, πυροξενοπεριδοτίτες και ολιβινίτες. Το θαλάσσιο τμήμα καλύπτει το 49% της περιοχής.το όρος Όλυμπος (968 Μ.) καλύπτεται από Castanea sativa και Pinus brutia δάση, ενώ την κορυφή του είναι γυμνή και βραχώδης. Στόν Όλυμπο υπάρχουν επίσης δενδρώδεις μορφές Quercus coccifera που αναμιγνύονται με φυλλοβόλα είδη, όπως Ρrunus sp., Acer cempervirum, Crataegus sp. κ.λπ. Μεταξύ Αγιάσου και Μεγαλοχωρίου υπάρχει συγκριτικά μικρή περιοχή που καλύπτεται από Pinus pallasiana ssp. Nigra. Ο κόλπος είναι σημαντική για τα μεταναστευτικά πουλιά, λόγω των αλμυρόβαλτων του. Ο Όλυμπος παρουσιάζει μεγάλο βοτανικό ενδιαφέρον λόγω επίσης εμφάνισης του τοπικού ενδημικού lesbiacum και άλλων σημαντικών και σπάνιων ειδών φυτών για την Ελλάδα και Ευρώπη. Λαμβάνοντας υπ όψιν τα είδη θα πρέπει να σημειωθεί ότι: α) Festuca pseudosupina είναι τοπικό ενδημικό είδος που βρίσκεται στην κορυφή του Ολύμπου. Η παρουσία του χρειάζεται επιβεβαίωση, καθώς η περιοχή αυτή έχει διαταραχθεί τα τελευταία έτη. Β) Myotis blythi lesviacus είναι ένα ενδημικό υποείδος επίσης Λέσβου. Άλλα είδη που απαντώνται: Οι Comperia comperiana, Corydalis Integra, Fritillaria, Tulipa orphanidea, Iris ochroleuca και Silene urvillei προστατεύεται από το Προεδρικό Διάταγμα 67/81. Τα Orchis laxiflora με το γράμμα D επίσης προστατεύονται από την ελληνική νομοθεσία (Προεδρικό Διάταγμα 67/1981). Τα Tordylium hirtocarpum, Erysimum horizontale, Arum elongatum, Crocus biflorus ssp. Nubigena, Allium proponticum, Sideritis sipylea, Galanthus elwesii, Campanula lyrata ssp. Lyrata και Microsciadium minutum είναι σπάνια για την Ελλάδα και την Ευρώπη. Επιπλέον, το Orchis coriophora έχει περιληφθεί διότι οι ορχιδέες είναι πάντα ελκυστικές και ενδιαφέροντα είδη. Όλα τα είδη ορχιδέας που αναφέρονται στο τμήμα «άλλα σημαντικά είδη» προστατεύονται από τη Σύμβαση CITES (Παράρτημα Γ). Το Galanthus elwesii προστατεύεται επίσης από τη Σύμβαση CITES (Παράρτημα ΙΙ) Ζώα Erinaceus concolor, Άρχων apollinus και Allancastria cerysii προστατεύονται από το Προεδρικό Διάταγμα 67/81. Τα Heodes alciphron και Erynnis marloyi είναι σπάνια και απειλούμενα πεταλούδες (Heath, 1981). Τα Cordulegaster charpentieri, Epallage Fatima και Platycnemis pennipes χρειάζονται προστασία (van Tol & Verdonk, 1988). Τα Hydraena filum είναι ένα απειλούμενο είδος ασπόνδυλων που χρήζουν προστασίας (Jach, 1991). Εικόνα ΣΤ.1.3 «ΚΟΛΠΟΣ ΓΕΡΑΣ, ΕΛΟΣ ΝΤΙΠΙ ΚΑΙ ΟΡΟΣ ΟΛΥΜΠΟΣ» ( 38

48 ΣΤ ΒΙΟΤΟΠΟΣ NATURA GR «ΚΟΛΠΟΣ ΚΑΛΛΟΝΗΣ ΚΑΙ ΧΕΡΣΑΙΑ ΠΑΡΑΚΤΙΑ ΖΩΝΗ» Ο Κόλπος της Καλλονής είναι ο μεγαλύτερος κόλπος της Λέσβου. Βρίσκεται στο ΝΔ τμήμα του νησιού έχει μια επιφάνεια 110 Km2, το μέγιστο βάθος 19 m περίπου και μέσο βάθος 10 m. Το θαλάσσιο τμήμα καλύπτει περίπου το 80% της περιοχής. Είναι ένα από τα πιο σημαντικά κέντρα της αλιείας στην Ελλάδα. Πόλεις και χωριά στον Δήμο Καλλονής έχουν πληθυσμό (απογραφή 2011). Εντός του κόλπου και σε βάθος που κυμαίνεται από 10 μ. έως 20 μ. παρατηρούνται VTC (Vase Terrigenes Cotieres) κοινωνίες. Από γεωλογική άποψη η περιοχή αποτελείται από ηφαιστειακά πετρώματα και αλλουβιακές αποθέσεις. Οι σημαντικοί υγρότοποι που σχηματίζονται στα μέρη Β και Δ του κόλπου. Σπάνια, απειλούμενα ή/και ασυνήθιστα είδη πτηνών για την Ελλάδα και την Ευρώπη περνούν ή φωλιάζουν στις περιοχές αυτές. Άλλα σημαντικά είδη: Θηλαστικά: Erinaceus concolor προστατεύεται από το Προεδρικό Διάταγμα 67/81.Φυτά: Iris ochroleuca και Silene squamigera προστατεύονται από το Προεδρικό διάταγμα 67/81. Cotula coronopifolia είναι πολύ σπάνιο στην Ελλάδα (Hansen & Nielsen, 1993), Όλα τα είδη ορχιδέας που αναφέρονται στο τμήμα «άλλα σημαντικά είδη» προστατεύονται από τη Σύμβαση CITES (Παράρτημα Γ) Ασπόνδυλα: Heodes alciphron είναι απειλούμενη πεταλούδα. Cordulegaster charpentieri, Epallage Fatima και Platycnemis pennipes Σύμφωνα με τους Van Tol & Verdonk (1988), έχουν ανάγκη προστασίας. Το Hydraena filum είναι ένα απειλούμενο είδος ασπόνδυλων που χρήζει προστασίας (Jach, 1991). Η πρόσβαση στην περιοχή είναι εύκολη, λόγω του δρόμου που συνδέει τη Μυτιλήνη με την Καλλονή. Ελαιοτριβεία, σφαγεία και τα γαλακτοκομεία δραστηριοποιούνται στην περιοχή προκαλώντας προβλήματα ρύπανσης των υδάτων. Το κυνήγι είναι η κύρια απειλή για την ορνιθοπανίδα. Παράνομη και υπερβολική αλιεία, η χρήση των χώρων υγειονομικής ταφής, τα φυτοφάρμακα, αναχώματα, το στέγνωμα, η υπερβόσκηση, οι ανθρωπογενείς πυρκαγιές και τις επεκτάσεις καλλιέργεια αποτελούν επίσης προβλήματα. Κατά τη διάρκεια των τελευταίων ετών, τον τουρισμό, τις διακοπές στέγασης και της κατασκευής των ξενοδοχείων προκάλεσε μια επέκταση των οικοδομικών δραστηριοτήτων, ιδίως στις περιοχές της Καλλονής, Κεραμίου, Σκάλας Καλλονής και Πολυχνίτου. Εικόνα ΣΤ.1.4 «ΚΟΛΠΟΣ ΚΑΛΛΟΝΗΣ ΚΑΙ ΧΕΡΣΑΙΑ ΠΑΡΑΚΤΙΑ ΖΩΝΗ» ( 39

49 ΣΤ ΒΙΟΤΟΠΟΣ NATURA GR «ΠΑΡΑΚΤΙΟΙ ΥΓΡΟΤΟΠΟΙ ΚΟΛΠΟΥ ΚΑΛΛΟΝΗΣ» Ήδη αναφερθήκαμε στο μέγεθος και την ιδιαίτερη σημασία του κόλπου Καλλονής για το νησί. Η πρόσβαση στην περιοχή είναι εύκολη, λόγω του δρόμου που συνδέει Μυτιλήνη με την Καλλονή. Ελαιοτριβεία, σφαγεία και τα γαλακτοκομεία που δραστηριοποιούνται στην περιοχή προκαλώντας προβλήματα ρύπανσης των υδάτων. Το κυνήγι είναι η κύρια απειλή για την ορνιθοπανίδα. Παράνομη και υπερβολική αλιεία, η χρήση των χώρων υγειονομικής ταφής, τα φυτοφάρμακα, αναχώματα, το στέγνωμα, η υπερβόσκηση, οι ανθρωπογενείς πυρκαγιές και τις επεκτάσεις καλλιέργεια αποτελούν επίσης προβλήματα. Κατά τη διάρκεια των τελευταίων ετών, ο τουρισμός, και η κατασκευή των ξενοδοχείων προκάλεσε μια επέκταση των οικοδομικών δραστηριοτήτων, ιδίως στους τομείς της Καλλονής, Κεραμί, Σκάλα Καλλονής και Πολυχνίτου. Εικόνα ΣΤ.1.5 «ΠΑΡΑΚΤΙΟΙ ΥΓΡΟΤΟΠΟΙ ΚΟΛΠΟΥ ΚΑΛΛΟΝΗΣ» ( ΣΤ ΒΙΟΤΟΠΟΣ NATURA GR «ΒΟΡΕΙΑ ΛΕΣΒΟΣ» Η περιοχή εκτείνεται στο βόρειο τμήμα του νησιού της Λέσβου, από τα ανατολικά της Μήθυμνας με τα παράλια του Αγ. Στεφάνου και του Παλιού στα ανατολικά. Περιλαμβάνει τις ψηλότερες κορυφές της Λέσβου (Βίγλας και Προφήτης Ηλίας), καθώς και εκτενή δάση δρυός και φρύγανα, λιβάδια και καλλιέργειες (ελαιώνες κ.λπ). Μέσα στο χώρο υπάρχουν μερικοί τεχνητοί υγρότοποι γλυκού νερού. Μια πολύ σημαντική περιοχή για την Σμυρνοτσίχλονο (Emberiza cineracea) η οποία στην Ευρώπη περιορίζεται στην Ελλάδα και κυρίως στο νησί της Λέσβου. Είναι επίσης σημαντική η Καστανόχηνα (Tadorna ferruginea), η Αετογερακίνα (Buteo rufinus), το ωδικό πτηνό του Ρούπελ (Sylvia rueppelli) και το Emberiza caesia. Επιπλέον, κατέχει σημαντικό πληθυσμό σε εθνικό επίπεδο για την Woodlark (Lullula arborea) και τη Δακκανούρα (Lanius nubicus). Η υγειονομική ταφή των μικρών υγροτόπων στην περιοχή απειλεί την Καστανόχηνα, ενώ η λαθροθηρία εξακολουθεί να συνιστά απειλή. Η εγκατάλειψη των παραδοσιακών μεθόδων κτηνοτροφίας και η επακόλουθη δάσωση των ξέφωτων και άλλων ανοικτών χώρων είναι μια σοβαρή απειλή για τη Δακκανούρα. 40

50 Εικόνα ΣΤ.1.6 «ΒΟΡΕΙΑ ΛΕΣΒΟΣ» ( ΣΤ ΒΙΟΤΟΠΟΣ CORINE A «Βουνά Δυτικής Χερσονήσου, Λέσβος» Η περιοχή καλύπτεται στο μεγαλύτερο μέρος της από φρύγανα, κυρίως ακανθώδη όπως τα Sarcopoterium spinosum (αφάνα). Υπάρχουν όμως και δάση με Quercus macrolepis (Ήμερη βελανιδιά) και Pinus brutia (Τραχεία πεύκη) καθώς και μικρές συστάδες με Pinus nigra (Μαύρη πεύκη). Κάποια τμήματα καλλιεργούνται. Είναι σημαντική περιοχή για σπάνια φυτά, μερικά από τα οποία δεν υπάρχουν αλλού στην Ευρώπη. Η κυριότερη απειλή είναι η βόσκηση κοπαδιών. Εικόνα ΣΤ.1.7 «Βουνά Δυτικής Χερσονήσου, Λέσβος» ( 41

51 ΣΤ ΒΙΟΤΟΠΟΣ CORINE A «Κόλπος Γέρας και έλος Δίπη, Λέσβος» Αποτελλεί ένα Θαλάσσιο κόλπο μακριά από την ενδοχώρα της Ν. Λέσβου. Είναι πολύ σημαντική περιοχή για μεταναστευτικά υδρόβια πουλιά καθώς και σημαντικός χώρος αναπαραγωγής (πιθανώς λόγω του έλους Δίπη). Ο κόλπος είναι ρυπασμένος από ένα μεγάλο βυρσοδεψείο. Εικόνα ΣΤ.1.8 «Κόλπος Γέρας και έλος Δίπη, Λέσβος» ( ΣΤ ΒΙΟΤΟΠΟΣ CORINE A «ΜΗΘΥΜΝΑ Ή ΜΟΛΥΒΟΣ» Η περιοχή καλύπτεται κυρίως από δάση με Pinus brutia (Τραχεία πεύκη) και Castanea sativa (Καστανιά). Οι εναπομείναντες περιοχές είναι καλλιεργήσιμες εκτάσεις και βοσκοτόπια. Η κορυφή του βουνού είναι βραχώδης και γυμνή. Ενδιαφέρουσα περιοχή για τη σπάνια χλωρίδα και κυρίως για την ύπαρξη των ειδών του Comperia comperiana που δεν υπάρχουν σε άλλη ευρωπαϊκή χώρα. Η βόσκηση και η συλλογή απειλούν με εξαφάνιση την Comperia comperiana και άλλα σπάνια φυτά. Η επέκταση του οδικού δικτύου, το παράνομο κυνήγι, η τουριστική ανάπτυξη, και η κατασκευή στρατιωτικών δρόμων απειλούν τον συγκεκριμένο βιότοπο. 42

52 Εικόνα ΣΤ.1.9 «ΜΗΘΥΜΝΑ Ή ΜΟΛΥΒΟΣ» ( ΣΤ ΤΟΠΙΟ ΙΔΙΑΙΤΕΡΟΥ ΦΥΣΙΚΟΥ ΚΑΛΛΟΥΣ AT «ΜΗΘΥΜΝΑ Ή ΜΟΛΥΒΟΣ» Πάνω σε χερσόνησο, σε θέση οχυρή, απλώνεται σε σειρά από υψώματα που στο ψηλότερο σημείο τους βρίσκεται το μεσαιωνικό κάστρο και ο οικισμός του Μόλυβου. Ο κεντρικός δρόμος, που συγκεντρώνει όλη την εμπορική κίνηση, διασχίζει τον οικισμό, ακολουθώντας τις υψομετρικές καμπύλες του εδάφους. Μεγάλο αισθητικό ενδιαφέρον στους δευτερεύοντες άξονες που είναι κλιμακωτοί, κάθετοι στις υψομετρικές καμπύλες, και οδηγούν προς το κάστρο με πολλές στροφές. Ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζει η ακραία προς τη θάλασσα σειρά κτισμάτων. Kατά μήκος απότομου βράχου και σε αρμονία με αυτόν κτίστηκαν κατοικίες με ψηλούς, ισχυρούς και χωρίς ανοίγματα προς τη θάλασσα τοίχους, θυμίζοντας ανάλογο τρόπο οχύρωσης πολλών κυκλαδίτικων οικισμών. Βασικό χαρακτηριστικό γνώρισμα ο αστικός του χαρακτήρας. Ο οικισμός διατήρησε τη θέση του από την αρχαιότητα μέχρι σήμερα. Ένα από τα τρία κάστρα της Λέσβου που δεν κατέστρεψαν οι Τούρκοι το Η δεύτερη σημαντικότερη πόλη της Λέσβου, μετά τη Μυτιλήνη και μητρόπολη της μιας από τις δύο οικιστικές ενότητες του νησιού. Επί του λόφου, όπου και το κάστρο σήμερα, ήταν κτισμένη η αρχαία πόλη, πατρίδα του μουσικού Αρίωνα. Διατηρούνται πολλά αρχοντικά του τέλους του 18 ου και των αρχών του 19 ου αιώνα. Εκεί γεννήθηκε ο ποιητής Αργύρης Εφταλιώτης και έζησε και ο Ηλίας Βενέζης. Εικόνα ΣΤ.1.10 «ΜΗΘΥΜΝΑ Ή ΜΟΛΥΒΟΣ» ( 43

53 ΣΤ ΤΟΠΙΟ ΙΔΙΑΙΤΕΡΟΥ ΦΥΣΙΚΟΥ ΚΑΛΛΟΥΣ AT «ΠΕΤΡΑ ΛΕΣΒΟΥ» Παραλιακός οικισμός απλωμένος σε κάμπο με έναν βράχο (πάνω στον οποίο βρίσκεται η εκκλησία της Παναγίας) που στέκεται σαν μετεωρίτης στη μέση του. Πολυσύχναστο τουριστικό κέντρο λόγω της αμμώδους παραλίας του. Ενδιαφέρουσα αρχιτεκτονική. Παρουσιάζεται έλλεψη ομοιογένειας επειδή το 1867 καταστράφηκε σχεδόν όλη από δυνατό σεισμό. Είναι χαρακτηρισμένη και ως αρχαιολογικός χώρος αφού διασώζονται στην περιοχή αρχαιολογικά λείψανα. Πάνω στο βράχο της Παναγιάς φυτρώνουν διάφορα είδη χασμόφυτων. O οικισμός καταστράφηκε το 1867 από δυνατό σεισμό, για αυτό παρουσιάζει και ανομοιογένεια στην αρχιτεκτονική του. Σημαντικό μνημείο η εκκλησία της Παναγίας της Γλυκοφιλούσας πάνω στο βράχο και σημαντικό δείγμα αρχιτεκτονικής είναι το αρχοντικό της Βαρελτζίδαινας. Η περιοχή διασώζει και αρχαία λείψανα. Εικόνα ΣΤ.1.11 «ΠΕΤΡΑ ΛΕΣΒΟΥ» ( 44

54 ΣΤ ΤΟΠΙΟ ΙΔΙΑΙΤΕΡΟΥ ΦΥΣΙΚΟΥ ΚΑΛΛΟΥΣ AT «ΚΑΡΥΝΗ ΑΓΙΑΣΟΥ» Μία κοιλάδα με τρεχούμενα νερά και αιωνόβια πλατάνια Εικόνα ΣΤ.1.12 «ΚΑΡΥΝΗ ΑΓΙΑΣΟΥ» ( ΣΤ ΤΟΠΙΟ ΙΔΙΑΙΤΕΡΟΥ ΦΥΣΙΚΟΥ ΚΑΛΛΟΥΣ AT «ΠΕΡΙΟΧΗ ΜΟΥΣΕΙΟΥ ΤΕΡΙΑΝΤ» Ελαιώνας και κήπος μπροστά στο μουσείο, στο προάστειο Βαρειά της Μυτιλήνης. Εικόνα ΣΤ.1.13 «ΠΕΡΙΟΧΗ ΜΟΥΣΕΙΟΥ ΤΕΡΙΑΝΤ» ( 45

55 ΣΤ.2. ΕΔΑΦΟΣ ΣΤ.2.1. ΓΕΩΛΟΓΙΚΑ ΣΤΟΙΧΕΙΑ Στην γεωλογική διαμόρφωση της Νήσου Λέσβου, σύμφωνα τους γεωλογικούς χάρτες έκδοσης ΙΓΜΕ (Hecht, 1972, 1974, 1975), από τις νεότερες προς τις αρχαιότερες συμμετέχουν οι ακόλουθες τέσσερις ενότητες γεωλογικών σχηματισμών: α) Ενότητα ιζηματογενών σχηματισμών του Τεταρτογενούς Αποτελεί την ανώτερη ενότητα και επικάθεται επί όλων των άλλων γεωλογικών ενοτήτων παλαιότερης ηλικίας. Περιλαμβάνει σύγχρονες αλλουβιακές αποθέσεις από αργίλους άμμους, κροκάλες, παλαιά κροκαλοπαγή και ηπειρωτικές αποθέσεις του Ολοκαίνου. Στην ενότητα αυτή περιλαμβάνονται και σχηματισμοί του Πλειστοκαίνου από παλαιά πλευρικά κορημάτα, συγκολλημένα κροκαλοπαγή, υλικά σερπεντίνη, ιγνιμπρίτη, ρυολιθικών τόφφων κ.λπ. Επίσης σε μικρό ποσοστό συμμετέχουν και λιμνοθαλάσσια ιζήματα του Πλειόκαινου, εκ μάργων, μαρργαϊκών ασβεστόλιθων, αργίλων και ψαμμιτών. Αναλυτικότερα η ενότητα αυτή περιλαμβάνει τους εξής γεωλογικούς σχηματισμούς: ΟΛΟΚΑΙΝΟ - ΠΛΕΙΣΤΟΚΑΙΝΟ -Τεταρτογενές αδιαίρετο (Q.al), αποτελούμενο από τεφρές και ερυθρές αργίλους, άμμους, κροκάλες, παράλια κροκαλοπαγή και ηπειρωτικές αποθέσεις. -Πλευρικά κορημάτα (Q.s1) και κροκαλοπαγή του Ολοκαίνου. Αποτελούνται από κροκάλες σερπεντίνη, ασβεστόλιθου, βασάλτη και φυλλιτών. -Υλικά αποπλύσεως κλιτύων (Q.sw) πλησίον χωρίου "Βαφιού". -Κατολισθαίνοντα κορημάτα (Q.ls). -Παλαιά πλευρικά κορημάτα (Q.s). Αποτελούνται από συγκολλημένα κροκαλοπαγή με κροκάλες εκ σερπεντίνη, ιγνιμπρίτη και ρυολιθικών τόφφων. ΑΝ. ΠΛΕΙΟΚΑΙΝΟ -Ασβεστόλιθοι (Pl.k.m) κυρίως μαργαϊκοί, γλυκέων υδάτων, λευκοί εν μέρει με συσσωματώματα και εν μέρει ωολιθικοί. Στα κατώτερα μέρη απαντούν ψαμμίτες και κροκαλοπαγή. Επίσης σε αυτούς συμπεριλαμβάνονται και αποθέσεις υφάλμυρων υδάτων με μεγαλύτερη όμως συμμετοχή μάργων, αργίλων και ψαμμιτών. Τοπικά διαφοροποιούνται σε μέργες (Pl.m) ή (Ng.s) αποθέσεις υφάλμυρων υδάτων σε εναλλαγές με αργίλους και ψαμμίτες. Μικρές εμφανίσεις λιγνιτών (c). -Ερυθρές ποτάμιες αποθέσεις (Pl.fl). Αποτελούνται από αργίλους, άμμους και κροκαλοπαγή και χαλίκια. Τα υλικά των κροκαλοπαγών και χαλικιών αποτελούνται από φυλλίτες χαλαζίτες, πρασινοσχιστόλιθους και λίγους ιγνιμπρίτες. β) Ενότητα εκρηξιγενών σχηματισμών του Νεογενούς Αποτελεί την μεγαλύτερη γεωλογική ενότητα της Νήσου καταλαμβάνοντας το 70% των γεωλογικών σχηματισμών που εμφανίζονται στην επιφάνεια της. Αποτελείται κυρίως από λάβες βασικές (βασάλτες) έως ουδέτερες (δακίτες) και όξινες (ρυόλιθοι) αλλά και πυροκλαστικά ιζήματα και μαγματικά κροκαλοπαγή. Στο Βόρειο και δυτικό τμήμα της νήσου οι λάβες παρουσιάζουν κυρίως πυριτίωση αλλά και άλλες εξαλλοιώσεις (περλίτες, καολίνες) γεγονός που 46

56 φανερώνει υδροθερμική δράση. Σε αυτή την ενότητα ανήκουν και οι μεγάλες εμφανίσεις ιγνιμβρίτη που επικάθονται επί των παλαιότερων ενοτήτων και κυρίως της περιδοτιτικής ενότητας. Αναλυτικά η ενότητα αυτή περιλαμβάνει τους εξής γεωλογικούς σχηματισμούς: ΚΥΡΙΩΣ ΠΛΕΙΟΚΑΙΝΟ -Βασάλται και ενδιάμεσοι λάβαι (Ng.b). Ευρίσκονται τοπικά επί των πλειοκαινικών λιμναίων ιζημάτων. Αποτελούνται από σκοτεινόχροες λάβες άνευ σκωριών. -Λάβα εξολοκλήρου πυριτιωμένη (Ng.q). -Ανωτέρα μονάς λαβών (Ng.ul). Λάβες δακιτικές, λατιτικές, λατιανδεσιτικές, και χαλαζιακές ανδεσιτικές λάβες και μικρό ποσοστό ρυοδακιτικώνς λαβών. Στα κατώτερα μέρη αυτής της ανώτερης μονάδος λαβών ανευρίσκονται φανερο-βασαλτικές και φανερο-ανδεσιτικές λάβες (la) καθώς επίσης και καολινιτιωμένες ζώνες κυρίως στη βάση (Ng.ul1) των λαβών αυτών (kl). Επίσης εμφανίσεις μαγματικών κροκαλοπαγών, μαγματικών λατυποπαγών, ηφαιστειακών κροκαλοπαγών καθώς και περιορισμένης εκτάσεως λαπιλλικών τόφφων (ag) εντός των ανωτέρων λαβών. -Μαγματικά κροκαλοπαγή (Ng.ag). Μαγματικά κροκαλοπαγή και λατυποπαγή καθώς και λίγοι λαπιλικοί τόφφοι εντός της ανωτέρας μονάδος λαβών. -Υαλώδης λάβα (Ng.vi). Κυρίως ρυολιθική. Εντός αυτής ανευρίσκονται και καολινιτιωμένες ζώνες (kl). -Περλίτης (Ng.pl). Ανευρίσκεται στα κατώτερα μέρη της ανωτέρας μονάδος λαβών. -Πυροκλαστικές ενστρώσεις (Ng.pc). Αποτελούνται από λαπιλικούς τόφφους και τοφφικά κροκαλοπαγή που περιέχουν ηφαιστειακές βόμβες στην περιοχή Πολυχνίτου και Άγρας. Το ποσοστό των βολίδων αυξάνει από τα ανατολικά προς τα δυτικά. Είναι σύγχρονες στη γέννηση τους με την περίοδο ιζηματογένεσης των πλειοκαινικών ιζημάτων γλυκών υδάτων. -Ενότητα λατυποπαγών (Ng.ti) από τοφφίτες και λάβες, πλούσια σε σίδηρο -Ιγνιμπριτική ένστρωση (Ng.ig). Ρυολιθική έως ρυοδακιτική. Στα ανώτερα μέρη εμφανίζεται υαλώδης (οψιδιανός), ενώ στα κατώτερα μέρη εμφανίζεται περισσότερο τοφφική με μικρότερο βαθμό συγκόλλησης. Υποκείμενη των πλειοκαινικών ιζημάτων γλυκών υδάτων. -Κατωτέρα μονάς λαβών (περιοχής Αγ. Παρασκευής) (Ng.li1). Λάβες κυρίως λατιτανδεσιτικές, έως δακιτικές. -Κατωτέρα μονάς λαβών (περιοχών Στύψης και Βατούσας) (Ng.li2). Λάβες κυρίως λατιανδεσιτικές, και εν μέρει ανδεσιτικές λάβες. Περιορισμένης εκτάσεως βασικός τόφφος και λατυποπαγή (t), καθώς και καολινιτιωμένες ζώνες (kl). Τοπικά διακρίνεται η Ανώτατη ένστρωση της Κατωτέρας μονάδος λαβών (Ng.ll1). Πρόκειται για λάβα κυρίως λατιτική και εν μέρει λατιτανδεσιτική έως δακιτική λάβα. Κατά θέσεις ισχυρά υδροθερμικά εξαλειωμένη (hd). -Φλέβα δακιτική (Ng.d) γ) Ενότητα περιδοτιτών του Νεοπαλαιοζωϊκού Καλύπτει κυρίως την ορεινή περιοχή της νήσου που βρίσκεται μεταξύ του κόλπου της Καλλονής και του κόλπου της Γέρας. Επίσης εμφανίζεται και στο ακρωτήριο Αργιλιά στην έξοδο του κόλπου της Γέρας. Η επαφή με την τέταρτη ενότητα των σχιστολίθων και κρυσταλλικών ασβεστόλιθων του Παλαιοζωικού και του Τριαδικού είναι κυρίως τεκτονική. Παρατηρούνται και μικρές διεισδύσεις των αποφύσεων των περιδοτιτών εντός των σχιστολιθικών και μαρμάρων του Παλαιοζωικού. δ) Ενότητα αυτόχθονου συστήματος του Παλαιοζωικού - Τριαδικού Εμφανίζεται στο Νοτιοανατολικό τμήμα του Νησιού. Στην πραγματικότητα αποτελεί, μαζί με την ενότητα των περιδοτιτών, το υπόβαθρο των δύο πρώτων ενοτήτων. Αποτελεί ένα σύστημα 47

57 από εναλλαγές σχιστολίθων και κρυσταλλικών ασβεστόλιθων του ανώτερου Παλαιοζωικού (Λιθανθρακοφόρο, Πέρμιο) και του Τριαδικού. Εντός του συστήματος αυτού απαντούν και πρασινοσχιστόλιθοι από μεταβασαλτικούς τόφφους και μετατοφφίτες. Αναλυτικότερα η ενότητα αυτή περιλαμβάνει τους εξής γεωλογικούς σχηματισμούς: ΠΕΡΜΙΟ - ΤΡΙΑΔΙΚΟ -Μάρμαρα (Tr.mr) και Φυλλίται (Tr.ph) Λεπτοπλακώδη κυανού έως τεφρού χρώματος συμπαγή μάρμαρα ή. Εντός των μαρμάρων υπάρχουν παρεμβολές φυλλιτών. -Μάρμαρα (P-T.mr) και σχιστόλιθοι (P-T.sch) Σύστημα εκ μεταμορφωμένων πετρωμάτων, αποτελούμενο από σχιστολίθους και μάρμαρα. Οι σχιστόλιθοι αποτελούνται κυρίως από πρασινοσχιστολίθους (P.s) ή (sch) και φυλλίτες (ph) (μετα-αργιλικοί σχιστόλιθοι, μέτα-ψαμμιτικοί σχιστόλιθοι και μετακροκαλλοπαγή) σχιστωδών κροκαλοπαγών. Εντός των σχιστολίθων ανευρίσκονται και ενδιαστρώσεις κρυσταλλικών ασβεστόλιθων και μαρμάρων (m). Στα ανώτερα μέρη της σειράς βρίσκονται κατά θέσεις και πλακώδεις μελανοί έως τεφροί απολιθωματοφόροι ασβεστόλιθοι του Περμίου (P.k). ΛΙΘΑΝΘΡΑΚΟΦΟΡΟ - ΠΕΡΜΙΟ -Μάρμαρα (P-C.mr) και σχιστόλιθοι (P-C.sch) Σειρά εναλλασσόμενων συμπαγών μαρμάρων και δολομιτών (P-C.mr) κυανού έως τεφρού χρώματος και σχιστολίθων (P-C.sch) κυρίως της πρασινοσχιστώδους φάσεως. Εντός των σχιστολίθων ανευρίσκονται λεπτοί φακοί φυλλωδών μαρμάρων σε εναλλασσόμενα ανοιχτόχροα και σκοτοινόχροα στρώματα. Τα μάρμαρα που βρίσκονται στα κατώτερα μέρη της σειράς είναι βιτουμενιούχα. Οι σχιστόλιθοι αποτελούνται από φυλλίτες (μετα-αργιλικοί σχιστόλιθοι, μετα-αρκόζες και μετα-κροκαλοπαγή). Οι πράσινοι σχιστόλιθοι απαντώνται σε συμπαγή λεπτά στρώματα πάχους μερικών μέτρων. ΛΙΘΑΝΘΡΑΚΟΦΟΡΟ -Σχιστόλιθοι (C.sch) και Μάρμαρα (C.mr) Σειρά εναλλασσόμενων συμπαγών μαρμάρων και δολομιτών (C.mr) κυανού έως τεφρού χρώματος και σχιστολίθων (C.sch) εν μέρει της πρασινοσχιστώδους φάσεως. Οι σχιστόλιθοι αποτελούνται από φυλλίτες (μετα-ψαμμίτες, μετααρκόζες, μετα-κροκαλοπαγή) και σε μικρό βαθμό πυριτικούς σχιστολίθους. -Κνανοσγιστόλιθοι (8οΗ) -Μεταβασαλτικές προσκεφαλοειδείς (pillow lavas) λάβες (O). Σύστημα με λάβες, σπιλίτες, πυριτικούς σχιστολίθους, ραδιολαρίτες, παρασινοσχιστολίθους και φυλλίτες. -Τοπικά διακρίνεται ο Πυρόξενος - Περιδοτίτης (π) ο οποίος εμφανίζει μεταβαλλόμενο βαθμό σερπεντινιώσεως -Τεκτονισμένη οφιολιθική ζώνη (O1) Αποσυντιθεμένα βασικά και υπερβασικά πετρώματα με χαμηλή περιεκτικότητα σε Νικέλιο. ΣΤ.2.2. ΥΔΡΟΓΕΩΛΟΓΙΚΑ ΣΤΟΙΧΕΙΑ Υδρολιθολογικές ενότητες Η υδρολιθολογική συμπεριφορά των σχηματισμών της περιοχής εξαρτάται από τη λιθολογία τους, την υδροστρωματογραφική τους σχέση, την τεκτονική τους καταπόνηση και το βαθμό διαγένεσης και εξαλλοίωσής τους. Από τα μέχρι τώρα στοιχεία προκύπτει οι επιμέρους γεωλογικοί σχηματισμοί ταξινομούνται στις ακόλουθες υδρολιθολογικές ενότητες: 48

58 Σχηματισμοί αμελητέας έως μικρής περατότητας Σχιστόλιθοι και φυλλίτες. Στην ενότητα αυτή περιλαμβάνονται σχηματισμοί όπως πρασινοσχιστόλιθοι, κυανοσχιστόλιθοι, φυλλίτες, μετα-αργιλικοί σχιστόλιθοι, μέταψαμμιτικοί σχιστόλιθοι και μετακροκαλλοπαγή σχιστωδών κροκαλοπαγών. Παρά το γεγονός ότι στο σύνολο τους χαρακτηρίζονται ως πρακτικά αδιαπέρατοι σχηματισμοί, η περατότητα τους κατά μήκος επιλεκτικών ρηξιγενών ζωνών ή χαλαζιακών και λοιπών ενστρώσεων μερικές φορές αυξάνει σημαντικά με αποτέλεσμα να φιλοξενούνται σε αυτές εκμεταλλεύσιμες ποσότητες νερού Πυρόξενος - Περιδοτίτης. Παρουσιάζει μεταβαλλόμενο βαθμό σερπεντινίωσης και χαρακτηρίζεται γενικά ως πρακτικά αδιαπέρατος σχηματισμός. Ανώτατη στρώση της Κατωτέρας μονάδος λαβών. Παρουσιάζει γενικά μικρές περατότητες σε αντίθεση με τις υπερκείμενες ανώτερες λάβες που παρουσιάζουν υψηλή περατότητα. Σχηματισμοί μέσης περατότητας Τεταρτογενές αδιαίρετο. Συνίσταται από προσχώσεις πεδιάδας και ποταμοχειμμάρριες αποθέσεις, κροκάλες, κροκαλοπαγή και ηπειρωτικές αποθέσεις. Παρουσιάζει μέτρια υδροφορία με υψηλή επιδεκτικότητα στην υφαλμύρωση στις παράκτιες ζώνες. Πλευρικά κορήματα. Η περατότητα τους ποικίλει ανάλογα με το βαθμό διαγένεσης και συγκόλλησης τους και την ηλικία τους. Συνήθως τα πρόσφατα πλευρικά κορήματα παρουσιάζουν σημαντικά υψηλότερες περατότητες από τα παλαιότερα. Ιγνιμβρίτες. Είναι συμπαγής σχηματισμός με μεταβαλλόμενο βαθμό εξαλλοίωσής, σχετική ανομοιογένεια και διάσπαρτη υδροφορία. Σε γενικές γραμμές χαρακτηρίζεται ως σχηματισμός μέσης περατότητας. Σχηματισμοί μέσης - υψηλής περατότητας Μάρμαρα και σχιστόλιθοι του Παλαιοζωικού και Τριαδικού. Το σύστημα των εναλλασσόμενων μαρμάρων και σχιστολίθων του υποβάθρου παρουσιάζει αυξημένη έως πολύ υψηλή περατότητα στις θέσεις ρηξιγενών ζωνών και σε θέσεις εντόνου υδροθερμικής διαβρώσεως των πετρωμάτων. Η υδροφορία των σχηματισμών αυτών εξαρτάται άμεσα από την τεκτονική τους καταπόνηση, τη γεωμετρική τους δομή και τη σχέση τους με τους παρακείμενους ή υποκείμενους γεωλογικούς σχηματισμούς. ΣΤ.3. ΝΕΡΑ ΣΤ.3.1. ΓΕΝΙΚΑ ΣΤΟΙΧΕΙΑ-ΥΔΑΤΙΚΟ ΔΥΝΑΜΙΚΟ ΝΗΣΩΝ ΒΟΡΕΙΟΥ ΑΙΓΑΙΟΥ Τα κοινά χαρακτηριστικά των νησιών που δυσχεραίνουν τη διαχείριση του υδατικού πλούτου τους είναι: Τα μικρά επίπεδα βροχόπτωσης. Η γεωπολιτική τους δομή. Η εποχικότητα της κατανάλωσης, ιδιαίτερα σε σχέση με την τουριστική κίνηση. Η ευπάθεια της περιοχής στην οποία βρίσκονται. Σε κάποια από τα νησιά, αναπτύσσονται υδροφόροι ορίζοντες στις παράκτιες πεδιάδες, που κρίνονται αξιόλογοι όχι τόσο για τις μεγάλες ποσότητες υπόγειου νερού που διαθέτουν, όσο για τη χρησιμοποίηση τους στη κάλυψη τοπικών αναγκών σε νερό ύδρευσης και άρδευσης. Η 49

59 ανάπτυξη καρστικών, κυρίως, υδροφορέων ανοιχτών προς τη θάλασσα δημιουργεί πρόσθετες δυσκολίες στην αξιοποίηση των υπόγειων αποθεμάτων νερού. Σε πολλές θέσεις αρδεύσεων από υπόγεια ύδατα, η υπεράντληση έχει ως συνέπεια την πτώση του υδροφόρου ορίζοντα και την υφαλμύρωση των υπόγειων υδάτων. Για την αντιμετώπιση του υδατικού προβλήματος στην Περιφέρεια το Υπουργείο Γεωργίας κατασκευάζει ή προτείνει μια σειρά λιμνοδεξαμενών και φραγμάτων. Τα έργα αυτά θεωρούνται απαραίτητα για τη διατήρηση του υδατικού ισοζυγίου, ενώ παράλληλα θα καλύψουν τις ανάγκες των νησιών. Η διαχείριση των υδάτων με όρους αειφορίας αποτελεί ανάγκη και προτεραιότητα της χωρικής ανάπτυξης. Λύσεις μεταφοράς μπορούν να εφαρμοσθούν μόνο στις περιπτώσεις των μικρών νησιών. (Φ.Ε.Κ. Αρ. Φύλλου 1473/ 9 Οκτωβρίου 2003/ Αρ.Απόφασης Έγκριση Περιφερειακού Πλαισίου Χωροταξικού Σχεδιασμού και Αειφόρου Ανάπτυξης Περιφέρειας Βορείου Αιγαίου.) Εικόνα ΣΤ.3.1. ΛΕΣΒΟΣ-ΧΑΡΤΗΣ ( ΣΤ.3.2. ΥΔΡΟΓΕΩΛΟΓΙΚΕΣ ΛΕΚΑΝΕΣ ΑΠΟΡΡΟΗΣ Συνολικά διακρίνονται 83 λεκάνες απορροής, με έκταση από 2 έως 92 χλμ 2. Οι λεκάνες αυτές συχνά ομαδοποιούν μια σειρά μικρότερες λεκάνες, μαζί με μια ή περισσότερες κύριες λεκάνες απορροής. Από τις λεκάνες του νησιού, σημαντικότερη είναι αυτή του Τσικνιά, με μέγιστη μισγάγγεια περίπου 25 χλμ και συνολική έκταση 92 χλμ 2. Για τις λεκάνες εντός των οποίων προβλέπονται ή έχουν κατασκευαστεί έργα ταμίευσης (φράγματα ή λιμνοδεξαμενές), γίνεται χάραξη και των υπολεκανών απορροής των έργων αυτών, δηλαδή των λεκανών ανάντη του έργου. ΣΤ.3.3. ΥΔΡΟΓΕΩΛΟΓΙΚΕΣ ΛΕΚΑΝΕΣ Η αβεβαιότητα αρκετές φορές στην προσέγγιση των ισοζυγίων των υπογείων υδροφορέων, και πολύ περισσότερο η εκτίμηση επακριβώς των δυνατοτήτων άντλησης, προκύπτει από τη μη ολοκληρωμένη γνώση των υδρογεωλογικών συνθηκών στις επιμέρους ενότητες και λεκάνες. Η πιο λεπτομερής προσέγγιση του ισοζυγίου και των δυνατοτήτων άντλησης προϋποθέτει την ακριβή γνώση της λειτουργίας του υδροφορέα που εξασφαλίζεται μόνο με την διενέργεια υδρογεωλογικών μελετών. 50

60 Στους κόμβους προσφοράς υπόγειου νερού λαμβάνεται υπόψη το συνολικό ύψος διακινούμενης ποσότητας νερού που περιλαμβάνει την απευθείας κατείσδυση, τις διηθήσεις των ποταμών καθώς και πιθανές πλευρικές μεταγγίσεις από παρακείμενους υδροφορείς. Για τον υπολογισμό μηνιαίων όγκων νερού ανά υδροφορέα, ανά μήνα, χρησιμοποιούνται οι χρονοσειρές βροχής, η επιφανειακή ανάπτυξη του υδροφορέα και ο μέσος συντελεστής κατείσδυσης. Το διάστημα Ιουνίου - Σεπτεμβρίου που η μηνιαία βροχόπτωση είναι μικρή η ποσότητα κατεισδύοντος νερού είναι αμελητέα (σχεδόν μηδενική τροφοδοσία - εισροή στο σύστημα λόγω αυξημένων απαιτήσεων εξατμισοδιαπνοής). Οι προσχωματικοί υδροφορείς τροφοδοτούνται επίσης από τις διηθήσεις κατά μήκος των ρεμάτων και ποταμών που διέρχονται από αυτούς. Οι διηθήσεις προστίθενται ως τροφοδοσία στο υπογειο υδατικό σύστημα και αποτελούν επιπλέον ποσότητες διαθέσιμου υπόγειου νερού. Η εισαγωγή στο σύστημα του υπόγειου υδατικού δυναμικού των ποσοτήτων αυτών, λόγω έλλειψης στοιχείων, πραγματοποιήθηκε με προσαύξηση του συντελεστή κατείσδυσης των αντίστοιχων προσχωματικών ενοτήτων. Το υπόγειο υδατικό δυναμικό περιλαμβάνει τις ποσότητες που αντλούνται μέσω υδροληπτικών έργων είτε εκφορτίζονται μέσω πηγών καθώς και τις ποσότητες που στους ανοιχτούς στη θάλασσα υδροφορείς καταλήγουν στη θάλασσα. Στην περίπτωση που ο υδροφορέας δεν αντληθεί καθόλου τα υπόγεια νερά θα καταλήξουν στις πηγές, στη θάλασσα ή πλευρικώς σε άλλες λεκάνες. ΣΤ.3.4. ΘΕΡΜΕΣ ΠΗΓΕΣ Στην Λέσβο και ιδιαίτερα στο ανατολικό ήμισυ υπάρχει μεγάλος αριθμός θερμών αναβλύσεων, συνήθως κοντά στην θάλασσα ή σε μικρή απόσταση από αυτήν. Από Βορρά προς Νότο συναντούμε τις κάτωθι πηγές: α)ευθαλούς, θερμοκρσίας 46 o -48 ο C β)αργένου, θερμοκρασίας 51 o -81 ο C γ)λουτρόπολης Θερμής, θερμοκρασίας 40,5 o -47 ο C δ)κουρτζή, θερμοκρασίας 35 ο C ε)κόλπου Γέρας, θερμοκρασίας 38,5 o -40 ο C ζ)λισβορίου, θερμοκρασίας 66,5 o -70 ο C η)πολυχνίτου, θερμοκρασίας 30 o -87,5 ο C θ)πλωμαρίου, θερμοκρασίας 48 ο C Υδροθερμικές εμφανίσεις, μικρής θερμοκρασίας, παρατηρούνται στην παραλία του Πυργίου, θέση Αγία Μελάνη, καθώς και στην θέση Τελώνια κοινότητος Αντίσσης (25,5 ο C). Εκτός των γνωστών θερμών πηγών έχουν αναφερθεί και τρείς επί πλέον πηγές που λόγω θερμοκρασίας πρέπει να συμπεριληφθούν στην κατηγορία των θερμοπηγών. Αυτές είναι: α)στα Λουτρά Μυτιλήνης παράκτια υφάλμυρη πηγή στη θέση Ζεστά Νερά θερμοκρασίας 23 ο C, β)οι καρστικές πηγές της Λάρσου, θερμοκρασίας 23,2 ο C και γ)η πηγή Γερακαρίου στις δυτικές παρυφές του κάμπου Καλλονής θερμοκρασίας 25 ο C Από τις πηγές αυτές, οι Εφθαλούς, Θερμής, Γέρας, Λισβορίου και Πολυχνίτου χρησιμοποιούνται από το κοινό κυρίως για ιαματικούς λόγους με υποτυπώδεις εγκαταστάσεις Λουτροθεραπείας. Οι πηγές Πολυχνίτου έχουν αξιοποιηθεί επίσης για θερμοκηπιακές καλλιέργειες, ενώ στην περιοχή Αργένου γίνονται, από την ΔΕΗ βαθειές γεωτρήσεις με προοπτική να χρησιμοποιηθεί το πεδίο για παραγωγή ηλεκτρικής ενέργειας. ΣΤ.3.5. ΥΠΟΓΕΙΑ ΝΕΡΑ Δίνονται κάποιες γενικές επισημάνσεις, οι οποίες αφενός συνοψίζουν την κατάσταση στην περιοχή μελέτης, αφετέρου εστιάζουν το ενδιαφέρον σε προβληματικές περιοχές. Έτσι, με βάση 51

61 τα αποτελέσματα του μοντέλου βροχής-απορροής για τους κόμβους των υπογείων υδροφορέων, μπορούν να διατυπωθούν οι παρακάτω επισημάνσεις (Τσαγκαλίδης και Νικολακόπουλος, 2009): Η συντριπτική πλειοψηφία των υπογείων υδροφορέων δεν παρουσιάζει ιδιαίτερα προβλήματα υπεραντλήσεων και επέμβασης στα μόνιμα αποθέματα. Αυτό σημαίνει ότι οι ετήσιες αντλήσεις σε αυτούς τους υδροφορείς δεν ξεπερνούν τα μέσα ρυθμιστικά αποθέματα. Η ετήσια επαναπλήρωση (ρυθμιστικά αποθέματα) των υπογείων αποθεμάτων είναι ομαλή στην πλειοψηφία των υδροφορέων. Υπάρχουν προσχωματικοί υπόγειοι υδροφορείς οι οποίοι βρίσκονται υπό καθεστώς υπεράντλησης. Στην προσχωματική λεκάνη Καλλονής και Ιππείου Ευεργέτουλα παρουσιάζονται τοπικά φαινόμενα υφαλμύρινσης εξαιτίας των υπεραντλήσεων αυτών. Στις προσχωματικές αυτές λεκάνες παρατηρούνται φαινόμενα υπεράντλησης τα τελευταία χρόνια, με συνέπεια την έναρξη απόληψης μόνιμων αποθεμάτων αλλά και την τάση μείωσης αυτών, με εμφάνιση φαινομένων υφαλμύρινσης στην παράκτια ζώνη. Τοπικά φαινόμενα υφαλμύρινσης έχουμε και σε λίγα σημεία στις παράκτιες περιοχές της Λουτρόπολης-Θερμής. Στην προσχωματική λεκάνη της Καλλονής σημαντικό τμήμα του υπόγειου νερού προέρχεται από τις διηθήσεις κατά μήκος του Τσικνιά και των υπόλοιπων ρεμάτων, το οποίο όμως δεν είναι γνωστό (δεν υπάρχουν μετρήσεις παροχής κατά μήκος των ρεμάτων ώστε να διεξαχθούν συμπεράσματα για τις ποσότητες που διηθούνται). Για το λόγο αυτό οι ποσότητες που (συντηρητικά) εκτιμήθηκαν για της ανάγκες του διαχειριστικού μοντέλου, είναι πιθανόν να είναι μικρότερες από τις πραγματικές. Στην προσχωματική λεκάνη του Ευεργέτουλα, είναι πιθανόν με βάση τις γεωλογικές - τεκτονικές συνθήκες που επικρατούν να λαμβάνουν χώρα πλευρικές τροφοδοσίες από τα ανθρακικά πετρώματα που αναπτύσσονται στο βόρειο-βορειοανατολικό και νοτιοδυτικό τμήμα. Ο υπολογισμός των ποσοτήτων αυτών απαιτεί αναλυτική υδρογεωλογική έρευνα. Στους ηφαιστειακούς σχηματισμούς και στο σύστημα των οφιολίθων παρόλο που η ποσότητα κατεισδΰοντος νερού είναι σημαντική, οι απολήψιμες ποσότητες μέσω γεωτρήσεων είναι περιορισμένες λόγω της ανάπτυξης επιμέρους μικρών και πολλές φορές ανεξάρτητων μεταξύ τους υδρογεωλογικών λεκανών με επιμέρους εκφορτίσεις μέσω μικροπηγών, κατά την υγρή περίοδο. Τα ποιοτικά χαρακτηριστικά των υδροφορέων δεν συνδέονται μόνο με υπεραντλήσεις (υφαλμύρινση), λιπάνσεις και φυτοφάρμακα αλλά και με φυσικά αίτια, όπως είναι η αυξημένη παρουσία ιχνοστοιχείων στα πετρώματα που τους φιλοξενούν (Αs, Μg στις λάβες και στους οφιολίθους). Στην υφιστάμενη κατάσταση οι απολήψεις γίνονται χωρίς περιορισμό, πράγμα που απεικονίζεται στο μοντέλο, καθώς η ποιότητα και η καταλληλότητα του νερού για κάθε χρήση δεν λαμβάνονται υπόψη στους ποσοτικούς υπολογισμούς. ΣΤ.4. ΑΕΡΑΣ Η σύσταση του αέρα επηρεάζεται συνήθως από την ατμοσφαιρική ρύπανση, την παρουσία δηλαδή στην ατμόσφαιρα ρύπων σε ποσότητα, συγκέντρωση ή διάρκεια, που έχουν ως αποτέλεσμα την αλλοίωση της δομής, της σύστασης και των χαρακτηριστικών της ατμόσφαιρας. Αυτές οι αλλαγές μπορούν να προκαλέσουν αρνητικές επιπτώσεις στην υγεία, στους ζωντανούς οργανισμούς και τα οικοσυστήματα και γενικά να καταστήσουν το περιβάλλον ακατάλληλο για τις επιθυμητές χρήσεις του. Οι κυριότεροι ατμοσφαιρικοί ρύποι είναι: το διοξείδιο του θείου (SO 2), το μονοξείδιο του άνθρακα (CO), τo διοξείδιo του αζώτου (NO 2), το όζον (O 3), τα αιωρούμενα σωματίδια (PM 10), το βενζόλιο (C 6H 6) και ο Μόλυβδος (Pb). 52

62 Στη Λέσβο, λόγω του ότι δεν υπήρξε πρόβλημα στην ποιότητα του ατμοσφαιρικού αέρα μέχρι και σήμερα, δεν υπάρχει καμία παρακολούθηση των επιπέδων των ατμοσφαιρικών ρύπων. Τα επίπεδα στην περιοχή αυτήν είναι χαμηλά και κυμαίνονται πολύ κάτω από τα τις οριακές τιμές που έχουν θεσμοθετηθεί και οι οποίες ορίζουν, τις ανώτατες επιτρεπτές συγκεντρώσεις που δεν έχουν επιβλαβή ή δυσμενή επίδραση στον άνθρωπο, στα ζώα, στα φυτά και στο περιβάλλον γενικά. Τη μεγαλύτερη επίδραση στην ατμόσφαιρα κατέχει ο τομέας των μεταφορών, ενώ ο κτιριακός τομέας (νοικοκυριά, εμπόριο, υπηρεσίες), αν και συγκριτικά συμβάλλει λιγότερο, αυξάνεται συνεχώς. Τέλος, ο βιοτεχνικός και βιομηχανικός τομέας εμφανίζει πολύ χαμηλή συνεισφορά, λόγω του ότι η βιομηχανική δραστηριότητα στην Λέσβο και γενικότερα, στα νησιά του Β.Αιγαίου είναι πολύ μικρή. ΣΤ.5. ΚΛΙΜΑΤΙΚΟΙ ΠΑΡΑΓΟΝΤΕΣ Η νήσος Λέσβος έχει γενικά εύκρατο μεσογειακό κλίμα, με χαρακτηριστικά που μοιάζουν περισσότερο στην ηπειρωτική Ελλάδα, παρά στις ξηρότερες νησιωτικές περιοχές των Κυκλάδων ή της Δωδεκανήσου. Η μέση ετήσια θερμοκρασία είναι κοντά στους 18 C, ενώ η μέση ετήσια βροχόπτωση είναι περίπου 650 mm, αναφερόμενη στη στάθμη της θάλασσας (χωρίς υψομετρική αναγωγή). Με βάση τα δεδομένα καταγραφών βροχόπτωσης που υπάρχουν για το νησί και τις εκτιμήσεις της δυνητικής εξατμισοδιαπνοης που έχουν γίνει σε παλαιότερες μελέτες της περιοχής, το κλίμα της Λέσβου χαρακτηρίζεται ύφυγρο έως ημίξηρο, με μεγάλο πλεόνασμα νερού το χειμώνα και έλλειμμα το καλοκαίρι. Στη νήσο Λέσβο, είναι εγκατεστημένοι και λειτουργούν 5 μετεωρολογικοί σταθμοί, οι 4 από τους οποίους έχουν σημαντικά σε βάθος χρόνου στοιχεία. Τα δεδομένα του σταθμού της ΕΜΥ διατίθενται σε μηνιαίο βήμα, των σταθμών του ΥΠΑΑΤ και του ΥΠΕΧΩΔΕ σε ημερήσιο. Ο αυτόματος μετεωρολογικός σταθμός Κεραμείων του ΥΠΕΧΩΔΕ είναι ο μοναδικός σταθμός της ευρύτερης περιοχής μελέτης που διαθέτει χρονοσειρά χιονόπτωσης, με δεδομένα μάλιστα που ξεκινούν από το Επίσης, ο σταθμός Μυτιλήνης της ΕΜΥ, είναι ο αρχαιότερος της περιοχής μελέτης, με δεδομένα που ξεκινούν από το 1936 (διαθέσιμα από το 1956). Στοιχεία ανέμου δεν διατίθενται από την ΕΜΥ για το σταθμό, παρά μόνο υπερετήσιες μέσες μηνιαίες τιμές. Στη νήσο Λέσβο έχουν εγκατασταθεί 3 υδρομετρικοί σταθμοί, που λειτουργούν υπό την εποπτεία του ΥΠΑΑΤ στα υδατορεύματα της Ποταμιάς, του Τσικνιά και του Μυλοπόταμου. Τα στοιχεία στάθμης των σταθμών υπάρχουν σε ημερήσιο βήμα για τις σημειωμένες περιόδους λειτουργίας, υπάρχουν όμως μόνο σποραδικές μετρήσεις στάθμης-παροχής στα δελτία του ΥΠΑΑΤ, με αποτέλεσμα να μην είναι δυνατή η ικανοποιητική χρήση των στοιχείων αυτών. Προκειμένου να επιτευχθεί διαθεσιμότητα όλων των απαραίτητων δεδομένων από όλους τους σταθμούς και για όλη την κοινή περίοδο, απαιτείται η συμπλήρωση ή/και επέκταση των διαθέσιμων δειγμάτων. Η εργασία αυτή γίνεται μέσω συσχέτισης ενός σταθμού με ελλείψεις με κάποιον άλλον που διαθέτει τα αντίστοιχα στοιχεία. Για τη συμπλήρωση και την επέκταση χρησιμοποιήθηκαν εποχιακοί συντελεστές συσχέτισης (ανά μήνα), όταν δε η συσχέτιση δεν κρινόταν ικανοποιητική (συνήθως κατά τους θερινούς μήνες), η αντίστοιχη τιμή συμπληρωνόταν με το μέσο της χρονοσειράς βάσης ή με επιλεγμένη τιμή. Κατά τους καλοκαιρινούς μήνες όπου σε κοντινό προς τον υπό συμπλήρωση σταθμό καταγραφόταν μηδενικό ύψος βροχής, μηδενιζόταν και η ένδειξη του υπό συμπλήρωση σταθμού και δεν έπαιρνε τη τιμή του μέσου όρου κατά το μήνα αυτό. Ακολουθούν πίνακες με κλιματικά δεδομένα για τη Μυτιλήνη όπως αυτά προβάλονται στην ιστοσελίδα της Ε.Μ.Υ. (πίνακες ΣΤ.5.1. εώς ΣΤ.5.4.) 53

63 Πίνακας ΣΤ.5.1. Θερμοκρασία Μυτιλήνης Παρατηρώντας τα διαγράμματα διακρίνουμε ότι οι σημαντικά θερμότεροι μήνες είναι ο Ιούνιος, Ιούλιος και Αύγουστος ενώ ο Δεκέμβριος και ο Ιανουάριος είναι οι ψυχρότεροι. Γενικά υπάρχει μια ομαλή διακύμανση των θερμοκρασιών κάτι που επαληθεύει τους ισχυρισμούς για το ηπειρωτικό κλίμα του νησιού. Πίνακας ΣΤ.5.2. Ένταση Ανέμου Μυτιλήνης Η ένταση των ανέμων επίσης κυμαίνεται σε φυσιολογικά επίπεδα με μεγαλύτερες εντάσεις κυρίως τον Δεκέμβριο, Ιανουάριο και Φεβρουάριο. 54

64 Πίνακας ΣΤ.5.3. Υγρασία Μυτιλήνης Γενικά παρατηρούμε ότι η υγρασία κυμαίνεται σε σχετικά υψηλά επίπεδα ιδιαίτερα από Οκτώβριο μέχρι Μάρτιο. Πίνακας ΣΤ.5.4. Βροχοπτώσεις στην Μυτιλήνη Οι παρατηρούμενες βροχοπτώσεις είναι σχετικά υψηλές για νησί, κάτι που πάλι επαληθεύει τους ισχυρισμούς μας για Ηπειρωτικό κλίμα του νησιού. ΣΤ.6. ΠΛΗΘΥΣΜΟΣ Με βάση το εγκεκριμένο Περιφερειακό Πλαίσιο Χωροταξικού Σχεδιασμού και Αειφόρου Ανάπτυξης της Περιφέρειας Βορείου Αιγαίου, μετά την πληθυσμιακή συρρίκνωση των δεκαετιών 60 και 70, οι τρεις νομοί της Περιφέρειας και η Λέσβος, παρουσιάζουν πληθυσμιακή ανάκαμψη με μικρή αλλά σταθερή αυξητική τάση του δυναμικού και των τριών νομών. Ο λόγος αυτής της ανάκαμψης συνδέεται με την ενίσχυση του τριτογενούς τομέα. Ο πρωτογενής τομέας παρουσιάζει συρρίκνωση, ειδικά στη Λέσβο όμως παραμένει σταθερά σημαντικός, σε ότι αφορά τη γεωργία και την κτηνοτροφία. Στην περίμετρο της Μυτιλήνης αναπτύσσονται νέες περιοχές 55

65 κατοικίας, με κατεύθυνση τα περίχωρα της πόλης προς βορρά και προς νότο, καταλαμβάνοντας κενά ανάμεσα σε εκτεταμένες περιοχές του γειτονικού Δήμου Λουτροπόλεως, αλλά και των περιοχών παραλιακά μέχρι το αεροδρόμιο και πέρα από αυτό. Η πολεοδομική αυτή ανάπτυξη έχει ιδιότυπο προαστιακό χαρακτήρα που αποτελεί νέο πρότυπο κατοίκησης. Ο τουρισμός ενισχύεται, τόσο στις παραδοσιακά τουριστικές περιοχές (Ερεσσός, Πέτρα, Μόλυβος κ.λπ.), όσο και σε θέσεις εναλλακτικού τουρισμού και οικοτουρισμού (Καλλονή, Αγία Παρασκευή, Μανταμάδος, Λουτρόπολη, Μυτιλήνη κ.λπ.). Οι στόχοι του Γενικού Πλαισίου Χωροταξικού Σχεδιασμού και Αειφόρου Ανάπτυξης περιλαμβάνουν α) τη συγκράτηση του πληθυσμού στο νησί, β) την ολοκληρωμένη οικονομική ανάπτυξη με διεύρυνση των δυνατοτήτων απασχόλησης και τη στήριξη εναλλακτικών μορφών ήπιας ανάπτυξης και γ) την προστασία της φυσικής και πολιτιστικής κληρονομιάς. Για την επίτευξη των στόχων αυτών προβλέπεται ο σχεδιασμός έργων υποδομής με σεβασμό στη φέρουσα ικανότητα των φυσικών οικοσυστημάτων και πόρων. Στα πλαίσια αυτά, τα έργα που έχουν σχεδιαστεί από το Υπ.Α.Α.Τ. θεωρούνται απαραίτητα για την διατήρηση του υδατικού ισοζυγίου και την κάλυψη των σχετικών αναγκών. Το Γενικό Χωροταξικό προβλέπει αύξηση του πληθυσμού του ν.λέσβου συνολικά στους κατοίκους μέχρι το Από τα ανωτέρω προκύπτει η εικόνα του κεντρικού σχεδιασμού για την αειφόρο ανάπτυξη του νησιού, με έμφαση στον τριτογενή τομέα αλλά και στη διατήρηση και προώθηση του πρωτογενούς, που θα απαιτήσει εκτός των άλλων, μέτρα για την επίτευξη της διαθεσιμότητας υδατικών πόρων. Με βάση τα παραπάνω, μπορούμε να επεξεργαστούμε τα διαθέσιμα πληθυσμιακά δεδομένα και να εκτιμήσουμε τους ρυθμούς ανάπτυξης και εξέλιξης τους, ώστε να υπολογιστούν σωστά οι ανάγκες σε νερό κάθε χρήσης και να εξεταστεί η απόκριση των διαθέσιμων υδατικών πόρων στις ανάγκες αυτές, με στόχο τον καθορισμό των βέλτιστων έργων και μέτρων που θα πρέπει να προγραμματιστούν. ΣΤ.6.1.ΜΟΝΙΜΟΣ ΠΛΗΘΥΣΜΟΣ Στοιχεία για το μόνιμο πληθυσμό της νήσου Λέσβου αντλούμε από τα δεδομένα των απογραφών της Εθνικής Στατιστικής Υπηρεσίας. Οι απογραφές όπως είναι γνωστό, πραγματοποιούνται κάθε μία δεκαετία. Υπάρχει για μια σειρά δεκαετιών σημαντική πτωτική τάση του πληθυσμού, φαινόμενο που παρατηρήθηκε σε όλη την Ελλάδα την ίδια περίοδο, και αφορά κυρίως τη μετακίνηση πληθυσμών από την ύπαιθρο προς τα μεγάλα αστικά κέντρα της ηπειρωτικής χώρας. Το φαινόμενο αυτό μετριάστηκε τις δύο τελευταίες δεκαετίες, ενώ ειδικά κατά την τελευταία απογραφή και παρά την παράλληλη πτωτική πορεία των γεννήσεων, παρουσιάζεται μικρή ανάκαμψη, που οφείλεται πιθανά στην έλευση μεταναστών που απογράφηκαν εκεί. ΔΗΜΟΤΙΚΗ ΕΝΟΤΗΤΑ "2011" "2001" "1991" "1981" "1971" "1961" "1951" ΑΓΙΑΣ ΠΑΡΑΣΚΕΥΗΣ ΑΓΙΑΣΟΥ ΓΕΡΑΣ ΕΡΕΣΟΥ ΑΝΤΙΣΣΗΣ ΕΥΕΡΓΕΤΟΥΛΑ ΚΑΛΛΟΝΗΣ ΛΟΥΤΡΟΠΟΛΕΩΣ ΘΕΡΜΗΣ ΜΑΝΤΑΜΑΔΟΥ ΜΗΘΥΜΝΑΣ ΜΥΤΙΛΗΝΗΣ

66 ΠΛΩΜΑΡΙΟΥ ΠΟΛΙΧΝΙΤΟΥ ΣΥΝΟΛΟ Πίνακας ΣΤ.6.1.: Πληθυσμοί των δημοτικών ενοτήτων της νήσου Λέσβου "2011" "2001" "1991" "1981" "1971" "1961" "1951" Πίνακας ΣΤ.6.2.: Εξέλιξη πληθυσμού των δημοτικών διαμερισμάτων της νήσου Λέσβου Για την εκτίμηση του μελλοντικού μόνιμου πληθυσμού του νησιού, έχουν ληφθεί υπ' όψη οι εξής βασικοί παράγοντες: Οι σημαντικές αναπτυξιακές δυνατότητες, τόσο στον τουρισμό, όσο και σε πρωτογενείς και δευτερογενείς οικονομικούς τομείς. Η εκτιμώμενη ως πιθανή ανάκαμψη των ρυθμών εξέλιξης των γηγενών πληθυσμών, σε συνδυασμό με μια σημαντική σημερινή παρουσία οικονομικών μεταναστών. Ήδη, ο ρυθμός μείωσης του πληθυσμού φθίνει, διότι οι νέοι βρίσκουν περισσότερες ευκαιρίες δραστηριοποίησης στον τόπο τους. 57

67 ΣΤ.6.2.ΕΠΟΧΙΚΟΣ ΠΛΗΘΥΣΜΟΣ Ο εποχιακός πληθυσμός του νησιού αφορά: Στους μετακινούμενους γηγενείς που διατηρούν κατοικίες στον τόπο καταγωγής τους και οι οποίοι για σημαντικό μέρος του έτους και κυρίως κατά τους καλοκαιρινούς μήνες διαμένουν σε αυτές. Στους απασχολούμενους στον τουρισμό οι οποίοι αναζητούν καλοκαιρινή εργασία στο νησί, κατά την θερινή περίοδο. Οι πληθυσμοί αυτοί είναι δύσκολο να εκτιμηθούν, διότι εν μέρει απογράφονται στη Λέσβο (μετακινούνται τις περιόδους απογραφής ώστε να εμφανιστούν ως κάτοικοι του τόπου τους), ενώ δεν υπάρχουν στοιχεία για τα αντίστοιχα μεγέθη των εποχιακώς απασχολούμενων. Ειδικά για τη Λέσβο, υπάρχει σημαντικός βαθμός σύνδεσης των εσωτερικών μεταναστών με τον τόπο τους, και ο αριθμός των επιστρεφόντων για διακοπές είναι σημαντικός. Για το λόγο αυτό, θα πρέπει να ληφθεί υπόψη μια προσαύξηση του πληθυσμού στους υπολογισμούς των ζητήσεων αιχμής. Πρέπει να σημειωθεί ότι οι πληθυσμοί αυτοί αφορούν όλους τους Δήμους του νησιού, και όχι μόνο τους τουριστικά ανεπτυγμένους. Αντίστοιχα, θα πρέπει κατ εκτίμηση να ληφθούν υπ' όψη και οι εποχιακοί εργαζόμενοι. Με βάση στοιχεία που προκύπτουν από μελέτες έργων υποδομής που έχουν εκπονηθεί στην περιοχή, μπορούμε να εκτιμήσουμε ότι ο εποχιακός πληθυσμός μπορεί να εκτιμηθεί ως ένα ποσοστό επί του μόνιμου, το οποίο κυμαίνεται από 20~40%. Για την εκτίμηση των μελλοντικών αναγκών, το ποσοστό αυτό θα ληφθεί επί των προβλέψεων εξέλιξης του μόνιμου πληθυσμού που παρουσιάστηκε στην προηγούμενη παράγραφο. ΣΤ.7. ΑΝΘΡΩΠΙΝΗ ΥΓΕΙΑ Είναι γεγονός πως το περιβάλλον διαδραματίζει καθοριστικό ρόλο στην ανθρώπινη υγεία. Έτσι, ένας από τους βασικούς λόγους που το περιβάλλον πρέπει να διατηρείται σε καλή κατάσταση είναι η διασφάλιση της δημόσιας υγείας και η αποτροπή δυσμενών περιβαλλοντικών επιδράσεων στη λειτουργία του ανθρώπινου οργανισμού. Οι περιβαλλοντικοί παράγοντες με την εντονότερη επίδραση στη δημόσια υγεία είναι η ατμοσφαιρική ρύπανση και η ποιότητα των μερών και του εδάφους. Όπως έχει ήδη αναφερθεί σε προηγούμενο κεφάλαιο, και σε ό,τι αφορά την ατμοσφαιρική ρύπανση, στη Λέσβο αναφέρεται ότι τα επίπεδά της στην περιοχή είναι χαμηλά και κυμαίνονται κάτω από τα τις οριακές τιμές που έχουν θεσμοθετηθεί και οι οποίες ορίζουν τις ανώτατες επιτρεπτές συγκεντρώσεις που δεν έχουν επιβλαβή ή δυσμενή επίδραση στον άνθρωπο, τα ζώα, τα φυτά και το περιβάλλον γενικά, σύμφωνα με τις ως τώρα έρευνες. Το υδρευτικό νερό στην περιοχή είναι σχετικά καλής ποιότητας. Σε ό,τι αφορά το έδαφος, σημειώνεται ότι δεν παρατηρούνται ιδιαίτερα υψηλά επίπεδα ρύπανσης στην περιοχή, ενώ οι σημαντικότερες πηγές ρύπανσης σχετίζονται με τον πρωτογενή τομέα και τις αγροτικές καλλιέργειες, στο βαθμό που γίνεται εκτεταμένη χρήση φυτοφαρμάκων και λιπασμάτων. Σήμερα, οι κάτοικοι της Λέσβου εξυπηρετούνται από το Γενικό Νοσοκομείο της Μυτιλήνης, το οποίο αποτελεί περιφερειακή μονάδα του Περιφερειακού Συστήματος Υγείας και Πρόνοιας (Πε.Σ.Υ.Π.) Βορείου Αιγαίου και καλύπτει τις ανάγκες του νησιού σε α βάθμια και β βάθμια περίθαλψη, αλλά και ορισμένα περιστατικά από τα υπόλοιπα νησιά του Βορείου Αιγαίου. Στο Νοσοκομείο Μυτιλήνης υπάγονται τα Κέντρα Υγείας (Κ.Υ.) Καλλονής, Πλωμαρίου, Άντισσας και Πολιχνίτου και τριάντα ένα (31) Περιφερειακά Ιατρεία (Π.Ι.). Τα Κ.Υ. και τα Π.Ι. καλύπτουν τις ανάγκες της υπαίθρου και παρέχουν υπηρεσίες πρωτοβάθμιας φροντίδας υγείας. 58

68 ΣΤ.8.ΥΛΙΚΑ ΠΕΡΙΟΥΣΙΑΚΑ ΣΤΟΙΧΕΙΑ Η δραστηριότητα του πρωτογενή τομέα εξακολουθεί να αποτελεί την σπουδαιότερη οικονομική δραστηριότητα, παρά την ανάπτυξη του τουρισμού τα τελευταία χρόνια. Η γεωργία αποτελεί την κυρίαρχη δραστηριότητα του αγροτικού τομέα, ενώ πολύ λιγότερο ανεπτυγμένη είναι η κτηνοτροφία, συμπεριλαμβανομένης της μελισσοκομίας και της αμπελουργίας. Η γεωργική δραστηριότητα ελαττώνεται με μικρό ρυθμό και επομένως γίνεται φανερό ότι οι τουριστικές εκμεταλλεύσεις, με την ανάπτυξη της δεκαετίας του 1980, δεν έθιξαν σημαντικά τη γεωργική γη. Στον τομέα της κτηνοτροφίας παρατηρείται ανάπτυξη εκτροφής μικρών ζώων. Αύξηση παρουσιάζει τόσο ο αριθμός των ζώων (κυρίως πρόβατα και κατσίκες) όσο και των προϊόντων που παράγονται (γάλα, κρέας τυριά). Συρρίκνωση παρουσιάζει ο κλάδος των πουλερικών και σχετική στασιμότητα εκείνος της μελισσοκομίας. Η αλιεία δεν αποτελεί επίσημα ιδιαίτερα σημαντικό τομέα. Παρόλο που ο κλάδος συμβάλει σημαντικά στην οικονομία ορισμένων περιοχών (Καλλονή, Συκαμινέα κ.α. ) ο αριθμός των απασχολουμένων σε αυτόν συνεχώς φθίνει. Ο αριθμός των ερασιτεχνών αλιέων δεν πρέπει να θεωρηθεί αμελητέος, αφού αρκετοί από αυτούς συμπληρώνουν το εισόδημα τους απασχολούμενοι και σε αυτόν τον κλάδο. Η παραγωγή καλύπτει τοπική ζήτηση και εξαγωγές αν και οι ανάγκες που δημιουργεί ο τουρισμός δεν καλύπτονται ικανοποιητικά εξαιτίας της διαφορετικής εποχικότητας μεταξύ προσφοράς και ζήτησης. Το πρόβλημα είναι λιγότερο έντονο στη Λέσβο απ' ότι στα υπόλοιπα τουριστικά νησιά του νομού. Η ιχθυοκαλλιέργεια και η οστρακοκαλλιέργεια δεν αναπτύχθηκαν ανάλογα με τις δυνατότητες των φυσικών χαρακτηριστικών του νησιού εξ αιτίας των κοινωνικών εντάσεων που δημιούργησε η εγκατάσταση των πρώτων μονάδων, τόσο με τους ψαράδες όσο και με τους κατοίκους που θεωρούν την ανάπτυξη ιχθυοκαλλιεργειών ως εμπόδιο στην τουριστική ανάπτυξη. Η δασοπονία, δεν αποτελεί αξιόλογο τομέα παρά το γεγονός ότι το νησί της Λέσβου έχει σχετικά υψηλό ποσοστό δασοκάλυψης. Η μεταποιητική δραστηριότητα είναι περισσότερο αναπτυγμένη από ότι στον υπόλοιπο νομό, οπωσδήποτε όμως δεν συγκρίνεται με την ανάπτυξη που υπήρχε στις αρχές του αιώνα. Οι παραγωγικές μονάδες χαρακτηρίζονται γενικά από το μικρό τους μέγεθος, δηλαδή έχουν βασικά βιοτεχνικό χαρακτήρα. Η μεταποίηση αφενός λειτουργεί συμπληρωματικά στη γεωργία ως προς τις εισροές (ελαιοτριβεία) και το εισόδημα, ενώ αφετέρου είναι κύρια προσανατολισμένη στην κάλυψη βασικών αναγκών του πληθυσμού-τοπικού και του νομού Λέσβου- σε τρόφιμα, έπιπλα, οικοδομικά υλικά, μεταλλικές κατασκευές και παντός είδους επισκευές. Εξαγωγικού προσανατολισμού είναι οι ουζοποιίες. Ο πολύ μικρός αριθμός βιοτεχνιών στις Κοινότητες του νησιού αναδεικνύει τον ουσιαστικά μονοσήμαντο προσανατολισμό του προς την αγροτική οικονομία (ελαιοτριβεία). Ο τουρισμός αποτελεί την πιο δυναμική δραστηριότητα του τομέα των υπηρεσιών στο νησί. Οι λοιπές υπηρεσίες, όπως π.χ το εμπόριο, αναπτύσσονται συμπληρωματικά προς τον τουρισμό και κύρια για την εξυπηρέτηση του. Η τουριστική υποδομή ουσιαστικά συγκροτείται από συμπληρωματικά καταλύματα χαμηλής γενικά ποιότητας, αλλά η κατάσταση αυτή βελτιώνεται με τις νέες μονάδες που εντάσσονται στο δυναμικό της περιοχής. Η τουριστική δραστηριότητα είναι χωροταξικά συγκεντρωμένη στους παραλιακούς οικισμούς και είναι έντονα εποχιακή. Χαρακτηρίζεται δε από την μικρή μέση διάρκεια παραμονής ανά άτομο και τη χαμηλή πληρότητα των ξενοδοχείων (20-30 ημέρες ανά έτος). Οι τουρίστες που διέρχονται ή και παραμένουν την περιοχή είναι στην πλειοψηφία τους αλλοδαποί, σχεδόν αποκλειστικά Ευρωπαίοι (ιδιαίτερα Σκανδιναβοί). Βέβαια τα τελευταία χρόνια σημαντική αύξηση παρουσιάζει και το ποσοστό των Ελλήνων τουριστών. Τα διαρθρωτικά χαρακτηριστικά του τουρισμού είναι ο μικρός αριθμός τουριστικών καταλυμάτων υψηλής στάθμης, η μικρή μέση διάρκεια παραμονής των τουριστών, ο χαμηλός βαθμός αξιοποίησης του ξενοδοχειακού δυναμικού και η οριακή από άποψη φόρτου, λειτουργία των λιγοστών καταστημάτων εστίασης και αναψυχής. Μορφές τουρισμού που 59

69 προωθούνται στη Λέσβο είναι ο θρησκευτικός, ο συνεδριακός, ο περιπατητικός, η παρατήρηση βιοτόπων και οικοσυστημάτων και γενικά ο αγροτουρισμός. ΣΤ.9. ΠΟΛΙΤΙΣΤΙΚΗ ΚΛΗΡΟΝΟΜΙΑ ΣΤ.9.1. ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΚΟΙ ΧΩΡΟΙ ΒΥΖΑΝΤΙΝΑ ΜΝΗΜΕΙΑ Η Λέσβος διαθέτει αξιόλογους αρχαιολογικούς χώρους και μνημεία, τα οποία δυνατόν να αναδειχθούν κατάλληλα, ώστε σε σχέση με το ενδιαφέρον φυσικό περιβάλλον, να αποτελέσουν πόλο έλξης τουριστών. Τα πλέον σημαντικά είναι: Κάστρο Μυτιλήνης. Χτισμένο στην κορυφή πευκόφυτου λοφίσκου κοντά στο λιμάνι της Μυτιλήνης, το κάστρο της Μυτιλήνης καταλαμβάνει έκταση περίπου 60 στρεμμάτων και αποτελεί ένα από τα μεγαλύτερα κάστρα της Μεσογείου. Η σημερινή μορφή του είναι αποτέλεσμα της οικοδομικής δραστηριότητας των Γατελούζων που κυριάρχησαν στο νησί κατά την περίοδο και των Οθωμανών που κατέλαβαν τη Λέσβο από το 1462 έως το 1912 ενώ από τη βυζαντινή φάση σώζονται σήμερα μόνο τρία τμήματα: μία βυζαντινή πυλίδα στη βόρεια πλευρά των τειχών, ο ανατολικός τοίχος του κεντρικού οχυρωματικού περιβόλου και η δεξαμενή στο μεσαίο κάστρο. Η διάταξή του Κάστρου της Μυτιλήνης ακολουθεί τη μορφολογία της χερσονήσου. Διαιρείται σε τρία τμήματα: το Άνω Κάστρο, που είναι και η κύρια ακρόπολη του φρουρίου, το Μεσαίο Κάστρο, το μεγαλύτερο μέρος του οποίου κατασκευάστηκε από τους Γατελούζους και το Κάτω Κάστρο, που το έχτισαν οι Τούρκοι. Το κάστρο του Μολύβου, το οποίο βρίσκεται στο βόρειο τμήμα της νήσου Λέσβου στη θέση της αρχαίας Μήθυμνας και αποτελεί το δεύτερο σε μέγεθος και σημασία κάστρο της Λέσβου. Οικοδομήθηκε κατά τη διάρκεια της Βυζαντινής εποχής στα απομεινάρια αρχαίων, εκτεταμένων τειχών, με σκοπό την αντιμετώπιση επιδρομών Φράγκων και Τούρκων, ολοκληρώθηκε το έτος 1373 από τον Γενουάτη Φραγκίσκο Α Γατελούζο και ενισχύθηκε περαιτέρω από τους Τούρκους το Το Κάστρο του Σιγρίου, που αποτελεί ένα από τα μεταγενέστερα οχυρωματικά έργα στο νησί. Βρίσκεται στο δυτικότερο άκρο της Λέσβου και χτίστηκε το 1757 από τον αρχιναύαρχο του οθωμανικού στόλου Σουλεϊμάν πασά προκειμένου να προστατευθεί η περιοχή από τις επιδρομές των πειρατών και να διασφαλιστεί η ομαλή διακίνηση των εμπορευμάτων. Το κάστρο χαρακτηρίζεται από το αραβικό τόξο που έχει πάνω από την πύλη, με κόκκινες και λευκές πέτρες. Η αρχαία Μύθημνα, πατρίδα του λυρικού ποιητή Αρίωνα, η Μήθυμνα που καταλαμβάνει μια μικρή χερσόνησο στη βόρεια ακτή του νησιού, ιδρύθηκε στο τέλος της εποχής του Χαλκού, πιθανότατα μετά την άφιξη των Αιολέων. Το Ιερό της Κλοπεδής, που βρίσκεται βορειοδυτικά της Αγιάς Παρασκευής Λέσβου και αποτελεί ένα από τα σημαντικότερα δείγματα αρχαϊκής αρχιτεκτονικής του νησιού. Ο Ναός, αφιερωμένο πι8ανώς στον Ναπαίο Απόλλωνα, πρωτοχτίστηκε τον 8ο αιώνα π.χ ενώ την τελική του μορφή πήρε στα μέσα του 6ου αιώνα π.χ. Tο Iερό των Μέσσων βρίσκεται στη θέση "Κουκάλα" ή "Κοκκάλα" της περιοχής Μέσα στην αγροτική περιφέρεια της Αγίας Παρασκευής Λέσβου. Στην αρχαιότητα βρισκόταν κοντά στα βόρεια σύνορα της επικράτειας της αρχαίας πόλης Πύρρας και στο μέσο (κέντρο) της Λέσβου, από όπου η περιοχή πήρε το όνομα της, "Μέσσον", με τον αιολικό τύπο της λέξης. Ο οκτάστυλος ψευδοδίπτερος ιωνικός ναός του δεύτερου μισού του 4ου αιώνα π.χ. ενσωμάτωσε το αρχαϊκό λατρευτικό κτίριο με τα προκτίσματά του. Στον 3ο - 4ο αιώνα μ.χ. ο ναός καταστρέφεται, τα αρχιτεκτονικά μέλη του κυριολεκτικά θρυμματίζονται και ασβεστοποιούνται στους κλιβάνους, που κτίζονται σε επαφή και γύρω του. Η βασιλική των παλαιοχριστιανικών χρόνων κτίζεται πάνω στο δάπεδο του 60

70 υστεροκλασικού ναού, ενώ η λατρεία συνεχίζεται στην ίδια θέση μέχρι σήμερα στο μεταβυζαντινό ναΐσκο του Ταξιάρχη. Οι Χριστιανικοί ναοί ήταν κοιμητηριακοί, όπως φαίνεται από τους ανασκαμμένους τάφους στο δάπεδο του αρχαίου ναού και στη γύρω περιοχή. Αρχοντικό Βαρελτζήδαινας Μυτιλήνης. Στη βόρεια κεντρική πλευρά της Λέσβου, στην Πέτρα, βρίσκεται το αρχοντικό της Βαρελτζήδαινας, ένα από τα λιγοστά παραδείγματα της παραδοσιακής αρχοντικής κατοικίας στη Λέσβο. Πρόκειται για κτίσμα του μεταίχμιου του 18ου-19ου αιώνα που ανήκει στην κοσμική αρχιτεκτονική της Λέσβου της ύστερης Τουρκοκρατίας, με πάντρεμα ντόπιων στοιχείων αλλά και ανατολίτικων με το νεοκλασικισμό, τη βυζαντινή αρχιτεκτονική και το ρυθμό μπαρόκ. Το σημερινό όνομα του αρχοντικού αποτελεί μετάφραση του επιθέτου των τελευταίων ιδιοκτητών του, Μπαρδακτσόγλου (Μπαρδάκ, λ. τούρκικη: βαρέλι), οι οποίοι εμπορεύονταν το κρασί. ΣΤ.9.2. ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗ Το νησί της Λέσβου παρουσιάζει ένα δομημένο περιβάλλον υψηλής αισθητικής, το οποίο αρχιτεκτονικά συγγενεύει με εκείνο που αναπτύχθηκε στα απέναντι παράλια και ουσιαστικά εντάσσεται στην ευρύτερη πολιτισμική ζώνη της Μικράς Ασίας και της Bαλκανικής. Μεγάλο και πλούσιο νησί η Λέσβος, είχε πάνω από 100 οικισμούς που οργανώνονταν σε 8 ενότητες, σε καθεμιά από τις οποίες κυριαρχούσε ένα μεγαλύτερο οικιστικό κέντρο. Τα κέντρα αυτά ήταν η Μυτιλήνη, ο Μόλυβος, το Πλωμάρι, η Αγιάσος, ο Πολιχνίτος, η Ερεσός, η Καλλονή, η Σκαμνιά. Το στοιχείο που χαρακτήριζε την οικιστική της Λέσβου είναι ο αστικός χαρακτήρας, που οφειλόταν στην ανάπτυξη κατά τα Νεότερα χρόνια μιας ισχυρής μεσαίας κοινωνικής τάξης. Οι επιμέρους διαφοροποιήσεις στην αρχιτεκτονική κάθε ομάδας οικισμών σχετίζονταν με τη μορφολογία του τοπίου, τα υλικά δομής, την οικονομία και τις πολιτισμικές ιδιομορφίες κάθε περιοχής. Η ερήμωση που ακολούθησε την κατάκτηση του 1462 διέλυσε το παλιότερο οικιστικό δίκτυο και τα μόνα ίχνη που διασώθηκαν από τη βυζαντινή Λέσβο περιορίστηκαν στα κάστρα της Μυτιλήνης, του Μολύβου και της Καλλονής. Δεν έχουμε αρκετά στοιχεία για τη μορφή της κατοικίας στη Λέσβο πριν από το 18ο αιώνα, ωστόσο φαίνεται ότι αυτή ακολουθούσε τον τύπο του μονώροφου ορθογώνιου κτηρίου που επικρατούσε και στο υπόλοιπο Αιγαίο. Με το τέλος της πειρατείας και την ανάπτυξη της ναυτιλίας και του εμπορίου, δημιουργήθηκαν οι προϋποθέσεις για τη μετάβαση σε μια αρχιτεκτονική υψηλότερου τεχνολογικού επιπέδου, αυτή της κεραμοσκεπής, η οποία προέρχεται από τη βαλκανική και τη μικρασιατική οικοδομική παράδοση. Οι επιρροές αυτές ενισχύθηκαν από τη σημαντική παρουσία μουσουλμανικού πληθυσμού στο νησί, τις εισαγωγές οικοδομικών υλικών και τις ανταλλαγές μαστόρων με τα απέναντι παράλια. Έως το τέλος του 19ου αιώνα επικράτησε στο νησί ο τύπος του διώροφου στενομέτωπου κτηρίου με τετράκλινη στέγη. Κύριο χαρακτηριστικό του τύπου αυτού είναι οι προεξοχές τμήματος του ορόφου που ονομάζονται «σαχνισίνια» ή «κρέμασες». Τα σαχνισίνια έχουν ξύλινο σκελετό και λεπτούς τοίχους από τσατμά ή μπαγδατί και υποστηρίζονται από ξύλινες ή σιδερένιες αντηρίδες. Είναι οι «ευγενέστεροι» χώροι της κατοικίας, δηλαδή οι χώροι υποδοχής και οι κρεβατοκάμαρες, και έχουν εσωτερική διακόσμηση ανάλογα με την οικονομική επιφάνεια του ιδιοκτήτη. Την ίδια περίοδο χτίστηκαν και τα μεγάλα αρχοντικά με γραμμικό χαγιάτι ή με κεντρικό ή σταυροειδές χαγιάτι. Η ανατολίτικη αρχιτεκτονική τους φανερώνει τη μεγαλύτερη επαφή του κατακτητή με τις ανώτερες τάξεις του νησιού, με μια παράλληλη επίδραση με δυτικά αρχιτεκτονικά ρεύματα κλασικισμού και μπαρόκ. Μια ιδιότυπη κατηγορία της λεσβιακής αρχιτεκτονικής είναι οι πύργοι, που τους συναντούμε σε αγροτικές περιοχές κοντά στην πόλη της Μυτιλήνης. Αποτελούσαν τη δεύτερη κατοικία εύπορων Τούρκων ή Ελλήνων και προέρχονταν από το γνωστό τύπο του μεσαιωνικού οχυρωματικού πύργου. Αναπτύσσονται καθ ύψος, σε 61

71 τρεις περίπου ορόφους, με τετράγωνη κάτοψη, με τον τελευταίο όροφο να διαρθρώνεται ελεύθερα με τους χώρους εκτεινόμενους προς τα έξω με σαχνισίνια. Οι μεταρρυθμίσεις που έδωσαν δικαιώματα γαιοκτησίας στους Έλληνες υπηκόους ευνόησαν τη δημιουργία μιας ισχυρής μεσαίας κοινωνικής τάξης, που στηριζόταν στην καλλιέργεια της γης, το εμπόριο και την οργάνωση της βιομηχανίας. Η βιομηχανική ανάπτυξη της Λέσβου, που αφορούσε κατά κύριο λόγο τον τομέα της επεξεργασίας του ελαιοκάρπου, επηρέασε σημαντικά τη φυσιογνωμία του δομημένου χώρου. Δημιουργήθηκε μεγάλο πλήθος αξιόλογων αρχιτεκτονικά βιομηχανικών κτηρίων και ενισχύθηκε ο αστικός χαρακτήρας των κατοικιών. Η ανάπτυξη του συνεταιρισμού εξασφάλισε στις τοπικές ελληνικές κοινωνίες τους πόρους για την ανέγερση σειράς κοινωφελών κτηρίων, σχολικών συγκροτημάτων και την κατασκευή εντυπωσιακού δικτύου λιθόστρωτων δρόμων στους οικισμούς, που διασώζεται μέχρι και σήμερα στο μεγαλύτερο μέρος του. Επιπλέον, μέσα από τις εμπορικές επαφές με την Κωνσταντινούπολη και τη Σμύρνη, διαμορφώθηκε μια κοσμοπολίτικη νοοτροπία. Κατά τη διάρκεια του 19ου αιώνα δύο μεγάλοι σεισμοί αλλά και μια σειρά πυρκαγιών ήταν οι αιτίες για την ανανέωση του κτηριακού δυναμικού. Οι Λέσβιοι, επιθυμώντας να ξεχωρίσουν από οτιδήποτε ανατολίτικο, στράφηκαν σε μια «λόγια» αρχιτεκτονική, επηρεασμένη από δυτικά αρχιτεκτονικά ρεύματα. Οι νέες αστικές κατοικίες απέκτησαν συμμετρία στην εσωτερική και εξωτερική διάρθρωση. Το σαχνισίνι σταδιακά αντικαταστάθηκε από ανοιχτό εξώστη. Το ισόγειο υπερυψώθηκε για τη δημιουργία ημιυπόγειου και έτσι η όψη διαρθρώθηκε κατά την κλασική αντίληψη σε βάση, κορμό και στέψη. Ο βασικός αυτός κτηριακός τύπος με μικρές παραλλαγές κυριάρχησε στη Λέσβο. Μεγάλη ποικιλία συναντούμε στις μορφολογικές επιλογές των κατοικιών. Νεοκλασικά στοιχεία από τη Δύση αναμείχθηκαν με τον τολμηρό εκλεκτικισμό της Σμύρνης, φανερώνοντας μια κοινωνία που είναι ανοιχτή σε επιρροές, αλλά έχει παράλληλα τάσεις επίδειξης και προβολής. Μερικές φορές αρχιτέκτονες από τη Μικρά Ασία αναλάμβαναν το σχεδιασμό των κατοικιών, ενώ στη Μυτιλήνη χτίστηκαν μεγαλοαστικά οικοδομήματα που αποτελούν αυτούσια μεταφορά προτύπων από προαστιακές κατοικίες της Βιέννης, του Βερολίνου και του Παρισιού. Μετά τη Μικρασιατική Καταστροφή του 1922, η Λέσβος έχασε τη μικρασιατική της ενδοχώρα και η τοπική οικονομία δέχτηκε ισχυρό πλήγμα. Η πιεστική ανάγκη στέγασης μεγάλου αριθμού προσφύγων στις περιοχές που αρχικά έμενε τουρκικός πληθυσμός αλλοίωσε σημαντικά τη φυσιογνωμία της. Τα μεγάλα τουρκικά αρχοντικά γκρεμίστηκαν, οι τουρκικές κρήνες καταστράφηκαν. Μέχρι και σήμερα η οθωμανική πτυχή της λεσβιακής αρχιτεκτονικής που περιλαμβάνει τζαμιά, λουτρά, δημόσιες κρήνες μένει δυστυχώς ανενεργή και αναξιοποίητη. Η μεγάλη εσωτερική μετανάστευση και οι πολιτικές συνθήκες των μεταπολεμικών δεκαετιών κράτησαν τη Λέσβο σε μια οικοδομική στασιμότητα. Καθώς το νησί καθυστέρησε να αναπτυχθεί τουριστικά, η εικόνα αυτή διατηρήθηκε μέχρι τα τέλη της δεκαετίας του Κάτω από αυτές τις συνθήκες η αρχιτεκτονική κληρονομιά της Λέσβου διατηρήθηκε έως και σήμερα σε υψηλά επίπεδα ΣΤ.10. ΤΟΠΙΟ Τοπίο είναι το σύνολο των μορφών, του μοτίβου, των χρωμάτων, των ήχων, των βιοτικών και αβιοτικών στοιχείων όπως αυτά, αλληλεπιδρώντας με τις γνωστικές και τις συναισθηματικές εμπειρίες του ανθρώπου, οδηγούν στην δημιουργία ενός αισθήματος, εκτίμησης, απόλαυσης, ανάκλησης μνημών κ.α. από τη λήψη, αποτύπωση και συνδυασμό των παραπάνω στοιχείων. Ορεινή και δασώδης, η Λέσβος παρουσιάζει ποικιλία φυσικών αγαθών και γεωλογικών σχηματισμών. Οι ακτές της, με πολλούς ορμίσκους και ακρωτήρια, σχηματίζουν δύο μεγάλους και πλούσιους σε αλιεύματα κόλπους, της Καλλονής και της Γέρας. Σημαντικό μέρος του νησιού καλύπτουν οι πεδιάδες, από τις οποίες σημαντικότερες είναι της Καλλονής, του Ίππειους και της Γέρας. Οι υψηλότερες κορυφές είναι του Ολύμπου και του Λεπέτυμνου. 62

72 Τμήμα της γεωμορφολογίας του νησιού είναι τα σπήλαια. Τα σημαντικότερα, με τεκμηριωμένη την παρουσία του ανθρώπου, είναι του Αγίου Βαρθολομαίου στην ορεινή περιοχή των Ταξιαρχών, τα σπήλαια στη θέση Μαγαράς Αλυφαντών και στη θέση Φούσα, κοντά στον αγροτικό οικισμό Κάτω Τρίτος. Η λεσβιακή φύση είναι προικισμένη με πλούσια βλάστηση, που διαφέρει από περιοχή σε περιοχή. Το στολίδι των γυμνών βουνών της αγροτικής περιοχής του Σιγρίου και της Ερεσού είναι το απολιθωμένο δάσος κωνοφόρων δέντρων, που σχηματίστηκε περίπου πριν από 12 εκατομμύρια χρόνια. Η δασική βλάστηση αντιστοιχεί στις φάσεις της ηφαιστειακής ηρεμίας που επικρατούσε στην περιοχή και η απολίθωση έπεται ως αποτέλεσμα της υδροθερμικής φάσης που εκδηλώνεται σαν μεταηφαιστειακή ενέργεια. Απολιθωμένα δέντρα επισημάνθηκαν επίσης στην αγροτική περιφέρεια της Άντισσας, του Γαβαθά, των Χυδήρων, του Μεσοτόπου και της Μήθυμνας. Ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζουν οι άφθονοι απολιθωμένοι κορμοί στις ακτές και στη θάλασσα, αυξάνοντας το ενδιαφέρον των γεωλόγων και παλαιοντολόγων για τον ενάλιο κόσμο. ΣΤ.11. ΔΙΚΤΥΑ ΥΠΟΔΟΜΩΝ ΣΤ ΟΔΙΚΟ ΔΙΚΤΥΟ Τα δίκτυα μεταφοράς και επικοινωνίας ανθρώπων, προϊόντων και οχημάτων αποτελούν σημαντικότατο αναπτυξιακό παράγοντα για έναν τόπο. Ειδικώς στις νήσους, τα δίκτυα ακτοπλοϊκών, αεροπορικών και οδικών (εσωτερικών) μεταφορών είναι υπαρξιακής σημασίας. Θα επικεντρωθούμε στα δίκτυα αυτά της Λέσβου, αρχίζοντας σήμερα από τις οδούς. Το υφιστάμενο οδικό δίκτυο της νήσου περιλαμβάνει ορισμένους κύριους άξονες (π.χ. οδοί από Μυτιλήνη προς Γέρα και Πλωμάρι, Αγιάσο, Πολιχνίτο, Πέτρα και Μήθυμνα, Μανταμάδο και Μήθυμνα, Άντισσα και Σίγρι, Άγρα και Ερεσό), αρκετούς δευτερεύοντες (π.χ. από Πλωμάρι προς Μεγαλοχώρι, από Πέτρα προς Άναξο και Σκαλοχώρι) και πολλούς τριτεύοντες. Οι συγκοινωνιολόγοι αξιολογούν την ποιοτική κατάσταση ενός οδικού δικτύου με τέσσερα γενικά κριτήρια: (α) τη χάραξη των οδών, (β) την κατάσταση των οδοστρωμάτων, (γ) το πλάτος των οδών και (δ) το βαθμό διασυνδέσεως των οικισμών της περιοχής. Ας επιχειρήσουμε να αξιολογήσουμε με αντικειμενικό τρόπο το οδικό δίκτυο της Λέσβου υπό το πρίσμα των τεσσάρων αυτών παραμέτρων. Η χάραξη του δικτύου είναι από τις ειδικές περιπτώσεις στη χώρα. Σχεδόν στο σύνολό του προέκυψε από μικρή διαπλάτυνση μονοπατιών ή διαδρομών πεζών με όνους, από εποχές παλαιές. Ελαχιστότατο τμήμα του προέκυψε από χάραξη με σύγχρονες μεθόδους οδοποιίας και για σύγχρονα αυτοκίνητα. Ως αποτέλεσμα, η οδός - επί παραδείγματι - προς τη μοναδική Μήθυμνα είναι ταχύτητας χαράξεως (η οποία ορίζεται ως ελάχιστη δυνατή ταχύτητα σε όλο το μήκος) περίπου 30 χλμ./ώρα (!) για τα πούλμαν μεταφοράς τουριστών. Η οδός προς το Πλωμάρι είναι ακόμη μικρότερης ταχύτητας χαράξεως. Πλην μικροεξαιρέσεων, κατά τις τελευταίες αρκετές δεκαετίες ελάχιστες βελτιώσεις έχουν γίνει στη χάραξη, έστω και με μικροδιανοίξεις, παρά το μικρό κόστος τους, όπως π.χ. στην οδό προς Αγιάσο. Αδικαιολογήτως. Εσχάτως ανακοινώθηκε η κατασκευή με νέα χάραξη των οδών Καλλονής - Σιγρίου και Καλλονής - Πέτρας. Είθε, αν και δυσπιστούμε, σε αυτές τις εποχές δυσπραγίας. Η κατάσταση των οδοστρωμάτων είναι σε γενικές γραμμές από μέτρια έως κακή, χωρίς αυτό να αποτελεί πρωτοτυπία σε σχέση και με άλλες περιοχές της Ελλάδας. Οι κύριοι και οι δευτερεύοντες άξονες έχουν εν γένει ασφαλτικό τάπητα, ενώ αρκετοί από τους τριτεύοντες είναι τσιμεντοστρωμένοι ή χωματόδρομοι, οι οποίοι το χειμώνα καθίστανται έως αδιάβατοι. Όμως ο ασφαλτοτάπητας σε πολλές θέσεις είναι γηρασμένος, με παραμορφώσεις έως και καθιζήσεις. Οι εμβαλωματικές παρεμβάσεις, όπου και όταν γίνονται, δεν επιλύουν το πρόβλημα, αντιθέτως πολλές φορές το επιδεινώνουν. Δε θα αναφερθούμε εδώ στους ασφαλτοτάπητες του 63

73 εσωτερικού δικτύου της Μυτιλήνης, οι οποίοι είναι επιεικώς απαράδεκτοι. Το πλάτος των οδών είναι ανεπαρκέστατο, ως απόρροια της πρωτογόνου χαράξεώς τους. Σε μεγάλο μέρος του μήκους είναι απλώς εφικτή η διασταύρωση δύο οχημάτων αντιθέτως κινουμένων και αδύνατο το ασφαλές και νόμιμο προσπέρασμα οχήματος από όχημα. Ακόμη και η νεοκατασκευασθείσα έξοδος της πόλεως από τα Νταμάρια έως τη Λάρσο ανεξηγήτως διαμορφώθηκε με πλάτος ανεπαρκές για τις σημερινές και μελλοντικές ανάγκες και με κακή χάραξη σε ορισμένες θέσεις. Ο βαθμός διασυνδέσεως των οικισμών μεταξύ τους είναι σχετικώς ικανοποιητικός. Εκκρεμεί βεβαίως η κατασκευή ορισμένων κρισίμων διασυνδέσεων, όπως π.χ. του Πλωμαρίου με τα Βατερά παραλιακώς. Το όφελος θα είναι πολλαπλό εάν ολοκληρωθεί, παρά τις κάποιες τεχνικές δυσκολίες τοπικώς. Εν κατακλείδι: Το οδικό δίκτυο της Λέσβου είναι ένα πολύ αδύνατο της σημείο. Ελάχιστη πρόοδος έγινε στις τελευταίες δεκαετίες. Αποτελεί πρώτη προτεραιότητα για τους διοικούντες. ΣΤ ΕΝΕΡΓΕΙΑΚΟ-ΤΗΛΕΠΙΚΟΙΝΩΝΙΑΚΟ ΔΙΚΤΥΟ Όσον αφορά την ενέργεια με βάση το τρίπτυχο επάρκεια σε ηλεκτρικό ρεύμα-μείωση κόστους-προστασία περιβάλλοντος, αξίζει να παρατηρηθούν τα εξής: Επάρκεια σε ρεύμα μπορούμε να έχουμε με τα συμβατικά έργα παραγωγής ηλ.ρεύματος, ενώ οικονομία και προστασία περιβάλλοντος μπορεί να επιτευχθεί με χρήση των Α.Π.Ε. Στη Λέσβο ήδη από τη δεκαετία του 60 εγκαταστάθηκε αυτόνομος σταθμός παραγωγής ηλ.ρεύματος της Δ.Ε.Η. στη Μυτιλήνη ενώ από το 1990 άρχισαν να παρατηρούνται και τα πρώτα περιβαλλοντικά προβλήματα και προβλήματα ενεργειακής ανεπάρκειας. Γίνονται συζητήσεις για απομάκρυνση του σταθμού παραγωγής από τη Μυτιλήνη ενώ εδώ και δεκαπέντε(15) χρόνια αναζητείται νέα θέση για αυτόν. Ήδη όπως είναι προφανές έχουν προκύψει αριθμός σημαντικών προβλημάτων από τη χρήση κλασσικών μεθόδων παραγωγής ηλεκτρικού στο νησί. Οι diesel κινητήρες είναι αρκετά παλαιάς τεχνολογίας (θα ήταν αστείο να πούμε ότι καλύπτουν έστω και μία προδιαγραφή χαμηλών εκπομπών euro) και χρησιμοποιούν καύσιμα με μεγάλη περιεκτικότητα σε S. Πέραν τούτου η συνεχής λειτουργία των αεριοστρόβιλων έχει αρκετά υψηλό κόστος παραγωγής ενώ παρατηρούνται συνεχώς παρατεταμένες κι απρογραμμάτιστες διακοπές ρεύματος με φυσικό επακόλουθο τις συνεχείς διαμαρτυρίες των κατοίκων και φορέων της Μυτιλήνης. Στη Λέσβο έχουν ήδη αποπερατωθεί σημαντικά έργα Α.Π.Ε. Αιολικής ενέργειας, Ηλιακής ενέργειας, Βιομάζας, Μικρών ΥΗΕ και Γεωθερμίας. Στον τομέα των φωτοβολταικών, έχουν κατατεθεί αιτήσεις 30.1 Mw για όριο εγκατάστασης τα 5.1Mw ενώ η κατανομή στους επενδυτές δεν έχει γίνει με ορθολογικά κριτήρια. Η καθυστέρηση και η γραφειοκρατία είναι χαρακτηριστικές καθώς αντιμετωπίζονται ως βιομηχανικές μονάδες και η αντιμετώπιση νησιών στο δίκτυο είναι τελείως διαφορετική. Η ισχύουσα νομοθεσία επιτρέπει την παραγωγή 14.45Mw maximum από Α.Π.Ε. Έπειτα αυτών προκύπτουν αρκετές προτάσεις: Άμεση χωροθέτηση νέου αυτόνομου σταθμού παραγωγής Αλλαγή του καυσίμου στον υφιστάμενο σταθμό Άμεση υλοποίηση των υφιστάμενων αδειών παραγωγής (2.5Mw) Τροποποίηση του νομοθετικού πλαισίου για μεγαλύτερη διείσδυση υβριδικών συστημάτων Διασύνδεση με το σταθερό δίκτυο Ορθολογική χρήση Φ/Β συστημάτων Επιπλέον κάποιες επιπρόσθετες επισημάνσεις: Πρέπει να αντικατασταθούν οι παλαιές ανεμογεννήτριες τις ΑΙΟΛΙΚΗΣ και της Δ.Ε.Η. Η σημερινή ισχύς των 12.45Μw εξοικονομεί στο εργοστάσιο της Δ.Ε.Η τόνους καυσίμου ετησίως. 64

74 Κρίνεται απαγορευτική η κατασκευή οποιουδήποτε πυρηνικού εργοστασίου παραγωγής ηλεκτρικού ρεύματος. Όσον αφορά στο τηλεπικοινωνιακό δίκτυο, δεν υπάρχει κάποια ιδιαίτερη αναφορά. Όλοι οι οικισμοί καλύπτονται από αυτό χωρίς ιδιαίτερα προβλήματα, με ευρυζωνικό δίκτυο σε πολλές περιοχές. ΣΤ ΥΔΡΕΥΣΗ-ΑΠΟΧΕΤΕΥΣΗ Το δίκτυο ύδρευσης εκσυγχρονίζεται συνεχώς, τόσο από πλευράς υλικών όσο και από πλευράς τεχνολογιών επισκευής και διαχείρισης. Το κομμάτι της παλιάς πόλης, εξυπηρετείτε από δίκτυο κατασκευασμένο εν έτη Οι σωλήνες ήταν κατασκευασμένοι από αμίαντο, και φυσικά είχαν υποστεί καταπόνηση από το πέρασμα του χρόνου. Παρά το γεγονός ότι η ποιότητα του νερού στις πηγές είναι εξαιρετικά καλή, η διοχέτευση του μέσα από πολυκαιρισμένες σωληνώσεις μπορεί να την υποβαθμίσει σημαντικά, εμπλουτίζοντας το νερό με βλαβερές ουσίες όπως σκουριά. Η αντικατάσταση των καιρισμένων σωληνώσεων από νέους αποτέλεσε πρωταρχικό στόχο, ώστε να διαφυλαχθεί η υγεία των καταλωτών. Έτσι εκπονήθηκαν έργα αντικατάστασης του δικτύου, και οι παλαιού τύπου σωληνώσεις έχουν πλέον δώσει τη θέση τους σε σωλήνες πολυαιθυλενίου, ελεγμένους για την καταλληλότητα τους, ακολουθώντας όλες τις νόρμες της Ε.Ε. Το 1998 στα πλαίσια της μελέτης «ποιοτική και ποσοτική διαχείριση υδατικών πόρων του Δήμου Μυτιλήνης» ξεκίνησαν και αυτή τη στιγμή λειτουργούν σε μεγάλο ποσοστό τα παρακάτω: Ψηφιοποίηση του δικτύου Ύδρευσης ανάπτυξη GIS Από το 1998 άρχισε σταδιακά η χαρτογράφηση και ψηφιοποίηση του δικτύου ύδρευσης σε υπόβαθρο με προβολικό σύστημα ΕΓΣΑ 87. Στόχος και σκοπός ήταν να μπορέσουμε να αποτυπώσουμε το δίκτυο ύδρευσης στο χώρο με ακρίβεια ±10 cm όπου αυτό ήταν δυνατό. Σήμερα έχει ολοκληρωθεί και ενημερώνεται κάθε επέκταση η αλλαγή της υφιστάμενης κατάστασης καθώς και όταν από κάποια τομή για επιδιόρθωσης κάποιας βλάβης προκύπτουν νέα στοιχεία. Αποτέλεσμα αυτού είναι η καλή γνώση του δικτύου από τους αρμοδίους τεχνικούς, και η σωστή διαχείριση του. Τηλέλεγχος τηλεχειρισμός δικτύου ύδρευσης- σταθμοί διαρροών Από το 2003 λειτουργεί το σύστημα Τηλελέγχου Τηλεχειρισμού, το οποίο περιλαμβάνει δίκτυο δεξαμενών, αντλιοστασίων, σταθμών διαρροών του δικτύου ύδρευσης, αυτοματοποίησης της χλωρίωσης καθώς επίσης την διασύνδεση για τον έλεγχο της λειτουργίας των αντλιοστασίων ακαθάρτων και της Μονάδος Επεξεργασίας Λυμάτων της πόλης Μυτιλήνης. Αποτελείται από 12 Τοπικούς Σταθμούς Ελέγχου (Τ.Σ.Ε.), που βρίσκονται διάσπαρτοι στην ευρύτερη περιοχή της Μυτιλήνης σε σημεία του εξωτερικού δικτύου ύδρευσης (Πηγές, Αντλιοστάςια, Δεξαμενές, Γεωτρήσεις) και 10 Τοπικούς Σταθμούς Δικτύου (Τ.Σ.Δ.), που βρίσκονται διάσπαρτοι σε σημεία του εσωτερικού δικτύου ύδρευσης και μέσω αυτών μεταδίδονται ασύρματα πληροφορίες στον Κεντρικό Σταθμό Ελέγχου (Κ.Σ.Ε.). Με τα παραπάνω δομικά στοιχεία πραγματοποιείται ο Τοπικός Αυτοματισμός, η δοσομέτρηση των χημικών, η παρακολούθηση των αναλογικών σημάτων και τέλος η εκπομπή και λήψη των δεδομένων με τον Κεντρικό Σταθμό Ελέγχου (Κ.Σ.Ε.). Ο Κεντρικός Σταθμός Ελέγχου (Κ.Σ.Ε.) είναι ένα σύστημα Ηλεκτρονικών Υπολογιστών με σκοπό την εποπτεία, κεντρικό έλεγχο, αποθήκευση, επεξεργασία και διαχείριση των στοιχείων των εγκαταστάσεων του δικτύου ύδρευσης. Στους Ηλεκτρονικούς Υπολογιστές εκτελούνται εφαρμογές λογισμικού SCADA, δίνοντας την δυνατότητα στον χειριστή του συστήματος, να παρακολουθεί επί24 ώρου βάσης ολόκληρο το δίκτυο ύδρευσης-εγκαταστάσεις της Μονάδος Επεξεργασίας Λυμάτων της πόλης, ενώ παράλληλα να μπορεί να το χειριστή από μακριά καθώς 65

75 επίσης τα ανάλογα λογισμικά του ποιοτικού ελέγχου νερού, συντήρησης εξοπλισμού, GIS και μαθηματικής προσομοίωσης δικτύου ύδρευσης. Μοντέλο προσομοίωσης του δικτύου ύδρευσης Το Υδραυλικό Μοντέλο Ύδρευσης που έχει υλοποιηθεί, είναι η δυναμική μαθηματική προσομοίωση, σε Η/Υ, του δικτύου ύδρευσης της πόλης της Μυτιλήνης, με τη χρήση του λογισμικού πακέτου STONER. Το σχετικό λογισμικό προσομοίωσης δικτύου ύδρευσης μπορεί να χρησιμοποιηθεί, ως ένα έμπειρο σύστημα, για: Τη λήψη αποφάσεων, σε ορθολογική βάση, σχετικά με επεκτάσεις τοπικών και κύριων δικτύων, δεξαμενών και αντλιοστασίων, σχεδιασμό ανακαίνισης ή αντικατάστασης δικτύων, υπολογισμό δυναμικότητας συστήματος, μελλοντική ανάπτυξη. Τη βελτιστοποίηση χρήσης νερού και αντλητικού καθεστώτος. Τον έλεγχο διαρροών σχετικά με το σχεδιασμό των ζωνών ελέγχου διαρροών και το σχεδιασμό ζωνών μείωσης πίεσης. Την προσομοίωση ποιότητας του νερού σχετικά με τη χλωρίωση του. Για την πραγματοποίηση του Υδραυλικού Μοντέλου υλοποιήθηκε το Στρατηγικό Μοντέλο, που αφορά την προσομοίωση των κύριων αγωγών, των δεξαμενών και των αντλιοστασίων του δικτύου ύδρευσης καθώς και έξι (6) άλλα λεπτομερή υπομοντέλα, που αφορούν την προσομοίωση των επιμέρους τοπικών δικτύων ύδρευσης, στα οποία έχει χωριστεί το συνολικό δίκτυο ύδρευσης της πόλης (χαμηλή ζώνη μεσαία ζώνη υψηλη ζώνη νότια ζώνη ζώνη Κάτω Χάλικα και ζώνη Άνω Χάλικα). Για την επαλήθευση του Στρατηγικού Μοντέλου, καθώς και των έξι επιμέρους υπομοντέλων, χρησιμοποιήθηκαν πραγματικά δεδομένα παροχής, πίεσης και στάθμης δεξαμενών, με τη χρήση καταγραφικών. Για να είναι σωστά τα αποτελέσματα, εξασφαλίστηκε, ότι έχει απομονωθεί το προς έλεγχο υπομοντέλο, από τα όμορα του, με το κλείσιμο δικλείδων περιφερειακά στο πραγματοποιούμενο υπομοντέλο και ότι μετράτε η παροχή νερού από και προς τα όμορα υπομοντέλα. Οι Εγκαταστάσεις Επεξεργασίας και Διάθεσης Λυμάτων λειτουργούν από το 2001 και εξυπηρετούν τις ανάγκες πληθυσμού κατοίκων σε α' φάση (έτος σχεδιασμού 2015) και κατοίκων σε β' φάση (έτος σχεδιασμού 2035) και μικρή ποσότητα βοθρολυμάτων της τάξεως των 150 μ3/ημ. Η βιολογική επεξεργασία των υγρών αποβλήτων πραγματοποιείται με την μέθοδο του παρατεταμένου αερισμού με την οποία επιτυγχάνεται συγχρόνως η πλήρης σταθεροποίηση της ιλύος και η βιολογική απομάκρυνση του αζώτου και του φωσφόρου. Η περιοχή των Εγκαταστάσεων βρίσκεται βόρεια της Μυτιλήνης σε απόσταση 1,5 χλμ. από τα όρια της πόλης. Με τον συγκεκριμένο σχεδιασμό επιτυγχάνεται βαθμός καθαρισμού 95% τουλάχιστον ως προς το οργανικό φορτίο (BOD) και 95% ως προς τα αιωρούμενα στερεά, ενώ τα καθαρισμένα λύματα διαχέονται στην θάλασσα, μέσω του υποθαλάσσιου αγωγού και του διαχυτηρα του, μη αποκλειόμενης στο μέλλον και της αξιοποίησης τους για αρδευτικούς σκοπούς. Η ποιότητα των εκροών της Εγκατάστασης Επεξεργασίας Αστικών Λυμάτων είναι σταθερά καλύτερη από τα όρια που καθορίζουν οι όροι περιβαλλοντικής διάθεσης των επεξεργασμένων λυμάτων. Ενδεικτικά, αναφέρονται οι μέσες τιμές των περιβαλλοντικών παραμέτρων που χαρακτηρίζουν τις εκροές της μονάδας, κατά τη διάρκεια δυο αντιπροσωπευτικών μηνών (Απρίλιος & Ιούλιος 2007). Τα λύματα τμήματος της πόλης διοχετεύονται προς τον κεντρικό συλλεκτηρα της οδού Βενιζέλου που καταλήγει στο αντλιοστάσιο του Πάρκου Καραπαναγιωτη. Από το αντλιοστάσιο του πάρκου τα λύματα με καταθλιπτικό αγωγό μήκους 110 μ. και διαμέτρου Φ350 διοχετεύονται στον κεντρικό συλλεκτήρα που εκτείνεται στις οδούς Π.Βοστανη, Καβετσου, Π.Κουντουριωτη. Ο κεντρικός συλλεκτήρας αποχετεύει με βαρύτητα το σύνολο του κεντρικού τμήματος της πόλης και καταλήγει στο αντλιοστάσιο του Λιμένος. Από το αντλιοστάσιο του λιμένος τα λύματα με καταθλιπτικό αγωγό που εκτείνεται στις οδούς Βουτσικα, Ερμού, Ν.Ελλης μήκους 1500 μέτρων 66

76 και διαμέτρου Φ600 διοχετεύονται στον κεντρικό αγωγό αποχέτευσης. Τα λύματα της περιοχής Επάνω Σκάλας συλλέγονται με παραλιακό συλλεκτήρα και καταλήγουν στο αντλιοστάσιο του ΙΚΑ. Από το Αντλιοστάσιο του ΙΚΑ τα λύματα με καταθλιπτικό αγωγό διαμέτρου Φ250 καταθλίπτονται στον αγωγό του αντλιοστασίου λιμενος, όπως φαίνεται στο παρακάτω πλάνο. Εικόνα ΣΤ.11.1 Εγκαταστάσεις επεξεργασίας και διάθεσης Αστικών λυμάτων Τα επεξεργασμένα λύματα εισέρχονται στο φρεάτιο φόρτισης από το φρεάτιο μεταμερισμού μέσω αγωγού Φ560, 6atm. Η απαιτούμενη ταχύτητα για την αποφυγή αποθέσεων στον αγωγό διάθεσης εξασφαλίζεται με την λειτουργία του ηλεκτροκίνητου θυροφράγματος. Το υποθαλάσσιο τμήμα μήκους 450 μ. περίπου, ξεκινά από την ακτογραμμή και καταλήγει στην κεφαλή του διαχυτήρα. Η διάχυση των επεξεργασμένων αποβλήτων στη θάλασσα γίνεται σε βάθος 15μ. μέσω του διαχυτήρα που αποτελείται από οκτώ (8) επιστόμια. Για την επίτευξη της βέλτιστης ισοκατανομής της παροχής εξόδου στα επιστόμια, η διατομή του διαχυτήρα μειώνεται σταδιακά. 67

77 Εικόνα ΣΤ.11.2 Κεντρικός αγωγός λυμάτων και αντλιοστάσια. ΣΤ ΔΙΑΧΕΙΡΙΣΗ ΑΠΟΡΡΙΜΜΑΤΩΝ Η σύσταση των απορριμμάτων διαφοροποιείται χωρικά και χρονικά. Εξαρτάται από τις πηγές παραγωγής απορριμμάτων, από τις συνήθειες των κατοίκων αλλά και από την υποδομή του συστήματος διαχείρισης απορριμμάτων. Στην περίπτωση της νήσου Λέσβου γίνεται επικέντρωση στα οικιακά απορρίμματα, που προέρχονται κυρίως από τα νοικοκυριά και αποτελούν ένα σημαντικό ποσοστό των συνολικών απορριμμάτων του ΣΔΑ. Αξιοσημείωτη πηγή αποτελούν οι τουριστικές δραστηριότητες (ξενοδοχεία, ταβέρνες κλπ) κατά τη θερινή περίοδο. Ο τρόπος συλλογής των απορριμμάτων της Λέσβου, δεν είναι ενιαίος παντού, αλλά διαφέρει μεταξύ των Δήμων. Υπάρχουν μάλιστα και περιπτώσεις που ο τρόπος συλλογής διαφέρει και μεταξύ των Δημοτικών Διαμερισμάτων του ίδιου Δήμου. Οι Δήμοι έχουν την ευθύνη της συλλογής και μεταφοράς των απορριμμάτων, όμως σε μερικές περιπτώσεις λόγω έλλειψης προσωπικού ή και απορριμματοφόρων διαθέτουν τμήμα του έργου της συλλογής-μεταφοράς (μερικά Δημοτικά διαμερίσματα) ή και ολόκληρο το έργο σε εργολάβους. Όλοι οι Δήμοι χρησιμοποιούν σαν προσωρινό μέσο αποθήκευσης του κάδους διαφόρων μεγεθών. Παρατηρείται όμως ακόμα το φαινόμενο της ύπαρξης μικρών πλαστικών ιδιωτικών κάδων ποικίλων μεγεθών, καθώς επίσης και το φαινόμενο της ύπαρξης γεμάτων σάκων (σακούλες) που συνήθως κρέμονται έξω από τα σπίτια. Σε αυτές τις περιπτώσεις η συλλογή πρέπει να γίνει χειρωνακτικά. Όλοι σχεδόν οι χώροι διάθεσης απορριμμάτων στη Λέσβο λειτουργούν σαν ανεξέλεγκτες χωματερές. Κάπως καλύτερη θεωρείται η κατάσταση του χώρου απόρριψης του Δήμου Μυτιλήνης (Λεμονού) στον οποίον υπάρχει στοιχειώδης χωματοκάλυψη, μερική περίφραξη και φύλακες επί 24ώρου βάσεως. Μετά από επιταγές της Ευρωπαϊκής Νομοθεσίας και την ενσωμάτωση της στους ελληνικούς νόμους, άρχισε έγκαιρα να προγραμματίζεται (με την συμπαράσταση του Εργαστηρίου Διαχείρισης Αποβλήτων του Τμήματος Περιβάλλοντος του Παν Αιγαίου), αλλά να υλοποιείται με αργούς ρυθμούς η δημιουργία κεντρικού Χώρου Υγειονομικής Ταφής Απορριμμάτων (ΧΥΤΑ) της Λέσβου ώστε να κλείσουν οι λειτουργούντες ΧΔΑ. Ο νέος ΧΥΤΑ χωροθετήθηκε στην θέση Κλεφτόβιγλα στα όρια των Δήμων Αγίας Παρασκευής, Λουτροπόλεως Θερμής και Μανταμάδου Λέσβου. Η έναρξη Λειτουργίας του νέου ΧΥΤΑ προβλέπεται γύρω στο 68

78 2008 σύμφωνα με την προϊσταμένη του Τμήματος Περιβάλλοντος της Νομ. Αυτοδιοίκησης Λέσβου κ. Σταθέλλη Αθηνά. ΣΤ ΠΥΡΑΣΦΑΛΕΙΑ-ΠΥΡΟΠΡΟΣΤΑΣΙΑ Στην περιοχή μελέτης δεν υπάρχει κάποιο συγκεκριμένο έργο πυρασφάλειας-πυρόσβεσης. Την όλη ευθύνη έχει η πυροσβεστική υπηρεσία της περιοχής και οι εθελοντές πυροσβέστες. ΣΤ.12. ΠΙΘΑΝΗ ΕΞΕΛΙΞΗ ΤΟΥ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝΤΟΣ ΣΕ ΠΕΡΙΠΤΩΣΗ ΜΗ ΕΦΑΡΜΟΓΗΣ ΤΟΥ ΣΧΕΔΙΟΥ. Σε περίπτωση μη εφαρμογής του Σχεδίου Διαχείρησης Υδατικών Πόρων, στην περιοχή το περιβάλλον αναμένεται να εξελιχθεί ως εξής: Θα παραμείνει αναξιοποίητο το επιφανειακό δυναμικό της Λέσβου. Με βάση τα έργα που μέχρι σήμερα έχουν προωθηθεί σε επίπεδα προμελέτης και οριστικής μελέτης, είναι δυνατό να γίνει κάποια σημαντική αξιοποίηση του δυναμικού αυτού. Κύριο έργο ταμίευσης αποτελεί ο Τσικνιάς, ο οποίος με δεδομένη τη σημαντική μέση ετήσια απορροή του (22 εκ.μ3) μπορεί να συμβάλλει ουσιωδώς στην εξασφάλιση νερού ύδρευσης για πολλούς οικισμούς του νησιού. Επειδή οι διερευνηθείσες χωρητικότητες του ταμιευτήρα Τσικνιά είναι σημαντικά μικρότερες της μέσης ετήσιας απορροής του, αναμένουμε και σημαντικές υπερχειλίσεις, που σε συνδυασμό με τις προβλεπόμενες απολήψεις για την προστασία της υφιστάμενης περιβαλλοντικής ισορροπίας στα κατάντη, θα διατηρήσουν σημαντικό μέρος της υδρολογικής δίαιτας του ρέματος στα σημερινά επίπεδα. Η Λέσβος έχει μεγάλο υπόγειο δυναμικό, το οποίο όμως υπόκειται σήμερα σε σημαντική εκμετάλλευση, ενώ παρουσιάζει κατά τόπους σημαντικά ποιοτικά προβλήματα. Σε περίπτωση μη πραγματοποίησης του σχεδίου το ήδη υπερυψηλό κόστος χρήσης, το οποίο προκύπτει από το κόστος που απαιτείται για την επεξεργασία του νερού έτσι ώστε να καταστεί κατάλληλο θα εκτοξευθεί ακόμα υψηλότερα. Ειδικά σε ότι αφορά την πηγή των Υδάτων, απ'όπου τροφοδοτείται η Μυτιλήνη, θεωρούμε ότι οι σημερινά λαμβανόμενες ποσότητες της τάξης των 4~5 εκ.μ3 ανά έτος δεν είναι δυνατό να αυξηθούν σημαντικά οπότε και τα έργα-μέτρα κρίνονται αναγκαία. Δεν θα υπάρχουν τα πολλαπλά οφέλη που θα προέκυπταν από τα έργα προώθησης του εναλλακτικού τουρισμού, των υδροηλεκτρικών μονάδων και λογής άλλων μέτρων που θα στόχευαν στον εξωραϊσμό της περιοχής. Δεδομένου ότι στο πλαίσιο του σχεδίου θα πραγματοποιούνταν αναρίθμητα άλλα έργα βελτίωσης, κατασκευής δικτύων ύδρευσης άρδευσης εσωτερικών κι εξωτερικών υδραγωγείων, η μη πραγματοποίηση του σχεδίου θα σημάνει και την μη πραγματοποίηση των προαναφερθέντων ζωτικής σημασίας έργων. ΣΤ.13. ΥΦΙΣΤΑΜΕΝΑ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝΤΙΚΑ ΠΡΟΒΛΗΜΑΤΑ ΣΤ ΛΥΜΑΤΑ Τα λύματα των οικισμών και η διαχείρισή τους είναι από τα μεγαλύτερα περιβαλλοντικά προβλήματα που αντιμετωπίζει το νησί δεδομένου μάλιστα ότι, όπως θα εκτεθεί παρακάτω, δεν 69

79 υπάρχει αξιόλογη βιομηχανική δραστηριότητα. Την τελευταία 5ετία έχουν κατασκευασθεί 3 σταθμοί επεξεργασίας λυμάτων στις περιοχές Ερεσού, Πλωμαρίου, Καλλονής και είναι υπό κατασκευή ο σταθμός επεξεργασίας του δήμου Μυτιλήνης. Η προβλεπόμενη επεξεργασία είναι και στις τρείς περιπτώσεις δευτεροβάθμιος βιολογικός καθαρισμός με απονιτροποίηση. Για τον βιολογικό καθαρισμό της Μυτιλήνης προβλέπεται επίσης και αποφωσφόρωση (Υπάρχει ειδική εισήγηση από την ΔΕΥΑΜ). Με τις εγκαταστάσεις αυτές καλύπτεται ο εξής πληθυσμός: ΔΗΜΟΙ Α ΦΑΣΗ ΕΠΕΚΤΑΣΗ χειμώνας καλοκαίρι χειμώνας καλοκαίρι Μυτιλήνη Καλλονή Πλωμάρι Ερεσός Πίνακας ΣΤ.13.1.: Κάλυψη πληθυσμού από τους σταθμούς επεξεργασίας λυμάτων Συνολικά προβλέπεται να καλυφθούν από τους μόνιμους κατοίκους δηλ ποσοστό 47% του πληθυσμού της τελευταίας απογραφής και πολύ μεγαλύτερο ποσοστό την θερινή περίοδο αφού πρόκειται για παραθαλάσσιους οικισμούς που συγκεντρώνουν ποσοστό επισκεπτών μεγαλύτερο του μέσου όρου. Βέβαια για να ολοκληρωθεί το έργο και να επιτύχει τον περιβαλλοντικό του στόχο που είναι η μείωση ρύπανσης επιφανειακών και υπόγειων νερών απαιτείται ολοκλήρωση των δικτύων αποχέτευσης στους οικισμούς που προβλέπεται να εξυπηρετηθούν από τους σταθμούς επεξεργασίας. Τέτοια έργα που συνοδεύονται από ανακατασκευή επίσης δικτύων ομβρίων και ύδρευσης είναι χρονοβόρα και δεν έχουν ακόμη ολοκληρωθεί. Από τους παραπάνω βιολογικούς που ολοκληρώθηκαν ή είναι πολύ κοντά στην ολοκλήρωση την τελευταία πενταετία: Ο βιολογικός Πλωμαρίου λειτουργεί (σε δοκιμαστική λειτουργία) με φορτίο πολύ μικρότερο της δυναμικότητάς του αφού το υπόλοιπο δίκτυο είναι ακόμη υπό κατασκευή. Ο βιολογικός καθαρισμός Ερεσού λειτουργεί επίσης δοκιμαστικά με μικρότερο φορτίο αφού υπολείπεται η κατασκευή του 30% του δικτύου της Ερεσού και όλου του δικτύου της Σκάλας Ερεσού. Πρέπει να ληφθεί υπόψη ότι τα έργα αυτού του είδους έχουν ως συνέπεια μεγάλη όχληση στην ζωή της πόλης ιδιαίτερα όταν οι εργασίες συνοδεύονται από χρονοβόρα αρχαιολογική ανασκαφή. Η ιστορική συνέχεια στον τόπο αυτό ήταν τέτοια που οι σημερινές πόλεις είναι κτισμένες πάνω στις παλαιότερες. Έτσι τα χρονοδιαγράμματα και οι προϋπολογισμοί των έργων πολλές φορές τροποποιούνται αφού θα πρέπει να χρηματοδοτηθεί και η αρχαιολογική ανασκαφή. Ο βιολογικός καθαρισμός της Μυτιλήνης και το δίκτυο ύδρευσης, ακαθάρτων και ομβρίων, συγχρηματοδοτούμενα από το Ταμείο Συνοχής με προϋπολογισμό περίπου 4,5δις, είναι χαρακτηριστική περίπτωση όλων των παραπάνω προβλημάτων. Όμως με το έργο αυτό αντιμετωπίζεται το μεγαλύτερο περιβαλλοντικό πρόβλημα του νησιού που προήλθε από την συγκέντρωση του πληθυσμού στην πόλη. Τα άλλα έργα βιολογικών καθαρισμών και αποχετεύσεων είναι συγχρηματοδοτούμενα από κοινοτικούς πόρους. Στους υπόλοιπους οικισμούς του νησιού η διάθεση των λυμάτων γίνεται είτε σε χείμαρρους χωρίς επεξεργασία (ορεινοί κυρίως οικισμοί), είτε με απορροφητικούς βόθρους (πεδινοί οικισμοί), είτε στην θάλασσα, με προφανείς επιπτώσεις για τους αποδέκτες αυτούς. Στόχος είναι και οι υπόλοιποι οικισμοί να αποκτήσουν κατάλληλο σύστημα επεξεργασίας κυρίως για την βελτίωση του περιβάλλοντος αλλά και για να συμμορφωθούμε με την οδηγία 91271/ΕΟΚ του Συμβουλίου της και την υπουργική απόφαση 5693/400/ Για το σκοπό αυτό έχει εκπονηθεί μελέτη που προβλέπει ομαδοποιήσεις οικισμών με κοινούς σταθμούς 70

80 δευτεροβάθμιας επεξεργασίας και πρωτοβάθμια επεξεργασία σε περιπτώσεις μικρών οικισμών που τεχνοοικονομικά και περιβαλλοντικά δεν ενδείκνυται να ομαδοποιηθούν. ΣΤ ΑΠΟΡΡΙΜΜΑΤΑ Άλλο σημαντικό πρόβλημα των αστικών περιοχών που η ελλιπής αντιμετώπισή του έχει προκαλέσει ρύπανση στην φύση και το τοπίο της Λέσβου είναι η διαχείριση των απορριμμάτων. Για την αντιμετώπισή του ήδη από το 1988 η Νομαρχία μέσω χρηματοδότησης στο Πανεπιστήμιο Αιγαίου εκπόνησε ολοκληρωμένο σύστημα διαχείρισης απορριμμάτων το οποίο έχει εγκριθεί με την υπ. αριθμ. Π.3720/ απόφαση του Νομάρχη όπως αυτή τροποποιήθηκε με την υπ. αριθμ. Π5391/ απόφασή του. Ο σχεδιασμός αυτός προβλέπει τη δημιουργία δύο (2) ΧΥΤΑ (κεντρικός ΧΥΤΑ και ΧΥΤΑ Άντισσας) και ενός (1) σταθμού μεταφόρτωσης. Η μελέτη ευρίσκεται υπό αναθεώρηση ως προς τη θέση του κεντρικού ΧΥΤΑ για τον οποίο αναμένεται η προέγκριση χωροθέτησης. Η θέση που τελικά έχει επιλεγεί (Αχλαδόκαμπος) εγκρίθηκε ως προς την καταλληλότητά της με την υπ αρ. 6125/ απόφαση Νομάρχη. Η καθυστέρηση υλοποίησης του σχεδιασμού οφείλεται κυρίως σε χρηματοδοτικούς λόγους. Ενδεικτικά αναφέρουμε ότι το έργο μόνο του κεντρικού ΧΥΤΑ είναι προϋπολογισμού 2 δις δρχ. Ο σχεδιασμός προέβλεπε και τη λειτουργία επτά (7) μεταβατικών χώρων (στους οποίους θα έπρεπε να γίνουν έργα αναβάθμισης) γιά τη συγκέντρωση των απορριμμάτων των ΟΤΑ της περιοχής των μέχρι την ολοκλήρωση της κατασκευής του κεντρικού ΧΥΤΑ. Ο σχεδιασμός δεν έχει υλοποιηθεί εκτός από την αναβάθμιση των ΧΔΑ Μυτιλήνης (Λεμονού) και Πλωμαρίου (Χαλικιέλια) που βρίσκονται υπό εξέλιξη. Η κατάσταση σήμερα έχει ως εξής: Χώρος διάθεσης Ετος λειτουργ. ΟΤΑ Πλ/μός Λεμονού 1986 Αγ. Μαρίνα, Αγιάσος, Αλυφαντά, Λουτρά, Ασώματος, Ιππειος, Κ. Τρίτος, Κεραμειά, Λ. Μύλοι, Μόρια, Μυτιλήνη, Μυχού, Συκούντα, Συνδ.ΥΑΑΔ Θερμής & Κοιν, Ράχη 1973 Αγ. Παρασκευή 2742 Κοντίσια 1980 Άγρα 1466 Γουρνάς 1988 Ανεμώτια 815 Κούρκουλος 1988 Άντισσα 1996 Χάφης Λακώματα 1982 Βασιλικά 950 Χασάν Βουνάρι 1984 Βατούσα 1039 Πεφκιανή 1970 Βρίσα 3970 Λειφονάκος 1980 Ερεσσός 2804 Ανεμόμυλος 1982 Κάπη 923 Ανεμόμυλος 1993 Σίγρι 969 Βρουκολίδη 1980 Κλειώ 831 Κρομμύδι 1965 Λισβόρι 833 Πλακούρες 1968 Λεπέτυμνος 151 Λινόχωμα 1978 Μανταμάδος 1802 Αι Ηλίας 1965 Μεσότοπος 1338 Μαύρος Λόφος 1989 Μόλυβος 5015 Τούμπα 1984 Νάπη

81 Νταβούνα - Πελόπη 605 Οξύς 1983 Πολυχνίτος Πτερούντα 239 Ρογγάδα - Σταυρός 242 Στύψη - Στύψη 2027 Σελίμ Μοιράς 1980 Συκαμιά 527 Υψηλομέτωπο 1987 Υψηλομέτωπο 302 Ασπρα Χώματα 1980 Χύδηρα 632 Πετσοφάς 1995 Δήμος Καλλονής 7996 Γουρνάς 1988 Σκαλοχώρι 980 Τυρανίδι 1992 Φίλια 1103 Πευκάρα - ΣΠ 4ης ΕΠ - Γέρα Πετρί 1988 Δήμος Πέτρας 6445 Χαλικέλια 1984 ΣΠ 5ης ΕΠ - Πλωμάρι 9215 Αγιος Ευστράτιος - Νήσος Αγίου Ευστρατίου 330 Βίγλα - Λημνου 1992 Αναπτ/κός Σύνδ. Λήμνου Θέση ΟΤΑ Εκτ. (m2) Μυλοπόταμος Αγ. Παρασκευή - Ρεματιά στην είσοδο του χωριού Αγιάσος - Τάφρος σε απόσταση 200μ από το χωριό Βρισά 232 Στο δρόμο προς Σίγρι Ερεσσός Ανάχωμα χειμάρρου Ευεργέτουλα Ιππειος 555 Τοποθεσία σε απόσταση 250μ από χωριό Κ. Τρίτος 415 Ανάχωμα χειμάρρου Ευεργέτουλα Κεραμειά 231 Ανάχωμα χειμάρρου Ευεργέτουλα Λ. Μύλοι μ. από ποταμό Τσικνιά Αρίσβη 800 Τοποθεσία κοντά στις Αλυκές Καλλονής Κεράμι 4192 Τοποθεσία Αγ. Χαραλάμπους Πηγή - Κώμη 78 Διασταύρωση οδού Μυτιλήνης-Ερεσσού Ανεμώτια μ. από χωριό - χαράδρα Αγρα 546 Δάφια Δάφια 3687 Περιοχή Πετσοφά Καλλονή 4940 Χαράδρα κοντά στο χωριό Παράκοιλα 2337 Εκταση 200μ από χωριό Ν. Κυδωνίες 433 Πλαγιά κοντά στο χωριό Μεγαλοχώρι 320 Εκταση 200μ από χωριό Πλαγιά 840 Πλαγιά κοντά στο χωριό Τρύγωνας μ. κοντά στο χωριό Νεοχώρι μ. από χωριό Λαφιώνα μ από χωριό Πέτρα - Χαράδρα σε απόσταση 300μ. από χωριό Συκαμιά 220 Πλαγιά κοντά στο χωριό Φίλια 360 Πλαγιά 1000μ. από χωριό Σκαλοχώρι 962 Εκταση σε απόσταση 1000μ από χωριό Κλειώ 2400 Πλαγιά 500μ από χωριό Στύψη 300 Πλαγιά 800μ από χωριό Λισβόρι 966 Πίνακας ΣΤ.13.3.: Αναλυτική παρουσίαση της υπάρχουσας κατάστασης Πίνακας ΣΤ.13.4.: Χώροι ανεξέλεγκτης απόρριψης προς αποκατάσταση 72

82 Εκτός από το χρηματοδοτικό πρόβλημα ένα άλλο σημαντικό θέμα που θα πρέπει να αντιμετωπισθεί και είναι στις άμεσες προτεραιότητες της Νομαρχίας είναι η σύσταση ειδικού φορέα για την υλοποίηση αλλά και για την λειτουργία του συστήματος, δεδομένου ότι ενας στόλος απορριμματοφόρων με συγκεκριμένο σύστημα δρομολογίων πρέπει να διατρέχει όλο το νησί και να συγκεντρώνει τα απορρίμματα στον ΧΥΤΑ και στον σταθμό μεταφόρτωσης και να εκτελεί όλες τις εργασίες που απαιτεί η πλήρης υγειονομική ταφή. ΣΤ ΠΡΩΤΟΓΕΝΗΣ ΤΟΜΕΑΣ Η γεωργική γη στην Λέσβο ( στρ.) καλύπτει το 39% της συνολικής έκτασης του νησιού και οι κύριες πεδινές περιοχές (61.000στρ.) που αντιπροσωπεύουν το 20% του συνόλου εντοπίζονται στην περιοχή Γέρας, Καλλονής και τις ζώνες Πολυχνίτου και Ιππείου. Χαρακτηριστική καλλιέργεια του νησιού είναι η ελιά. Οι ελαιώνες καλύπτουν στρ. με ελαιόδενδρα. Σημαντικό τμήμα του πληθυσμού ασχολείται με την ελαιοκαλλιέργεια και όχι μόνον οι κατά κύριο επάγγελμα αγρότες. Δυστυχώς τα τελευταία χρόνια η τιμή του ελαιολάδου μετά δυσκολίας καλύπτει το κόστος παραγωγής. Πολλοί ελαιώνες εγκαταλείπονται ακαλλιέργητοι. Οι αναβαθμοί που κόστισαν τόσο κόπο στις προηγούμενες γενιές και που εμποδίζουν την διάβρωση του εδάφους τείνουν να καταστραφούν. Στις περισσότερες περιπτώσεις μόνο συναισθηματικοί λόγοι συνηγορούν στην συντήρησή τους. Για την μείωση του κόστους παραγωγής έχει προταθεί (ΣΠΑ Λέσβου) η μελέτη και ανάπτυξη συστήματος χωματόδρομων με αρμονική ένταξη στο περιβάλλον, τεχνικά έργα και ορύγματα από ξερολιθιά και με επιλεγμένες θέσεις θέας που θα αξιοποιηθούν από τον περιπατητικό τουρισμό ενώ παράλληλα θα διευκολύνουν την διακίνηση του προϊόντος. Όσον αφορά την παραγωγή προϊόντος ποιότητος η τάση οδηγεί στην βιολογική καλλιέργεια. Αρκετοί αγρότες έχουν ενταχθεί στο πρόγραμμα όπου πρωτοστατεί το αγρόκτημα της Αχλαδερής του Κληροδοτήματος Σημαντήρη. Η λίπανση των ελαιώνων σήμερα σπάνια γίνεται κυρίως για να μην αυξάνεται το κόστος. Η καταπολέμηση των ζιζανίων επίσης είναι περιορισμένη λόγω της ευαισθητοποίησης του κόσμου εναντίον των χημικών καταπολεμήσεων αλλά και διότι σε πολλές περιοχές η ελαιοκαλλιέργεια συνδυάζεται με την προβατοτροφία. Τα κοπάδια βγαίνουν από τα κτήματα την εποχή της συγκομιδής. Έτσι τα χόρτα απομακρύνονται με φυσικό τρόπο ενώ παράλληλα γίνεται και φυσική λίπανση. Συνεπώς το μεγαλύτερο πρόβλημα που πρέπει να αντιμετωπισθεί είναι η δακοκτονία. Αυτή γίνεται σήμερα με την ευθύνη και την καθοδήγηση της Δ/νσης Γεωργίας από συνεργεία που συγκροτούνται σε κάθε περιοχή. Οι αεροψεκασμοί που συνηθιζόταν παλαιότερα και ήταν επικίνδυνοι για την χλωρίδα και την πανίδα ολόκληρων περιοχών έχουν σταματήσει. Ο τελευταίος αεροψεκασμός έγινε το Σήμερα στους ψεκασμούς εδάφους χρησιμοποιούνται τα εντομοκτόνα DIMETHOL & LEBAYCID (που περιέχουν τις δραστικές ουσίες Dimethoate και Fenthion). Οι ποσότητες που χρησιμοποιήθηκαν τα τελευταία χρόνια σε Kg είναι οι εξής: LEBAYCID DIMETHOL Πίνακας ΣΤ.13.5.: Ποσότητες εντομοκτόνων (σε kg) που χρησιμοποιήθηκαν τα τελευταία χρόνια Είναι σημαντικό να προχωρήσει η έρευνα για αποτελεσματική βιολογική καταπολέμηση του δάκου προκειμένου να καταργηθούν τα εντομοκτόνα όχι μόνο για την καλύτερη ποιότητα του προϊόντος που εξασφαλισμένα θα είναι απαλλαγμένο από ίχνη εντομοκτόνων αλλά και για την γενικότερη προστασία της χλωρίδας και της πανίδας που κινδυνεύουν κυρίως όταν η δακοκτονία δεν εφαρμόζεται σωστά. 73

83 Εκτός από την δακοκτονία οι ποσότητες των γεωργικών φαρμάκων που διατέθηκαν στην Λέσβο το 1984 ήταν 100tn. Ακόμη καταναλώθηκαν 6.807tn λιπασμάτων. Σήμερα που υπάρχουν πολλά καταστήματα γεωργικών φαρμάκων η κατάσταση δεν είναι εύκολο να ελεγχθεί. Η εκτίμηση της Δ/νσης Γεωργίας είναι ότι τα φυτοφάρμακα θα πρέπει να έχουν αυξηθεί λόγω αύξησης των θερμοκηπιακών καλλιεργειών ενώ τα λιπάσματα θα πρέπει να έχουν μειωθεί διότι μειώθηκε δραστικά η χρησιμοποίησή τους στην ελαιοκαλλιέργεια. Πολύ αναπτυγμένη είναι και η κτηνοτροφία ιδιαίτερα η προβατοτροφία. Η διατροφή των περίπου προβάτων του νησιού γίνεται με ελεύθερη βόσκηση στα στρ. βοσκοτόπων. Το Β. και ΒΔ. τμήμα του νησιού συγκεντρώνει το 80% των βοσκοτόπων και το 77% της συνολικής προβατοτροφίας, το 50% της κρεατοπραγωγής και το 40% της γαλακτοπαραγωγής. Τα προβλήματα που δημιουργεί είναι η διάβρωση των εδαφών από την υπερβόσκηση κυρίως στο δυτικό τμήμα της Λέσβου. ΣΤ ΒΙΟΜΗΧΑΝΙΑ Η βιομηχανική δραστηριότητα στην Λέσβο είναι πολύ περιορισμένη και έχει να κάνει κυρίως με τα αγροτικά και κτηνοτροφικά προϊόντα της. Η απόσταση από το Μητροπολιτικό κέντρο και το κόστος μεταφοράς δεν κάνουν ελκυστική την εγκατάστασή βιομηχανιών παρά τα κίνητρα που κατά καιρούς δίνουν οι αναπτυξιακοί νόμοι. Οι βιομηχανίες της Λέσβου επεξεργάζονται πρώτες ύλες που παράγονται εδώ. ΣΤ ΕΛΑΙΟΤΡΙΒΕΙΑ Στο νησί λειτουργούν περί τα 80 ελαιοτριβεία από τα οποία τα 42 είναι συνεταιριστικά. Η παραγωγή ελαιολάδου στην διετία υπολογίζεται σε tn. Μία καλή χρονιά η παραγωγή φθάνει τους έως tn. Η ελαιοπυρήνα που παράγεται υπολογίζεται περίπου διπλάσια του ελαιολάδου. Τα υγρά τους απόβλητα είναι σοβαρό πρόβλημα που δεν έχει βρει ακόμη την λύση του. Η μέθοδος που σήμερα προτείνεται σαν πρακτική αντιμετώπιση είναι μία πρωτοβάθμια επεξεργασία που περιλαμβάνει κροκύδωση με ασβέστη και καθίζηση. Η στοιχειώδης αυτή επεξεργασία άρχισε να επιβάλλεται την τελευταία 10ετία όταν μετά την εφαρμογή του θεσμού των περ/κών επιπτώσεων τα ελαιοτριβεία χρειάστηκε να ανανεώσουν την άδεια λειτουργίας τους. Σαν ήδη λειτουργούσες μικρές μονάδες είχαν μία περίοδο προσαρμογής που ήδη για πολλά έχει λήξει χωρίς αυτά να συμμορφωθούν. Η κυριότερη ένσταση είναι ότι θα πρόκειται για μία επένδυση με πενιχρά για το περιβάλλον αποτελέσματα. Σήμερα τα περισσότερα ελαιοτριβεία διοχετεύουν τα απόβλητά τους στον πλησιέστερο χείμαρρο ή στο αποχετευτικό δίκτυο του οικισμού στον οποίο ευρίσκονται. Μερικά από αυτά είναι πολύ κοντά στην θάλασσα και δημιουργούν τοπικά ορατή ρύπανση. Τα περισσότερα ρυπαίνουν τα επιφανειακά νερά. Το μόνο θετικό είναι ότι η περίοδος λειτουργίας τους περιορίζεται τους χειμερινούς μήνες. ΣΤ ΠΥΡΗΝΕΛΟΥΡΓΙΑ Μονάδες εκχύλισης της ελαιοπυρήνας για παραγωγή πυρηνελαίου και πυρηνόξυλου υπάρχουν δύο μόνο στο νησί. Παρόλο το μικρό αριθμό τους οι ποσότητες ελαιοπυρήνας που επεξεργάζονται είναι πολύ μεγάλες στις χρονιές καλής εσοδείας (εφέτος υπολογίζεται να ξεπεράσθηκαν οι tn) με αποτέλεσμα η προσκομιζόμενη ελαιοπυρήνα να είναι πολύ μεγαλύτερη της ημερήσιας δυνατότητας επεξεργασίας. Αυτό έχει σαν αποτέλεσμα προβλήματα έλλειψης χώρου για την απόθεση σε κατάλληλες συνθήκες της ελαιοπυρήνας που αναμένει την εκχύλισή της και ατμοσφαιρικής ρύπανσης από δυσοσμία κατά την ξήρανση ελαιοπυρήνα που παρέμεινε στο ύπαιθρο για μεγάλο διάστημα. 74

84 Και οι δύο εγκαταστάσεις έχουν εγκεκριμένους περιβαλλοντικούς όρους τους οποίους όμως συχνά αναγκάζονται να παραβαίνουν με αποτέλεσμα την επιβολή των σχετικών κυρώσεων. ΣΤ ΤΥΡΟΚΟΜΕΙΑ Τα τυροκομεία του νησιού ανέρχονται σε 29 και επεξεργάζονται περί τους tn γάλα ετησίως για την παραγωγή 3.600tn τυριού από τα οποία τα μισά περίπου είναι φέτα και τα υπόλοιπα κατά σειρά γραβιέρα, κασέρι, λαδοτύρι. Τα περισσότερα από τα τυροκομεία είναι σε διαδικασία εκσυγχρονισμού για την πραγματοποίηση του οποίου εκπονούν μελέτες περιβαλλοντικών επιπτώσεων και υποχρεώνονται σε σοβαρή αντιμετώπιση του ζητήματος διάθεσης των υγρών αποβλήτων τους. 13 τυροκομεία τα τελευταία χρόνια έχουν εφοδιαστεί με έγκριση περ/κών όρων. Τα 7 μεγαλύτερα από αυτά που επεξεργάζονται το 60% του παραγόμενου γάλατος έχουν υποχρεωθεί να κατασκευάσουν συστήματα βιολογικού καθαρισμού για τον καθαρισμό των αποβλήτων τους. Η τελική διάθεση είναι συνήθως άρδευση ή αποχετευτικό δίκτυο. Για μικρές ποσότητες εγκρίνεται και η υπεδάφια διάθεση. Η προσπάθεια είναι να αντιμετωπισθεί το πρόβλημα ρύπανσης των χειμάρρων που συνήθως ήταν οι τελικοί αποδέκτες. Τα προβλήματα στην σωστή λειτουργία και απόδοση των συστημάτων αυτών οφείλονται: στην έλλειψη εξειδικευμένου προσωπικού για την λειτουργία των βιολογικών στην εποχιακή λειτουργία των τυροκομείων στην έλλειψη συστηματικού ελέγχου από τις αρμόδιες υπηρεσίες (λόγω έλλειψης προσωπικού). Περιστασιακοί έλεγχοι γίνονται σε περιπτώσεις καταγγελιών. Όμως οι καταγγελίες είναι σπάνιες λόγω της ανοχής που υπάρχει από τους κατοίκους (οι περισσότεροι των οποίων είναι κτηνοτρόφοι) για μονάδες ζωτικές για την οικονομική τους επιβίωση. ΣΤ ΤΟΥΡΙΣΜΟΣ Η τουριστική ανάπτυξη στην Λέσβο στηρίχθηκε μέχρι σήμερα σε μικρές μονάδες που λειτουργούν μέσα ή κοντά στους παραθαλάσσιους οικισμούς του νησιού. Σύμφωνα με στοιχεία που έδωσε ο ΕΟΤ το 1996 λειτουργούσαν στην Λέσβο 97 ξενοδοχειακές μονάδες. Το γενικό σύνολο των δωματίων στις μονάδες αυτές είναι στα οποία υπάρχουν κρεβάτια. Μόνο 12 ξενοδοχεία υπερβαίνουν τα 100 κρεβάτια και μόνο δύο από αυτά υπερβαίνουν τα 200 κρεβάτια. Όσον αφορά τις επιχειρήσεις ενοικιαζομένων δωματίων είναι στο σύνολό τους 700 στα οποία αναλογούν δωμάτια και κλίνες. Τα μεγάλα ξενοδοχεία και σχεδόν όλα όσα ευρίσκονται εκτός οικισμών διαθέτουν εγκατάσταση βιολογικού καθαρισμού των λυμάτων τους. Στο τμήμα περιβάλλοντος είναι καταγεγραμμένα 48 ξενοδοχεία με βιολογικό καθαρισμό του οποίου η απόδοση ελέγχεται περιοδικά. Παρά τα φημολογούμενα γενικώς οι βιολογικοί καθαρισμοί λειτουργούν σε ικανοποιητικό βαθμό παρά την δυσκολία εξεύρεσης ειδικευμένων συντηρητών σε περίπτωση που εμφανισθεί πρόβλημα. Ειδικευμένα συνεργεία πρέπει να έλθουν από την Αθήνα ή την Θεσσαλονίκη εφόσον λόγω μεγέθους οι μονάδες συνήθως εξυπηρετούνται από έναν συντηρητή γενικών καθηκόντων. Για τον λόγο αυτό οι έλεγχοι έχουν κύριο στόχο την διαπίστωση του προβλήματος και την παροχή γενικών συμβουλών για την καλύτερη λειτουργία του βιολογικού. Η τελική διάθεση είναι κατά κύριο λόγο η άρδευση υδροχαρών φυτών και κατά δεύτερο λόγο υπεδάφια διάθεση και αποχετευτικό δίκτυο. Κανένα ξενοδοχείο δεν διαθέτει τα απόβλητά του στην θάλασσα. Για τα ενοικιαζόμενα δωμάτια ισχύει ότι και για τους οικισμούς στους οποίους ευρίσκονται. 75

85 Από τα παραπάνω συνάγεται ότι η τουριστική κίνηση είναι περιορισμένη και δεν έχει δημιουργήσει περιβαλλοντικά προβλήματα. Μεγαλύτερο πρόβλημα προκαλεί η συγκέντρωση πληθυσμού το καλοκαίρι στους οικισμούς λόγω της άφιξης των Λεσβίων που κατοικούν εκτός νησιού και το επισκέπτονται κατά τις διακοπές τους οπότε προκύπτει αυξημένη ανάγκη υποδομών που χρησιμοποιούνται για μικρό χρονικό διάστημα. Ο επί πλέον πληθυσμός αυτός σε μεγάλο ποσοστό φιλοξενείται σε συγγενικές ή ιδιόκτητες κατοικίες, μικρό ποσοστό εκτιμάται ότι διαμένει σε ενοικιαζόμενα δωμάτια και ακόμη μικρότερο σε ξενοδοχεία. ΣΤ ΥΦΑΛΜΥΡΩΣΗ Οι παράκτιοι υδροφόροι σχηματισμοί επικοινωνούν υδραυλικά με τη θάλασσα, σχηματίζοντας μία διεπιφάνεια αλμυρού - γλυκού νερού, το μέτωπο της οποίας, σε φυσιολογικές συνθήκες, βρίσκεται σχετικά κοντά στην ακτογραμμή. Σε περίπτωση όμως ελλειμματικού υδατικού ισοζυγίου (υπεραντλήσεις, ξηρασία), η υδραυλική ισορροπία διαταράσσεται και η διεπιφάνεια αλμυρού - γλυκού νερού διεισδύει στην ενδοχώρα, με αποτέλεσμα την αύξηση της αλατότητας σε υδροληπτικά έργα που βρίσκονται κοντά στην ακτογραμμή. Στη Λέσβο το φαινόμενο της υφαλμύρωσης εντοπίζεται με ιδιαίτερη ένταση σε παράκτια ζώνη πλάτους 1,0-1,5 km. Το φαινόμενο επιδεινώνεται και από φυσικά αίτια όπως είναι η είσοδος θαλασσινού νερού κατά μήκος της κοίτης των χειμάρρων (π.χ. Τσικνιάς) και η περιοδική ανύψωση της στάθμης της θάλασσας λόγω φαινομένων πλημμυρίδας. Τέλος, ενισχυτικό παράγοντα στο φαινόμενο της υφαλμύρωσης των αντίστοιχων φρεατίων, παράκτιων υδροφορέων αποτελούν οι αλυκές της Καλλονής και του Πολιχνίτου. Στο επόμενο σχήμα φαίνεται το φαινόμενο της υφαλμύρωσης γύρω από τον κόλπο της Καλλονής το οποίο ξεκινά από τις εκβολές του ρέματος Ποταμιά και φτάνει μέχρι τις εκβολές του Μυλοποτάμου. Σχήμα ΣΤ.13.6.: Ζώνες υφαλμύρωσης γύρω από τον κόλπο της Καλλονής 76

86 ΣΤ ΡΥΠΑΝΣΗ ΥΠΟΓΕΙΩΝ ΝΕΡΩΝ Η χημική σύσταση των υπόγειων κυρίως νερών, όπου παρατηρούνται υψηλότερες συγκεντρώσεις διαλυμένων συστατικών σε σχέση με τα επιφανειακά, λόγω μεγαλύτερου χρόνου και επιφάνειας επαφής νερού - στερεού, εξαρτάται κυρίως από τη διαλυτότητα της στερεής και αέριας φάσης του υδροφορέα στο νερό. Όταν οι φυσικές και χημικές συνθήκες το επιτρέπουν, ορυκτά που περιέχουν διάφορα συστατικά στο μόριο τους, διαλύονται και τροφοδοτούν το νερό με διάφορα συστατικά. Για το λόγο αυτό, στα υπόγεια νερά μπορεί να παρατηρούνται αυξημένες συγκεντρώσεις «ακίνδυνων» (π.χ. ασβέστιο και χλώριο), «τοξικών» (π.χ. μόλυβδος και χρώμιο) ή και «ανεπιθύμητων» συστατικών (π.χ. σίδηρος και μαγγάνιο), χωρίς καμία ανθρωπογενή επέμβαση. Αξιοσημείωτες είναι οι πολύ υψηλές συγκεντρώσεις σιδήρου και μαγγανίου που ανιχνεύθηκαν σε υδρογεώτρηση στην περιοχή Πλάτη των Παρακοίλων (540 και 605 μgr/lt με ανώτατες αποδεκτές συγκεντρώσεις 200 και 50 μgr/lt αντίστοιχα) και είναι πιθανόν να οφείλονται στα ηφαιστειακά πετρώματα της περιοχής. Οι συνηθισμένες μορφές που απαντάται ο σίδηρος και το μαγγάνιο στα εκρηξιγενή πετρώματα και στα υπόγεια νερά είναι Fe2+ και Mn2+. Με δεδομένο ότι οι θερμοδυναμικά σταθερές μορφές των κατιόντων είναι Fe3+ και Mn4+, είναι προφανές ότι τα δισθενή ιόντα θα οξειδωθούν στις παραπάνω μορφές όταν έρθουν σε επαφή με το οξυγόνο του ατμοσφαιρικού αέρα και θα σχηματίσουν έγχρωμο κολλοειδές ίζημα. Τονίζεται ότι οι παραπάνω ρύποι προκαλούν κυρίως προβλήματα αισθητικής (έγχρωμο και θολό νερό, άσχημη γεύση) και προβλήματα λειτουργίας του δικτύου ύδρευσης λόγω δημιουργίας σιδηροβακτηρίων. Επιπτώσεις στην υγεία δεν έχουν καταγραφεί. 77

87 Ζ. ΕΚΤΙΜΗΣΗ ΚΑΙ ΑΞΙΟΛΟΓΗΣΗ ΤΩΝ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝΤΙΚΩΝ ΕΠΙΠΤΩΣΕΩΝ ΚΑΤΑ ΤΗΝ ΦΑΣΗ ΚΑΤΑΣΚΕΥΗΣ Η εκτίμηση των περιβαλλοντικών επιπτώσεων του προτεινόμενου σχεδίου αναφέρεται στον τρόπο με τον οποίο το προτεινόμενο Σχέδιο Διαχείρησης Υδατικών Πόρων πρόκειται να επηρεάσει τον καθένα από τους περιβαλλοντικούς παράγοντες, μέσα από τους στόχους που καθορίζονται από την αξιολόγηση των τάσεων και των προοπτικών της Δ.Ε., αλλά και από τους αναπτυξιακούς άξονες παρέμβασης του προτεινόμενου σχεδίου. Οι επιπτώσεις μπορούν να είναι πρωτογενείς ή δευτερογενείς, σωρευτικές, συνεργιστικές, βραχυπρόθεσμες, μεσοπρόθεσμες ή μακροπρόθεσμες, μόνιμες ή προσωρινές, θετικές ή αρνητικές και σε τομείς όπως: η βιοποικιλότητα, ο πληθυσμός, η ανθρώπινη υγεία, η πανίδα και η χλωρίδα, το τοπίο, το έδαφος, τα νερά, ο αέρας και η πολιτιστική κληρονομιά. Πιθανόν να υπάρξουν οχλήσεις κατά τη φάση της κατασκευής, το είδος και το μέγεθός των οποίων θα εξεταστεί παρακάτω. Ζ.1. ΜΕΘΟΔΟΛΟΓΙΑ Με στόχο την αξιολόγηση των περιβαλλοντικών επιπτώσεων του Σχεδίου Διαχείρησης Υδατικών Πόρων της Λέσβου, ακολουθείται η μεθοδολογία που έχει προταθεί από το «Greening Regional Development Programmes Network» το 2006, όπως προσαρμόστηκε στις ανάγκες και τα ειδικά χαρακτηριστικά του συγκεκριμένου σχεδίου και των προτάσεών του. Για το σκοπό αυτόν, αρχικά, τίθενται τέσσερα κριτήρια που αφορούν στις πιθανές επιπτώσεις των προτάσεων του σχεδίου στο περιβάλλον, τα οποία ουσιαστικά αναφέρονται στα χαρακτηριστικά αυτών των επιπτώσεων: πρόκειται για την πιθανότητα εμφάνισης της επίπτωσης, την αξιολόγησή της με μία ποιοτική κλίμακα, ως θετική ή αρνητική, τη συχνότητα και τη διάρκεια εμφάνισής της, καθώς και την αναστρεψιμότητά της. Χρησιμοποιούνται σύμβολα για την αξιολόγηση κάθε κριτηρίου, όπως παρουσιάζονται στον Πίνακα Ζ.1.1 που ακολουθεί: Χαρακτηριστικό της επίπτωσης Σύμβολο Εξήγηση!! Πολύ πιθανή Πιθανότητα! Πιθανή ++ Εξαιρετικά θετική + θετική Κλίμακα 0 Ουδέτερη - Αρνητική -- Εξαιρετικά αρνητική > Περιστασιακή/βραχυπρόθεσμη Συχνή έως Συχνότητα/Διάρκεια >> σταθερή/μακροπρόθεσμη έως μόνιμη IR Μη αναστρέψιμη Αναστρεψιμότητα R* Αναστρέψιμη υπό προϋποθέσεις R Αναστρέψιμη Πίνακας Ζ.1.1: Συμβολισμός για τον χαρακτηρισμό των περιβαλλοντικών επιπτώσεων. Έπειτα, αξιολογούνται οι επιπτώσεις του Σχεδίου στους περιβαλλοντικούς τομείς που προαναφέρθηκαν (βιοποικιλότητα, πληθυσμός, ανθρώπινη υγεία, πανίδα και η χλωρίδα, τοπίο, έδαφος, νερά, αέρας, πολιτιστική κληρονομιά) με τη βοήθεια πινάκων. Η αξιολόγηση των επιπτώσεων πραγματοποιείται ανά περιβαλλοντικό τομέα και ακολουθεί η περιγραφή της 78

88 επίπτωσης των προβλέψεων του προτεινόμενου σχεδίου στο περιβάλλον της περιοχής μελέτης, καταγράφονται οι αναδράσεις στα περιβαλλοντικά ζητήματα και αξιολογείται η ένταση αυτών στο πλαίσιο της αναγνώρισης των όποιων αρνητικών επιπτώσεων. Καταγράφεται, επίσης, η χρονική εξέλιξη των επιπτώσεων σε βραχυπρόθεσμο ή μεσο-μακροπρόθεσμο ορίζοντα. Ζ.2. ΑΞΙΟΛΟΓΗΣΗ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝΤΙΚΩΝ ΕΠΙΠΤΩΣΕΩΝ ΑΝΑ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝΤΙΚΟ ΤΟΜΕΑ Ζ.2.1. ΕΠΙΠΤΩΣΕΙΣ ΣΤΗ ΒΙΟΠΟΙΚΙΛΟΤΗΤΑ Στις Περιοχές όπου θα γίνουν τα προτεινόμενα έργα και σχέδια προβλέπονται επιδράσεις στη βιοποικιλότητα. Στις περιοχές δε των φραγμάτων του Τσικνιά και του Πολιχνίτου αναμένονται ιδιαίτερα μεγάλες αλλαγές. Τα όρια των βρεχόμενων περιοχών θα αλλάξουν και δασικές περιοχές θα βρεθούν κάτω από την επιφάνεια του νερού. Τυχόν είδη που ζούν στις περιοχές αυτές θα αναγκαστουν να μετακινηθούν στα πέριξ ενώ άλλα θα ζούν παράκτια εκμεταλευόμενα και τυχόν αλλαγές τις στάθμης του νερού. Τα θρεπτικά συστατικά θα απορροφηθούν από την πλημμυρισμένη βλάστηση πιο εύκολα με αποτέλεσμα την αλλαγή της ποιότητας των νερών του υπόγειου υδροφορέα. Μεγάλη θετική επίδραση θα έχει το πλάνο για τοποθέτηση γόνου στο/α φράγματα ώστε να ευνοηθεί ο αλιευτικός/εναλλακτικός τουρισμός, καθώς θα υπάρξουν άμεσα οι σωστές συνθήκες για την επαναφορά τις ισορροπίας σε αυτά τα υπο διατάραξη οικοσυστήματα. Προσοχή πρέπει να δοθεί ώστε η οικολογική παροχή στα κατάντη να είναι τέτοια ώστε να μην υπάρξουν σημαντικές επιδράσεις στην βιοποικιλότητα αυτής της περιοχής. Χαρακτηριστικά των επιπτώσεων Περιοχές φραγμάτων Περιοχές Υπολοίπων έργων Πόλεις-Οικισμοί επωφελούμενοι των μέτρων Πιθανότητα!!! Κλίμακα Συχνότητα/Διάρκεια >> > Αναστρεψιμότητα IR R* Πίνακας Ζ.2.1.1: Αξιολόγηση των επιπτώσεων του προτεινόμενου σχεδίου στη βιοποικιλότητα. Ζ.2.2. ΕΠΙΠΤΩΣΕΙΣ ΣΤΟΝ ΠΛΗΘΥΣΜΟ Η εφαρμογή του Σχεδίου δεν θα έχει ιδιαίτερες επιπτώσεις στον πληθυσμό του νησιού. Θα υπάρξει σαφώς αύξηση του περιστασιακού πληθυσμού καθώς θα γίνουν και έργα αναπτυξιακού/τουριστικού χαρακτήρα στις περιοχές πέριξ των φραγμάτων αλλα και όπου έχει περιγραφθεί παραπάνω. Με την ενίσχυση των εναλλακτικών μορφών τουρισμού, καθώς και την περαιτέρω αξιοποίηση των φυσικών πόρων για την ανάπτυξη του τουρισμού και των συναφών με αυτών επαγγελμάτων, αναμένεται αύξηση κυρίως του εποχικού πληθυσμού. Η διάρκεια των επιπτώσεων του σχεδίου στον πληθυσμό χαρακτηρίζεται από μακροπρόθεσμη έως μόνιμη, ενώ οι θετικές συνέπειες προσδιορίζονται ως προς τη χωρική τους εμφάνιση στις περιοχές των πόλεων και οικισμών που θα επωφεληθούν από τα μέτρα. Οι επιπτώσεις στον πληθυσμό αξιολογούνται ως δευτερογενείς, διότι προκειμένου να επέλθει αύξηση του πληθυσμού στην περιοχή, δεν αρκεί μόνο η έγκριση, αλλά και η εφαρμογή του σχεδίου μέσω των προτεινόμενων έργων, η υλοποίηση των οποίων εξαρτάται και από άλλους παράγοντες, όπως η πολιτική βούληση, η εξασφάλιση χρηματοδότησης κ.λπ. Σημειώνεται ότι οι προβλεπόμενες θετικές συνέπειες του σχεδίου στο μέγεθος του πληθυσμού της περιοχής, είναι πιθανόν να 79

89 αναστραφούν, αν συντρέξουν συγκεκριμένοι παράγοντες όπως: μη σωστή εφαρμογή του σχεδίου, κατασκευή κακής ποιότητας έργων, παρέκλιση από τα χρονοδιαγράμματα ολοκλήρωσης έργων και μέτρων. Χαρακτηριστικά των επιπτώσεων Περιοχές φραγμάτων Περιοχές Υπολοίπων έργων Πόλεις-Οικισμοί επωφελούμενοι των μέτρων Πιθανότητα! Κλίμακα Συχνότητα/Διάρκεια >> Αναστρεψιμότητα R* Πίνακας Ζ.2.2.: Αξιολόγηση των επιπτώσεων του προτεινόμενου σχεδίου στον πληθυσμό. Ζ.2.3. ΕΠΙΠΤΩΣΕΙΣ ΣΤΗΝ ΑΝΘΡΩΠΙΝΗ ΥΓΕΙΑ Το σχέδιο αναμένεται να επηρρεάσει θετικά την υγεία των κατοίκων της περιοχής μελέτης. Επιπλέον, απόρροια της προβλεπόμενης πληθυσμιακής αύξησης θα είναι και η πιθανή βελτίωση των συνθηκών υγειονομικής περίθαλψης των κατοίκων με τη δημιουργία Αγροτικών Ιατρείων, φαρμακείων κ.λπ. Η διάρκεια των επιπτώσεων του σχεδίου στην ανθρώπινη υγεία χαρακτηρίζεται από μακροπρόθεσμη έως μόνιμη, ενώ οι θετικές αυτές συνέπειες αξιολογούνται ως πιθανές για τις περιοχές των πόλεων, οικισμών που θα επωφεληθούν από τα μέτρα. Γενικότερα, οι περιβαλλοντικές επιπτώσεις που θα προκαλέσει το Σχέδιο στην ανθρώπινη υγεία αξιολογούνται ως πρωτογενείς, διότι θα προκληθούν άμεσα από το ίδιο το σχέδιο, αλλά δεν αποκλείεται να προκληθούν κι από τα συνοδευτικά έργα που πρόκειται να ανεγερθούν ή έργα των οποίων η ανάγκη θα προκύψει εξαιτίας του σχεδίου (π.χ. λόγω της αύξησης του πληθυσμού). Τέλος, σημειώνεται ότι η αλληλεπίδραση ανάμεσα στο σχέδιο και την ανθρώπινη υγεία αξιολογείται ως ιδιαίτερα ισχυρή. Χαρακτηριστικά των επιπτώσεων Περιοχές φραγμάτων Περιοχές Υπολοίπων έργων Πόλεις-Οικισμοί επωφελούμενοι των μέτρων Πιθανότητα!! Κλίμακα Συχνότητα/Διάρκεια >> >> Αναστρεψιμότητα R* IR Πίνακας Ζ.2.3.: Αξιολόγηση των επιπτώσεων του προτεινόμενου σχεδίου στην ανθρώπινη υγεία. Ζ.2.4. ΕΠΙΠΤΩΣΕΙΣ ΣΤΗΝ ΠΑΝΙΔΑ Στις Περιοχές των υπολοίπων έργων οι επιπτώσεις στη βάση της τροφικής αλυσίδας δεν αναμένονται ισχυρές. Ωστόσο στις περιοχές αυτές και ιδιαίτερα στις προτεινόμενες περιοχές ανάπτυξης δραστηριοτήτων σχετικών με τον εναλλακτικό τουρισμό πιθανώς να υπάρξει προσωρινή μικρή διατάραξη της τροφικής αλυσίδας από την απομάκρυνση τοπικά ορισμένου αριθμού τρωκτικών και άλλων ειδών τα οποία αποτελούν μέρος του διαιτολογίου ορισμένων αρπακτικών (γεράκια, αετοί, αλεπούδες). Ανάλογα ισχύουν και για την ερπετοπανίδα της περιοχής με πολύ μικρότερη βέβαια πιθανότητα σοβαρών επιπτώσεων. Στα ορεινά οικοσυστήματα, όπου η πίεση των γεωργικών καλλιεργειών και των εκχερσώσεων είναι περιορισμένες, τα είδη των ερπετών έχουν μεγαλύτερες δυνατότητες κάλυψης. Έτσι, αναμένεται σε μικρό όμως βαθμό να προκληθεί καταστροφή φωλεών (στοών) τρωκτικών και ερπετών 80

90 από τις εκσκαφές μιας και είναι δύσκολο να εντοπισθούν, ώστε να αποφευχθεί η καταστροφή τους. Στις περιοχές όμως των ταμιευτήρων οφείλουμε να ομολογήσουμε ότι θα υπάρξουν πολλαπλές επιπτώσεις στην πανίδα. Πολλα είδη θα αναγκαστούν να μετακινηθούν από τις φωλιές τους ενώ υπάρχει πιθανότητα κάποια να εξαφανιστούν εντελώς. Τα εναπομείναντα αν μπορούν θα αναγκασθούν να κολυμπούν ενώ, η ύπαρξη του φράγματος θα σημάνει και την εξαφάνιση ψαριών που μετακινούνται στις πηγές ή στο δέλτα ή σε άλλες πλημμυρισμένες περιοχές του ποταμού με σκοπό να γεννήσουν ή άλλους λόγους. Επίσης η πιθανή δημιουργία μακροχλωρίδας ως μεγάλα πρασινόμαυρα σώματα θα επιδράσει σίγουρα στην υγεία των έμβιων όντων ακόμη και των ανθρώπων, καθότι μπορεί να αποτελέσουν μολυσματικούς παράγοντες. Θετική επίδραση θα είναι η πιθανή τοποθέτηση γόνου στους ταμιευτήρες για την προώθηση αλιευτικού τουρισμού. Τέλος, και μόνο η αλλαγή της θερμοκρασίας περιεκτικότητας σε αλάτι και οξυγόνο είναι αρκετοί παράγοντες που μπορούν να επιδράσουν σημαντικά στην πανίδα της περιοχής. Χαρακτηριστικά των επιπτώσεων Περιοχές φραγμάτων Περιοχές Υπολοίπων έργων Πόλεις-Οικισμοί επωφελούμενοι των μέτρων Πιθανότητα!!! Κλίμακα Συχνότητα/Διάρκεια >> >> Αναστρεψιμότητα IR R* Πίνακας Ζ.2.34.: Αξιολόγηση των επιπτώσεων του προτεινόμενου σχεδίου στην πανίδα. Ζ.2.5. ΕΠΙΠΤΩΣΕΙΣ ΣΤΗ ΧΛΩΡΙΔΑ Η χλωρίδα της ευρύτερης περιοχής σε γενικές γραμμές δεν πρόκειται να επηρεαστεί αρνητικά από τις προτάσεις του Σχεδίου. Στις περιοχές των υπολοίπων έργων-μέτρων δεν θα υπάρξουν ιδιαίτερες συνέπειες. Οι μεγαλύτερες επιδράσεις, απαντώνται στις περιοχές των φραγμάτων, στους ταμιευτήρες. Στην αρχή οι αποσυνθέτοντες οργανισμοί προκαλούν μια αύξηση στις θρεπτικές ουσίες στο νερό σε μια μικρή χρονική περίοδο. Επομένως η τιμή του BOD αυξάνεται. Μια αναερόβια αποσύνθεση εκτελείται με την βοήθεια των στάσιμων υδατικών στρωμάτων κατά μήκος του βάθους του ταμιευτήρα, γεγονός που οδηγεί σε φαινόμενα ευτροφισμού και υπερβολικής αύξησης του φυτοπλαγκτού. Όπως αναφέρθηκε παραπάνω είναι πιθανή η ανάπτυξη μακροχλωρίδας η οποία είναι πιθανόν να επηρεάσει και την ισορροπία της εξατμισοδιαπνοής. Φυσικά δεν πρέπει να αγνοήσουμε τυχόν δασικές εκτάσεις που θα βρεθούν πλέον κάτω από την επιφάνεια του νερού, καθώς και το γεγονός ότι πολλά τμήματα του ταμιευτήρα είναι πιθανόν να εξελιχθούν σε έλη και καλαμιώνες. Χαρακτηριστικά των επιπτώσεων Περιοχές φραγμάτων Περιοχές Υπολοίπων έργων Πόλεις-Οικισμοί επωφελούμενοι των μέτρων Πιθανότητα!!! Κλίμακα Συχνότητα/Διάρκεια >> >> Αναστρεψιμότητα IR R* Πίνακας Ζ.2.5.: Αξιολόγηση των επιπτώσεων του προτεινόμενου σχεδίου στην χλωρίδα 81

91 Ζ.2.6. ΕΠΙΠΤΩΣΕΙΣ ΣΤΟ ΕΔΑΦΟΣ Η εφαρμογή του Σχεδίου γενικά αναμένεται να επηρεάσει τα εδαφικά χαρακτηριστικά ιδίως σε ό,τι αφορά τη γεωμορφολογία και την τοπογραφία του εδάφους. Εργασίες όπως εκσκαφές θεμελίων έργων, διανοίξεις νέων οδών και απόθεση υλικών εκσκαφών (επιχωματώσεις) μεταβάλλουν τη μορφολογία και τα τοπογραφικά χαρακτηριστικά του εδαφικού ανάγλυφου. Τέτοιου είδους μεταβολές έχουν άκρως αρνητικές επιπτώσεις όταν οι εργασίες πραγματοποιούνται αυτοβούλως, άναρχα και χωρίς εκπόνηση τεχνικών μελετών ή όταν κατά την εκπόνηση της μελέτης δεν λαμβάνονται υπόψη οι ιδιαίτερες απαιτήσεις και τα χαρακτηριστικά κάθε θέσης. Συνήθως η ένταση της παρέμβασης είναι ανάλογη με την κλίμακα του έργου: εντονότερες είναι οι μεταβολές λόγω οικιστικών εργασιών (εργασίες κατασκευής υποδομών όπως δεξαμενές, βιολογικοί καθαρισμοί, γήπεδα αθλητικών εγκαταστάσεων) και εργασίες κατασκευής οδών (σε περίπτωση δημιουργίας μεγάλων μετώπων εκσκαφής) και λιγότερο σε κατασκευή δικτύων (ύδρευσης, αποχέτευσης, παρεμβάσεις αναψυχής κ.λπ. Γενικά πάντως στις περιοχές των ταμιευτήρων πέραν των επιπτώσεων από τις εκσκαφές και τους χωματισμούς υπάρχει και το σοβαρό ενδεχόμενο της υποβάθμισης των εδαφών από τις διαβρώσεις και τα ιζήματα που θα σχηματισθούν με το πέρας και κατά τη διάρκεια των εργασιών. Χαρακτηριστικά των επιπτώσεων Περιοχές φραγμάτων Περιοχές Υπολοίπων έργων Πόλεις-Οικισμοί επωφελούμενοι των μέτρων Πιθανότητα!!! Κλίμακα Συχνότητα/Διάρκεια >> >> Αναστρεψιμότητα IR R* Πίνακας Ζ.2.6.: Αξιολόγηση των επιπτώσεων του προτεινόμενου σχεδίου στο έδαφος. Ζ.2.7. ΕΠΙΠΤΩΣΕΙΣ ΣΤΑ ΝΕΡΑ Καταρχήν, στις περιοχές των έργων γενικά, κατά τη διάρκεια κατασκευαστικών εργασιών, υπάρχει πάντα ο κίνδυνος απόρριψης (εσκεμμένης ή τυχαίας) υγρών αποβλήτων (λάδια κινητήρων από τα μηχανήματα που χρησιμοποιούνται, πετρέλαια, άλλα χημικά απόβλητα κ.λπ.) επί του εδάφους ή εντός της κοίτης ρεμάτων, πράγμα που θα επιβαρύνει τα επιφανειακά νερά που τυχόν να ρέουν και ενδεχομένως και τον υπόγειο υδροφορέα, με αποτέλεσμα αυτά να επιβαρύνουν το συνολικό οικοσύστημα. Αυτός ο κίνδυνος δεν ενθαρρύνεται από το Σχέδιο Διαχείρισης Υδατικών Πόρων και τις προτάσεις του. Φυσικά όσον αφορά τους ταμιευτήρες οι επιδράσεις είναι παραπάνω από τεράστιες. Αλλάζουν ριζικά τα στοιχεία της ποτάμιας λεκάνης απορροής, όπως η χωροταξική τοπιογραφία της λεκάνης απορροής, το φυσικό κανάλι από τις πηγές του νερού εώς τη θάλασσα, τις παρόχθιες περιοχές, το σχετιζόμενο υπόγειο νερό στο κανάλι και τις όχθες του ποταμού και τις κοίτες των πλημμυρών, τους υγροτόπους, την εκβολή του ποταμού και το πλησίον στις όχθες περιβάλλον που εξαρτάται από την εισροή γλυκού νερού. Τα προαναφερθέντα στοιχείαοικοσυστήματα εκτελούν λειτουργίες όπως: ο έλεγχος πλυμμυρών και η προστασία από καταιγίδες, η παραγωγή προϊόντων όπως η άγρια πανίδα, τα αλιεύματα και οι δασικοί πόροι, ενώ παράλληλα έχουν σημαντική αισθητική και πολιτιστική αξία. Φυσικά υπάρχει πλήθος ωφελειών από την κατασκευή αυτών των φραγμάτων. Είναι δυνατός ο έλεγχος των πλημμυρών και η μείωση-εξάλειψη των καταστροφών που προκαλούν. Πιθανά οφέλη που μπορούν να επέλθουν στην περίπτωση που ο ταμιευτήρας ευνοεί την δημιουργία των υδατινων οδών. Είναι πλέον δυνατή η ύδρευση των οικισμών-πόλεων και βελτίωση της δημόσιας υγείας λόγω της χρήσης ελεγχόμενου πόσιμου νερού ενώ αυξάνεται το 82

92 παραγόμενο γεωργικό προϊόν λόγω της δυνατότητας άρδευσης γεωργικών εκτάσεων και αύξηση της παραγωγικότητας του αγροτικού τομέα. Επιπλέον, η κύρια υδραυλική επίδραση από την κατασκευή και λειτουργία των φραγμάτων είναι η εκφόρτιση της λεκάνης συλλογής νερού σε μια στάσιμη δεξαμενή αντί στην κοίτη ποταμού ή χειμάρρου. Επομένως μια τέτοια αλλαγή θα αρχίσει κατάντη ενός ρεύματος όπου η κατάντη περιοχή ξεραίνεται μερικώς ή ολικώς κι ο ταμιευτήρας αρχίζει να συσσωρεύει νερό. Κατά τη διάρκεια αυτού του προσωρινού ή περιοδικά επαναλαμβανόμενου χρονικού διαστήματος αναπλήρωσης νερού η υδρολογική ισορροπία της περιοχής μπορεί να καταρρεύσει. Χαρακτηριστικά των επιπτώσεων Περιοχές φραγμάτων Περιοχές Υπολοίπων έργων Πόλεις-Οικισμοί επωφελούμενοι των μέτρων Πιθανότητα!!! Κλίμακα Συχνότητα/Διάρκεια >> >> Αναστρεψιμότητα IR R* Πίνακας Ζ.2.7.: Αξιολόγηση των επιπτώσεων του προτεινόμενου σχεδίου στα νερά. Ζ.2.8. ΕΠΙΠΤΩΣΕΙΣ ΣΤΟΝ ΑΕΡΑ Η εφαρμογή του σχεδίου αναμένεται να έχει αρνητικές συνέπειες στην ποιότητα του αέρα των περιοχών όπου θα γίνουν τα έργα κυρίως όμως την περίοδο ανέγερσης αυτών. Δεν αναμένεται να υπάρξουν κυκλοφοριακά προβλήματα, λόγω των αυξημένων φόρτων, συνεπώς, δεν θα είναι ουσιαστική η ατμοσφαιρική ρύπανση όπως είναι γνωστό οι περισσότεροι ρύποι που εκπέμπονται από τα οχήματα προκύπτουν λόγω της ατελούς καύσης του άνθρακα στις μηχανές εσωτερικής καύσης, η οποία πραγματοποιείται όταν τα οχήματα είναι ακινητοποιημένα με τη μηχανή τους να λειτουργεί ή όταν μειώνεται καθοριστικά η μέση ταχύτητα των οχημάτων. Εξάλλου, εκπομπές ρύπων στην ατμόσφαιρα, σε περιορισμένη όμως ποσότητα, αναμένεται να πραγματοποιούνται μόνο κατά το στάδιο κατασκευής έργων κατά τις επιμέρους φάσεις εφαρμογής του χωροταξικού σχεδίου. Πηγές αυτών των εκπομπών είναι τα μηχανήματα που συνήθως χρησιμοποιούνται στις εργασίες των εκσκαφών και επιχωματώσεων, τα οποία καταναλώνουν καύσιμο πετρέλαιο. Επιπλέον, για το συγκεκριμένο χρονικό διάστημα αναμένεται αύξηση των επιπέδων εκπομπής της σκόνης κυρίως εξαιτίας των εργασιών εκσκαφής, αλλά και λόγω της μεταφοράς των υλικών κατασκευής με φορτηγά οχήματα μεταφοράς διαμέσου του οδικού δικτύου. Χαρακτηριστικά των επιπτώσεων Περιοχές φραγμάτων Περιοχές Υπολοίπων έργων Πόλεις-Οικισμοί επωφελούμενοι των μέτρων Πιθανότητα!! Κλίμακα Συχνότητα/Διάρκεια > > Αναστρεψιμότητα R R Πίνακας Ζ.2.8.: Αξιολόγηση των επιπτώσεων του προτεινόμενου σχεδίου στον αέρα. Όπως παρατηρείται στον παραπάνω Πίνακα, στις περιοχές των έργων, εκτιμάται ότι είναι πιθανό να επέλθουν αρνητικές συνέπειες στην ποιότητα του αέρα, οι οποίες όμως θα είναι περιστασιακές και βραχυπρόθεσμες, αφού θα λάβουν χώρο κυρίως κατά τη διάρκεια των κατασκευαστικών εργασιών. Οι επιπτώσεις αξιολογούνται επίσης ως δευτερογενείς διότι δεν 83

93 προκαλούνται άμεσα από το Σχέδιο, αλλά από τα έργα που πιθανόν να προκύψουν από την εφαρμογή του και μη σωρευτικές διότι δεν θα επιδράσουν αθροιστικά στην ατμόσφαιρα της περιοχής, αλλά μετά από ένα χρονικό διάστημα οι εκπεμπόμενοι ρύποι θα έχουν «διαλυθεί» ή θα έχουν μεταφερθεί σε άλλες περιοχές, ως αποτέλεσμα της διασποράς τους. Τέλος, υπογραμμίζεται ότι από τις προτάσεις του Σχεδίου δεν προβλέπεται η χωροθέτηση ρυπογόνων για την ατμόσφαιρα δραστηριοτήτων, έργων κ.λπ., συνεπώς, η επίδραση του σχεδίου στην ποιότητα του αέρα της περιοχής θα είναι ιδιαίτερα περιορισμένη. Ζ.2.9. ΕΠΙΠΤΩΣΕΙΣ ΣΤΟΥΣ ΚΛΙΜΑΤΙΚΟΥΣ ΠΑΡΑΓΟΝΤΕΣ Η εφαρμογή του σχεδίου προϋποθέτει έργα, των οποίων η φύση και κλίμακα δεν είναι ικανή να προκαλέσει κλιματικές μεταβολές γενικά-ίσως σε μικροκλιματικό επίπεδο. Δεν πρόκειται να υπάρξει εκτεταμένη ρύπανση της ατμόσφαιρας με αέρια του «θερμοκηπίου» π.χ. διοξείδιο του άνθρακα, μεθάνιο κ.λπ. Μάλιστα, υπογραμμίζεται ότι στην περιοχή των φραγμάτων ίσως είναι δυνατό να δημιουργηθούν μικρά υδροηλεκτρικά έργα, που αποτελούν έργα ανανεώσιμων πηγών ενέργειας, συνεπώς, καλύπτουν τις ανάγκες της χώρας μας για ενέργεια με φιλικό προς το περιβάλλον τρόπο. Αλλαγές στα μικροκλίματα των περιοχών των ταμιευτήρων αναμένονται, σίγουρα λόγω της αλλαγής συνθηκών θερμοκρασίας και υγρασίας, όπως επίσης και λόγω της πιθανής δημιουργίας στάσιμου υδάτινου όγκου που ίσως επηρεάσει την κίνηση του αέρα. Χαρακτηριστικά των επιπτώσεων Περιοχές φραγμάτων Περιοχές Υπολοίπων έργων Πόλεις-Οικισμοί επωφελούμενοι των μέτρων Πιθανότητα!!! Κλίμακα Συχνότητα/Διάρκεια >> > Αναστρεψιμότητα ΙR R Πίνακας Ζ.2.9.: Αξιολόγηση των επιπτώσεων του προτεινόμενου σχεδίου στους κλιματικούς παράγοντες. Ζ ΕΠΙΠΤΩΣΕΙΣ ΣΤΑ ΥΛΙΚΑ ΠΕΡΙΟΥΣΙΑΚΑ ΣΤΟΙΧΕΙΑ Πιθανώς δεν θα υπάρξουν συνέπειες σε υλικά περιουσιακά στοιχεία κατά την κατασκευή των έργων στις περιοχές των λοιπών έργων, αλλά σίγουρα θα έχουμε εκτεταμένες συνέπειες στις περιοχές των ταμιευτήρων καθότι μπορεί να χρειασθεί να εγκαταληφθούν τυχόν οικίες από τους κατοίκους τους (οικίες που αναγκαστικά θα πλημμυρίσουν), καθώς και τυχόν αγροτικές εκτάσεις και πάσης φύσεως κτίσματα που θα βρίσκονται στο εσωτερικό των ταμιευτήρων. Χαρακτηριστικά των επιπτώσεων Περιοχές φραγμάτων Περιοχές Υπολοίπων έργων Πόλεις-Οικισμοί επωφελούμενοι των μέτρων Πιθανότητα!!! Κλίμακα Συχνότητα/Διάρκεια >> > Αναστρεψιμότητα ΙR R Πίνακας Ζ.2.10.: Αξιολόγηση των επιπτώσεων του προτεινόμενου σχεδίου στα υλικά περιουσιακά στοιχεία. 84

94 Ζ.2.11.ΕΠΙΠΤΩΣΕΙΣ ΣΤΗΝ ΠΟΛΙΤΙΣΤΙΚΗ ΚΛΗΡΟΝΟΜΙΑ Για την προστασία των μνημείων πολιτιστικής κληρονομιάς χρειάζεται να παρθούν μέτρα ώστε να αποφευχθεί τυχόν αλλοίωση τους. Η εφαρμογή και τήρηση αυστηρών όρων δόμησης, ο καθορισμός ζωνών συγκεκριμένων δράσεων (πολιτιστικών, αθλητικών κ.λπ.), η επισήμανση των αρχαιολογικών χώρων και η ένταξή τους σε Περιοχές Ειδικής Προστασίας, θα επιτρέψει τον ευχερέστερο προγραμματισμό και εκτέλεση έργων για την αποκατάσταση και ανάδειξη των ιστορικών μνημείων και αρχαιολογικών χώρων των περιοχών των έργων. Επιπλέον, προτείνετε, η χωροθέτηση περιοχών εγκαταστάσεων πολιτιστικής προβολής όπου και αν αυτό είναι εφικτό. Σκοπός των ζωνών αυτών θα είναι η προβολή της λαϊκής τέχνης, των δραστηριοτήτων και της ιστορικής πορείας της ευρύτερης περιοχής. Αποτέλεσμα όλων των ανωτέρω θα είναι η διατήρηση και βελτίωση του παραδοσιακού χαρακτήρα των περιοχών όπου μπορεί να γίνουν έργα και να παρθούν μέτρα και η αναβάθμιση της τουριστικής αξίας της, μέσω της προβολής του τοπικού πολιτισμού, οπότε μπορεί να ειπωθεί με ασφάλεια ότι το προτεινόμενο σχέδιο θα επιφέρει θετικές συνέπειες στον τομέα της πολιτιστικής κληρονομιάς της περιοχής. Οι θετικές συνέπειες στην πολιτιστική κληρονομιά αξιολογούνται ως πρωτογενείς διότι η προστασία του πολιτιστικού περιβάλλοντος και η δυνατότητα αξιοποίησή του θα επέλθουν άμεσα από το σχέδιο. Η μόνη περίπτωση όπου ίσως υπήρχαν αρνητικές επιπτώσεις είναι οι περιοχές των ταμιευτήρων, αλλά δεδομένου ότι δεν υπάρχει κάποιο στοιχείο πολιτιστικής κληρονομιάς εκεί που θα μπορούσε να αλλοιωθεί θεωρούμε ότι δεν θα υπάρξει κι η αντίστοιχη αρνητικη επίδραση. Φυσικά στις συγκεκριμένες περιοχές μπορούν να δημιουργηθούν ίσως μέσα προβολής της τοπικής πολιτιστικής κληρονομιάς (μουσεία π.χ.). Χαρακτηριστικά των επιπτώσεων Περιοχές φραγμάτων Περιοχές Υπολοίπων έργων Πόλεις-Οικισμοί επωφελούμενοι των μέτρων Πιθανότητα!!! Κλίμακα Συχνότητα/Διάρκεια > >> >> Αναστρεψιμότητα R R* R* Πίνακας Ζ.2.11.: Αξιολόγηση των επιπτώσεων του προτεινόμενου σχεδίου στην πολιτιστική κληρονομιά. Ζ ΕΠΙΠΤΩΣΕΙΣ ΣΤΟ ΤΟΠΙΟ Είναι αναμενόμενες μεγάλες αλλαγές στις περιοχές των ταμιευτήρων. Μεγάλης έκτασης περιοχές θα καλυφθούν από το υγρό στοιχείο, ενώ η υδραυλική δίαιτα των ποταμών θα αλλάξει ριζικά. Οι εκβολές των ποταμών θα υποστούν μεγάλες αλλαγές και είναι πολύ πιθανόν η διαφορετικού ρυθμού και όγκου απόθεση υλικών σε αυτές να αλλάξει και το ανάγλυφο των ακτογραμμών στην ευρύτερη περιοχή μακροπρόθεσμα. Η κοίτη και στα ανάντι και στα κατάντη θα επηρεασθεί, ενώ ακόμα και η πιθανή κατασκευή υδροηλεκτρικών εργοστασίων θα αλλάξει σίγουρα σημαντικά το τοπίο. Έπειτα η ίδια η ύπαρξη του ταμιευτήρα-λίμνης είναι μία τεράστια αλλαγή στο τοπίο της περιοχής με ποικίλες επιδράσεις και σε άλλα τμήματα αυτού. Στις περιοχές των υπολοίπων έργων αν ακολουθηθούν οι αντίστοιχες οδηγίες θα είναι εφικτή η όσο γίνεται ελάχιστη αλλοίωση του τοπίου και φυσικά όπου αυτό είναι δυνατό. Μάλιστα στις περιοχές όπου αναμένονται έργα και ρυθμίσεις για την προώθηση του τουρισμού πρόκειται να έχουμε και αναβάθμιση του τοπίου της περιοχής. Γενικά όλες οι επιδράσεις αναμένοντα πρωτογενείς. 85

95 Χαρακτηριστικά των επιπτώσεων Περιοχές φραγμάτων Περιοχές Υπολοίπων έργων Πόλεις-Οικισμοί επωφελούμενοι των μέτρων Πιθανότητα!!! Κλίμακα Συχνότητα/Διάρκεια >> > Αναστρεψιμότητα ΙR R Πίνακας Ζ.2.12.: Αξιολόγηση επιπτώσεων του προτεινόμενου σχεδίου στο τοπίο. Ζ.3. ΠΡΟΤΑΣΕΙΣ/ΚΑΤΕΥΘΥΝΣΕΙΣ/ΜΕΤΡΑ ΓΙΑ ΤΗΝ ΑΝΤΙΜΕΤΩΠΙΣΗ ΚΑΙ ΠΡΟΛΗΨΗ ΤΩΝ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝΤΙΚΩΝ ΕΠΙΠΤΩΣΕΩΝ ΤΟΥ ΠΡΟΤΕΙΝΟΜΕΝΟΥ ΣΧΕΔΙΟΥ Από τη διαδικασία διερεύνησης των επιπτώσεων του Σχεδίου Διαχείρισης Υδατικών Πόρων Νήσου Λέσβου που εξετάσθηκε παραπάνω, προκύπτει ότι με την υλοποίηση ορισμένων παρεμβάσεων του σχεδίου στην περιοχή μελέτης, είναι πιθανόν να επέλθουν ορισμένες αρνητικές συνέπειες στους προαναφερόμενους περιβαλλοντικούς τομείς. Στις επόμενες παραγράφους περιγράφονται: Οι προτάσεις, οι κατευθύνσεις και τα μέτρα για την πρόληψη, τον περιορισμό και την αντιμετώπιση των δυσμενών επιπτώσεων του προτεινόμενου σχεδίου στο περιβάλλον της περιοχής μελέτης. Το σύστημα παρακολούθησης των σημαντικών περιβαλλοντικών επιπτώσεων από την εφαρμογή του σχεδίου στο περιβάλλον («monitoring»). Ζ.3.1. ΒΙΟΠΟΙΚΙΛΟΤΗΤΑ-ΧΛΩΡΙΔΑ-ΠΑΝΙΔΑ Ανεξάρτητα του αν η εφαρμογή του σχεδίου επηρεάζει άμεσα ή έμμεσα την χλωριδική φυσιογνωμία της περιοχής, αλλά και την πανίδα που ενδιαιτάται, θα πρέπει να ληφθούν όλα τα αναγκαία μέτρα για την προστασία τους, ώστε να μην επέλθει αναστροφή των προβλεπόμενων θετικών συνεπειών του σχεδίου. Η αναστροφή αυτή μπορεί να οφείλεται σε μια πέραν της πρόβλεψης μεγάλη αύξηση του πληθυσμού και γενικότερα, σε μια κατάσταση κορεσμού που είναι πιθανό να επέλθει στην περιοχή μελέτης, σε συνδυασμό με την απουσία των απαραίτητων δικτύων και έργων υποδομών (έργα ύδρευσης, αποχέτευσης, επεξεργασίας λυμάτων, διαχείρισης στερεών αποβλήτων κ.λπ.). Κάποια από τα μέτρα που μπορούν να ληφθούν για την προστασία της χλωρίδας και της πανίδας της περιοχής είναι τα εξής: μείωση κατά το δυνατό των μετακινήσεων εντός των περιοχών που προστατεύονται από το δίκτυο «Natura 2000» και καθαρισμός της περιοχής από άχρηστα υλικά και σκουπίδια σε συγκεκριμένο σημείο, ώστε να περιοριστεί η έκταση των δυσμενών συνεπειών από αυτά. Όσον αφορά στην πανίδα, δεν κρίνεται απαραίτητο να ληφθούν ιδιαίτερα μέτρα ενίσχυσής της, διότι η σημαντικότερη όχλησή της είναι πιθανόν ότι θα προέλθει από τον θόρυβο κατά τη φάση των εκσκαφών και κατασκευών, δράση η οποία θα είναι προσωρινή και αναστρέψιμη. Προτείνεται, επίσης, κατάλληλη διαμόρφωση του χρονοδιαγράμματος των εργασιών όσο βέβαια αυτό είναι δυνατόν, μέσα στα πλαίσια των δυσμενών κατά το χειμώνα κλιματικών συνθηκών ώστε τα έργα που εκπέμπουν υψηλό θόρυβο να μην πραγματοποιούνται στην αναπαραγωγική περίοδο (τέλος άνοιξης αρχές καλοκαιριού) όταν κυρίως τα πτηνά είναι ιδιαιτέρως ευάλωτα. Θα πρέπει να καταβληθεί προσπάθεια, ώστε κατά την κατασκευή των έργων, να αποφεύγεται η άσκοπη κοπή δέντρων που δεν παρεμποδίζουν άμεσα την εκτέλεση των έργων. Τέλος, σημειώνεται ότι προκειμένου να αποφευχθεί αναστροφή της προβλεπόμενης θετικής εξέλιξης της βιοποικιλότητας στην περιοχή, θα πρέπει κατά τη διάρκεια οποιασδήποτε 86

96 προσπάθειας αποκατάστασης τοπίου, σταθεροποίησης εδαφών από το Δήμο ή δενδροφυτεύσεων από τους ιδιοκτήτες να γίνει με ενδημικά είδη της περιοχής. Ζ.3.2. ΕΔΑΦΟΣ Όσον αφορά στη ρύπανση του εδάφους από στερεά απορρίμματα που θα προκύψουν είτε κατά την εφαρμογή των επιμέρους στοιχείων του σχεδίου που απαιτούν κατασκευές, είτε από απορρίμματα ανθρώπινων δραστηριοτήτων από το απασχολούμενο προσωπικό των εργοταξίων, προτείνεται η συγκέντρωση και η απομάκρυνση τους σε ειδικά διαμορφωμένο χώρο. Η διάβρωση του εδάφους προτείνεται να αντιμετωπιστεί με κατάλληλη διαμόρφωση των πρανών των εκσκαφών, ανάλογα με το είδος του εδαφικού υλικού. Σε ειδικές περιπτώσεις, όπου είναι απαραίτητο, πρέπει να εκτελούνται κατόπιν μελέτης έργα σταθεροποίησης πρανών, ιδιαίτερα στις περιοχές των ταμιευτήρων όπου αναμένονται τέτοιου είδους προβλήματα. Για την αντιμετώπιση κατολισθητικών φαινομένων που εκδηλώνονται, προτείνεται η εκπόνηση τεχνικογεωλογικής μελέτης, η οποία θα προτείνει τα απαραίτητα γεωτεχνικά μέτρα και έργα απομείωσης των αστοχιών και σταθεροποίησης των προβληματικών περιοχών. Τέλος, κρίνεται ότι η έντονη σεισμικότητα της περιοχής απαιτεί την αυστηρή εφαρμογή του ΝΕΑΚ (2003) για τις προς δόμηση περιοχές, ενώ η εκπόνηση μελέτης γεωλογικής καταλληλότητας, σε συνδυασμό με τη μικροζωνική μελέτη, θα προσδιορίσουν με ακρίβεια τους όρους δόμησης. Ζ.3.3. ΝΕΡΟ Για την αποφυγή πλημμυρικών και διαβρωτικών φαινομένων προτείνεται η κατασκευή κατάλληλων έργων παροχέτευσης των ομβρίων, τα οποία, σε συνδυασμό με τη φυσική κλίση του εδάφους, να απομακρύνουν τα επιφανειακώς απορρέοντα νερά. Όσον αφορά στα υγρά απόβλητα των μηχανημάτων (λάδια κινητήρων, πετρέλαιο, άλλες χημικά πρόσθετα) που ίσως διαρρεύσουν κατά τη διάρκεια κατασκευαστικών εργασιών, προτείνεται η επιλογή κατασκευαστών που εφαρμόζουν Σύστημα Περιβαλλοντικής Διαχείρισης. Επειδή οι ασβεστόλιθοι που κυριαρχούν στην περιοχή της Δ.Ε. είναι επιδεκτικοί σε ρύπανση και λαμβάνοντας υπόψη ότι οι ανάγκες ύδρευσης, τόσο ποσοτικά όσο και ποιοτικά, καλύπτονται οριακά, προτείνεται η εκπόνηση υδρογεωλογικής μελέτης στα όρια των υδρογεωλογικών λεκανών της περιοχής. Στα πλαίσια της υδρογεωλογικής μελέτης θα καθοριστούν με ακρίβεια οι υδρολιθολογικές ιδιότητες των γεωλογικών σχηματισμών, καθώς και οι ζώνες προστασίας των υφιστάμενων ή και μελλοντικών υδροληπτικών έργων. Επίσης, η εκπόνηση μελέτης διαχείρισης των υδατικών πόρων της περιοχής θα υποδείξει εναλλακτικά μέτρα υδροληψίας. Φυσικά πρέπει να ληφθούν όλα τα απαραίτητα μέτρα ώστε να εξασφαλισθεί η οικολογική παροχή που απαιτείται στα κατάντη των φραγμάτων, καθώς και όλα εκείνα τα μέτρα που θα χρειασθούν για να επέλθει ισορροπία στο περιβάλλον των ταμιευτήρων μετά το πέρας των έργων. Τέλος, προτείνεται η ενημέρωση των κατοίκων και επισκεπτών, από πλευράς Τοπικής Αρχής, για την οικολογική σημασία των υδατορευμάτων της περιοχής και τις σοβαρές αρνητικές επιπτώσεις που θα είχε οποιαδήποτε ρίψη ρυπογόνων και μολυσματικών ουσιών στο δίκτυο των ομβρίων με ανάλογη αυστηρή επιτήρηση και εφαρμογή της ισχύουσας νομοθεσίας. Ζ.3.4. ΑΕΡΑΣ Για την αντιμετώπιση της ατμοσφαιρικής ρύπανσης, επιβάλλεται από τα συνεργεία κατασκευής των αναπτυξιακών έργων ή των έργων υποδομών και τους οδηγούς των οχημάτων, να πραγματοποιούνται συχνοί έλεγχοι ως προς τις εκπομπές καυσαερίων και να λαμβάνονται τα 87

97 ενδεικνυόμενα μέτρα (τοποθέτηση φίλτρων, ρύθμιση των κινητήρων κ.λπ.). Σε περίπτωση εξαιρετικά ξηρής θερινής περιόδου θα πρέπει να ληφθούν μέτρα συνεχούς διαβροχής του χρησιμοποιούμενου οδικού δικτύου με κατάλληλο βυτιοφόρο όχημα, έτσι ώστε να ελαττωθούν οι εκλυόμενες ποσότητες σκόνης. Επίσης, το φορτίο των φορτηγών οχημάτων που θα μεταφέρουν αδρανή και λοιπά υλικά θα πρέπει να είναι καλυμμένο, σύμφωνα με την ισχύουσα νομοθεσία. Όσον αφορά στη θέρμανση των κατοίκων της περιοχής, προτείνεται η αντικατάσταση καυστήρων παλαιάς τεχνολογίας και η θέσπιση περιβαλλοντικών όρων για εγκατάσταση μη ρυπογόνων καυστήρων νέας τεχνολογίας σε νέες οικίες και ξενοδοχειακές εγκαταστάσεις, στις άδειες κατασκευής και λειτουργίας τους. Για τη μείωση των εκπομπών από γεωργικές δραστηριότητες προτείνεται η προσεκτική διασπορά εντομοκτόνων/παρασιτοκτόνων, με επιλογή ελάχιστα τοξικών προϊόντων και ένταξη της διαδικασίας σε ολοκληρωμένες αειφόρες γεωργικές πρακτικές. Τέλος, προτείνεται η παραγωγή ενέργειας από ανανεώσιμες πηγές (ήλιο, αέρα, βιομάζα, γεωθερμία) και η χρήση βιοκαυσίμων. Ζ.3.5. ΤΟΠΙΟ Πρέπει να ληφθούν τα ανάλογα μέτρα ώστε να αποτραπούν τυχόν άστοχες επεμβάσεις που πιθανόν να προκύψουν με τη ανέγερση νέων κατασκευών στις περιοχές που αναμένονται τα έργα και τα μέτρα, όσο και σε περιβαλλοντικά ευαίσθητες περιοχές και τοπία. Το εν λόγω έργο θα λειτουργεί συμπληρωματικά με τον υπόλοιπο χωρικό σχεδιασμό και θα συμβάλει στην καλύτερη οργάνωση του χώρου και σε μια αναβάθμιση της αισθητικής του μέσω της μορφολογίας της δόμησης, που θα εντάσσεται στο τοπίο και στην παράδοση. Η υπό εκπόνηση μελέτη ενδεχομένως να αναστρέψει τις προβλεπόμενες αρνητικές συνέπειες που ενδεχομένως επιφέρει το προτεινόμενο σχέδιο στο τοπίο της. Όσον αφορά στις περιοχές των ταμιευτήρων προτείνεται να γίνουν όλες οι απαραίτητες εργασίες, ώστε το τοπίο να υποβαθμιστεί στο ελάχιστο, ενώ ταυτόχρονα να γίνουν όλα τα απαραίτητα έργα που θα βοηθήσουν στον εξωραισμό των συγκεκριμένων περιοχών. Ζ.3.6. ΛΟΙΠΟΙ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝΤΙΚΟΙ ΠΑΡΑΓΟΝΤΕΣ Για τους λοιπούς περιβαλλοντικούς παράγοντες (πληθυσμός, ανθρώπινη υγεία, κλίμα, υλικά περιουσιακά στοιχεία, πολιτιστική κληρονομιά) οι προβλεπόμενες συνέπειες του προτεινόμενου σχεδίου αξιολογήθηκαν ως αμιγώς θετικές ή ουδέτερες, οπότε και δεν παρατίθενται προτάσεις για την αντιμετώπιση ή πρόληψη επιπτώσεων. Επιπλέον, δύο από τους παραπάνω παράγοντες (κλίμα και ανθρώπινη υγεία) κρίνεται ότι αλληλεπιδρούν ελάχιστα με το προτεινόμενο Σχέδιο. Για τους τομείς της πολιτιστικής κληρονομιάς και των υλικών περιουσιακών στοιχείων θεωρείται ότι οι προτάσεις του Σχεδίου καλύπτουν τις ανάγκες διαφύλαξης και διατήρησής τους. Ζ.4. ΣΥΣΤΗΜΑ ΠΑΡΑΚΟΛΟΥΘΗΣΗΣ ΣΗΜΑΝΤΙΚΩΝ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝΤΙΚΩΝ ΕΠΙΠΤΩΣΕΩΝ Στο κεφάλαιο αυτό παρουσιάζεται το προτεινόμενο σχέδιο παρακολούθησης των επιπτώσεων από την εφαρμογή του Σχεδίου στο περιβάλλον, το οποίο περιλαμβάνει μέτρα που διασφαλίζουν την αποτελεσματική παρακολούθηση και έγκαιρη αντιμετώπιση των επιπτώσεων που τυχόν προκύψουν από την εφαρμογή του προτεινόμενου σχεδίου. Σύμφωνα με το αρ. 9 της ΥΑ /2006, η αρχή σχεδιασμού, καθώς και κάθε υπηρεσία περιβάλλοντος με αρμοδιότητα παρακολούθησης περιβαλλοντικών μέσων και παραμέτρων στον τομέα της, οφείλουν να παρακολουθούν, σε συνάρτηση με την απόφαση έγκρισης της Σ.Μ.Π.Ε. του σχεδίου ή προγράμματος, τις σημαντικές περιβαλλοντικές επιπτώσεις από την εφαρμογή του, προκειμένου 88

98 να εντοπιστούν εγκαίρως απρόβλεπτες δυσμενείς επιπτώσεις και να ληφθούν τα κατάλληλα επανορθωτικά μέτρα. Ζ.4.1. ΠΑΡΑΚΟΛΟΥΘΗΣΗ ΒΙΟΠΟΙΚΙΛΟΤΗΤΑΣ, ΧΛΩΡΙΔΑΣ, ΠΑΝΙΔΑΣ Το Υπουργείο Περιβάλλοντος Ενέργειας και Κλιματικής αλλαγής ήδη τηρεί βάση δεδομένων (Δίκτυο Φιλότης, Εθνικό Δίκτυο Πληροφοριών Περιβάλλοντος) με όλα τα διαθέσιμα στοιχεία για την οικολογική κατάσταση και την κατάσταση διαχείρισης όλων των προστατευόμενων περιοχών ανά την επικράτεια και δίνει τις κατευθύνσεις για την αειφορική διαχείριση των περιοχών αυτών, ύστερα από γνωμοδότηση της επιτροπής «Φύση 2000» (άρθρο 5 Κ.Υ.Α. της , ΦΕΚ 1289Β ). Η βάση δεδομένων λειτουργεί ως μέσο περιβαλλοντικής παρακολούθησης όλων των οικοτόπων της χώρας συμπεριλαμβανομένων και αυτών της περιοχής μελέτης. Μάλιστα, όπως έχει προαναφερθεί, σύμφωνα με τα ΦΕΚ 60Α / και 1495Β / , γίνεται διαχωρισμός των οικοτόπων σε Ζώνες Ειδικής Προστασίας (Ζ.Ε.Π.) και Ειδικές Ζώνες Διατήρησης (Ε.Ζ.Δ.). Στην περιοχή μελέτης και με την προϋπόθεση να εκπονηθεί η προτεινόμενη από το παρόν Ειδική Περιβαλλοντική Μελέτη, προτείνεται η παρακολούθηση των περιβαλλοντικών παραμέτρων που αφορούν στη βιοποικιλότητα, την χλωρίδα και την πανίδα, από το Φορέα Διαχείρισης που θα προκύψει για την εφαρμογή της Ε.Π.Μ. Αρμοδιότητα του φορέα θα είναι η ακριβής καταγραφή του πληθυσμού και των ειδών της περιοχής, η οποία μάλιστα προτείνεται να ανανεώνεται κάθε δέκα χρόνια καθώς και η παρακολούθηση και αξιολόγηση των επιμέρους Μ.Π.Ε. με ιδιαίτερη έμφαση στους παράγοντες που επηρεάζουν τη βιοποικιλότητα. Συνοψίζοντας, για την περιοχή μελέτης και με στόχο τη διατήρηση της βιοποικιλότητας προτείνεται η συνέχιση της περιβαλλοντικής παρακολούθησης από το Υ.Π.Ε.Κ.Α. και η έναρξη παρακολούθησης από το Φορέα Διαχείρισης της Ε.Π.Μ., για τους δείκτες που αναφέρονται στο διάγραμμα που ακολουθεί: Υ.Π.Ε.Κ.Α Παρακολούθηση μεταβολής έκτασης οικοτόπων. Παρακολούθηση μεταβολής πληθυσμού ειδών χλωρίδας και πανίδας. ΦΟΡΕΑΣ ΔΙΑΧΕΙΡΙΣΗΣ Ε.Π.Μ. Παρακολούθηση και ακριβής καταγραφή των ειδών της χλωρίδας και της πανίδας. Παρακολούθηση επιμέρους Μ.Π.Ε., με έμφαση στις επιπώσεις στη βιοποικιλότητα. Ζ.4.2. ΠΑΡΑΚΟΛΟΥΘΗΣΗ ΕΔΑΦΟΥΣ Ο αρμόδιος φορέας για την εφαρμογή του Σχεδίου μπορεί να παρακολουθεί την τυχόν μεταβολή στα εδάφη κυρίως στη περιοχή των ταμιευτήρων, όπου μπορεί να εμφανιστούν κάθε είδους μεταβολές στη φύση του εδάφους, διαβρώσεις, αποθέσεις ιζημάτων, την εξέλιξη των χρήσεων γης, η οποία είναι δυνατόν να επηρεάσει τη ρύπανση του εδάφους, καθώς επίσης και την εξέλιξη/ανάπτυξη των βιολογικών καλλιεργειών στην περιοχή μελέτης, σε συνεργασία με αγροτικούς συνεταιρισμούς. Η προώθηση των βιολογικών καλλιεργειών στην περιοχή είναι ιδιαίτερα σημαντική, λόγω της μικροκλίμακας της αγροτικής παραγωγής και της ρύπανσης του εδάφους από την αλόγιστη χρήση των φυτοφαρμάκων και των λιπασμάτων. Η παρακολούθηση 89

99 από το φορέα εφαρμογής του Σχεδίου για τους δείκτες που αναφέρονται στο διάγραμμα που ακολουθεί: ΦΟΡΕΑΣ ΕΦΑΡΜΟΓΗΣ ΣΧΕΔΙΟΥ Παρακολούθηση μεταβολών στο έδαφος(διαβρώσεις, αοθέσεις ιζημάτων κ.λ.π.) Παρακολούθηση μεταβολών των χρήσεων γης στην περιοχή. Παρακολούθηση εξέλιξης/ανάπτυξης βιολογικών καλλιεργειών στη Δημοτική Ενότητα. Ζ.4.3. ΠΑΡΑΚΟΛΟΥΘΗΣΗ ΝΕΡΩΝ Σε ό,τι αφορά την παρακολούθηση των υδατικών πόρων, προτείνεται η ενίσχυση του ρόλου της Δημόσιας επιχείρησης στη Λέσβο, για ό,τι έχει σχέση με το νερό της ύδρευσης, με τη βοήθεια ενός κατάλληλου πλάνου για την παρακολούθηση και διαχείριση της ποιότητάς του. Ταυτόχρονα, η διασφάλιση της επάρκειας των υδατικών πόρων για τους σκοπούς της ύδρευσης των οικισμών της Λέσβου θα αποτελεί ευθύνη της Δ.Ε.Υ.Α. Επίσης, η Δ.Ε.Υ.Α. Λέσβου θα είναι υπεύθυνη για την παρακολούθηση της προώθησης, εξέλιξης και ολοκλήρωσης μελλοντικών απαραίτητων έργων για την αποχέτευση ακαθάρτων και ομβρίων, και την εξυπηρέτηση των οικισμών από την Εγκατάσταση Επεξεργασίας Λυμάτων. Τέλος, η Διεύθυνση Υδάτων της Αποκεντρωμένης Διοίκησης Αιγαίου θα είναι υπεύθυνη για τη στρατηγική παρακολούθηση των υδατικών πόρων της περιοχής, μέσω της τήρησης κατάλληλης βάσης δεδομένων, για τη διασφάλιση μιας καλύτερης εποπτείας και άρα, δυνατότητας άμεσης κινητοποίησης σε περίπτωση προβλημάτων που θα προκύψουν με την ποιότητα των νερών. Τέλος για την απροβλημάτιστη και σωστή χρήση διαχείρηση και λειτουργία των φραγμάτων προτείνεται η σύσταση φορέα που θα επωμισθεί την ευθύνη και λειτουργία αυτών. Δ.Ε.Υ.Α. ΛΕΣΒΟΥ Παρακολούθηση της ποιότητας του υδρευτικού νερού από τη Δ.Ε.Υ.Α. Λέσβου. Παρακολούθηση εξέλιξης και ολοκλήρωσης αποχετευτικών έργων και επεξεργασίας λυμάτων. ΔΙΕΥΘΥΝΣΗ ΥΔΑΤΙΚΩΝ ΠΟΡΩΝ ΑΙΓΑΙΟΥ ΔΗΜΙΟΥΡΓΙΑ ΦΟΡΕΑ ΓΙΑ ΤΗΝ ΕΚΜΕΤΑΛΕΥΣ Η ΤΩΝ ΦΡΑΓΜΑΤΩΝ στρατηγική παρακολούθηση των υδατικών πόρων της περιοχής, μέσω της τήρησης κατάλληλης βάσης δεδομένων προτείνεται η σύσταση φορέα που θα επωμισθεί την ευθύνη και λειτουργία των φραγμάτων. 90

100 Ζ.4.4. ΠΑΡΑΚΟΛΟΥΘΗΣΗ ΑΕΡΑ Γενικά δεν απαιτείται παρακολούθηση της ποιότητας του αέρα, εκτός από τις περιπτώσεις κατά τη διάρκεια κατασκευής αναπτυξιακών έργων ή έργων υποδομών, όταν θα αυξάνονται οι εκπεμπόμενοι ρύποι από μηχανήματα και βαρέα οχήματα. Σε αυτές τις περιπτώσεις, αρμόδιος για την περιβαλλοντική παρακολούθηση των ατμοσφαιρικών ρύπων θα είναι η Διεύθυνση Τεχνικών Υπηρεσιών του Δήμου Μυτιλήνης, η οποία επιβλέπει και την ορθή εκπόνηση των έργων, συνεπώς, είναι εφικτό να παρακολουθεί και την εκπομπή των ατμοσφαιρικών ρύπων. ΔΙΕΥΘΥΝΣΗ ΤΕΧΝΙΚΩΝ ΥΠΗΡΕΣΙΩΝ ΜΥΤΙΛΗΝΗΣ Παρακολούθηση/ Έλεγχος εκπομπών καυσαερίων οχημάτων-μηχανημάτων που συμμετέχουν στην κατασκευή έργων. Ζ.4.5. ΠΑΡΑΚΟΛΟΥΘΗΣΗ ΤΟΠΙΟΥ Το Υπουργείο ΠΕ.ΧΩ.Δ.Ε. (νυν Υ.Π.Ε.Κ.Α.) έχει θέσει τις βάσεις για την προστασία των τοπίων στη χώρα μας μέσω του προγράμματος «Οριοθέτηση και Καθορισμός Μέτρων Προστασίας Τοπίων Ιδιαιτέρου Φυσικού Κάλλους» ( ), με το οποίο ορίστηκαν 449 Τοπία Ιδιαιτέρου Φυσικού Κάλλους, στα οποία συμπεριλαμβάνεται και αρκετά της Λέσβου. Επίσης, έχουν ληφθεί μέτρα ώστε να αποτραπούν τυχόν άστοχες επεμβάσεις που πιθανόν να προκύψουν με την κατασκευή νέων οικοδομών στον χώρο της υπαίθρου, τόσο στον άμεσα περιβάλλοντα χώρο των οικισμών, όσο και σε περιβαλλοντικά ευαίσθητες περιοχές και τοπία. Η παρακολούθηση του τοπίου θα πραγματοποιείται έμμεσα από τη Διεύθυνση Πολεοδομίας της Μυτιλήνης, η οποία είναι η αρμόδια υπηρεσία δόμησης, καθώς και από τη Διεύθυνση Καθαριότητας και Κοινόχρηστων Χώρων, η οποία αποτελεί υπηρεσία που διασφαλίζει επίσης την ποιότητα του τοπίου σε μεγάλο βαθμό. Φυσικά μέρος της ευθύνης παρακολούθησης του τοπίου στις περιοχές των ταμιευτήρων, θα μεταφερθεί στον φορέα που θα έχει την ευθύνη των φραγμάτων, και προτάθηκε παραπάνω η δημιουργία του. ΔΙΕΥΘΥΝΣΗ ΠΟΛΕΟΔΟΜΙΑΣ Παρακολούθηση της σωστής εφαρμογής των όρων και κανόνων δόμησης εντός και εκτός των οικισμών. ΔΙΕΥΘΥΝΣΗ ΚΑΘΑΡΙΟΤΗΤΑΣ ΚΑΙ ΚΟΙΝΟΧΡΗΣΤΩΝ ΧΩΡΩΝ Παρακολούθηση ποιότητας του τοπίου εντός και εκτός των οικισμών από τη συνιστώσα της καθαριότητας. 91