Μαζικές Καταστροφές, Κοινωνία και ΜΜΕ: Η ιατροδικαστική. επιστήµη στην εποχή της δηµοσιότητας

Transcript

1 Μαζικές Καταστροφές, Κοινωνία και ΜΜΕ: Η ιατροδικαστική επιστήµη στην εποχή της δηµοσιότητας 1 Σ. Ν. Ντζάου 2 Ν. Κατριβέσης 3 Ν. Παναγιώτου 1 Εργαστήριο Ιατροδικαστικής & Τοξικολογίας Α.Π.Θ., Θεσσαλονίκη 2 Πανεπιστήµιο Μακεδονίας 3 Τµήµα Δηµοσιογραφίας και ΜΜΕ Α.Π.Θ 1

2 Η ανακοίνωση αυτή αποσκοπεί να προσεγγίσει και να καταδείξει την επίδραση µεταξύ των διάφορων δρώντων σε περιόδους µαζικών καταστροφών. Ειδικότερα δε να εξεταστεί η σχέση µεταξύ του ιατροδικαστή και των ΜΜΕ στις περιόδους αυτές. Η ανακοίνωση αντλεί τα στοιχεία της από το εµπειρικό υλικό που συλλέχθηκε στο Εργαστήριο Ιατροδικαστικής και Τοξικολογίας της Ιατρικής Σχολής του Αριστοτελείου Πανεπιστηµίου Θεσσαλονίκης Οι υποθέσεις που παρουσιάζονται, στηρίζονται στην ένταξη πρωτογενών εµπειρικών δεδοµένων στην προβληµατική της διαχείρισης των µαζικών καταστροφών και του παράγοντα των ΜΜΕ Η θέση που αναπτύσσεται είναι ότι τα ΜΜΕ δεν αρκούνται στην περιγραφή, αλλά συµµετέχουν ενεργά στην «κατασκευή» του ίδιου του γεγονότος. Παράλληλα για την Ιατροδικαστική επιστήµη οι µαζικές καταστροφές αποτελούν ένα γεγονός που απαιτεί την άµεση κινητοποίηση και οργάνωση για την ταυτοποίηση των θυµάτων της καταστροφής. Η σχέση δε Ιατροδικαστή και ΜΜΕ, είναι ιδιαίτερης σηµασίας για τον τρόπο πρόσληψης και αντιµετώπισης της κρίσης από το κοινωνικό σύνολο. 2

3 Εισαγωγή Στον 21 αιώνα οι µαζικές καταστροφές αποτελούν στοιχείο της σύγχρονης ζωής. Όπως αναφέρει ο Foster : «Τα έκτακτα περιστατικά προσδιορίζονται από τέσσερα διαφορετικά χαρακτηριστικά, µια επείγουσα ανάγκη για γρήγορες αποφάσεις, συνοδευόµενη από µια έντονη έλλειψη του απαραίτητου εκπαιδευόµενου προσωπικού, των υλικών και του χρόνου για να την αντιµετωπίσουµε αποτελεσµατικά» ενώ για έναν κατάλληλο ορισµό µιας µαζικής καταστροφής εκφράσεις όπως «µια επείγουσα ανάγκη για αποφάσεις, έντονη έλλειψη προσωπικού, έντονη έλλειψη υλικών και έντονη έλλειψη χρόνου»επισηµαίνουν τις βασικές πλευρές µιας κρίσιµης κατάστασης 1. Επιπλέον ως µαζική καταστροφή ορίζεται η «η συµφορά µε πολλά θύµατα είτε λόγω φυσικών αιτιών είτε λόγω αιτιών που έχουν σχέση µε την τεχνολογική εξέλιξη και την συµπεριφορά του ανθρώπου 2. Για την Ιατρική η «µαζική καταστροφή σηµαίνει συµφορά µε πολλά θύµατα είτε λόγω φυσικών αιτιών είτε λόγω αιτιών που έχουν σχέση µε την τεχνολογική εξέλιξη και την συµπεριφορά του ανθρώπου». 3 Στοιχεία που χαρακτηρίζουν τις µαζικές καταστροφές είναι: α)η επικινδυνότητα β) ανεπάρκεια χρόνου γ) αναγκαιότητα προσαρµογής δ) Η πίεση ε) το απρόβλεπτο και το πρωτόγνωρο στ) η σύγχυση και το χάος ζ) Η διαφορετικότητα του χαρακτήρα της καταστροφής στ) η αυξηµένη ανάγκη πληροφόρησης Τα στάδια αντίστοιχα µιας µαζικής καταστροφής είναι α) Η ενεργός φάση, όπου διαµορφώνεται το γεγονός, όπου δηµιουργούνται οι έκτακτες ανάγκες δηλαδή οι επικίνδυνες και επείγουσες καταστάσεις που απαιτούν άµεση αντιµετώπιση. Στο στάδιο αυτό υπάρχει µεγάλη πίεση για την αντιµετώπιση του συµβάντος. β) Η φάση της ύφεσης της κρίσης, όπου 1 Health R. Crisis Management, εκδόσεις Γκιούρδας, 2005, σελίδα Δαρδαβεσης Γ.: «Η περίθαλψη των θυµάτων και η προστασία της δηµόσιας υγείας στις µαζικές καταστροφές» University Studio Press 1990 σελ.21 3 Οπ.παρ. 3

4 αρχίζουν να αποδίδουν τα µέτρα αντιµετώπισης της κρίσης ενώ αρχίζει και η φυσική αποδυνάµωση της κρίσης. Η δηµόσια επικοινωνία δοκιµάζεται σοβαρά σε κρίσιµες καταστάσεις όπου υπάρχει µεγάλος βαθµός αβεβαιότητας. Καθώς κρίση σηµαίνει ανατροπή της οµαλότητας-κανονικότητας η εξέλιξη αυτή δηµιουργεί µεγάλη ζήτηση για έγκαιρη και υπεύθυνη ενηµέρωση προκειµένου να αποκατασταθεί η εµπιστοσύνη έναντι µιας αβέβαιης και φοβισµένης πολλές φορές κοινής γνώµης. Ως συνέπεια οι κοινωνίες γίνονται περισσότερο εξαρτηµένες από τα ΜΜΕ για πληροφόρηση. Επιπλέον οι µαζικές καταστροφές αποτελούν περιόδους που συγκεντρώνουν συσσωρεµένη δηµοσιότητα. Μια τέτοιας έκταση καταστροφή έχει όλα εκείνα τα στοιχεία που την καθιστούν εξαιρετικής σπουδαιότητας γεγονός, το οποίο µονοπωλεί την θεµατολογία των ΜΜΕ. Καθώς η διαχείριση σηµαντικών γεγονότων ή κρίσεων έχει γίνει περισσότερο πολύπλοκη καθώς έχουν πολλαπλασιαστεί οι πηγές ενηµέρωσης και έχουν αλλάξει ταυτόχρονα οι απαιτήσεις της κοινής γνώµης για ενηµέρωση. Η δυνατότητα των µέσων να προσεγγίζουν ένα ευρύ κοινό αλλά και να συµµετέχουν στην διαδικασία διαµόρφωσης της κοινής γνώµης, τα καθιστά φορείς ιδιαίτερης ισχύος στα δηµόσια πράγµατα και ιδιαίτερα σε περιόδους κρίσεων. Τα ΜΜΕ επηρεάζουν καθοριστικά τον τρόπο µε τον οποίο συµµετέχουµε στην πολιτική σφαίρα, καθώς αποτελούν όργανο που κατ εξοχήν διαµορφώνει την κοινή γνώµη, παρουσιάζοντας και σχολιάζοντας ποικιλοτρόπως τις ειδήσεις που την εµπνέουν. Οι έρευνες δείχνουν 4, ότι για την πλειοψηφία των ατόµων τα Μέσα Ενηµέρωσης αντιπροσωπεύουν την κύρια πηγή πληροφόρησης τους για την πολιτική. 5 4 Worcester, R.M.: Demographics and Values: What the British public read and what they think about their newspapers, Paper presented to The Ed of Fleet Street Conference, City University, February, Παναγιώτου Ν.: «ΜΜΕ και διαχείριση κρίσεων» στο Χ.Φραγκονικολόπουλος (επιµ): ΜΜΕ Ελλάκα και Πολιτική» Εκδόσεις Σιδέρη ΑΘήνα

5 Τα ΜΜΕ διαδραµατίζουν πολλαπλούς ρόλους θέτοντας περιορισµούς αλλά και προσφέροντας δυνατότητες για την αντιµετώπιση µιας µαζικής καταστροφής. Η διαφορά ωστόσο µε την κάλυψη των υπολοίπων γεγονότων είναι ότι οι περιπτώσεις κρίσεων είναι συµβάντα που επιβάλλουν την δηµοσιοποίηση τους και εν µέρει την ατζέντα τους. Είναι γεγονότα τέτοια που δεν µπορούν να αγνοηθούν, αλλά αντίθετα επιβάλλονται στην θεµατολογία των ΜΜΕ. Ο τρόπος µετάδοσης και κάλυψης αυτών επηρεάζεται από τους παράγοντες, που καθορίζουν τη γενικότερη λειτουργία των ΜΜΕ. Οι παράγοντες αυτοί είναι: Οικονοµικοί, όπως ο ανταγωνισµός, αύξηση της κερδοφορίας κλπ Πολιτικοί, όπως η ιδεολογική αντίθεση, πολιτικές προτιµήσεις, κλπ Τεχνικοί, που έχουν να κάνουν µε τις ιδιαιτερότητες του κάθε µέσου, εφηµερίδα, τηλεόραση κλπ Θεσµικοί, όπως οι αναγκαιότητες, προτεραιότητες και ιεραρχήσεις των ΜΜΕ ως αυτόνοµων οργανισµών, η εξάρτηση τους από τις πολιτικές ελίτ για περισσότερη πληροφόρηση, κλπ. Επιπλέον και σύµφωνα µε τους Galtung& Ruge τα εξής κριτήρια επηρεάζουν αντίστοιχα τον τρόπο κάλυψης των γεγονότων από τα ΜΜΕ, και αντίστοιχα ισχύουν στις περιπτώσεις µαζικών καταστροφών: 1)Συχνότητα τα βραχυπρόθεσµα και τα ολοκληρωµένα γεγονότα έχουν µεγαλύτερη άξια ως είδηση, σε σχέση µε τα µακροπρόθεσµα και τα συνεχή σε εξέλιξη θέµατα 2) Ένταση 3) Πληρότητα 4) Σηµασία. Γεγονότα που είναι άµεσα αναγνωρίσιµα από το κοινό και έχουν πολιτισµική εγγύτητα παρουσιάζουν υψηλή άξια ως ειδήσεις. 5)Συσχέτιση 6) Πληρότητα 7) Συνέχεια 8) Έκπληξη 9) Συσχέτιση 10) Ο χρόνος 11) Η πολιτική και πολιτισµική εγγύτητα 12) Η καθαρή δοµή. 5

6 Ο τρόπος µετάδοσης και κάλυψης µιας µαζικής καταστροφής επηρεάζει µε τη σειρά της και τα µέρη µιας κρίσης, καθώς αυτά βασίζουν τη στρατηγική τους στον τρόπο µε τον οποίο θα καλυφθούν οι πράξεις τους. Επιπλέον σε αυτές τις περιπτώσεις τα ΜΜΕ και οι διάφοροι δρώντες βρίσκονται σε µια σχέση αλληλεξάρτησης, καθώς οι τελευταίοι είναι πιο δεκτικοί και προσαρµοστικοί στην δηµοσιογραφική κάλυψη της τακτικής τους την οποία και προσαρµόζουν ανάλογα. Ειδικότερα οι ιατροδικαστές και λόγω του κεντρικού τους ρόλου στις περιπτώσεις των µαζικών καταστροφών είναι δυνητικοί καθοδηγητές της κοινής γνώµης. Ο τρόπος παρουσίασης των στοιχείων αυτών όσο και των ερµηνειών επηρεάζουν τον τρόπο πρόσληψης και αναπαραγωγής του ζητήµατος αυτού. Χαρακτηριστικό παράδειγµα είναι η ανατροπή των µέχρι τότε ερµηνειών που προσφέρονταν από τα ΜΜΕ, µε την δηµοσιοποίηση εκ µέρους του ιατροδικαστή κ. Κουτσάφτη του γεγονότος ότι η ένας αριθµός των νεκρών κατά την στιγµή της πρόσκρουσης του αεροπλάνου της εταιρείας Helios ήταν ζωντανοί. Μεθοδολογία Προκειµένου να αποτιµήσουµε την επίδραση µεταξύ των διάφορων δρώντων σε περιόδους µαζικών καταστροφών, και ιδιαίτερα τη σχέση ΜΜΕ και Ιατροδικαστικής Υπηρεσίας, επιλέγουµε να µελετήσουµε δυο αεροπορικές καταστροφές. Αυτή του αεροπλάνου Γιάκοβλεφ που κατέπεσε στα Πιέρια Όρη στις 17/12/1997, και αυτή της Κυπριακής Εταιρείας Helios στις 15/08/2005. Η επιλογή των δυο αυτών γεγονότων εδράζεται στη σηµαντικότητα τους, εξαιτίας του αριθµού των θυµάτων, της εκτενής κάλυψης που έτυχαν, αλλά και της χρονικής διαφοράς η οποία και επιτρέπει την συγκριτική παράθεση του τρόπου αντίδρασης, διαχείρισης και κάλυψης των γεγονότων. 6

7 Η επιλογή µελέτης του Ελληνικού τύπου αντί της τηλεοράσεως βασίζεται στους ακόλουθους λόγους: 1) Στο φαινόµενο της συνένωσης της ενηµέρωσης µε την διασκέδαση (infotainment) που παρατηρείται στην τηλεοπτική κάλυψη των γεγονότων. Όπως αναφέρει ο Sampson 6 ενώ ο ρόλος της δηµοσιογραφίας είναι η παροχή πληροφόρησης και ενηµέρωσης στο κοινό, υποσκάπτεται από την τακτική αυτή που ονοµάζεται infotainment και χρησιµοποιείται ευρέως από τα τηλεοπτικά µέσα ενηµέρωσης. Η απουσία ή περιορισµένη χρήση της τακτικής αυτή από τον τύπο επιτρέπει την καλύτερη ανάλυση και παρουσίαση του τρόπου κάλυψης των Ελληνοτουρκικών σχέσεων. 2) Εξετάζουµε τις εφηµερίδες καθώς συνήθως η προσοχή στρέφεται στον τηλεοπτικό τρόπο µετάδοσης οπότε και είναι ενδιαφέρον να µελετηθούν και άλλα µέσα πλην της τηλεόρασης. Επιπλέον η µελέτη του τύπου µας προσφέρει τη δυνατότητα να µελετήσουµε καλύτερα τον ρόλο των ΜΜΕ και να παρατηρηθούν γεγονότα τα οποία είναι συνήθης δηµοσιογραφικές πρακτικές κάλυψης τέτοιων γεγονότων. Η επιλογή αυτή θα µας επιτρέψει να εντοπίσουµε τις αφηγηµατικές λειτουργίες αλλά και τις δηµοσιογραφικές πρακτικές παραγωγής τέτοιων ειδήσεων 3) Τέλος και όπως έχει αποδειχθεί οι θεµατολογίες των εφηµερίδων επηρεάζουν τους αναγνώστες σε πιο µακροχρόνια βάση από ότι η θεµατολογία της τηλεόρασης. Η θεµατολογία της τηλεόρασης επιδρά πρόσκαιρα και βραχυπρόθεσµα ενώ η εφηµερίδα επιδρά «καθυστερηµένα» αλλά µε µεγαλύτερη διάρκεια. 7 Όπως έχουν δείξει έρευνες για την επίδραση της 6 Sampson, A. 1996: The crisis at the heart of our media. British Journalism Review, 7 (3), James Curran, Jean Seaton: «Power without responsibility. The press and Broadcasting in Britain London Routledge

8 ηµερήσιας διάταξης τουλάχιστον για το ενηµερωµένο και ενεργητικό κοινό, ισχυρότερες είναι οι επιρροές του Τύπου παρά των ηλεκτρονικών µέσων. 8 Οι εφηµερίδες που εξετάζονται είναι οι ακόλουθες: 1) Καθηµερινή 2)Ελεύθερος Τύπος 3) Ελευθεροτυπία 4) Νέα 5) Αγγελιοφόρος. Η επιλογή των υπό εξέταση εφηµερίδων βασίστηκε στα ακόλουθα κριτήρια: α) την κυκλοφορία τους β) της αντιπροσώπευσης του ιδεολογικού χώρου γ) της γεωγραφικής αντιπροσώπευσης. Τα δηµοσιεύµατα αναλύθηκαν τόσο ποιοτικά όσο και ποιοτικά, ενώ η εργασία στηρίχθηκε στην ένταξη πρωτογενών εµπειρικών δεδοµένων στην προβληµατική της διαχείρισης των µαζικών καταστροφών και του παράγοντα των ΜΜΕ ΕΡΕΥΝΗΤΙΚΑ ΠΑΡΑΔΕΙΓΜΑΤΑ Τα γεγονότα που εξετάζουµε κυριάρχησαν κατά τις περιόδους αυτές : α) λόγω του µεγέθους της καταστροφής (αριθµός θυµάτων, έκταση καταστροφής) β) του χαρακτήρα του γεγονότος (σπανιότητα κλπ) Η πτώση του αεροπλάνου Γιάκοβλεφ Στις 17/12/2005 το αεροπλάνο των Ουκρανικών αερογραµµών που εκτελούσε το δροµολόγιο Οδησσό-Θεσσαλονίκη, χάνεται από τα ραντάρ του αεροδροµίου Θεσσαλονίκης στις 21:15. Η επιχείρηση αναζήτησης του αεροπλάνου ξεκίνησε µε κάποια καθυστέρηση, εντοπίζει τα συντρίµµια του αεροπλάνου που κατέπεσε στα Πιέρια όρη στις 20/12/1997 Το γεγονός κυριάρχησε στα πρωτοσέλιδα µεταξύ του χρονικού διαστήµατος Δεκεµβρίου. Η πλειοψηφία των δηµοσιευµάτων ήταν ρεπορτάζ. Η επιλογή αυτή θεωρούµε ότι σχετίζεται µε την συντακτική πολιτική της εφηµερίδων, καθώς θεωρείται ότι ελκύουν περισσότερο το ενδιαφέρον του αναγνωστικού κοινού από ότι οι συνεντεύξεις ή τα σχόλια.. (Πίνακας 1) 8 Παπαθανασόπουλος Σ. Αρµενάκης Α.: Επικοινωνία και κοινωνία: Από τον εικοστό στον εικοστό πρώτο αιώνα. Εκδόσεις Καστανιώτης

9 ΚΑΤΗΓΟΡΙΑ ΔΗΜΟΣΙΕΥΜΑΤΩΝ ΓΙΑΚΟΒΛΕΦ ΡΕΠΟΡΤΑΖ ΑΡΘΡΑ ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΕΣ ΑΝΑΦΟΡΕΣ Αγγελιοφόρος Ελευθεροτυπία Ελεύθερος Τύπος Καθηµερινή ΝΕΑ Όπως προέκυψε από την έρευνα µας στα πρωτοσέλιδα δηµοσιεύµατα των εφηµερίδων παρατηρείται δραµατοποίηση των γεγονότων, ιδιαίτερα κατά τις πρώτες ηµέρες του γεγονότος, όπου και αγνοείται το αεροσκάφος(τι τραγωδία Ελευθεροτυπία 16/12/1997, Τραγωδία Αγγελιοφόρος 16/12/1997, Γιγαντιαία Επιχείρηση για το Γιάκοβλεφ 19/12/1987). Η τακτική αυτή των εφηµερίδων αποτελεί συνέχεια του αντίστοιχου δραµατοποιηµένου λόγου των τηλεοπτικών καναλιών, γεγονός που τονίζει το µέγεθος της τραγωδίας. Η δηµοσιογραφική κάλυψη του γεγονότος ορισµένες φορές υπερβαίνει τα όρια της δηµοσιογραφικής δεοντολογίας, όπως διαφαίνεται από τη δηµοσίευση φωτογραφιών από προσωπικά αντικείµενα των θυµάτων. Η τακτική αυτή που συνήθως απαντάται στην τηλεοπτική κάλυψη υιοθετείται και από τον τύπο, για εµπορικούς λόγους (αύξηση της κυκλοφορίας, ανταγωνισµός προς την τηλεόραση κλπ). 9

10 Στην κάλυψη των γεγονότων χρησιµοποιούνται ευρέως οι περιγραφές αυτοπτών µαρτύρων, ως πηγές είδησης, αλλά και ως παράγοντες επιβεβαίωσης των δηµοσιευµάτων που συνοδεύουν. Στις εφηµερίδες που εξετάστηκαν διαπιστώνεται ότι υπάρχει σηµαντικός αριθµός αναφορών στο έργο της ιατροδικαστικής υπηρεσίας, καθώς ο ρόλος της τελευταίας αναγνωρίζεται ως σηµαντική πηγή ενηµέρωσης. (Πίνακας 2) ΑΡΘΡΑ ΓΙΑ ΙΑΤΡΟΔΙΚΑΣΤΙΚΗ ΥΠΗΡΕΣΙΑ Αγγελιοφόρος Ελευθεροτυπία Ελεύθερος Τύπος Καθηµερινή ΝΕΑ Οι περισσότερες αναφορές εντοπίζονται στην εφηµερίδα Αγγελιοφόρος, γεγονός που οφείλεται στην εκτενέστερη κάλυψη του γεγονότος από την εφηµερίδα. (Δύσκολη η αναγνώριση Αγγελ. 22/12/2005,Αναγνώριση η τελευταία πράξη του δράµατος Καθηµ. 23/12/1997 Έσπασαν καρδιές στο Νεκροτοµείο Ελευθ. 23/121997). Από την κάλυψη του έργου της ιατροδικαστικής υπηρεσίας, απουσιάζουν σχετικά επιστηµονικά άρθρα, έµφαση όµως δίδεται στο έργο αυτής σε ότι αφορά την ταυτοποίηση των θυµάτων, τις αντιδράσεις των οικογενειών των θυµάτων, και στους παράγοντες θανάτου των επιβαινόντων. 10

11 Ιδιαίτερες είναι οι αναφορές για την ταχύτητα ταυτοποίησης των θυµάτων, από την ιατροδικαστική υπηρεσία το οποίο τονίζεται από το σύνολο των εφηµερίδων και προβάλλεται σε αντιδιαστολή µε αυτό που θεωρήθηκε ως βραδεία κινητοποίηση του κρατικού µηχανισµού για την ανεύρεση του αεροπλάνου. Ο τρόπος κάλυψης της πτώσης του Γιάκοβλεφ, χαρακτηρίζεται από την δραµατοποίηση των γεγονότων, που ενισχύθηκε από το γεγονός ότι οι δηµοσιογράφοι είχαν άµεση και απεριόριστη πρόσβαση στο χώρο του δυστυχήµατος. Το γεγονός κυριάρχησε στα πρωτοσέλιδα των εφηµερίδων, το επίµαχο διάστηµα. Η κάλυψη ήταν εκτενέστερη από τον Αγγελιοφόρο, λόγω και της τοπικότητας του ζητήµατος, και λιγότερο εκτενής από τις υπόλοιπες εφηµερίδες ιδιαίτερα µετά την ανεύρεση του αεροπλάνου. Ο ιατροδικαστής όπως διαφαίνεται από την ανάλυση των δηµοσιευµάτων αποτέλεσε σηµαντική πηγή ενηµέρωσης για τους δηµοσιογράφους, αλλά και σηµαντικό παράγοντα του µηχανισµού αντιµετώπισης της αεροπορικής τραγωδίας του Γιάκοβλεφ. Η εκτενής κάλυψη του γεγονότος από τα ΜΜΕ παράλληλα συντέλεσε στην επιτάχυνση αποφάσεων της πολιτικής ηγεσίας(εγκατάσταση ραντάρ, ενίσχυση της Γραµµατείας πολιτικής προστασίας κλπ) Η πτώση του αεροπλάνου της εταιρείας Hellios Στις 15/08/2005 το αεροπλάνο της εταιρείας Hellios που εκτελούσε το δροµολόγιο Λάρνακα-Αθήνα-Πράγα, συντρίβεται στο Γραµµατικό, µε 121 επιβαίνοντες οι οποίοι βρίσκουν όλοι το θάνατο. Το δυστύχηµα αυτό προσέλκυσε µεγάλη δηµοσιότητα, λόγω του αριθµού των νεκρών, του άγνωστου των αιτιών που προκάλεσαν την πτώση του. Το σύνολο των εφηµερίδων που εξετάζουµε, κάλυψαν τον γεγονός για µια περίοδο δέκα ηµερών, µε 11

12 εκτενή αφιερώµατα. Η περίπτωση αυτή έτυχε µεγαλύτερης σε χρονική διάρκεια και έκταση κάλυψη από ότι αυτή της πτώσης του αεροπλάνου των Ουκρανικών αερογραµµών, γεγονός που σχετίζεται τόσο µε τον αριθµό των νεκρών (121 έναντι 76) όσο και µε το ότι στην περίπτωση αυτή υπήρχε άγνοια σχετικά µε τους παράγοντες που προκάλεσαν την πτώση αυτή. Ωστόσο όπως και στο προηγούµενο δυστύχηµα έτσι και σε αυτό η πλειοψηφεία των δηµοσιευµάτων αποτελούν τα ρεπορτάζ.(πίνακας 1). ΔΗΜΟΣΙΕΥΜΑΤΑ HELIOS ΡΕΠΟΡΤΑΖ ΑΡΘΡΑ ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΕΣ ΑΝΑΦΟΡΕΣ Αγγελιοφόρος Ελευθεροτυπία Ελεύθερος Τύπος Καθηµερινή ΝΕΑ Αυτό που παρατηρείται κατά την ανάλυση των δηµοσιευµάτων είναι ο σηµαντικός αριθµός των επιστηµονικών αναφορών, άρθρων δηλαδή που αναφέρονται σε στοιχεία τεχνικά(πτητικά, µαύρο κουτί κλπ), αλλά και σε αυτά που αναλύουν άλλα ζητήµατα όπως τι είναι τοξικολογική εξέταση κλπ. Το γεγονός αυτό σχετίζεται τόσο µε την εκτενή δηµοσιότητα που γνώρισε το συγκεκριµένο δυστύχηµα όσο και µε τις συνθήκες αυτού καθ εαυτού του δυστυχήµατος. 12

13 Οι αναφορές στην ιατοδικαστική υπηρεσία γενικότερα όσο και στο ρόλο του ιατροδικαστή ειδικότερα είναι πολλές (Πίνακας 2) ΑΝΑΦΟΡΕΣ ΣΕ ΙΑΤΡΟΔΙΚΑΣΤΙΚΗ ΥΠΗΡΕΣΙΑ HELIOS Αγγελιοφόρος Ελευθεροτυπία Ελεύθερος Τύπος Καθηµερινή ΝΕΑ Ο σηµαντικός αριθµός των δηµοσιευµάτων που εντοπίζεται στο δυστύχηµα αυτό υπογραµµίζει τον κεντρικό ρόλο του ιατροδικαστή στις περιπτώσεις µαζικών καταστροφών. Στην περίπτωση του Κυπριακού αεροπλάνου οι ανακοινώσεις της ιατροδικαστικής υπηρεσίας ανέτρεψαν τις µέχρι τότε ερµηνείες για τα αίτια του δυστυχήµατος, όπως αναδεικνύεται από τα πρωτοσέλιδα των εφηµερίδων.(οι ιατροδικαστές ανατρέπουν τα σενάρια. Ζωντανοί έως το τέλος Νέα 16/08/2005). Παράλληλα σηµαντικός είναι ο αριθµός των αναφορών γύρω από τις τοξικολογικές εξετάσεις αλλά και γενικότερα του έργου της ιατροδικαστικής υπηρεσίας. Οι ιατροδικαστές χρησιµοποιούνται πολλές φορές ως πηγή ειδήσεων και δηµοσιογραφικών αναφορών. 13

14 Ο δραµατικός τόνος υιοθετείται για την κάλυψη της κρίσης, όπως συνέβη και στο προηγούµενο δυστύχηµα που εξετάσαµε, ενώ συχνή είναι η χρήση στερεοτυπικών φράσεων όπως (τραγωδία, θάνατος στον αέρα κλπ). ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ Οι κρίσεις εξ ορισµού αποτελούν θέµατα που συγκεντρώνουν το ενδιαφέρον των ΜΜΕ καθώς εµπεριέχουν εκείνα τα στοιχεία που τα καθιστούν ελκυστικά και ενδιαφέροντα τόσο στην κοινή γνώµη όσο και στις ανάγκες του µέσου αυτού καθεαυτού. Η παλαιά ρήση ότι οι δηµοσιογράφοι απλά αναµεταδίδουν τα γεγονότα είναι πια παρελθόν. Κάθε φορά που µεταδίδεται µια είδηση προσθέτει και µια νέα παράµετρο στον τρόπο µε τον οποίο συλλαµβάνεται και κατασκευάζεται ένα γεγονός. Όπως αναφέρει σχετικό έγγραφο της Γενικής Συνέλευσης του ΟΗΕ για την αντιµετώπιση των φυσικών καταστροφών, τα ΜΜΕ θεωρούνται εργαλεία που συµβάλλουν στην κατάλληλη και ακριβή αντιµετώπιση µιας φυσικής καταστροφής δεν αξιοποιούνται κατάλληλα από τους υπευθύνους. Σηµαντικός παράγοντας στην αντιµετώπιση µιας µαζικής καταστροφής είναι η αξιολόγηση των επιπτώσεων και η ακριβής εκτίµηση του κινδύνου που βασίζεται στην έγκαιρη και ακριβή πληροφόρηση. Οι επιπτώσεις µιας φυσικής καταστροφής µπορούν κατά αυτόν τον τρόπο να µειωθούν από τον άµεσο σχεδιασµό και υλοποίηση µέτρων ανακούφισης των πληθυσµών. Οι µαζικές καταστροφές αποτελούν γεγονότα εξαιρετικής δηµοσιότητας, οι οποίες αναδεικνύουν και το ρόλο µιας σειράς φορέων και ιδιαίτερα της ιατροδικαστικής υπηρεσίας. Η αντιµετώπιση των οποίων ιδιαίτερα αρνητικών αποτελεσµάτων είναι απαραίτητο να γίνει ο κατάλληλος επικοινωνιακός και 14

15 γενικότερα οργανωτικός σχεδιασµός.. Ως επικοινωνιακή πολιτική ορίζονται τα βήµατα και οι πρακτικές που ακολουθούνται για την δηµοσιοποίηση πληροφοριών. Όµως η υπερβολική έµφαση στον φόβο και στον κίνδυνο έχει σοβαρές πολιτικές επιπτώσεις όπως αναφέρουν οι Altheide (apo the supposed and real par 60, να δω και παρ. 16 κλπ Όπως αναφέρουν και οι παρα τα ΜΜΕ διαδραµατίζουν έναν ιδιαίτερα κρίσιµο ρόλο σε περιόδους κρίσεων, δίνοντας έµφαση και µεγεθύνοντας την αίσθηση της απειλής µέσω της δραµατοποίησης σε περιπτώσεις όπου η καθησυχαστική λειτουργία τους θα έπρεπε να έχει τον πρώτο λόγο. Η ροπή και η έµφαση των µέσω στην δραµατοποίηση λειτουργεί αποτρεπτικά στην ψύχραιµη και πολύπλευρη κάλυψη των γεγονότων και στις πραγµατικές διαστάσεις µιας κρίσης. «Σε κρίσιµες περιπτώσεις µεγάλων συµβάντων συχνά παρεισφρύει η ανευθυνότητα και συνειδητά ή ασυνείδητα στρέφεται προς τον εύκολο δρόµο της «κάλυψης»-γεγονός που επηρεάζει και διαµορφώνει τον συνολικό χαρακτήρα της ενηµέρωσης» Παπαθανασόπουλος Η ενηµέρωση σε κρίσιµες καταστάσεις 18/08/2005 Νέα Η καταδίκη και η αποποµπή στις περιπτώσεις αυτές όπως έχει δείξει η εµπειρία, δεν αρκούν Η δηµοσιογραφική αυτή πρακτική της δραµατοποίησης οδηγεί σε µια ταύτιση της κοινής γνώµης καθώς δεν παρακολουθεί απλώς αλλά εµπλέκεται (Παπαθ). «Η διαδικασία παραγωγής συµπάθειας προϋποθέτει την άµεση ενσωµάτωση στην ειδησεογραφική αφήγηση µιας µεθόδου µέσω της οποίας ο τηλεθεατής θα µπορεί να εισαχθεί σε µια σχέση µε τα άτοµα που πάσχουν. Όπως αναφέρει ο Παπαθανασόπουλος ο σεισµός στην Νοτιοανατολική Ασία κατέδειξε για άλλη µια φορά ότι τα όρια ανάµεσα στην ενηµέρωση, την κινδυνολογία, την θεαµατοποίηση είναι δύσκολο να τηρηθούν, όταν µάλιστα η πίεση του χρόνου, ο ανταγωνισµός η 15

16 ανασφάλεια, η υπερβολή εναλάσονται µε τόση ταχύτητα. Αποτέλεσµα: το µέτρο να χάνεται τόσο εύκολα όσο γρήγορα µπορείς να ενηµερώσεις τους ανθρώπους» «Που αρχίζει η ενηµέρωση και που σταµατά σε τέτοιες περιπτώσεις είναι οµολογουµένως εξαιρετικά δύσκολο. Δυστυχώς τα όρια ανάµεσα στην ενηµέρωση και στην κινδυνολογία, παράγωγο της υπερβολής, είναι δυσδιάκριτα.» «Η σύγχρονη ενηµέρωση τηλεοπτική ή έντυπη οφείλει να εντάσσεται σε κάποιο πλαίσιο να προσφέρει πληροφορίες που έχουν ένα σκοπό που οδηγούν κάποιον να αναζητήσει περισσότερες πληροφορίες µε σκοπό να κατανοήσει κάτι που αφορά τον κόσµο το έργο των ΜΜΕ θα ήταν µέγιστης σηµασίας και συµβολής εάν λειτουργούσαν όχι στο ρόλο αστυνοµικού αλλά µε µεγαλύτερη έµφαση στην παροχή πληροφόρησης πώς να αντιµετωπίζουµε αυτές τις καταστάσεις, τι πρέπει να προσέχουµε κλπ Ο κεντρικός ρόλος του ιατροδικαστή σε περιόδους µαζικών καταστροφών µπορεί να αποτελέσει παράγοντα αντικρουώµενων δηλώσεων και δυνητικό παράγοντα διαµάχης ιδιαίτερα σε ότι αφορά τις ανακοινώσεις της ιατροδικαστικής υπηρεσίας όπως φάνηκε από την τελευταία περίπτωση του αεροπλάνου όπου υπήρξαν διαφωνίες κυπρίων ιατροδικαστών έναντι των ανακοινώσεων της ιατροδικαστικής υπηρεσίας. O ρόλος των ΜΜΕ στη διάρκεια κρίσεων είναι η κάλυψη να αποτρέπει την εξάπλωση της κρίσης, η κάλυψη των γεγονότων να είναι τέτοια τέτοια που να αποσκοπεί στην ανάλυση και παρουσίαση των πραγµατικών αιτιών και όχι των επιφαινοµένων µιας κρίσης. Μια τέτοια κάλυψη αποτρέπει παρόµοιες κρίσεις να εξαπλωθούν αλλά και να επαναληφθούν Η αντίδραση στην θυµική ειδησεογραφία που παράγεται σε τεράστιες ποσότητες κατά την κάλυψη κρίσεων δεν είναι να κατηγορήσουµε το µέσο αλλά να επηρεάσουµε το µήνυµα. Το να υποστηρίζουµε η κοινωνική ευθύνη των ΜΜΕ ιδιαίτερα σε περιπτώσεις κάλυψης µαζικών καταστροφών δεν σηµαίνει µια εν 16

17 δυναµεί περιστολή των ελευθεριών αυτών ούτε την επιβολή µιας γνωστής φόρµας την οποία και θα πρέπει να αποδεχτούν τα ΜΜΕ (ΜακΚουέϊλ σελ216) Τα κυριότερα σηµεία της επικοινωνίας σε περιπτώσεις κρίσεων είναι: α) η ύπαρξη ενός ενηµερωµένου, εύχρηστου σχεδίου αντιµετώπισης κρίσεων και β) η ανάληψη θετικής δράσης που θα οδηγήσει την επιχείρηση από µια αρχικά Κατά τη στιγµή της εξέλιξης της µαζικής καταστροφής ενδεχόµενη αδυναµία από την πλευρά της πολιτικής ηγεσίας και των άλλων φορέων µπορεί να οδηγήσει σε πρωταγωνιστικό ρόλο των ΜΜΕ. Στην περίπτωση αυτή αυτό που παρατηρείται εφαρµόζοντας το µοντέλο που προτάθηκε από την Neumman 9 αλλά και διάφορες ερµηνείες αυτού 10 είναι µια σπειροειδής γραµµή σιωπής από την πολιτική ηγεσία και αντίστοιχα µια αυξητική-πρωταγωνιστική σπειροειδής γραµµή του ρόλου των ΜΜΕ Τα ΜΜΕ και κατ επέκταση η κοινή γνώµη έχουν έντονες ανάγκες πληροφόρησης. Σε περιπτώσεις κρίσεων αυτών που απαιτείται είναι µια επιθετική αντίδραση στις εξελίξεις και όχι εκ των υστέρων αντιδράσεις. Ο κεντρικός ρόλος του ιατροδικαστή σε περιόδους µαζικών καταστροφών µπορεί να αποτελέσει παράγοντα αντικρουώµενων δηλώσεων και δυνητικό παράγοντα διαµάχης ιδιαίτερα σε ότι αφορά τις ανακοινώσεις της ιατροδικαστικής υπηρεσίας όπως φάνηκε από την τελευταία περίπτωση του αεροπλάνου όπου υπήρξαν διαφωνίες κυπρίων ιατροδικαστών έναντι των ανακοινώσεων της ιατροδικαστικής υπηρεσίας. Η ύπαρξη ενός σχεδίου αντιµετώπισης και διαχείρισης της κρίσης επιτυγχάνεται η εξοικονόµηση χρόνου, µέσων, υλικού, και κατά συνέπεια η άµεση αντιµετώπιση των συνεπειών αυτής. 9 Noelle-Neumann (1974): The Spiral of silence: A Theory of Public Opinion Journal of Communication 24: Giddens, A (1994), Beyond Left and Right: The Future of Radical Politics, Cambridge: Polity Press Terzis G and Vassiliadou M (2004): The role of the Media during Crises March

18 Κατά τη στιγµή της εξέλιξης της µαζικής καταστροφής ενδεχόµενη αδυναµία από την πλευρά της πολιτικής ηγεσίας και των άλλων φορέων µπορεί να οδηγήσει σε πρωταγωνιστικό ρόλο των ΜΜΕ. Στην περίπτωση αυτή αυτό που παρατηρείται εφαρµόζοντας το µοντέλο που προτάθηκε από την Neumman 11 αλλά και διάφορες ερµηνείες αυτού 12 είναι µια σπειροειδής γραµµή σιωπής από την πολιτική ηγεσία και αντίστοιχα µια αυξητική-πρωταγωνιστική σπειροειδής γραµµή του ρόλου των ΜΜΕ Ο τρόπος δηµοσιοποίησης της σχετικής πληροφόρησης από την ιατροδικαστική υπηρεσία δεν επηρεάζει µόνο τους τρόπους πρόσληψης και αξιολόγησης της πληροφόρησης σχετικά µε τις αιτίες και τις επιπτώσεις της µαζικής καταστροφής αλλά είναι παράγων σηµαντικής βαρύτητας σε ότι αφορά τις εξελίξεις που ακολουθούν ένα τέτοιο γεγονός όπως δικαστικές διαµάχες, απόδοση ευθυνών κλπ Η σχέση ανάµεσα στους ιατροδικαστές και στα ΜΜΕ και τους δηµοσιογράφους είναι σχέση αµοιβαίας εξάρτησης. Και οι δυο επιθυµούν να ενηµερώσουν το κοινό για πράγµατα που το επηρεάζουν. Αυτός ο κοινός τόπος παρέχει τη βάση για ένα συνεργατικό σύστηµα διάχυσης πληροφόρησης. Στις περιπτώσεις κρίσεων η συνεχής µετάδοση αξιόπιστων πληροφοριών έχει σηµαντική σηµασία για να αποφευχθεί η συντήρηση ή συγκάλυψη της κρίσης. Ένα επικοινωνιακό σχέδιο αντιµετώπισης καταστροφών θα πρέπει να είναι σχεδιασµένο έτσι ώστε να έχει ξεχωριστή οργανωτική δοµή. 11 Noelle-Neumann (1974): The Spiral of silence: A Theory of Public Opinion Journal of Communication 24: Giddens, A (1994), Beyond Left and Right: The Future of Radical Politics, Cambridge: Polity Press Terzis G and Vassiliadou M (2004): The role of the Media during Crises March

19 19