ΤΟ ΟΜΙΛΗΤΙΚΟ ΕΡΓΟ ΤΟΥ ΣΩΦΡΟΝΙΟΥ ΙΕΡΟΣΟΛΥΜΩΝ ΣΤΙΣ ΕΣΠΟΤΙΚΕΣ ΚΑΙ ΘΕΟΜΗΤΟΡΙΚΕΣ ΕΟΡΤΕΣ

Transcript

1 ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΦΙΛΟΣΟΦΙΚΗ ΣΧΟΛΗ ΤΜΗΜΑ ΦΙΛΟΛΟΓΙΑΣ ΤΟΜΕΑΣ ΜΕΣΑΙΩΝΙΚΩΝ & ΝΕΩΝ ΕΛΛΗΝΙΚΩΝ ΣΠΟΥ ΩΝ Ιωάννης. Ταουσάνης ΤΟ ΟΜΙΛΗΤΙΚΟ ΕΡΓΟ ΤΟΥ ΣΩΦΡΟΝΙΟΥ ΙΕΡΟΣΟΛΥΜΩΝ ΣΤΙΣ ΕΣΠΟΤΙΚΕΣ ΚΑΙ ΘΕΟΜΗΤΟΡΙΚΕΣ ΕΟΡΤΕΣ Εισαγωγή-Κριτική έκδοση ιδακτορική ιατριβή ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ 2009

2 Επταµελής Εξεταστική Επιτροπή Πρόεδρος: Ν. Παπατριανταφύλλου-Θεοδωρίδη, αναπλ. καθηγήτρια Τµήµατος Φιλολογίας Φιλοσοφικής Σχολής Α.Π.Θ. (επόπτρια καθηγήτρια) Μέλη: Β. Κ. Κατσαρός, καθηγητής Τµήµατος Φιλολογίας Φιλοσοφικής Σχολής Α.Π.Θ. Ι.. Πολέµης, καθηγητής Τµήµατος Φιλολογίας Φιλοσοφικής Σχολής Ε.Κ.Π.Α. Σ. Κοτζάµπαση, καθηγήτρια Τµήµατος Φιλολογίας Φιλοσοφικής Σχολής Α.Π.Θ. Μ. Αυγερινού-Τζιώγα, επίκ. καθηγήτρια Τµήµατος Φιλολογίας Φιλοσοφικής Σχολής Α.Π.Θ. Θ. Γιάγκου, καθηγητής Τµήµατος Ποιµαντικής και Κοινωνικής Θεολογίας Θεολογικής Σχολής Α.Π.Θ. Σ. Πασχαλίδης, αναπλ. καθηγητής Τµήµατος Ποιµαντικής και Κοινωνικής Θεολογίας Θεολογικής Σχολής Α.Π.Θ.

3 ΠΡΟΛΟΓΟΣ Σηµάδι πίστης, σηµείο των καιρών, αδήριτη αναγκαιότητα ή πλούσιο ερευνητικό πεδίο για τους ειδικούς επιστήµονες; Όποια ερµηνεία και εάν επιχειρήσει να δώσει κάποιος, νοµίζω πως παραµένει γεγονός αδιαµφισβήτητο η «επιστροφή στους Πατέρες», στις ρίζες της Πατερικής παράδοσης και σκέψης. Το έργο των ὁσίων καὶ θεοφόρων Πατέρων ἡµῶν ελκύει µε ολοένα αυξανόµενο ρυθµό το ενδιαφέρον των ερευνητών που αποκρυσταλλώνεται σε κριτικές εκδόσεις, θεολογικές µελέτες, επιστηµονικά συνέδρια και άλλες συναφείς δραστηριότητες τόσο στην Ελλάδα όσο και στο εξωτερικό. Η παρούσα διδακτορική διατριβή εντάσσεται στο συγκεκριµένο ρεύµα, επιχειρώντας να συµβάλει, µέσω της νέας κριτικής του έκδοσης, στην επαναπροσέγγιση του οµιλητικού έργου του Σωφρονίου Ιεροσολύµων (ca. 550/60-638/9), ενός αγίου µοναχού και ιεράρχη που είναι γνωστός όχι µόνο για τη έησή του, µε την οποία τελείται αδιαλείπτως έως σήµερα ο Αγιασµός των Υδάτων κατά την ηµέρα των Θεοφανίων, ούτε επειδή, λίγο προτού κοιµηθεί, παρέδωσε στα στρατεύµατα του Μωάµεθ τα Ιεροσόλυµα, αλλά λόγω και των σηµαντικών αγώνων που έδωσε εναντίον της αίρεσης του µονοθελητισµού- µονοενεργητισµού διασφαλίζοντας την ακεραιότητα της ορθόδοξης χριστιανικής πίστης. Η ανά χείρας µελέτη αρθρώνεται σε τρία διακριτά µέρη. Στο Πρώτο Μέρος διαλαµβάνονται θέµατα σχετιζόµενα µε την εργοβιογραφία του Σωφρονίου και τη χειρόγραφη παράδοσή της, τη θεολογική του σκέψη, το ζήτηµα της ταύτισης του Σωφρονίου σοφιστή µε τον οµώνυµό του πατριάρχη Ιεροσολύµων και την τυχόν παρουσία προσκυνηµάτων-λατρευτικών αντικειµένων προς τιµήν του αγίου στην Ελλάδα και στον υπόλοιπο κόσµο. Το εύτερο Μέρος εστιάζει στο οµιλητικό έργο του Σωφρονίου στις εσποτικές και Θεοµητορικές εορτές, εξετάζοντας το ύφος, τη γλώσσα και τη ρητορική τεχνική των συγκεκριµένων έργων, µαζί µε στοιχεία για το περιεχόµενο και τη χρονολόγησή τους, την καθιέρωση της εορτής, για την οποία γράφτηκε κάθε οµιλία, και πληροφορίες για τα αντίστοιχα οµιλητικά έργα που δηµιουργήθηκαν µέχρι την εποχή του Σωφρονίου. Εξετάζεται επίσης η θέση των σωφρόνειων κειµένων στο πλαίσιο της βυζαντινής οµιλητικής παραγωγής και δραστηριότητας, της οποίας σύντοµη επισκόπηση δίδεται στην αρχή του τµήµατος αυτού. Στο Τρίτο Μέρος εκδίδονται κριτικά τρεις Λόγοι σε αντίστοιχες εσποτικές εορτές (Χριστούγεννα, Θεοφάνια, Υπαπαντή), ο Λόγος στον Ευαγγελισµό της Θεοτόκου και ο Λόγος στην Ύψωση του Τιµίου Σταυρού. Η κριτική έκδοση βασίσθηκε συνολικά σε 37 χφφ (ή 33, καθώς σε τέσσερα από αυτά παραδίδονται δύο έργα του Σωφρονίου) έναντι οκτώ των παλαιότερων εκδόσεων. Υποµνήµατα πηγών-παράλληλων χωρίων, κριτικό και (γλωσσικές κυρίως) παρατηρήσεις πλαισιώνουν την κριτική έκδοση. Ακολουθούν ευρετήρια ονοµάτων και πραγµάτων, γραφέων και χειρογράφων, κύριων ονοµάτων και χωρίων των εκδιδόµενων κειµένων και πίνακες φωτογραφιών χειρογράφων. i

4 ΕΥΧΑΡΙΣΤΙΕΣ Η παρούσα µορφή της ανά χείρας εργασίας αποτελεί αναθεωρηµένη εκδοχή του κειµένου που παρουσιάσθηκε κατά τη δηµόσια προφορική δοκιµασία της διατριβής µου. Η πραγµατοποίηση και ευόδωση της προσπάθειάς µου οφείλει πολλά σε πολλούς, σε έναν όµως άνθρωπο οφείλει τα περισσότερα. Καταρχάς θεωρώ υποχρέωσή µου να ευχαριστήσω τους υπευθύνους Ιερών Μονών, Βιβλιοθηκών, ερευνητικών κέντρων-ιδρυµάτων εντός και εκτός Ελλάδας για την προθυµία µε την οποία ανταποκρίθηκαν στα αιτήµατά µου, αποστέλλοντάς µου σε φωτοτυπίες και µικροφίλµ τα φύλλα των απαιτούµενων για την κριτική έκδοση χφφ. Αθόρυβη, αλλά δηµιουργική και ουσιαστική, η συµπαράσταση των γονέων µου συνέβαλε τα µέγιστα στην επιτυχή αντιµετώπιση των δυσκολιών και στη συνέχιση και ολοκλήρωση της εργασίας αυτής. Οφείλω επίσης τις ευχαριστίες µου στα µέλη της Τριµελούς Συµβουλευτικής Επιτροπής, κκ. Β. Κ. Κατσαρό και Ι.. Πολέµη, για το ενδιαφέρον τους για την εργασία µου και τη θετική τελική τους πρόταση. Ιδιαίτερες ευχαριστίες απευθύνω στον καθηγητή µου, κ. Κατσαρό, για την πολύτιµη ηθική του συµπαράσταση, την υποµονή και την καλοσύνη του. Θα ήθελα ακόµη να ευχαριστήσω και τα υπόλοιπα µέλη της Επταµελούς Εξεταστικής Επιτροπής, κκ. Θ. Γιάγκου, Σ. Κοτζάµπαση και Σ. Πασχαλίδη, για τις ευπρόσδεκτες επισηµάνσεις τους. Ο άνθρωπος που πίστεψε, κάνοντας και εµένα να πιστέψω, στις δυνατότητές µου και στην αξία ανάληψης του όλου εγχειρήµατος, που σε κάθε βήµα µου στεκόταν δίπλα µου αρωγός µε την επιστηµοσύνη, τη µεγάλη εµπειρία και την ανθρωπιά της είναι η καθηγήτριά µου, κ. Νίκη Παπατριανταφύλλου-Θεοδωρίδη. Για τις πολύτιµες παρατηρήσεις και τις χρησιµότατες υποδείξεις και προτάσεις της την ευχαριστώ ειλικρινώς και την ευγνωµονώ. ii

5 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ Πρόλογος. Ευχαριστίες. Επιλογή Βιβλιογραφίας Α. Πηγές.. Β. Μελέτες-Άρθρα.... Συντοµογραφίες Λεξικών, Περιοδικών, Σειρών Άλλες Συντοµογραφίες i ii vii xxi xxx xxxii ΠΡΩΤΟ ΜΕΡΟΣ ΑΠΟ ΤΟ ΒΙΟ, ΤΑ ΕΡΓΑ ΚΑΙ ΤΗ ΘΕΟΛΟΓΙΑ ΤΟΥ ΣΩΦΡΟΝΙΟΥ ΙΕΡΟΣΟΛΥΜΩΝ α. Το ιστορικό πλαίσιο. β. Στοιχεία για το βίο του Σωφρονίου.. γ. Σχετικά µε τα έργα του.... Α. Γνήσια έργα Ι. ογµατικά κείµενα... ΙΙ. Λόγοι... ΙΙΙ. Αγιολογικά έργα... IV. Ποιητικές συνθέσεις V. Λειτουργική ποίηση.... Β. Αµφισβητούµενα έργα Ι. ογµατικά κείµενα. ΙΙ. Λόγοι... ΙΙΙ. Αγιολογικά έργα. ΙV. Λειτουργικά και κανονικά έργα. V. Φιλοσοφικά και γραµµατικά έργα... Γ. Ψευδεπίγραφα έργα (Ψευδο-Σωφρόνιος) Ι. ογµατικά κείµενα.. ΙΙ. Λόγοι και αγιολογικά έργα. ΙΙΙ. Λειτουργικά έργα ΙV δ. Σωφρόνιος θεηγόρος: σύντοµη περιδιάβαση στη θεολογική του σκέψη Άνθρωπος των Αγίων Τόπων 27 Τριαδολογία.. 28 Χριστολογία-Πολεµική εναντίον του µονοφυσιτισµού-µονοθελητισµού 29 Κοσµολογία-Ανθρωπολογία.. 30 Συνάντηση Θεού και ανθρώπου 31 Θεοτόκου ἐγκώµιον 32 Ελλήνων κατάκρισις. 33 «Πίστις ἐκ τῶν ἔργων τελειωθεῖσα» (Ιακ. 2,22) 33 ε. Σωφρόνιος σοφιστής=σωφρόνιος Ιεροσολύµων;. στ. Ο άγ. Σωφρόνιος στην Ελλάδα iii

6 ΕΥΤΕΡΟ ΜΕΡΟΣ ΑΠΟ ΤΟ ΟΜΙΛΗΤΙΚΟ ΕΡΓΟ ΤΟΥ ΣΩΦΡΟΝΙΟΥ ΣΤΙΣ ΕΣΠΟΤΙΚΕΣ ΚΑΙ ΘΕΟΜΗΤΟΡΙΚΕΣ ΕΟΡΤΕΣ α. Γενικά για τη βυζαντινή οµιλητική παράδοση και δραστηριότητα. 37 β. Ρητορική τεχνική και ύφος του Σωφρονίου Γενικά ιπλοί δάκτυλοι 41 Ποιητικότητα 42 ραµατοποίηση- ιάλογοι 43 Επαναλήψεις βιβλικών χωρίων 44 Ρητορικά σχήµατα 45 Γλώσσα (Γραµµατικές-Συντακτικές παρατηρήσεις-λεξιλόγιο).. 49 γ. Πηγές-παράλληλα χωρία.. 56 δ. Οι Λόγοι του Σωφρονίου στις εσποτικές και Θεοµητορικές εορτές I. Λόγος στα Χριστούγεννα α. Καθιέρωση της εορτής των Χριστουγέννων 59 β. Η Επιστολή του Ιουστινιανού προς την Εκκλησία των Ιεροσολύµων 60 γ. Η οµιλητική παραγωγή για την εορτή των Χριστουγέννων έως την εποχή του Σωφρονίου.. 61 δ. Ο σωφρόνειος Λόγος στα Χριστούγεννα (Χρονολόγηση-Συνοπτική παρουσίαση του περιεχοµένου) 66 II. Λόγος στα Θεοφάνια α. Καθιέρωση της εορτής των Επιφανίων (ή Θεοφανίων) 69 β. Η οµιλητική παραγωγή για την εορτή των Θεοφανίων έως την εποχή του Σωφρονίου 70 γ. Ο σωφρόνειος Λόγος στα Θεοφάνια (Χρονολόγηση-Συνοπτική παρουσίαση του περιεχοµένου). 74 III. Λόγος στην Υπαπαντή α. Καθιέρωση της εορτής της Υπαπαντής. 76 β. Η οµιλητική παραγωγή για την εορτή της Υπαπαντής έως την εποχή του Σωφρονίου. 77 γ. Ο σωφρόνειος Λόγος στην Υπαπαντή (Χρονολόγηση-Συνοπτική παρουσίαση του περιεχοµένου). 79 IV. Λόγος στον Ευαγγελισµό της Θεοτόκου α. Καθιέρωση της εορτής του Ευαγγελισµού της Θεοτόκου. β. Η οµιλητική παραγωγή για την εορτή του Ευαγγελισµού της Θεοτόκου έως την εποχή του Σωφρονίου γ. Ο σωφρόνειος Λόγος στον Ευαγγελισµό της Θεοτόκου (Χρονολόγηση- Συνοπτική παρουσίαση του περιεχοµένου) V. Λόγος στην Ύψωση του Τιµίου Σταυρού και στην Αγία Ανάσταση α. Καθιέρωση της εορτής της Υψώσεως του Τιµίου Σταυρού β. Η οµιλητική παραγωγή για την εορτή της Υψώσεως του Τιµίου Σταυρού έως την εποχή του Σωφρονίου.. γ. Ο σωφρόνειος Λόγος στην Ύψωση του Τιµίου Σταυρού (Χρονολόγηση- Συνοπτική παρουσίαση του περιεχοµένου) iv

7 ΤΡΙΤΟ ΜΕΡΟΣ ΤΑ ΚΕΙΜΕΝΑ Γενικές επισηµάνσεις Η (ελληνική) χειρόγραφη παράδοση των έργων του Σωφρονίου. Το οµιλητικό του έργο στις εσποτικές-θεοµητορικές εορτές... Σχετικά µε την περιγραφή των κωδίκων.. Σχετικά µε την παρούσα κριτική έκδοση.. Siglorum codicum conspectus alphabeticus Ι. Λόγος στα Χριστούγεννα (BHG 807 CPG 7637) α. Περιγραφή των κωδίκων β. Recensio... γ. Στέµµα κωδίκων.. δ. Κείµενο.. ε. Υποµνήµατα (πηγών-παράλληλων χωρίων, κριτικό) στ. Παρατηρήσεις στο κριτικό υπόµνηµα (και στο υπόµνηµα του Usener).. ΙΙ. Λόγος στα Θεοφάνια (BHG 1939 CPG 7643) α. Περιγραφή των κωδίκων. β. Recensio... γ. Στέµµα κωδίκων... δ. Κείµενο.. ε. Υποµνήµατα (πηγών-παράλληλων χωρίων, κριτικό) στ. Παρατηρήσεις στο κριτικό υπόµνηµα (και στο υπόµνηµα του Παπαδοπούλου-Κεραµέως).. ΙII. Λόγος στην Υπαπαντή (BHG 808 CPG 7641) α. Περιγραφή των κωδίκων β. Recensio. γ. Στέµµα κωδίκων δ. Κείµενο.. ε. Υποµνήµατα (πηγών-παράλληλων χωρίων, κριτικό) στ. Παρατηρήσεις στο κριτικό υπόµνηµα (και στο υπόµνηµα του Usener) ΙV. Λόγος στον Ευαγγελισµό της Θεοτόκου (BHG 1098 CPG 7638) α. Περιγραφή των κωδίκων 237 β. Recensio. 246 γ. Στέµµα κωδίκων 256 δ. Κείµενο ε. Υποµνήµατα (πηγών-παράλληλων χωρίων, κριτικό) 290 στ. Παρατηρήσεις στο κριτικό υπόµνηµα (και στο υπόµνηµα της PG). 309 V. Λόγος στην Ύψωση του Τιµίου Σταυρού και στην Αγία Ανάσταση (BHG 444 CPG 7639) α. Περιγραφή των κωδίκων β. Recensio. γ. Στέµµα κωδίκων... δ. Κείµενο. ε. Υποµνήµατα (πηγών-παράλληλων χωρίων, κριτικό) στ. Παρατηρήσεις στο κριτικό υπόµνηµα * ΠΑΡΑΡΤΗΜAΤΑ 1. Πίνακες-ταξινόµηση σωφρόνειων «οµιλητικών» κωδίκων 2. Περιεχόµενα του κώδικα Athous, Dionysiou v

8 Summary 360 ΕΥΡΕΤΗΡΙΑ Α. Ευρετήριο ονοµάτων και πραγµάτων. 365 Β. Ευρετήριο γραφέων και χειρογράφων 381 Γ. Ευρετήριο κυρίων ονοµάτων των κειµένων Ευρετήριο πηγών και παράλληλων χωρίων Ε. Ευρετήριο φωτογραφιών χειρογράφων. 398 ΠΙΝΑΚΕΣ Πίνακες φωτογραφιών χειρογράφων... Προσθήκες ΕΠΙΣΗΜΑΝΣΕΙΣ α) Στα παρατιθέµενα χωρία της αρχαίας ελληνικής, λατινικής και µεσαιωνικής ελληνικής γραµµατείας ακολουθείται η ορθογραφία και η στίξη των εκδόσεων από τις οποίες αυτά προέρχονται. Τα παραθέµατα από διάφορα χφφ (στο Πρώτο και εύτερο Μέρος της διατριβής) δίδονται όπως ακριβώς εµφανίζονται στις περιγραφές των αντίστοιχων καταλόγων ή εκδόσεων. β) Στην παρούσα εργασία ακολουθούνται κατά βάση οι κανόνες της γραµµατικής που διατυπώνονται στο Μ. Τριανταφυλλίδης, Νεοελληνική Γραµµατική (της ηµοτικής) [ανατύπωση της έκδοσης του ΟΕΣΒ (1941) µε διορθώσεις], Θεσσαλονίκη 1978, µε κάποιες εξαιρέσεις, όπως η διατήρηση του τελικού ν στα µόρια δεν, µην, σαν (σε όλες τις περιπτώσεις) και στον τύπο του άρθρου τον εµπρός από κύρια αρσενικά ονόµατα, καθώς και η ορθογράφηση ορισµένων λέξεων (λόγου χάρη αντικρύζω στη θέση του αντικρίζω). vi

9 ΕΠΙΛΟΓΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑΣ Α. ΠΗΓΕΣ (Περιλαµβάνονται τα κείµενα που αναφέρονται στο Πρώτο και εύτερο Μέρος της εργασίας µας. Η καταχώρισή τους γίνεται µε βάση τον αριθµό κατάταξής τους στην CPG, όπου αυτός υπάρχει, διαφορετικά ακολουθείται ο αντίστοιχος αριθµός ταξινόµησής τους στην BHG) AΒΡΑΜΙΟΣ ΕΦΕΣΟΥ, Λόγος στον Ευαγγελισµό της Θεοτόκου, BHG 1136h CPG 7380 Μ. Jugie, Homélies mariales byzantines: textes grecs édités et traduits en latin Ι (PO 16/3), Παρίσι 1922 (ανατ. Turnhout 1973), σσ (18-23). Λόγος στην Υπαπαντή, BHG 1954 CPG 7381 Jugie Ι, ό.π., σσ (24-30). ΑΘΑΝΑΣΙΟΣ ΑΛΕΞΑΝ ΡΕΙΑΣ, ΨΕΥ Ο-ΑΘΑΝΑΣΙΟΣ, Λόγος στον Ευαγγελισµό της Θεοτόκου, BHG Α 1147t CPG 2268 PG 28, Λόγος στα Χριστούγεννα, BHG Α 1904 CPG 2270 PG 28, Λόγος στην Υπαπαντή, BHG 1968 CPG 2271 PG 28, ΑΛΕΞΑΝ ΡΟΣ ΜΟΝΑΧΟΣ (ΚΥΠΡΙΟΣ), Λόγος ἱστορικὸς περὶ τῆς εὑρέσεως τοῦ τιµίου καὶ ζωοποιοῦ σταυροῦ, BHG c CPG 7398 PG 87/3, P. C. Penachini, Discorso storico dell invenzione della Croce del monaco Alessandro, Grottaferrata 1913 J. W. Nesbitt, Alexander the Monk s Text of Helena s Discovery of the Cross (BHG 410), στου ιδίου (εκδ.), Byzantine Authors. Literary Activities and Preoccupations. Texts and Translations dedicated to the Memory of Nicolas Oikonomides, Leiden-Βοστώνη 2003, σσ (=PG 87/3, 4061, ,25). Επιτοµή του προηγουµένου, BHG 411, BHG ΝΑ 411b CPG 7399 PG 87/3, AΜΦΙΛΟΧΙΟΣ ΙΚΟΝΙΟΥ, Λόγος στα Χριστούγεννα, BHG 1907 CPG 3231 PG 39, C. Datema, Amphilochii Iconiensis Opera. Orationes pluraque alia quae supersunt, nonnulla etiam spuria (Corpus Christianorum. Series Graeca, 3), Turnhout-Leuven 1978, σσ Λόγος στην Υπαπαντή, BHG A 1964 CPG 3232 PG 39, Datema, ό.π., σσ Λόγος στους νεοβαπτισθέντες και στην Ανάσταση, BHG Α 1936q CPG 3238 H. Gstrein, Unedierte Texte zur Geschichte der byzantinischen Osterpredigt (Diss.), Βιέννη 1968 Datema, ό.π., σσ ANAΣΤΑΣΙΟΣ ΑΝΤΙΟΧΕΙΑΣ, Λόγος στον Ευαγγελισµό της Θεοτόκου, BHG 1140t CPG 6948 PG 89, Λόγος στον Ευαγγελισµό της Θεοτόκου, BHG 1145s CPG 6949 PG 89, ΑΝΤΙΟΧΟΣ ΠΤΟΛΕΜΑΪ ΟΣ, Λόγος στον Θεάνθρωπο Χριστό, CPG 4296 PG 83, , 1316 E. Schwartz, Concilium Universale Chalcedonense anno 451, ACO, ser. 2, I/III, Βερολίνο-Λιψία vii

10 1933, σ. 115 C. Martin, Une florilège grecque d homélies christologiques de iv e et v e siècles sur la Nativité (Paris. gr. 1491)ˮ, Muséon 54 (1941), 7-57 (τα δύο αποσπάσµατα στις σσ ). ΑΝΤΙΠΑΤΡΟΣ ΒΟΣΤΡΩΝ, Λόγος στον Ευαγγελισµό της Θεοτόκου, BHG A 1137 CPG 6681 PG 85, C. Vona, L orazione di Antipatro sulla nascità del Battista e l orazione dell Annunziazione. Testo greco e italiano con introduzione e commento. Traduzione del siriaco della 1a orazione (Scrinium Patristicum Lateranense, 5), Ρώµη 1974, σσ ΑΠΟΛΛΩΝΙΟΣ ΥΣΚΟΛΟΣ, Περὶ ἐπιρρηµάτων, R. Schneider, Apollonii Dyscoli opera minora (Grammatici Graeci II/1,1), Λιψία ΑΡΜΕΝΙΚΟ ΣΥΝΑΞΑΡΙΟ ΙΕΡΟΣΟΛΥΜΩΝ, A. Renoux, Le Codex Arménien Jérusalem 121- Ι: Ιntroduction: Aux origines de la liturgie hierosolymitaine, lumières nouvelles (PO 35/1), Turnhout ΙΙ: Édition comparée du texte et de deux autres manuscrits (PO 36/2), Turnhout ΒΑΣΙΛΕΙΟΣ ΚΑΙΣΑΡΕΙΑΣ, Λόγος προτρεπτικὸς εἰς τὸ ἅγιον βάπτισµα, BHG 1935 CPG 2857 PG 31, (;) Λόγος στα Χριστούγεννα, BHG 1922 CPG 2913 PG 31, ΨΕΥ Ο-ΒΑΣΙΛΕΙΟΣ, Λόγος στα Θεοφάνια, BHG ΝΑ 1945ib CPG 2930 S. Costanza, Ps.-Basilii Εἰς τὰ ὕδατα καὶ εἰς τὸ ἅγιον βάπτισµα. Introduzione, teste e traduzione (Quaderni del Istituto di Filologia Classica dell Università di Messina, 1), Μεσσίνα ΒΑΣΙΛΕΙΟΣ ΣΕΛΕΥΚΕΙΑΣ, Λόγος στον Ευαγγελισµό της Θεοτόκου, BHG 1112p CPG PG 85, ΒΙΟΣ ΙΩΑΝΝΟΥ ΑΛΕΞΑΝ ΡΕΙΑΣ (ΕΛΕΗΜΟΝΟΣ) (βλ. επίσης Λεόντιος Νεαπόλεως και Σωφρόνιος Ιεροσολύµων) Bίος (παραλλαγή από τον Μεταφραστή), ΒΗG 888 PG 114, H. Gelzer, Leontios von Neapolis, Leben des heiligen Johannes des Barmherzigen, Erzbischofs von Alexandrien (Sammlungen ausgewählter Kirchen- und dogmengeschichtlicher Quellenschriften, 5), Freiburg i. Br.-Λιψία 1893, σσ Βίος ανώνυµος, BHG 887v H. Delehaye, Une Vie Inédite de Saint Jean l Aumônier, AnBoll 45 (1927), Βίος ανώνυµος επιτοµή (του προηγουµένου), BHG NA 887w E. Lappa-Zizicas, Un Épitomé inédit de la vie de S. Jean l Aumônier par Jean et Sophronios, AnBoll 88 (1970), ΒΙΟΣ ΚΥΡΟΥ ΚΑΙ ΙΩΑΝΝΟΥ (βλ. Σωφρόνιος Ιεροσολύµων) viii

11 ΒΙΟΣ ΜΑΞΙΜΟΥ ΟΜΟΛΟΓΗΤΟΥ, Ελληνικός Βίος, BHG 1234 PG 90, Συριακός Βίος, S. P. Brock, An Early Syriac Life of Maximus the Confessor, AnBoll 91 (1973), ανατ. στου ιδίου, Syriac Perspectives in Late Antiquity (Collected Studies Series, 199), Λονδίνο 1984, n o ΧΙΙ. ΒΙΟΣ ΜΑΡΙΑΣ ΑΙΓΥΠΤΙΑΣ (βλ. Σωφρόνιος Ιεροσολύµων) ΒΙΟΣ ΣΩΦΡΟΝΙΟΥ ΙΕΡΟΣΟΛΥΜΩΝ, Ιωάννου Ζωναρά, Ὑπόµνηµα εἰς τὸν ὅσιον πατέρα ἡµῶν Σωφρόνιον Πατριάρχην Ἱεροσολύµων, BHG 1641 Α. Παπαδόπουλος-Κεραµεύς, Ἀνάλεκτα Ἱεροσολυµιτικῆς Σταχυολογίας V, Αγ. Πετρούπολη 1898 (ανατ. Βρυξέλλες 1963), σσ AASS Martii II (9-19), Antwerpen 1668 (ανατ. Βρυξέλλες 1968), σσ PG 87/3, ΓΕΩΡΓΙΑΝΟ ΣΥΝΑΞΑΡΙΟ ΙΕΡΟΣΟΛΥΜΩΝ, M. Tarchnischvili, Le grand lectionnaire de l Église de Jérusalem (v e -viii e siècle) [CSCO , Scriptores Iberici, 9-10, 13-14], Louvain ΓΕΩΡΓΙΟΣ ΜΟΝΑΧΟΣ (ΑΜΑΡΤΩΛΟΣ), Χρονικὸν Σύντοµον, PG 110, ΓΕΩΡΓΙΟΣ/ΓΡΗΓΟΡΙΟΣ ARZRUNI (ή ARTSRΟUNI), Επιστολή προς την Εκκλησία της Αρµενίας (Ex epistula Gregorii Arzruni episcope, quam scripsit e Hierosolymis in Armeniam), M. van Esbroeck, La lettre de l empereur Justinien sur l Annonciation et la Noël en 561ˮ, AnBoll 86 (1968), (το κείµενο στις σσ λατινική µετάφραση αποσπάσµατος του αρµενικού πρωτοτύπου). ΓΡΗΓΟΡΙΟΣ ΑΝΤΙΟΧΕΙΑΣ, Λόγος στα Θεοφάνια, BHG A CPG 7385 (γνήσιο) PG 10, (Γρηγόριος Νεοκαισαρείας [;]). Λόγος στα Θεοφάνια, BHG 1930 CPG 7386 (γνήσιο) PG 61, (Ψευδο- Χρυσόστοµος). Λόγος στα Θεοφάνια (Ὁµιλία εἰς τό Οὗτός ἐστιν ὁ Υἱός µου ὁ ἀγαπητός, ἐν ᾧ ηὐδόκησα), BHG 1936 CPG 7387 (γνήσιο) PG 88, (= 64, 33-38) [Ψευδο- Χρυσόστοµος]. ΓΡΗΓΟΡΙΟΣ ΝΑΖΙΑΝΖΗΝΟΣ (ΘΕΟΛΟΓΟΣ), Λόγος εἰς τὰ θεοφάνια, εἴτουν γενέθλια τοῦ σωτῆρος, BHG 1921 CPG PG 36, C. Moreschini-P. Gallay, Grégoire de Nazianze. Discours (SC 358), Παρίσι 1990, σσ Λόγος στα Θεοφάνια, BHG 1938 CPG PG 36, Moreschini-Gallay, ό.π., σσ Λόγος στο άγιο βάπτισµα, BHG 1947 CPG PG 36, Moreschini- Gallay, ό.π., σσ ix

12 Ἐπιστολὴ πρὸς Κληδόνιον πρεσβύτερον κατὰ Ἀπολλιναρίου (Ἐπιστολὴ ρα ), CPG 3032 PG 37, P. Gallay, Grégoire de Nazianze. Lettres théologiques (SC 208), Παρίσι 1974, σσ ΓΡΗΓΟΡΙΟΣ ΝΕΟΚΑΙΣΑΡΕΙΑΣ (ΘΑΥΜΑΤΟΥΡΓΟΣ), ΨΕΥ Ο-ΓΡΗΓΟΡΙΟΣ ΝΕΟΚΑΙΣΑΡΕΙΑΣ, Λόγος στον Ευαγγελισµό της Θεοτόκου, BHG A 1139n CPG 1775 PG 10, (αµφισβητούµενης πατρότητας). Λόγος στον Ευαγγελισµό της Θεοτόκου, BHG A 1092w CPG 1776 PG 10, ΓΡΗΓΟΡΙΟΣ ΝΥΣΣΗΣ, Λόγος στα Θεοφάνια, BHG A 1934 CPG 3173 PG 46, G. Heil-A. van Heck-E. Gebhardt-A. Spira, Gregorii Nysseni Sermones I (Gregorii Nysseni Opera, 9), Leiden 1967, σσ Λόγος εἰς τὴν γέννησιν τοῦ Χριστοῦ καὶ εἰς τὰ νήπια τὰ ἐν Βηθλεὲµ ἀναιρεθέντα ὑπὸ Ἡρῴδου, BHG 1915 CPG 3194 PG 46, F. Mann, Die Weihnachtspredigt Gregors von Nyssa. Überlieferungsgeschichte und Text (Diss.), Münster 1975 E. Rhein-F. Mann-D. Teske-H. Polack, Gregorii Nysseni Sermones III (Gregorii Nysseni Opera, 10/2), Leiden-Νέα Υόρκη-Κοπεγχάγη-Κολωνία 1996, σσ (;) Λόγος στην Υπαπαντή, BHG A 1959 CPG 3195 PG 46, ΨΕΥ Ο-ΓΡΗΓΟΡΙΟΣ NYΣΣΗΣ, Λόγος στον Ευαγγελισµό της Θεοτόκου, BHG A 1077n CPG 3214 D. Montagna, La lode alla theotokos nei testi greci dei secoli iv-vii, Marianum 24 (1962), (το κείµενο στις σσ ) C. Datema, The Acrostic Homily of Ps. Gregory of Nyssa on the Annunciation. Sources and Structure, OCP 53 (1987), ΕΠΙΦΑΝΙΟΣ ΚΥΠΡΟΥ, ΨΕΥ Ο-ΕΠΙΦΑΝΙΟΣ, Ἐγκώµιον εἰς τὴν ἁγίαν τὴν Θεοτόκον, BHG 1143 CPG 3771 PG 43, ΕΥΣΕΒΙΟΣ ΑΛΕΞΑΝ ΡΕΙΑΣ, ΨΕΥ Ο-ΕΥΣΕΒΙΟΣ, Λόγος στα Χριστούγεννα, BHG 635nb CPG 5519 PG 86/1, Λόγος στο Βάπτισµα, BHG 635p CPG 5520 PG 86/1, ΕΥΤΥΧΙΟΣ ΑΛΕΞΑΝ ΡΕΙΑΣ, Χρονικά, PG 111, (λατινική µετάφραση του αραβικού κειµένου) Eutychii Patriarchae Alexandrini Annales- I: ed. L. Cheikho (CSCO 50. Scriptores Arabici, 6), Βηρυτός-Παρίσι-Λιψία 1906 (ανατ. Louvain 1954)- ΙΙ: Accedunt Annales Yahia Ibn Said Antiochensis, edd. L. Cheikho-B. Carra de Vaux-H. Zayyat (CSCO 51. Scriptores Arabici, 7), Βηρυτός-Παρίσι-Λιψία 1909 (ανατ. Louvain 1960) M. Breydy, Eutychios von Alexandrien. Ausgewählte Geschichte und Legende kompiliert von Sa id ibn Baṭriq um 935 A.D. (CSCO Scriptores Arabici, 45-46), Louvain x

13 ΕΦΡΑΙΜ ΑΝΤΙΟΧΕΙΑΣ, Λόγος στα Χριστούγεννα (µη σωζόµενος), CPG 6908 PG 103, 969C Henry, Photius. Bibliothèque IV (1965), codex 228, σ. 125, ΗΓΕΡΙΑ (ή Αιθερία ή Ευχερία ή Σιλβία), Itinerarium, P. Maraval, Egérie. Journal de voyage (Itinéraire) (SC 296), Παρίσι ΗΡΑΚΛΕΙΟΣ (βλ. Σέργιος Κωνσταντινουπόλεως) ΗΣΥΧΙΟΣ ΙΕΡΟΣΟΛΥΜΙΤΗΣ, Λόγος στην Υπαπαντή, BHG 1956 CPG 6565 PG 93, Μ. Aubineau, Les homélies festales de Hésychius de Jérusalem- Ι: Les homélies I-XV (Subsidia Hagiographica, 59), Βρυξέλλες 1978, σσ Λόγος στην Υπαπαντή, BHG 1957 CPG 6566 Aubineau Ι, ό.π., σσ Λόγος εἰς τὴν ἁγίαν Μαρίαν τὴν Θεοτόκον, BHG 1132 CPG 6569 PG 93, Aubineau I, ό.π., σσ Λόγος εἰς τὴν ἁγίαν Μαρίαν τὴν Θεοτόκον, BHG 1133 CPG 6570 PG 93, Aubineau I, ό.π., σσ ΘΕΟ ΟΤΟΣ ΑΓΚΥΡΑΣ, Λόγος στα Χριστούγεννα, BHG 1901 CPG 6125 PG 77, E. Schwartz, Concilium Universale Ephesenum anno 431, ACO, ser. 1, I/II, Βερολίνο-Λιψία 1927, Λόγος στα Χριστούγεννα, BHG 1902 CPG 6126 PG 77, Schwartz, ό.π., Λόγος εἰς τὴν ἁγίαν Θεοτόκον καὶ εἰς τὸν Συµεῶνα, BHG 1966 CPG 6128 PG 77, Λόγος στα Χριστούγεννα, BHG 1914b CPG 6129 PG 77, (µόνο λατινικό κείµενο) Μ. Αubineau, Une homélie de Théodote d Ancyre sur la Nativité du Seigneurˮ, OCP 26 (1960), (;) Λόγος στα Θεοφάνια, BHG 1932f CPG 6135 Μ. Αubineau, Une homélie grecque inédite, attribuée à Théodote d Ancyre sur le baptême du Seigneurˮ, στο: ΙΑΚΟΝΙΑ ΠΙΣΤΕΩΣ. Mélanges J. A. de Aldama, Γρανάδα 1969, σσ (;) Λόγος στη Θεοτόκο και στα Χριστούγεννα, BHG 1143g CPG 6136 Μ. Jugie, Homélies mariales byzantines: textes grecs édités et traduits en latin ΙΙ (PO 19/3), Παρίσι 1920 (ανατ. Turnhout 1973), σσ ( ). ΘΕΟΦΑΝΗΣ ΟΜΟΛΟΓΗΤΗΣ, Χρονογραφία, C. de Boor, Theophanis Chronographia I-II, Λιψία (ανατ. Hildesheim-Νέα Υόρκη 1980). ΙΟΥΣΤΙΝΙΑΝΟΣ Α, Επιστολή προς την Εκκλησία των Ιεροσολύµων (Lectio-Sermo de festis, qui scriptus est ad Jerusalem a Iustiniano rege orthodoxo, de Annuntiatione et Nativitate, de xi

14 Hypapante et Baptismo), CPG 6892 M. van Esbroeck, La lettre de l empereur Justinien sur l Annonciation et la Noël en 561ˮ, AnBoll 86 (1968), (το κείµενο στις σσ λατινική µετάφραση της γεωργιανής παραλλαγής του ελληνικού κειµένου). IΠΠΟΛΥΤΟΣ ΡΩΜΗΣ, ΨΕΥ Ο-ΙΠΠΟΛΥΤΟΣ, Λόγος στα Θεοφάνια, BHG 1940 CPG 1917 PG 10, H. Achelis, Hippolytus Werke I,2 (Griechische Christliche Schriftsteller, 1), Λιψία 1897, σσ ΙΩΑΝΝΗΣ ΑΛΕΞΑΝ ΡΕΙΑΣ (ΕΛΕΗΜΩΝ) (βλ. Βίος Ιωάννου Αλεξανδρείας, Λεόντιος Νεαπόλεως, Σωφρόνιος Ιεροσολύµων) ΙΩΑΝΝΗΣ ΑΜΑΣΚΗΝΟΣ, Ἔκδοσις ἀκριβὴς τῆς ὀρθοδόξου πίστεως, CPG 8043 PG 94, B. Kotter, Die Schriften des Johannes von Damascus- II: Expositio Fidei (Patristische Texte und Studien, 12), Βερολίνο-Νέα Υόρκη Λόγοι τρεῖς πρὸς τοὺς διαβάλλοντας τὰς ἁγίας εἰκόνας, BHG 1391e-g CPG 8045 PG 94, , , B. Kotter, Die Schriften des Johannes von Damascus- III: Contra imaginum calumniatores orationes tres (Patristische Texte und Studien, 17), Βερολίνο-Νέα Υόρκη ΙΩΑΝΝΗΣ ΖΩΝΑΡΑΣ (βλ. Βίος Σωφρονίου Ιεροσολύµων) ΙΩΑΝΝΗΣ ΜΑΛΑΛΑΣ, Χρονογραφία, CPG 7511 PG 97, L. Dindorf, Ioannis Malalae Chronographia (Corpus Scriptorum Historiae Byzantinae), Βόννη 1831 I. Thurn, Ioannis Malalae Chronographia (Corpus Fontium Historiae Byzantinae, 35), Βερολίνο-Νέον Εβόρακον ΙΩΑΝΝΗΣ ΜΟΣΧΟΣ, Λειµωνάριον (Pratum Spirituale), BHG CPG 7376 PG 87/3, Μ.-J. Rouët de Journel, Jean Moschus, Le Pré Spirituel (SC 12), Παρίσι 1946 Εκδόσεις µεµονωµένων κεφαλαίων του έργου: Th. Nissen, Unbekannte Erzählungen aus dem Pratum Spirituale, BZ 38 (1938), (έκδοση 14 ανέκδοτων έως τότε κεφαλαίων) Ε. Mioni, Il Pratum Spirituale di Giovanni Mosco, OCP 17 (1951), (εκδίδονται 12 κεφάλαια του έργου, από τα οποία τα 10 ήταν έως τότε ανέκδοτα) P. Pattenden, The Text of the Pratum Spirituale, Journal of Theological Studies NS 26 (1975), (στις σσ εκδίδονται εκ νέου τα κεφάλαια 120, 122, 131 και 132). Βίος αγ. Ιωάννου Ελεήµονος (βλ. Σωφρόνιος Ιεροσολύµων). ΙΩΑΝΝΗΣ ΧΡΥΣΟΣΤΟΜΟΣ, Λόγος στα Χριστούγεννα, BHG Α 1892 CPG 4334 PG 49, Λόγος στα Θεοφάνια, BHG Α 1941 CPG 4335 PG 49, Ὁµιλία εἰς µάρτυρας, BHG 1187 CPG 4359 PG 50, xii

15 Λόγος στα Θεοφάνια (Ὁµιλία εἰς τό Ἐπεφάνη ἡ χάρις τοῦ Θεοῦ), BHG 1943m CPG 4456 A. Wenger, Une homélie inédite de Jean Chrysostome sur l Epiphanieˮ, Revue des Études Byzantines 29 (1971), ΨΕΥ Ο-ΧΡΥΣΟΣΤΟΜΟΣ, Λόγος στον Ευαγγελισµό της Θεοτόκου, BHG A 1128f CPG 4519 PG 50, (= 10, [Ψευδο-Γρηγόριος Θαυµατουργός]). Λόγος στα Χριστούγεννα, BHG 1903 CPG 4520 PG 50, Λόγος στα Θεοφάνια (στον άγ. Ιωάννη Πρόδροµο), BHG A 853 CPG 4521 PG 50, Λόγος στα Θεοφάνια, BHG Α 1932 CPG 4522 (7900 Λεόντιος Βυζάντιος;) PG 50, Λόγος στην Υπαπαντή και στη Θεοτόκο και στον Συµεών, BHG Α 1925 CPG 4523 PG 50, Λόγος στον Τίµιο και ζωοποιό Σταυρό, BHG Α 446 CPG 4525 PG 50, Λόγος στα Χριστούγεννα, BHG 1905, BHG ΝΑ 1905a CPG 4560 PG 56, C. Martin, Une florilège grecque d homélies christologiques de iv e et v e siècles sur la Nativité (Paris. gr. 1491)ˮ, Muséon 54 (1941), 7-57 (το κείµενο στις σσ ). Λόγος στον Τίµιο Σταυρό, BHG A 442, 444b CPG 4598 PG 59, Λόγος στην Ύψωση του Τιµίου Σταυρού, BHG 433 CPG 4599 PG 59, Λόγος εναντίον των αιρετικών και στη Θεοτόκο, BHG 1128 CPG 4603 PG 59, Λόγος στον Ευαγγελισµό της Θεοτόκου, BHG Α 1085c CPG 4628 PG 60, Λόγος στα Θεοφάνια (στον Ιορδάνη ποταµό), CPG 4648 PG 61, Λόγος στα Χριστούγεννα, BHG Α 1908 CPG 4650 PG 61, Λόγος στα Χριστούγεννα, BHG Α 1911 CPG 4657 PG 61, Λόγος στην Προσκύνηση του Τιµίου Σταυρού, BHG 415 CPG 4672 PG 62, Λόγος στον Ευαγγελισµό της Θεοτόκου, BHG Α 1144h CPG 4677 PG 62, Λόγος περὶ θεογνωσίας, καὶ εἰς τὰ ἅγια Θεοφάνια, καὶ εἰς τοὺς νεοφωτίστους, BHG 1949 CPG 4703 PG 64, Λόγος στα Χριστούγεννα και στη Θεοτόκο (κολοβωµένος), BHG Α 1892d CPG 4726 F. J. Leroy, Une novelle homélie acrostiche sur la nativité, Muséon 77 (1964), Λόγος στα Θεοφάνια, BHG Α 1936m CPG 4735 K.-H. Uthemann, Die Pseudo- Chrysostomische Predigt In Baptismum et Tentationem (BHG 1936m; CPG 4735). Kritische Edition mit Einleitung (Abhandlungen der Heidelberger Akademie der Wissenschaften, Philosophisch-historische Klasse, Jahrgang 1994, 3. Abhandlung), Χαϊδελβέργη xiii

16 Λόγος στην Υπαπαντή, BHG 1972, 1972b CPG 4756 E. Bickersteth, Edition with translation of a Hypapante homily ascribed to John Chrysostom, OCP 32 (1966), Λόγος στα Χριστούγεννα, BHG A 1920 CPG 4758 S. G. Mercati, Antica omelia metrica Εἰς τὴν Χριστοῦ γένναν, Biblica 1 (1920), Λόγος στα Χριστούγεννα, BHG 1893v CPG 4871 M. Capaldo, La source principale du Sermon sur la Nativité, attribuée à Jean L Exarqueˮ, Polata Knigopisnaja 9 (1984), 3-29 K.-H. Uthemann-R. F. Regtuit-J. M. Tevel, Homiliae pseudo-chrysostomicae I, Turnhout 1994, σσ Λόγος στα Θεοφάνια, BHG 1942 CPG 5004 Uthemann-Regtuit-Tevel, ό.π., σσ Λόγος στα Χριστούγεννα, BHG 1914ik CPG 5008 C. Datema-P. Allen, Leontius, presbyter of Constantinople, and an unpublished homily of Ps. Chrysostom on Christmas (BHG 1914i/k), Jahrbuch der Österreichischen Byzantinistik 39 (1989), Λόγος στα Χριστούγεννα, BHG A 1920m CPG 5064 Uthemann-Regtuit-Tevel, ό.π., σσ Λόγος στα Χριστούγεννα, BHG NA 1920q CPG 5068 M. Aubineau-F. J. Leroy, Une homélie grecque inédite pour le jour de Noël, attribuée à Jean Chrysostome (BHG 1920q, CPG 5068)ˮ, Orpheus NS 10 (1989), Uthemann-Regtuit-Tevel, ό.π., σσ ΚΑΙΝΗ ΙΑΘΗΚΗ, Novum Testamentum graece, edd. E. Nestle-K. Aland, Στουτγάρδη ΚΛΗΜΗΣ ΑΛΕΞΑΝ ΡΕΥΣ, Στρωµατεῖς Α, CPG 1377 PG 8, 685- PG 9, 602 M. Caster, Clément d Alexandrie, Les Stromates. Stromate I (SC 30), Παρίσι ΚΥΡΙΛΛΟΣ ΙΕΡΟΣΟΛΥΜΩΝ, ΨΕΥ Ο-ΚΥΡΙΛΛΟΣ, Λόγος στην Υπαπαντή και στον θεοδόχο Συµεών, BHG 1973 CPG 3592 PG 33, ΚΥΡΙΛΛΟΣ ΣΚΥΘΟΠΟΛΙΤΗΣ, Βίος αγ. Κυριακού, BHG 463, 1041z CPG 7538 Ε. Schwartz, Kyrillos von Skythopolis (Texte und Untersuchungen, 49,2), Λιψία 1939, σσ A.-J. Festugière, Les Moines d Orient- III/3: Les moines de Palestine, Παρίσι 1963, σσ ΚΥΡΟΣ ΠΑΝΟΠΟΛΙΤΗΣ, Λόγος στα Χριστούγεννα, CPG 5647 T. E. Gregory, The Remarkable Christmas Homily of Kyros Panopolites, Greek, Roman and Byzantine Studies 16 (1975), xiv

17 ΛΕΟΝΤΙΟΣ ΒΥΖΑΝΤΙΟΣ, Λόγος στα Χριστούγεννα, BHG 1914m CPG 4753 (7900) C. Datema-P. Allen, Leontii Presbyteri Constantinopolitani Homiliae (Corpus Christianorum. Series Graeca, 17), Turnhout-Leuven 1987, σσ ΛΕΟΝΤΙΟΣ ΝΕΑΠΟΛΕΩΣ, Βίος αγ. Ιωάννου Ελεήµονος (Recensio brevior), BHG 886, 886c CPG 7882 H. Gelzer, Leontios von Neapolis, Leben des heiligen Johannes des Barmherzigen, Erzbischofs von Alexandrien (Sammlungen ausgewählter Kirchen- und dogmengeschichtlicher Quellenschriften, 5), Freiburg i. Br.-Λιψία 1893, σσ Κυπ. Χατζηιωάννου, Λεοντίου ἐπισκόπου Νεαπόλεως, Βίος τοῦ Ἁγίου Ιωάννου τοῦ Ἐλεήµονος, Λευκωσία 1988 (έκδοση [;] του κειµένου µε νεοελληνική µετάφραση). Βίος αγ. Ιωάννου Ελεήµονος (Recensio longior), A.-J. Festugière-L. Rydén, Léontios de Néapolis, Vie de Syméon le Fou et Vie de Jean de Chypre (Institut Français d Archéologie de Beyrouth. Bibliothèque Archéologique et Historique, 95), Παρίσι 1974, σσ Λόγος εἰς Συµεῶνα, καὶ ὅτι ἐδέξατο τὸν Κύριον εἰς ἀγκάλας αὐτοῦ, BHG 1955 CPG 7880 PG 93, ΜΑΞΙΜΟΣ ΟΜΟΛΟΓΗΤΗΣ, Πρὸς Πέτρον ἰλλούστριον λόγος ἐπίτοµος κατὰ τῶν Σευήρου δογµάτων (Ἐπιστολὴ ιγ ), CPG 7699 PG 91, ΜΕΘΟ ΙΟΣ ΟΛΥΜΠΟΥ, ΨΕΥ Ο-ΜΕΘΟ ΙΟΣ, Λόγος εἰς τὸν Συµεῶνα καὶ εἰς τὴν Ἄννην, τῇ ἡµέρᾳ τῆς ὑπαντήσεως καὶ εἰς τὴν ἁγίαν Θεοτόκον, BHG 1961 CPG 1827 PG 18, (θεωρείται γνήσιο). ΟΝΩΡΙΟΣ ΡΩΜΗΣ, Επιστολή προς τον Σέργιο Κωνσταντινουπόλεως (Epistula i), CPG 9375 (α) Mansi XI, PL 80, G. Kreuzer, Die Honoriusfrage im Mittelalter und in der Neuzeit (Päpste und Papsttum, 8), Στουτγάρδη 1975, σσ ΠΑΛΑΙΑ ΙΑΘΗΚΗ, Septuaginta, id est Vetus Testamentum graece iuxta LXX Interpretes, ed. A. Rahlfs, Στουτγάρδη 1935 (ανατ. 1979). ΠΑΥΛΟΣ ΕΜΕΣΗΣ, Λόγος στα Χριστούγεννα, CPG 6365 PG 77, E. Schwartz, Concilium Universale Ephesenum anno 431, ACO, ser. 1, I/IV, Βερολίνο-Λιψία 1928, Λόγος στα Χριστούγεννα, CPG 6366 PG 77, Schwartz, ό.π., ΠΡΑΚΤΙΚΑ ΣΤ ΟΙΚΟΥΜΕΝΙΚΗΣ ΣΥΝΟ ΟΥ, CPG Mansi XI, R. Riedinger, Concilium Universale Constantinopolitanum Tertium, Concilii Actiones I-XI, ACO, ser. 2, II/I, Βερολίνο xv

18 ΠΡΟΚΛΟΣ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥΠΟΛΕΩΣ, Λόγος στον Ευαγγελισµό της Θεοτόκου (Εγκώµιο στην Παναγία Θεοτόκο Μαρία), BHG Α 1129 CPG 5800 PG 65, E. Schwartz, Concilium Universale Ephesenum anno 431, ACO, ser. 1, I/I, Βερολίνο 1927 (ανατ. 1965), N. P. Constas, Proclus of Constantinople and the Cult of the Virgin in Late Antiquity. Homilies 1-5. Texts and Translations (Supplements to Vigiliae Christianae, 66), Leiden-Βοστώνη 2003, σσ (οµιλία 1). Λόγος στα Χριστούγεννα (στην Ενανθρώπηση του Χριστού), BHG 1899k CPG 5801 PG 65, Constas, ό.π., σσ (οµιλία 2). Λόγος στα Χριστούγεννα (στην Ενανθρώπηση του Χριστού), BHG 1914d CPG 5802 PG 65, Constas, ό.π., σσ (οµιλία 3). Λόγος στα Χριστούγεννα, BHG 1900 CPG 5803 PG 65, Constas, ό.π., σσ (οµιλία 4). Λόγος στον Ευαγγελισµό της Θεοτόκου (Εγκώµιο στην αγία Παρθένο και Θεοτόκο Μαριάµ), BHG Α 1134 CPG 5804 PG 65, (=59, ) Constas, ό.π., σσ (οµιλία 5). Λόγος στα Θεοφάνια, BHG Α 1948, BHG NΑ 1948a CPG 5806 PG 65, Λόγος στην Ενανθρώπηση του Χριστού, BHG 1898n CPG 5822 PG 65, (µόνο λατινικό κείµενο) C. Martin, Un florilège grec d homélies christologiques de iv e et v e siècles sur la Nativité (Paris. gr. 1491)ˮ, Muséon 54 (1941), 7-57 (το κείµενο στις σσ ). Λόγος στα Χριστούγεννα, BHG 1897 CPG 5823 PG 65, (µόνο λατινικό κείµενο) Martin, ό.π., 7-57 (το κείµενο στις σσ ). Λόγος στα Θεοφάνια, BHG 1930y CPG 5826 F. J. Leroy, L homilétique de Proclus de Constantinople. Tradition manuscrite, inédits, études connexes (Studi e Testi, 247), Πόλη του Βατικανού 1967, σσ (;) Λόγος στον Ευαγγελισµό της Θεοτόκου (Εγκώµιο στη Θεοτόκο Μαριάµ), BHG Α 1110, BHG ΝΑ 1126e CPG 5805 PG 65, Leroy, ό.π., σσ (;) Λόγος στα Θεοφάνια, BHG 1931m CPG 5827 Leroy, ό.π., σσ (;) Λόγος στα Χριστούγεννα (στην Ενανθρώπηση του Χριστού), BHG 1895 CPG 5835 D. Amand (de Mendieta), Une homélie grecque inédite antinestoriénne du cinquième siècle sur l Incarnation du Seigneurˮ, Revue Bénédictine 58 (1948), ΣΕΒΗΡΙΑΝΟΣ ΓΑΒΑΛΩΝ, Λόγος στα Χριστούγεννα (στην Ενανθρώπηση του Χριστού), BHG Α 1910k CPG 4204 PG 59, R. F. Regtuit, Severian of Gabala. Homily on the Incarnation of Christ (CPG 4204). Text, Translation and Introduction (diss.), Άµστερνταµ Λόγος στα Θεοφάνια, BHG A 1928 CPG 4212 PG 65, xvi

19 ΣΕΡΓΙΟΣ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥΠΟΛΕΩΣ, Eπιστολή προς τον πάπα Ονώριο (στην οποία περιέχεται η Ψῆφος), CPG 7606 Mansi XI, R. Riedinger, ACO, ser. 2, II/IΙ, Βερολίνο 1990, Ἔκθεσις Ἡρακλείου αὐτοκράτορος, CPG 7607 Mansi X, R. Riedinger, Aus den Akten der Lateran-Synode von 649, BZ 69 (1976), (στις σσ ) στου ιδίου, Concilium Lateranense anno 649 Celebratum, ACO, ser. 2, I, Βερολίνο 1984, στου ιδίου, Concilium Universale Constantinopolitanum Tertium, Concilii Actiones I-XI, ACO, ser. 2, II/I, Βερολίνο 1990, ΣΥΜΕΩΝ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ, Περὶ τῆς θείας προσευχῆς, PG 155, ΣΥΝΑΞΑΡΙΟ (βλ. Αρµενικό Συναξάριο Ιεροσολύµων, Γεωργιανό Συναξάριο Ιεροσολύµων) ΣΩΦΡΟΝΙΟΣ ΙΕΡΟΣΟΛΥΜΩΝ, Α. Γνήσια έργα Ι. ογµατικά κείµενα Συνοδικὴ Ἐπιστολή, CPG 7635 Mansi XI, PG 87/3, αρχιµ. Ιππόλυτος, «Λόγος ογµατικὸς Περὶ Πίστεως», Νέα Σιὼν 17 (1922), R. Riedinger, Concilium Universale Constantinopolitanum Tertium, Concilii Actiones I-XI, ACO, ser. 2, II/I, Βερολίνο 1990, Επιστολή προς τον Αρκάδιο Κύπρου, Μ. Albert-Chr. von Schönborn, Lettre de Sophrone de Jérusalem à Arcadius de Chypre. Version syriaque inédite du texte grec perdu. Introduction et traduction française (PO 39/2), Turnhout 1978 (το κείµενο στις σσ ). ΙΙ. Λόγοι Λόγος στα Χριστούγεννα, BHG 807 CPG 7637 PG 87/3, (µόνο λατινικό κείµενο ηµιτελές) Η. Usener, Weihnachtspredigt des Sophronios, Rheinisches Museum NF 41 (1886), ανατ. στου ιδίου, Κleine Schriften ΙV, Λιψία- Βερολίνο 1913, σσ Λόγος στον Ευαγγελισµό της Θεοτόκου, BHG 1098 CPG 7638 PG 87/3, υπάρχει και παραλλαγή στη γεωργιανή γλώσσα. Λόγος στην Ύψωση του Τιµίου Σταυρού και στην Αγία Ανάσταση, BHG 444 CPG 7639 (editio princeps) J. Gretser, De Cruce Christi. Tomus secundus in quo varia Graecorum auctorum encomiastica monumenta Graecolatina de SS. Cruce continentur. Nunc primum ex variis bibliothecis eruta, et in lucem edita cum notis, Ingolstadt 1600, σ. 89 κ.ε. PG 87/3, Λόγος στους αποστόλους Πέτρο και Παύλο, BHG 1495 CPG 7640 PG 87/3, Λόγος στην Υπαπαντή, BHG 808 CPG 7641 PG 87/3, (µόνο λατινικό κείµενο) Η. Usener, Sophronii de Praesentatione Domini Sermo, Progr. Universität xvii

20 Bonn, Aug. 1889, σσ υπάρχουν και παραλλαγές στην αραβική και στη γεωργιανή γλώσσα. Εγκώµιο στον άγ. Ιωάννη Πρόδροµο, BHG 844 CPG 7642 PG 87/3, υπάρχει και παραλλαγή στη γεωργιανή γλώσσα. Λόγος στα Θεοφάνια, BHG 1939 CPG 7643 Α. Παπαδόπουλος-Κεραµεύς, Ἀνάλεκτα Ἱεροσολυµιτικῆς Σταχυολογίας V, Αγ. Πετρούπολη 1898 (ανατ. Βρυξέλλες 1963), σσ υπάρχει και παραλλαγή στη γεωργιανή γλώσσα. ΙΙΙ. Αγιολογικά έργα Εγκώµιο στους αγ. Κύρο και Ιωάννη, BHG CPG 7645 Α. Mai, Spicilegium Romanum III, Ρώµη 1841 (ανατ. Graz 1972), σσ (= PG 87/3, ). Θαύµατα αγ. Κύρου και Ιωάννου, BHG CPG 7645 Mai, ό.π., σσ (= PG 87/3, ) Ν. Fernández Marcos, Los ʻThaumataʼ de Sofronio. Contribución al Estudio de la ʻIncubatio Cristianaʼ (Manuales y Anejos de Emerita, 31. Instituto Antonio de Nebrija ), Μαδρίτη Βίος αγ. Ιωάννου Ελεήµονος (µη σωζόµενος σήµερα), CPG 7647 (µε αναφορά σε άλλες πηγές). Εγκώµιο στον άγ. Ιωάννη Θεολόγο και Ευαγγελιστή (αποσπάσµατα), BHG 925 CPG 7648 PG 3364BD υπάρχει και παραλλαγή στη γεωργιανή γλώσσα. ΙV. Ποιητικές συνθέσεις Ανακρεόντεια, BHG 844 CPG 7650 (editio princeps) Ρ. Matranga, στο Spicilegium Romanum IV, Ρώµη 1840 σ [αρ. 1-22] (= PG 87/3, [αρ. 1-23, πλην των αρ. 14, 15 και της αρχής του αρ. 16]) W. Christ-M. Paranikas, Anthologia Graeca Carminum Christianorum, Λιψία 1871, σσ (αρ. 9, 13, 20) Μ. Gigante, Sophronii Anacreontica (Opuscula. Testi per esercitazioni accademiche, 10-12), Ρώµη 1957 Η. Donner, Die anakreontischen Gedichte Nr. 19 und Nr. 20 des Patriarches Sophronius von Jerusalem (Sitzungsberichte der Heidelbergischen Akademie der Wissenschaften, philos.-histor. Klasse 10), Χαϊδελβέργη 1981 (έκδοση των ανακρεοντείων αρ. 19 και 20). Επιγράµµατα, CPG 7651 επίγραµµα αυτοβιογραφικό, BHG 476a PG 87/3, 3421CD επίγραµµα στους αγ. Κύρο και Ιωάννη, BHG 476b PG 87/3, 3421D-3424Α ΑP Ι, 90 (Waltz Ι [1928], σ. 36) επίγραµµα στον Γολγοθά, ΑP I, 123 (Waltz I [1928], σ. 47) επιγράµµατα στον άγ. Ιωάννη Ελεήµονα, PG 87/3, 4009BC ΑP VII, (Waltz V [1941], σσ ) επίγραµµα εἰς τόπον ἐπιξενουµένων (σε ευαγές ίδρυµα), PG 87/3, 4009B ΑP IX, 787 (Waltz VIII [1974], σσ ). V. Λειτουργική ποίηση Tροπάρια των Μεγάλων Ωρών των Χριστουγέννων-Θεοφανίων, CPG 7652 PG 87/3, Μηναῖα τοῦ ὅλου ἐνιαυτοῦ ΙII, Ρώµη 1896, σσ W. Christ-M. Paranikas, Anthologia Graeca Carminum Christianorum, Λιψία 1871, σσ xviii

21 έηση Μεγάλου Αγιασµού των Υδάτων, PG 87/3, Μηναῖα, ό.π., σσ B. Αµφισβητούµενα έργα (Dubia) Ι. ογµατικά κείµενα Βασιλείου ἐκ τοῦ ἐπιγεγραµµένου λόγου πρὸς τὴν Εὐνοµίου δόξαν (Σχόλιο στο Κατά Ευνοµίου του Μεγ. Βασιλείου), PG 87/3, ΙΙ. Λόγοι Λόγος στην Κυριακή των Βαΐων, CPG 7657 PG 77, [Κύριλλος Αλεξανδρείας] (=86/2, [Ευλόγιος Αλεξανδρείας]). Λόγος στην Προσκύνηση του Τιµίου Σταυρού (Γ Νηστειών), BHG 426 CPG 7658 (editio princeps) J. Gretser, De Cruce Christi. Tomus secundus in quo varia Graecorum auctorum encomiastica monumenta Graecolatina de SS. Cruce continentur. Nunc primum ex variis bibliothecis eruta, et in lucem edita cum notis, Ingolstadt 1600, σ. 226 κ.ε. PG 87/3, Λόγος στα Θεοφάνια, CPG 7660 (κείµενο στη γεωργιανή γλώσσα). Λόγοι στον άγ. Στέφανο, CPG 7661, 7662 (κείµενα στη γεωργιανή γλώσσα). Λόγος στην Ανάληψη του Κυρίου, CPG 7663 (κείµενο στη γεωργιανή γλώσσα). ΙΙΙ. Αγιολογικά έργα Εγκώµιο στον άγ. Γρηγόριο Θεολόγο (απόσπασµα), CPG 7659 υπάρχει και παραλλαγή στη γεωργιανή γλώσσα. Περὶ τοῦ βαπτίσµατος (ή Περὶ τῶν ὀνοµάτων) τῶν ἁγίων ἀποστόλων, BHG 157ab, 157c, 157d CPG 7670 (editio princeps?) Ι. Β. Cotelerius, Sanctorum Patrum qui temporibus apostolicis floruerunt ; Barnabae, Clementis, Hermae, Ignatii, Polycarpi opera edita et inedita, vera et suppositicia. Una cum Clementis, Ignatii, Polycarpi actis atque martyriis. I. B. Cotelerius et Mss. codicibus correxit ac eruit; versionibus, notis et indicibus illustravit I, Άµστερνταµ , σσ PG 87/3, 3372AC και PG 92, 1076C-1077A (Θεοδώρητος Κύρου). Περὶ τῶν περιόδων τῶν ἁγίων ἀποστόλων (Πέτρου καὶ Παύλου), CPG 7678 (ψευδεπίγραφο) Μ. de la Bigne, Bibliotheca veterum Patrum et antiquorum scriptorum ecclesiae VII, Παρίσι 1589, στήλ. 153 κ.ε. (λατινικό κείµενο-απόσπασµα) PG 87/3, (λατινικό κείµενο-απόσπασµα). IV. Λειτουργικά και κανονικά έργα Περὶ ἐξαγορεύσεως, CPG 7672 PG 87/3, V. Φιλοσοφικά και γραµµατικά έργα Περὶ ψυχῆς (απόσπασµα), CPG 7679 χφ Athen Περὶ στιγµῆς, CPG 7680 (ψευδεπίγραφο) χφφ S. Crucis 64, φφ και Taurin. gr. 261, φφ Περὶ συντάξεως ἀπαρεµφάτου καὶ τῶν λοιπῶν ἐγκλίσεων, CPG 7681 (ψευδεπίγραφο) χφ S. Crucis 64, φφ xix

22 Γ. Ψευδεπίγραφα έργα (Spuria - ΨΕΥ Ο-ΣΩΦΡΟΝΙΟΣ) ΙΙ. Λόγοι και αγιολογικά έργα Λόγος στους αγγέλους, BHG 129e CPG 7671 PG 87/3, (µόνο λατινικό κείµενο). Εγκώµιο στον µάρτυρα Αναστάσιο τον Πέρση, ΒHG 86 PG 92, Α. Pertusi, L encomio di S. Anastasio martire persiano, AnBoll 76 (1958), 5-63 Β. Flusin, Saint Anastase le Perse et l histoire de la Palestine au début du vii e siècle- I: Les textes, Παρίσι 1992, σσ Βίος καὶ πολιτεία καὶ µαρτύριον καὶ µερικὴ τῶν θαυµάτων διήγησις τῶν ἁγίων ἐνδόξων ἀναργύρων Κύρου καὶ Ἰωάννου, BHG 469 CPG 7673 PG 87/3, Βίος αγ. Κύρου και Ιωάννου (ακέφαλος), BHG 470 CPG 7674 PG 87/3, Βίος οσίας Μαρίας της Αιγυπτίας, BHG 1042 CPG 7675 PG 87/3, υπάρχουν παραλλαγές στην αιθιοπική, αραβική, αρµενική, γεωργιανή, λατινική, παλαιοσλαβική και συριακή γλώσσα. III. Λειτουργικά έργα Τριῴδιον, CPG 7676 Α. Mai, Spicilegium Romanum IV, Ρώµη 1840 (ανατ. Graz 1974), σσ (= PG 87/3, ). Υπόµνηµα στη Θεία Λειτουργία, CPG 7677 Α. Mai, Spicilegium Romanum IV, Ρώµη 1840 (ανατ. Graz 1974), σσ (= PG 87/3, ). «ΤΙΜΟΘΕΟΣ ΙΕΡΟΣΟΛΥΜΩΝ», Λόγος εἰς τὸν προφήτην Συµεῶνα καὶ εἰς τὴν περιοχὴν τοῦ εὐαγγελίου Νῦν ἀπολύεις τὸν δοῦλόν σου, καὶ εἰς τὴν ἁγίαν Μαρίαν τὴν Θεοτόκον, CPG 7405 PG 86/1, ΦΩΤΙΟΣ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥΠΟΛΕΩΣ, Βιβλιοθήκη, PG 103, PG 104, R. Henry, Photius. Bibliothèque I-VIII (Collection byzantine publiée sous le patronage de l Association Guillaume Budé), Παρίσι ΧΡΥΣΙΠΠΟΣ ΙΕΡΟΣΟΛΥΜΙΤΗΣ, Λόγος στον Ευαγγελισµό της Θεοτόκου, BHG 1144n CPG 6705 Μ. Jugie, Homélies mariales byzantines: textes grecs édités et traduits en latin ΙΙ (PO 19/3), Παρίσι 1920 (ανατ. Turnhout 1973), σσ ( ). xx

23 Β. ΜΕΛΕΤΕΣ-ΑΡΘΡΑ (Στην επιλογή από µελέτες και άρθρα που ακολουθεί περιλαµβάνονται κατά βάση εργασίες που είτε µνηµονεύονται περισσότερες από µία φορές στην παρούσα διατριβή είτε αποτελούν instrumenta studiorum για τις βυζαντινές και τις σωφρόνειες σπουδές, την ιστορία των χφφ και την κριτική έκδοση κειµένων είτε περιέχονται στη Βιβλιογραφία που συνοδεύει την περιγραφή των χφφ στα οποία διασώζονται τα υπό έκδοση κείµενα) ANTONOPOULOU Th., Τhe Homilies of the Emperor Leo VI. Prolegomena to a Critical Edition (diss.), Οξφόρδη 1995., The Homilies of the Emperor Leo VI, (The Medieval Mediterranean, 14), Leiden-Νέα Υόρκη-Κολωνία µητρ. ΑΘΗΝΑΓΟΡΑΣ, «Περιγραφικὸς κατάλογος τῶν χειρογράφων τῆς ἐν τῇ νήσῳ Χάλκῃ Ἱερᾶς Μονῆς τῆς Παναγίας», ΕΕΒΣ 10 (1933), [κώδικες αρ. 1-50] 11 (1935), [αρ ] 12 (1936), [αρ ] 13 (1937), [αρ ]. AUBINEAU M., Une homélie de Théodote d Ancyre sur la Nativité du Seigneurˮ, OCP 26 (1960), , Codices Chrysostomici Graeci- I: Codices Britanniae et Hiberniae (Documents, Études et Répertoires publiés par l Institut de Recherche et d Histoire des Textes, XIII), Παρίσι 1968., Les homélies festales de Hésychius de Jérusalem- ΙΙ: Les homélies XVΙ-ΧΧΙ et tables des deux volumes (Subsidia Hagiographica, 59), Βρυξέλλες BANDINI A. M., Catalogus codicum manuscriptorum Bibliothecae Mediceae Laurentianae varia continens opera Graecorum Patrum I-III (accedunt Supplementa tria ab E. Rostagno et N. Festa congesta nec non Additamentum ex inventariis Bibliothecae Laurentianae depromptum, accuravit Fr. Kudlien [Catalogi codicum Graecorum lucis ope reimpressi]), Φλωρεντία (ανατ. Λιψία 1961). BAUR P. C., Initia Patrum Graecorum Ι-ΙΙ (Studi e Testi, ), Πόλη του Βατικανού BECK H.-G., Kirche und Theologische Literatur im byzantinischen Reich (Handbuch der Altertumswissenschaft, II,1), Μόναχο 1959 (ανατ. 1977)., Justinian s Successors: Monoenergism and Monothelitism, στο: H. Jedin-J. Dolan (εκδ.), History of the Church- II: The Imperial Church from Constantine to the Early Middle Ages (trans. A. Briggs), Λονδίνο 1980, σσ ΒΕΗΣ Ν. Α., Τὰ χειρόγραφα τῶν Μετεώρων. Κατάλογος περιγραφικὸς τῶν χειρογράφων κωδίκων τῶν ἀποκειµένων εἰς τὰς Μονὰς τῶν Μετεώρων [ἐκδιδόµενος ἐκ τῶν καταλοίπων Ν. Α. Βέη]- Α : Τὰ χειρόγραφα τῆς Μονῆς Μετεώρου, δηλ. Μεταµορφώσεως [Ἀκαδηµία Ἀθηνῶν. Κέντρον Ἐρεύνης Μεσαιωνικοῦ καὶ Νέου Ἑλληνισµοῦ], Αθήνα ΒΕΝΕŠΕVIĆ V. Ν., Описаніе Греческихъ рукописей монастьіря Святой Екатериньі на Синађ- Томъ III/вьіп.1: Рукописи [Catalogus codicum manuscriptorum Graecorum qui in monasterio Sanctae xxi

24 Catharinae in Monte Sina asservantur- III/1: Codices numeris signati], Αγ. Πετρούπολη 1917 (ανατ. Hildesheim 1965). BICK J., Die Schreiber der Wiener griechischen Handschriften (Abhandlungen- I. Band. Veröffentlichungen aus der Nationalbibliothek in Wien), Βιέννη-Πράγα-Λιψία BLASS F.-DEBRUNNER A., Grammatik des neutestamentlichen Griechisch, Γοττίγγη 1896 (12 η ανατ. 1965). BÖHLIG G., Untersuchungen zum rhetorischen Sprachgebrauch der Byzantiner mit besonderer Berücksichtigung der Schriften des Michael Psellos (Berliner Byzantinische Arbeiten, 2), Βερολίνο ΒOUVY E., Poètes et Mélodes. Études sur les origines du rythme tonique dans l hymnographie de l Église grecque, Nîmes ΒUTLER A.-RODRIGUES T., Lives of the Saints I-XII (New Full Edition), Collegeville-Min CAMERON Av., The Eastern Provinces in the Seventh Century A.D.: Hellenism and the Emergence of Islam, στο: S. Saïd (εκδ.), Hellenismos: quelques jalons pour une histoire de l identité grecque. Actes du Colloque de Strasbourg octobre 1989, Leiden 1991, σσ CANART P.-PERI V., Sussidi bibliografici per i manoscritti greci della Biblioteca Vaticana (Studi e Testi, 261), Πόλη του Βατικανού CARTER R. E., Codices Chrysostomici Graeci- II: Codices Germaniae (Documents, Études et Répertoires publiés par l Institut de Recherche et d Histoire des Textes, XIV), Παρίσι 1968., Codices Chrysostomici Graeci- III: Codices Americae et Europae Occidentalis (Documents, Études et Répertoires publiés par l Institut de Recherche et d Histoire des Textes, XV), Παρίσι 1970., Codices Chrysostomici Graeci- V: Codicum Italiae pars prior (Documents, Études et Répertoires publiés par l Institut de Recherche et d Histoire des Textes), Παρίσι CAVALLO G.-DE GREGORIO G.-MANIACI M. (επιµ.), Scritture, libri e testi nelle aree provinciali di Bisanzio. Atti del seminario di Erice (18-25 settembre 1988) I-II [Biblioteca del «Centro per il collegamento degli studi medievali e umanistici nell Università di Perugia», 5], Spoleto CHADWICK H., John Moschus and his Friend Sophrone the Sophist, Journal of Theological Studies NS 25 (1974), CLARK K. W., Checklist of Manuscripts in St. Catherine s Monastery, Mount Sinai (microfilmed for the Library of Congress, 1950), Washington D.C , Checklist of Manuscripts in the Libraries of the Greek and Armenian Patriarchates in Jerusalem (microfilmed for the Library of Congress, ), Washington D.C xxii

25 CONSTAS N. P., Proclus of Constantinople and the Cult of the Virgin in Late Antiquity. Homilies 1-5. Texts and Translations (Supplements to Vigiliae Christianae, 66), Leiden- Βοστώνη COSMA G., De œconomia Incarnationis secundum S. Sophronium Hierosolymitanum, Ρώµη COXE H. O., Catalogi Codicum Manuscriptorum Bibliothecae Bodleianae (pars prima recensionem codicum Graecorum continens), Οξφόρδη 1853 ανατ. µε διορθώσεις: Greek Manuscripts by H. O. Coxe, ed. R. W. Hunt (Bodleian Library. Quarto Catalogues, I), Οξφόρδη DATEMA C., Amphilochii Iconiensis Opera. Orationes pluraque alia quae supersunt, nonnulla etiam spuria (Corpus Christianorum. Series Graeca, 3), Turnhout-Leuven 1978., και ALLEN P., Leontii Presbyteri Constantinopolitani Homiliae (Corpus Christianorum. Series Graeca, 17), Turnhout-Leuven de ΑΝDRÉS G. (O.S.A.), Catálogo des los códices griegos de la Real Biblioteca de El Escorial- IΙ: Códices , Mαδρίτη III: Códices , Mαδρίτη DELEHAYE H., Catalogus codicum hagiographicorum graecorum Bibliothecae D. Marci Venetiarum, AnBoll 24 (1905), , Catalogus codicum hagiographicorum graecorum monasterii Scorialensis, AnBoll 28 (1909), DEVREESSE R., Catalogue des manuscrits grecs- IΙ: Les fonds Coislin, Παρίσι DMITRIEVSKIJ A., Описание литургическихъ рукописей хранящихся въ библіотекахъ Православнаго Востока- Томъ I. Τυπικά. [Opisanie liturgitseskich rukopisej, charanjatischcja v bibliotekach Pravoslavnago Vostoka- I: Τυπικά=Description of the Liturgical Manuscripts in the Libraries of the Orthodox Church- I: Τυπικά], Κίεβο 1895 (ανατ. Hildesheim 1965). EFTHYMIADES St., The Life of the Patriarch Tarasios by Ignatios the Deacon. Introduction, Text, Translation and Commentary (Birmingham Byzantine and Ottoman Monographs, 4), Birmingham EHRHARD A., Überlieferung und Bestand der hagiographischen und homiletischen Literatur der griechischen Kirche von den Anfängen bis zum Ende des 16. Jahrhunderts I-III (Texte und Untersuchungen zur Geschichte der altchristlichen Literatur, 50-52), Λιψία- Βερολίνο (ανατ. Λιψία 1965). FERON E.-BATTAGLINI F., Codices Manuscripti Graeci Ottoboniani Bibliothecae Vaticanae, Ρώµη FLUSIN B., Saint Anastase le Perse et l histoire de la Palestine au début du vii e siècle I-II, Παρίσι ΦΟΥΝΤΟΥΛΗΣ Ι. Μ., Οµιλητική, Θεσσαλονίκη xxiii

26 ΓΡΙΤΣΟΠΟΥΛΟΣ Τ. Αθ., Κατάλογος τῶν χειρογράφων κωδίκων τῆς Βιβλιοθήκης τῆς Σχολῆς ηµητσάνης [ἀνατύπωσις ἐκ τοῦ ΚΒ Τόµου τῆς ΕΕΒΣ], Αθήνα HALKIN F., Manuscrits grecs des fonds «Hist.» et «Phil.» à Vienne et du fonds «Holkham» à Oxford, AnBoll 79 (1961), , Manuscrits grecs de Paris. Inventaire hagiographique (Subsidia Hagiographica, 44), Βρυξέλλες , Douze récits byzantins sur Saint Jean Chrysostome (Subsidia Hagiographica, 60), Βρυξέλλες 1977., Les manuscrits grecs de la Bibliothèque Laurentienne à Florence. Inventaire hagiographique, AnBoll 96 (1978), 5-50., Catalogue des manuscrits grecs hagiographiques de la Bibliothèque Nationale d Athènes (Subsidia Hagiographica, 66), Βρυξέλλες HARDT I., Catalogus Codicum Manuscriptorum Graecorum Bibliothecae Regiae Bavaricae I-V (edidit notisque illustravit I. Christoph-L. B. De Aretin), Μόναχο HATCH E.-REDPATH H. A., A Concordance to the Septuagint and the other Greek Versions of the Old Testament (Including the Apocryphal Books) I-II, Οξφόρδη 1897 (ανατ. Graz 1954). HEIL G.-MANN F.-CAVARNOS J. P.-LENDLE O.-MANN F., Gregorii Nysseni Sermones II (Gregorii Nysseni Opera, 10/1), Leiden-Νέα Υόρκη-Κοπεγχάγη-Κολωνία HUNGER H., Die Perlschrift, eine Stilrichtung der griechischen Buchschrift des 11. Jahrhunderts, στου ιδίου, Studien zur griechischen Paläographie (Biblos-Schriften, V), Βιέννη 1954, σσ ανατ. στου ιδίου, Byzantinische Grundlagenforschung: Gesammelte Aufsätze, Λονδίνο 1973, n o I., Katalog der griechischen Handschriften der Österreichischen Nationalbibliothek- I/1: Codices Historici, Codices Philosophici et Philologici, Βιέννη 1961., Die sogennante Fettaugen-Mode in griechischen Handschriften des 13. und 14. Jahrhunderts, Byzantinische Forschungen 4 (1972), , Archaisierende Minuskel und Gebrauchschrift zur Blütezeit der Fettaugenmode, στο: La paléographie grecque et byzantine. Paris octobre 1974 (Colloques internationaux du Centre National de la Recherche Scientifique, n o 559), Παρίσι 1977, σσ , Stilstufen in der byzantinischen Geschichtsschreibung des 12. Jahrhundert: Anna Comnena und Michael Glykasˮ, Byzantine Studies/Études Byzantines 5 (1978), , Die hochsprachliche profane Literatur der Byzantiner I-II (Handbuch der Altertumswissenschaft, V), Μόναχο 1978 (ελληνική µτφρ. Λ. Γ. Μπενάκη-Ι. Β. Αναστασίου κ.ά., Βυζαντινὴ Λογοτεχνία. Ἡ λόγια κοσµικὴ γραµµατεία τῶν Βυζαντινῶν 1-3, Αθήνα ). xxiv