ΠΕΡΙΕΧOΜΕΝΑ. Σχήματα και χάρτες Φωτογραφίες Προσωπικές αφηγήσεις Εισαγωγικό σημείωμα της επιμελήτριας Ευχαριστίες...

Transcript

1 ΠΕΡΙΕΧOΜΕΝΑ Σχήματα και χάρτες Φωτογραφίες Προσωπικές αφηγήσεις Εισαγωγικό σημείωμα της επιμελήτριας Ευχαριστίες Πρόλογος Εισαγωγή Τι κάνουν οι ανθρωπολόγοι Σύντομη ιστορία της κοινωνικής (και πολιτισμικής) ανθρωπολογίας Το περιεχόμενο του βιβλίου Βλέποντας τον κόσμο Σουβενίρ και μαντίλια Μαθαίνοντας να ταξινομούμε Η ζωή, ο θάνατος και ο ενταφιασμός των ζωντανών Πολιτισμικός σχετικισμός και η μεροληψία του/της της ανθρωπολόγου Αλλαγές στα συστήματα ταξινόμησης: το ζήτημα του φύλου Αηδιαστικό, απαγορευμένο και αδιανόητο Αμφισβητώντας βαθιά εδραιωμένες αντιλήψεις Ταμπού Μιαρότητα

2 10 / ΟΙ ΚΟΣΜΟΙ ΠΟΥ ΜΟΙΡΑΖΟΜΑΣΤΕ Καθαρότητα και ταξινόμηση Κατηγορίες ζώων και λεκτικές προσβολές Δώρα, ανταλλαγή και αμοιβαιότητα Η άφιξη του/της ανθρωπολόγου Δώρα Το ινδικό δώρο Ανταλλαγή Αμοιβαιότητα Αντικείμενα αναπαλλοτρίωτα, εμπλεγμένα και περιτυλιγμένα Ο κύκλος της τελετουργίας Τα παπούτσια και η ανούσια τελετουργία Ορισμοί της τελετουργίας Διαβατήριες τελετουργίες Κοινωνία: Ένα σύνολο συμβόλων Τι είναι το σύμβολο; Σωματικά σύμβολα Ο συμβολισμός των σχέσεων Τα ομαδικά σύμβολα και η ερμηνεία τους Ο ρόλος του/της ανθρωπολόγου στην ερμηνεία του συμβολισμού Ομορφιά και αφθονία: Θησαυρός και τρόπαια Θέαση και αξία Ζώσα τέχνη Η τέχνη ως μέσο πρόσβασης στον τρόπο «θέασης του κόσμου» Τέχνη και γόητρο: το στάτους της τέχνης Τέχνη και νόημα Αισθητική Ορισμοί της τέχνης Κοσμολογία Ι: Θρησκεία, μαγεία και μυθολογία Θρησκεία, επιστήμη και κοσμολογία Έννοιες και διακρίσεις Η καταγωγή της θρησκείας Ερμηνείες για τα θρησκευτικά φαινόμενα Λατρείες: η συνέχεια των θρησκευτικών κινημάτων

3 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ / 11 8 Κοσμολογία ΙΙ: Μαγγανεία, σαμανισμός και συγκρητισμός Αυτόχθονες κοσμολογικές κατηγορίες Ορολογία Οι ρόλοι των δοξασιών περί μαγγανείας και κακόβουλης μαγείας Αντιδράσεις και άλλες θεωρίες περί μαγγανείας Πνευματοληψία και σαμανισμός Συγκρητισμός Νόμος, τάξη και κοινωνικός έλεγχος Κανόνες και νόρμες Κυρώσεις Τάξη και διένεξη Αμφισβητούμενες νόρμες και κοινωνικός έλεγχος σε συγκεκριμένο κοινωνικό πλαίσιο Η τέχνη της πολιτικής Δυνατότητες πολιτικής οργάνωσης Τύποι πολιτικών συστημάτων Απόδοση/επίτευξη πολιτικής εξουσίας και κοινωνικής θέσης Οικογένεια, συγγένεια και γάμος Μορφές συγγένειας Ταξινόμηση των συγγενικών σχέσεων Ομάδες μονογραμμικής καταγωγής Η συγγένεια σε ένα πολυπολιτισμικό πλαίσιο: Μια περιπτωσιακή μελέτη Γάμος Ενδογαμία, εξωγαμία και αιμομιξία Ο γάμος ως ανταλλαγή προίκα και έδνο Μεταγαμιαίος τόπος διαμονής Μονογαμία και πολυγαμία Οικονομία και περιβάλλον Εισαγωγή Συντήρηση και επιβίωση Ιδιοκτησία και κατοχή της γης Τα οικονομικά της αγοράς

4 12 / ΟΙ ΚΟΣΜΟΙ ΠΟΥ ΜΟΙΡΑΖΟΜΑΣΤΕ Κοινωνικές θεωρήσεις του περιβάλλοντος Η περιβαλλοντική επίδραση στην κοινωνική ζωή Τουρισμός και διαπολιτισμικές συναντήσεις Η πολιτισμική διαφοροποίηση στην υπηρεσία της ψυχαγωγίας Μελετώντας τα ταξίδια και τον τουρισμό Παιχνίδι και διαβατήριες τελετουργίες Οικοτουρισμός και ιεροί τόποι Επιτέλεση, ταυτότητα και αυθεντικότητα Θεματικά πάρκα, μουσεία και υλικός πολιτισμός Πέρα από το διεθνισμό και την παγκοσμιοποίηση Η ανθρωπολογία στο μέλλον Άνθρωποι σε μετακίνηση και διεθνικές συνδέσεις Παγκοσμιοποίηση των επιχειρήσεων, των αντικειμένων και των ιδεών Νέα θέματα και μέθοδοι για την ανθρωπολογία Η αξία της ανθρωπολογίας στον μελλοντικό κόσμο Γλωσσάρι Ευρετήριο λαών Ευρετήριο όρων

5 1 ΒΛΕΠΟΝΤΑΣ ΤΟΝ ΚΟΣΜΟ Σουβενίρ και μαντίλια Όσοι επισκέπτονται χώρες του εξωτερικού επιστρέφουν πολύ συχνά στην πατρίδα τους με μια σειρά από αντικείμενα που είναι γνωστά ως σουβενίρ. Πρόκειται για αντικείμενα τα οποία απέκτησαν στο ταξίδι τους. Μπορεί να τους τα χάρισαν, να τα αγόρασαν σε ένα κατάστημα τουριστικών ειδών ή απλώς να τα μάζεψαν από κάποια παραλία. Η οικονομική τους αξία δεν είναι κατ ανάγκη σημαντική, καθώς τα αντικείμενα αυτά δεν προορίζονται συνήθως για μεταπώληση, αλλά αποτελούν κυρίως ενθύμια της εμπειρίας του ταξιδευτή. Εκτός αυτού, μπορεί κανείς να τα επιλέγει για διάφορους άλλους λόγους είτε γιατί τους προσδίδει κάποια εσωτερική αισθητική αξία, είτε γιατί θέλει να κάνει επίδειξη σε φιλικά του πρόσωπα, είτε για να τα προσφέρει ως δώρα, είτε απλώς και μόνο για να τα τοποθετήσει σε ένα περβάζι συνδυάζοντάς τα με τα χρώματα της κουρτίνας. Ωστόσο, όλα επιλέγονται επειδή, με κάποιον τρόπο, θεωρούνται αξιοπρόσεκτα, αλλά και γιατί αντιπροσωπεύουν τον τόπο στον οποίο αποκτήθηκαν. Τα ίδια αυτά αντικείμενα, αν ληφθούν υπόψη σε μεμονωμένη βάση, διαπιστώνεται ότι προσλαμβάνουν διαφορετικές σημασίες για τους ανθρώπους που έρχονται σε επαφή με αυτά στην καθημερινή τους ζωή. Στα τουριστικά θέρετρα, οι ντόπιοι επιχειρηματίες γίνονται εξαιρετικά εφευρετικοί προσδοκώντας να προσελκύσουν το ενδιαφέρον των επισκεπτών, ενώ πολλοί εξασφαλίζουν τα προς το ζην θέτοντας στη διάθεση των επισκεπτών διάφορα τοπικά αγαθά, όπως θα δούμε στο κεφάλαιο 13. Ορι-

6 58 / ΟΙ ΚΟΣΜΟΙ ΠΟΥ ΜΟΙΡΑΖΟΜΑΣΤΕ σμένα αγαθά μπορεί να έχουν σχεδιαστεί ειδικά για το σκοπό αυτόν, οι καλύτερες όμως ευκαιρίες ή επιχειρηματικές προοπτικές, ανάλογα με το ποιος είναι αυτός που το αντιλαμβάνεται πρώτος, ο αγοραστής ή ο επιχειρηματίας αφορούν τα αγαθά που για τους ντόπιους είναι εντελώς συνηθισμένα, αλλά τα οποία οι ξένοι βρίσκουν ασυνήθιστα και δελεαστικά. Αγαθά που αφθονούν σε έναν τόπο και ενδεχομένως παράγονται εύκολα μπορεί κάπου αλλού να θεωρούνται σπάνια και ελκυστικά. Επίσης, ενδέχεται να έχουν και εντελώς διαφορετικές χρήσεις. Ένα απλό παράδειγμα των διαφορετικών αυτών χρήσεων είναι κάποια ελαφριά και σχετικά φτηνά σουβενίρ από την Ιαπωνία, τα λεγόμενα hankachi. Πρόκειται για τετράγωνα κομμάτια από απαλό ύφασμα με ωραίο φινίρισμα, καθένα από τα οποία πακετάρεται συνήθως σε ξεχωριστό σελοφάν, και απεικονίζουν χαρακτηριστικά ιαπωνικά μοτίβα όπως αυτά που Φωτογραφία 1.1 Το ιαπωνικό αυτό μαντίλι ενδείκνυται για δώρο ή σουβενίρ, θα ήταν όμως σχεδόν αδύνατο να φανταστεί κανείς ότι θα το χρησιμοποιούσε για να φυσήξει τη μύτη του. (Φωτογραφία: Lisa Hill) εμπεριέχονται στις ξυλοτυπίες ukiyoe (βλ. φωτογραφία 1.1) ή κάποιο τοπίο. Τα hankachi πήραν από την ονομασία τους από το αγγλικό handkerchiefs (μαντίλια τσέπης), συχνά όμως είναι τόσο μαλακά και όμορφα, ώστε θα ήταν πραγματικά κρίμα να τα χρησιμοποιήσει κανείς για να φυσήξει τη μύτη του. Άλλωστε, ένας ακόμα λόγος που τα καθιστά ακατάλληλα για το σκοπό

7 ΒΛΕΠΟΝΤΑΣ ΤΟΝ ΚΟΣΜΟ / 59 αυτόν είναι ότι στην Ιαπωνία τα μαντίλια χρησιμοποιούνται για να σκουπίσει κανείς απαλά το ιδρωμένο μέτωπό του μια ζεστή καλοκαιρινή μέρα. Η ιδέα τού να φυσά κάποιος τη μύτη του σε ένα κομμάτι ύφασμα και στη συνέχεια να το φυλά μαζί με το περιεχόμενό του σε μια τσέπη φαίνεται εντελώς αηδιαστική στους κατοίκους της συγκεκριμένης χώρας. Το απλό αυτό παράδειγμα μας δείχνει μια βασική αρχή που διέπει την ανθρωπολογία εν γένει: διαφορετικοί λαοί βλέπουν τα πράγματα ή, με ανθρωπολογικούς όρους, ταξινομούν τα πράγματα με διαφορετικούς τρόπους. Για έναν ξένο επισκέπτη στην Ιαπωνία, το hankachi ανήκει, τουλάχιστον αρχικά, στην κατηγορία των πραγμάτων που είναι γνωστά ως σουβενίρ. Υπάρχει επίσης το ενδεχόμενο να ανήκει και στην κατηγορία των δώρων, κάτι το οποίο συμμερίζονται, τουλάχιστον επιφανειακά, τόσο ο ιάπωνας δωρητής όσο και ο ξένος αποδέκτης. Από τη στιγμή όμως που θα το λάβει ο αποδέκτης, το ίδιο αυτό δώρο μπορεί να ταξινομηθεί περαιτέρω μαζί με άλλα παρόμοια αντικείμενα σε διαφορετικές κατηγορίες, ανάλογα με τις τοπικές αντιλήψεις για τη χρήση του. Εξάλλου, ένας πιθανός τρόπος χρήσης του μαντιλιού αυτού από έναν συγκεκριμένο λαό της συλλογής δηλαδή των ρινικών εκκριμάτων και της φύλαξής τους στην τσέπη ενός ρούχου μπορεί να προκαλεί εντελώς αρνητικές αντιδράσεις σε έναν άλλο. Τα μαντίλια μπορούν να είναι ενδεικτικά των αρχών που διέπουν τον τρόπο με τον οποίο αντιλαμβάνονται οι άνθρωποι τα πράγματα ακόμα και στο πλαίσιο της ίδιας χώρας, μιας και διαφορετικές πληθυσμιακές ομάδες μπορούν κάλλιστα να έχουν διαφορετικές αντιλήψεις για τις χρήσεις των μαντιλιών. Για παράδειγμα, μια γενιά πριν, στη Βρετανία, οι άνθρωποι ανατρέφονταν με την αντίληψη ότι «το καθαρό μαντίλι» αποτελούσε σημαντικό μέρος της καθημερινής τους περιβολής. Χαρακτηριστικό είναι δε ότι το να ξεχάσει ένα παιδί να πάρει μαζί του το μαντίλι του συνιστούσε λόγο ξυλοδαρμού από τη μητέρα του (αλλά και από τους δασκάλους του). Γι αυτό και ορισμένοι άνθρωποι μεγαλύτερης ηλικίας, που έχουν ανατραφεί με αυτό τον τρόπο, εξακολουθούν να παίρνουν μαζί τους μαντίλια, ενώ οι πιο νεαροί χρησιμοποιούν ως επί το πλείστον χαρτομάντιλα ένα πιο βολικό, αν και λιγότερο φιλικό προς το περιβάλλον, υποκατάστατο. Τα χαρτομάντιλα τουλάχιστον αυτά της μάρκας Kleenex δημιουργήθηκαν το 1924 στην Αμερική για να αφαιρούν οι γυναίκες από το πρόσωπό τους τις καλλυντικές κρέμες. Τη δεκαετία του 1930, όταν οι άνθρωποι άρχισαν να τα χρησιμοποιούν και ως μαντίλια, η αμερικανική εταιρεία Kimberly-Clark εκμεταλλεύτηκε την ιδέα επινοώντας το διαφημιστικό σλόγκαν «το μαντίλι που μπορείς να πετάξεις». Σύμφωνα με έναν αμερικανό

8 60 / ΟΙ ΚΟΣΜΟΙ ΠΟΥ ΜΟΙΡΑΖΟΜΑΣΤΕ φίλο/πληροφορητή, η αντικατάσταση των υφασμάτινων μαντιλιών με χαρτομάντιλα ενισχύθηκε από την αυξανόμενη ευαισθησία των Αμερικανών απέναντι στο ζήτημα των μολύνσεων. Άλλωστε, όπως με πληροφόρησε ένας άλλος φίλος μου, τα μαντίλια δεν χρησιμοποιούνται πλέον παρά από «θείες κάποιας ηλικίας και γιαγιάδες», αν εξαιρέσει κανείς την ανδρική ομοφυλόφιλη κοινότητα, της οποίας τα μέλη έχουν αποδώσει στη χρήση των μαντιλιών ένα είδος χρωματικής κωδικοποίησης «για να εκφράσουν τη διαθεσιμότητα και τις προτιμήσεις τους». Κατά την περίοδο της αυξημένης δημοτικότητάς τους, τα μαντίλια διακρίνονταν από μεγάλη ποικιλία ως προς τα ποιοτικά χαρακτηριστικά, αποτελώντας κριτήριο καλαισθησίας αλλά και διακριτικό της οικονομικής ευχέρειας των κατόχων τους. Το ειδικά διπλωμένο μαντίλι που εξείχε από την μπροστινή τσέπη του σακακιού αποτελούσε μια ανδρική συνήθεια που μπορεί να συνδεόταν με την αντίληψη αυτή συνήθεια που αποτελούσε αναπόσπαστο μέρος της κομψής αμφίεσης σε ορισμένους ανδρικούς κύκλους. Ωστόσο, υπάρχουν και αυτοί που απέρριπταν τη συγκεκριμένη συνήθεια, θεωρώντας την αυτάρεσκη ή κακόγουστη. Τα μαντίλια μπορεί να ήταν μεταξωτά, άλλα μπορεί να είχαν χαραγμένα τα αρχικά του κατόχου τους, ενώ σε άλλες περιπτώσεις οι κάτοχοί τους έδεναν κόμπο τις άκρες τους και τα φορούσαν στην παραλία για να προστατευτούν από τον ήλιο. Εκτός αυτού, υπήρχαν και γυναίκες που πίστευαν ότι άρμοζε σε καθωσπρέπει «κυρίες» του είδους τους να επιδεικνύουν το φίνο δαντελένιο τελείωμα του μαντιλιού τους φορώντας το πάνω από το χαμηλό ντεκολτέ του φορέματός τους ή αφήνοντάς το να πέσει κάτω την κατάλληλη στιγμή για να το σηκώσει ένας διερχόμενος άνδρας. Οι διαφορετικές αντιλήψεις για τα μικρά αυτά τετράγωνα κομμάτια ύφασμα άφηναν να διαφανούν οι κοινωνικοί δεσμοί του κατόχου τους και υποδείκνυαν τρόπους ταξινόμησης των άλλων ανθρώπων ανάλογα με την ανατροφή, τη γενιά ή την κοινωνική τους θέση. Η χρήση, λοιπόν, των μαντιλιών φαίνεται ότι ορθά συνδέθηκε στη Βρετανία με το ταξικό σύστημα, όπως και με αντίστοιχες διακρίσεις σε άλλα μέρη του κόσμου. Στις μέρες μας μπορεί η χρήση τους να είναι πολύ πιο περιορισμένη, ωστόσο καλαίσθητα δαντελένια μαντίλια αποτελούν προσφιλές δώρο από τη Βενετία ή τις Βρυξέλλες, ενώ στο αεροδρόμιο του Πεκίνου διατίθενται σε διάφορες ποιότητες, ώστε να μπορούν να δίνονται ως ρέστα σε μια χώρα που απαγορεύει την εξαγωγή μεγάλου μέρους του νομίσματός της. Σε ένα «προοδευτικό» νηπιαγωγείο στην Ιαπωνία, όπου έχουν καταργηθεί οι στολές για οικονομικούς λόγους, τα παιδιά είναι υποχρεωτικό να δηλώνουν την τάξη τους με ένα μαντίλι που έχουν καρφωμένο στα ρούχα τους.

9 ΒΛΕΠΟΝΤΑΣ ΤΟΝ ΚΟΣΜΟ / 61 Μαθαίνοντας να ταξινομούμε Είδαμε πως η ταξινόμηση, με την ανθρωπολογική ταξινόμηση σύστημα οργάνωσης των ανθρώπων, έννοια, αφορά τον τρόπο με τον οποίο διαφορετικοί άνθρωποι βλέπουν τον κόσμο. Αυτό οφείλεται των τόπων και των πραγμάτων που, αν και χαρακτηρίζει όλα τα ανθρώπινα στο ότι οι άνθρωποι διακρίνουν τον κόσμο σε κατηγορίες αντικειμένων και κατηγορίες ζωντανών όντα, διαφέρει ως προς όντων με διαφορετικούς τρόπους από ό,τι κάποιοι τους τρόπους με τους οποίους συντελείται σε διαφορε- άλλοι. Με διάφορους τρόπους ταξινομούνται επίσης ο χρόνος και ο χώρος, όπως θα αναλύσουμε τικές κοινωνίες, αποτελώντας από αυτή την άποψη πιο διεξοδικά στη συνέχεια. Το σύστημα ταξινόμησης είναι κάτι το οποίο μοιράζονται μεταξύ τους τα αντικείμενο ενδιαφέροντος για τους ανθρωπολόγους. μέλη μιας κοινωνίας. Συγκαταλέγεται στα πιο σημαντικά χαρακτηριστικά της κοινωνίας αυτής και η δικασία με την οποία μετα- κοινωνικοποίηση η δια- εκμάθησή του αρχίζει από την παιδική ακόμη ηλικία μέσω της ανατροφής που λαμβάνουν τα παιμα ταξινόμησης και οι τρόδίδεται στο παιδί το σύστηποι συμπεριφοράς μιας κοινωνίας, προκειμένου να μεδιά για να γίνουν μέλη της κοινωνίας αυτής. Αποτελεί τη βάση της κοινωνικοποίησης του παιδιού, τατραπεί από βιολογικό σε της μετατροπής του από βιολογικό σε κοινωνικό κοινωνικό ον. Ο όρος μπορεί επίσης να χρησιμοποιεί- ον, με την υιοθέτηση του κώδικα επικοινωνίας των ανθρώπων που το περιβάλλουν. ται και για τους ενήλικες Καθώς τα μωρά μαθαίνουν τις πρώτες τους λέξεις, μαθαίνουν ταυτόχρονα διάφορες σημασίες που υιοθετούν ένα νέο φάσμα κοινωνικών κανόνων και ηθών. των ήχων που αρθρώνουν. Μαθαίνουν να χρησιμοποιούν την «ετικέτα» κάθε λέξης για μια συγκεκριμένη «κατηγορία» νοήματος. Όποιος έχει έρθει σε επαφή με μωρά γνωρίζει ότι η κατηγορία αυτή και το νόημά της μπορεί επί ένα διάστημα να διαφέρει από αυτή των ενηλίκων που τα περιβάλλουν, γι αυτό και συχνά ζητείται από τους γονείς να «μεταφράσουν» τα λόγια του μωρού. Ένα κλασικό και ενδεχομένως ενοχλητικό παράδειγμα αυτού είναι το πώς ορισμένα παιδιά μαθαίνουν τη λέξη «μπαμπάς» και στη συνέχεια τη χρησιμοποιούν αδιακρίτως για όλους τους άνδρες που γνωρίζουν. Τα μωρά μαθαίνουν την ετικέτα «μπαμπάς», που χρησιμοποιείται για έναν συγκεκριμένο άνδρα τον οποίο γνωρίζουν πιθανότατα καλά, δεν γνωρίζουν όμως ακόμη κανένα περαιτέρω στοιχείο για το νόημα της λέξης. Ενδέχεται να έχουν στο μυαλό τους μια κατηγορία πλησιέστερη στον «άνδρα», ή ενδεχομένως στον «νεαρό άνδρα με ξανθά ή μαύρα μαλλιά», κάτι που δεν μπορούν να εξηγήσουν, αλλά το οποίο θεωρούν μέρος του κόσμου που συνδέουν με την ετικέτα αυτή. Αργότερα, θα μπορέσουν να αποδώσουν στη συγκεκριμένη ετικέτα

10 62 / ΟΙ ΚΟΣΜΟΙ ΠΟΥ ΜΟΙΡΑΖΟΜΑΣΤΕ πολύ πιο διευρυμένη σημασία, αλλά και θα συνειδητοποιήσουν σε ποιο πρόσωπο προσιδιάζει καλύτερα. Όλα αυτά όμως απαιτούν χρόνο. Σε ορισμένες γλώσσες, η ετικέτα που αντιστοιχεί στον «μπαμπά» χρησιμοποιείται για να προσδιορίσει διάφορους ανθρώπους, όπως θα δούμε εκτενέστερα παρακάτω. Ένα νήπιο σε μια κοινωνία στην οποία μιλιέται μια τέτοια γλώσσα κάποια στιγμή θα μάθει ποιοι είναι αυτοί οι άνθρωποι και πώς θα τους ξεχωρίζει από τους υπολοίπους. Σε οποιαδήποτε περίπτωση, τα νήπια μαθαίνουν να ταξινομούν ανθρώπους. Θα μάθουν επίσης έναν ικανοποιητικό αριθμό όρων, μαζί με τα χαρακτηριστικά που τους προσδιορίζουν. Ακριβώς όπως μαθαίνουν τη γλώσσα, μαθαίνουν το σύστημα ταξινόμησης που μοιράζονται οι χρήστες αυτής της γλώσσας. Σε σύνθετες, πολυπολιτισμικές κοινωνίες, όπως είναι πολλές αγγλόφωνες κοινωνίες, παρατηρούνται διαφοροποιήσεις τόσο ως προς τη γλώσσα όσο και ως προς το σύστημα ταξινόμησης, που θα μπορούσαν, και στην περίπτωση αυτή, να συνδεθούν με ταξικές διαφορές. Το πρώτο σύστημα ταξινόμησης μαθαίνεται συνήθως σε τόσο νεαρή ηλικία, ώστε εντυπώνεται βαθιά σε κάθε άνθρωπο. Προτού προλάβουμε να αναρωτηθούμε γι αυτό, φαντάζει τόσο φυσικό όσο το φαγητό και ο ύπνος. Διαμορφώνουμε αντιλήψεις για τους ανθρώπους, τους οποίους ταξινομούμε ως συγγενείς, φίλους ή ξένους, προβαίνοντας και σε περαιτέρω υποδιαιρέσεις ανάλογα με διάφορα άλλα χαρακτηριστικά, ενώ μαθαίνουμε να έχουμε και προσδοκίες από τις κατηγορίες αυτές. Εκτός από ανθρώπους ταξινομούμε και μέρη, τα οποία επίσης συνδέουμε με συγκεκριμένες προσδοκίες για παράδειγμα, μπορεί να μάθουμε να χαμηλώνουμε τη φωνή μας ή να βγάζουμε τα παπούτσια μας όταν μπαίνουμε σε ένα χώρο λατρείας, να απευθύνουμε έναν συγκεκριμένο χαιρετισμό όταν μπαίνουμε σε ένα σπίτι, ή να μας τρέχουν τα σάλια για ποπκόρν όταν μπαίνουμε στον κινηματογράφο. Πράγματα διαφόρων ειδών ταξινομούνται ως ευχάριστα ή δυσάρεστα, καθαρά ή βρόμικα, ασφαλή ή επικίνδυνα. Μέχρι να ταξιδέψουμε εκτός της κοινωνίας μας, έχουμε την τάση να θεωρούμε δεδομένη την οικουμενική ισχύ του συστήματος ταξινόμησης που γνωρίζουμε. Ωστόσο, ακόμα και τότε, μπορεί να είμαστε απρόθυμοι να κατανοήσουμε τις διαφορές, καθώς ορισμένες αντιλήψεις είναι δύσκολο να αλλάξουν. Μπορεί να χαρακτηρίζουμε ««δύσοσμους», «βρόμικους» ή απλώς «παράξενους» τους αλλοδαπούς γείτονές μας επίθετα που μπορούμε να προσδώσουμε και σε χώρες του εξωτερικού. Για να μπορέσουν οι ανθρωπολόγοι να κατανοήσουν τα συστήματα ταξινόμησης ενός άλλου λαού, πρέπει πρώτα να μάθουν να απομακρύνονται από το δικό τους σύστημα και να απορρίπτουν αντιλήψεις περί αποστροφής ή αποδοκιμασίας

11 ΒΛΕΠΟΝΤΑΣ ΤΟΝ ΚΟΣΜΟ / 63 που απορρέουν από την ανατροφή τους. Όπως ένα παιδί μαθαίνει να ταξινομεί στο πλαίσιο της κοινωνίας όπου ζει, έτσι και ο/η ανθρωπολόγος πρέπει να μάθει ξανά από την αρχή όλο το νέο σύστημα ταξινόμησης των ανθρώπων που μελετά. Ο Rodney Needham, στην εισαγωγή του στην αγγλική έκδοση του βιβλίου που έγραψαν ο Durkheim και ο Mauss για την ταξινόμηση και που μετέφρασε ο ίδιος, συγκρίνει τον ανθρωπολόγο που αρχίζει να μελετά έναν ξένο λαό με έναν εκ γενετής τυφλό που ξαφνικά βρίσκει το φως του. Στην τελευταία αυτή περίπτωση, η πρώτη εντύπωση δεν είναι παρά επώδυνο χάος από μορφές και χρώματα, κραυγαλέο συνονθύλευμα οπτικών εντυπώσεων που καμιά τους δεν φαίνεται να έχει κάποια καταληπτή σχέση με τις άλλες. (Needham στο Durkheim και Mauss, 1963: vii) Ακριβώς όπως το άτομο που πριν ήταν τυφλό χρειάζεται να μάθει να ξεχωρίζει και να ταξινομεί τα αντικείμενα, ο «πολιτισμικά τυφλός» ανθρωπολόγος χρειάζεται να μάθει να κατανοεί «ένα συνονθύλευμα ξένων εντυπώσεων, εκ των οποίων καμία δεν μπορεί να θεωρηθεί με σιγουριά ότι είναι αυτό που φαίνεται» (στο ίδιο). Η ζωή, ο θάνατος και ο ενταφιασμός των ζωντανών Το να κατανοήσει κανείς πλήρως τις κατηγορίες μια άλλης κοινωνίας συνιστά πολύ δύσκολο έργο. Το όλο αυτό εγχείρημα είναι σχετικά πρόσφατο και επί αρκετό καιρό εστιαζόταν συνήθως στους λεγόμενους «πρωτόγονους» λαούς. Στις αρχές του 20ού αιώνα, ο γάλλος φιλόσοφος Lucien Lévy-Bruhl (1910) έγραψε ένα βιβλίο γι αυτό που αποκαλούσε νοοτροπία των πρωτόγονων ανθρώπων, την οποία και περιέγραφε ως «προ-λογική». Την εποχή εκείνη, οι περιγραφές των ανθρώπων που κατοικούσαν σε απομακρυσμένα μέρη του κόσμου βασίζονταν σε περιορισμένη παρατήρηση, συχνά δίχως το πλεονέκτημα της γνώσης της ξένης γλώσσας, ενώ οι πρακτικές των ανθρώπων αυτών φαίνονταν, σε ορισμένες περιπτώσεις, να προκαλούν τα προσφιλή συστήματα λογικής που θεωρούνταν ότι στηρίζουν την «πολιτισμένη» σκέψη. Όπως εξηγήσαμε στην εισαγωγή, οι Ευρωπαίοι της εποχής θεωρούσαν ότι βρίσκονταν στην αιχμή του δόρατος της εξέλιξης, καθώς και πως είχαν τεράστιες διαφορές με τους λαούς που ήταν λιγότερο προηγμένοι τεχνολογικά. Στην πραγματικότητα, η «πολιτισμένη σκέψη» δεν ήταν παρά η σκέψη

12 64 / ΟΙ ΚΟΣΜΟΙ ΠΟΥ ΜΟΙΡΑΖΟΜΑΣΤΕ των Δυτικοευρωπαίων. Ο W. H. Rivers αμφισβήτησε την ιδέα της θεμελιώδους διαφοράς ανάμεσα στη λογική των πρωτογόνων και σε αυτή των παρατηρητών τους. Σε ένα δοκίμιο με τον τίτλο «The Primitive Conception of Death» (1926), ισχυρίζεται ότι η ενδελεχής διερεύνηση του ζητήματος αυτού θα μπορούσε να αποκαλύψει ένα είδος λογικής απόλυτα αναγνωρίσιμο από τον δυτικό νου, αν δινόταν η δέουσα προσοχή στο γεγονός ότι τα πράγματα μπορούν να ταξινομούνται με διαφορετικό τρόπο. Βασιζόμενος στην προσωπική του εμπειρία από τους μελανήσιους κατοίκους των Νησιών του Σολομώντα, ασχολήθηκε με ορισμένες έκδηλες αντιφάσεις στη χρήση της τοπικής λέξης mate, η οποία μπορεί να μεταφραζόταν ως «νεκρός», αλλά χρησιμοποιούνταν και για ανθρώπους που, σύμφωνα με τα δικά του κριτήρια, αναντίρρητα εξακολουθούσαν να είναι ζωντανοί. Εκ πρώτης όψεως, μπορεί να θεωρήσει κανείς ότι η διάκριση ανάμεσα στη ζωή και στο θάνατο είναι σαφής. Ένας άνθρωπος είναι ζωντανός ή είναι νεκρός. Ή θα χτυπά η καρδιά του ή όχι. Ωστόσο, αυτός δεν είναι παρά μόνο ένας τρόπος για να ταξινομήσει κανείς το θάνατο ως κατάσταση ένας τρόπος που, ωστόσο, έχει τεθεί υπό αμφισβήτηση με την εισαγωγή της μηχανικής υποστήριξης. Μια κατάσταση όπως ο «εγκεφαλικός θάνατος» μπορεί πλέον να δικαιολογήσει την παύση της μηχανικής υποστήριξης της καρδιάς, και η δυνατότητα αυτή έχει φέρει στην επιφάνεια μια γενική ασάφεια ως προς τον προσδιορισμό του θανάτου. Ο Rivers υποστήριξε ότι, αφού οι Μελανήσιοι συμπεριλάμβαναν στην κατηγορία mate και τους ανθρώπους που ήταν «πολύ άρρωστοι» αλλά και «πολύ ηλικιωμένοι», η διαχωριστική γραμμή ανάμεσα στη συγκεκριμένη λέξη και την αντίθετή της toa (ζωντανός) καθοριζόταν με διαφορετικό τρόπο από ό,τι ίσχυε για τη διάκριση ανάμεσα στη ζωή και στο θάνατο στην Ευρώπη της εποχής εκείνης. Η διάκριση που έκανε ο ίδιος ήταν βιολογική καθώς, βασιζόμενος σε μια πιο περίπλοκη γνώση για το σώμα, το παρατηρούσε μέσα από τα συστατικά του μέρη. Προχωρώντας ακόμα παραπέρα, συμπεριέλαβε και ιδέες για την καρδιά και την ψυχή τοποθετώντας τες σε ιστορικό και φιλοσοφικό πλαίσιο. Σε κάποιο άλλο μέρος του κόσμου, η διάκριση αυτή μπορεί να σχετίζεται με την κοινωνικοοικονομική αξία και τη σπανιότητα των πόρων. Σε λαϊκούς θρύλους της Ιαπωνίας συναντάμε το έθιμο της εγκατάλειψης των ηλικιωμένων στα βουνά, όταν, ανήμποροι πλέον, δεν μπορούν να συμβάλουν στις ανάγκες της οικογενειακής ζωής. Στη Μελανησία, υπήρξαν περιπτώσεις άνθρωποι να θάβονται ζωντανοί, σύμφωνα πάντοτε με το ευρωπαϊκό σύστημα ταξινόμησης, ενώ παρόμοιες καταγραφές έχουν γίνει και σε μέρη της Αφρικής.

13 ΒΛΕΠΟΝΤΑΣ ΤΟΝ ΚΟΣΜΟ / 65 Οι αντιλήψεις για τη ζωή και το θάνατο σχετίζονται με αυτές της μεταθανάτιας ζωής, καθώς και με το τι γίνεται ο άνθρωπος μετά το θάνατό του. Οι ανθρωποθυσίες που τελούσαν οι Αζτέκοι προκάλεσαν κατά τον 16ο αιώνα τον αποτροπιασμό των Ευρωπαίων, που προσπάθησαν αμέσως να σταματήσουν τη συγκεκριμένη πρακτική. Ωστόσο, για τους Αζτέκους οι ανθρωποθυσίες ήταν απαραίτητες για να κατευνάσουν τους θεούς τους, ενώ αποτελούσαν και έναν υψηλόφρονα τρόπο να πεθάνει κανείς και να αποκτήσει μια ιδιαίτερη, τιμητική θέση στη μεταθανάτια ζωή. Θεωρούσαν ότι, αν δεν κατόρθωναν να «θρέψουν» τους θεούς τους με αυτό τον τρόπο, θα έφτανε το τέλος του κόσμου. Όπως ήρθαν τα πράγματα, φαίνεται ότι από μια άποψη είχαν δίκιο. Όταν οι Ισπανοί τερμάτισαν τη συγκεκριμένη πρακτική, ο κόσμος των Αζτέκων έφτασε πράγματι στο τέλος του. Στις μέρες μας, επιχειρείται να αναβιώσουν οι χορευτικές όπως και άλλες πρακτικές των Αζτέκων, ωστόσο ο παλαιός «πολιτισμός» τους έχει καταστραφεί, και την καταστροφή του σηματοδότησε η άφιξη των Ευρωπαίων. Στο προαποικιακό Σουδάν την περίοδο της αποικιοκρατίας καταργήθηκε η συγκεκριμένη πρακτική οι Ντίνκα (Dinka) λέγεται ότι συνήθιζαν να θάβουν ζωντανά τα μέλη του ιερατείου τους. Ο Godfrey Lienhardt προβαίνει σε μια ανάλυση αυτού του συγκεκριμένου εθίμου, αν και ο ίδιος δεν υπήρξε αυτόπτης μάρτυρας, στο εξαιρετικά εύληπτο βιβλίο του Divinity and Experience, όπου και παραθέτει την παρακάτω αφήγηση ενός πληροφορητή του: Όταν κάποιος δάσκαλος στην τέχνη του ψαρέματος με καμάκι αρρωστήσει και αρχίσει να νιώθει ολοένα και πιο αδύναμος, θα καλέσει όλους τους ανθρώπους του, διαμηνύοντάς τους να φέρουν μαζί τους και όλη τη φυλή ή ένα τμήμα της στο σπίτι του, για να τον θάψουν όσο είναι ακόμη ζωντανός. Αυτοί θα τον υπακούσουν και θα βιαστούν να έρθουν, μιας και αν καθυστερήσουν και ο δάσκαλος... πεθάνει πριν εκείνοι φτάσουν, το γεγονός αυτό θα τους κάνει αφάνταστα δυστυχείς... Κι εκείνος δεν θα φοβηθεί το θάνατο ενόσω θα τον θάβουν μέσα στη γη, θα τραγουδάει τα τραγούδια του. Οι δικοί του δεν θα θρηνήσουν και δεν θα κλάψουν επειδή πέθανε ο άνθρωπός τους. Όλοι θα είναι χαρούμενοι γιατί ο δάσκαλός τους... θα τους δώσει ζωή για να μπορούν να ζουν ανενόχλητοι από κάθε κακό. (Lienhardt, 1961: 300) Το βιβλίο του Lienhardt περιέχει πολλές πληροφορίες για τους αρχηγούς αυτούς, όπως και για το ρόλο τους στην επιτέλεση του μύθου και της τελετουργίας, καθώς θεωρείται ότι ενσαρκώνουν τις παραδόσεις των Ντίνκα.

14 66 / ΟΙ ΚΟΣΜΟΙ ΠΟΥ ΜΟΙΡΑΖΟΜΑΣΤΕ Γι αυτόν το λόγο ερμηνεύει τη συγκεκριμένη πρακτική ως αναπαράσταση για τους Ντίνκα της αναγέννησης του συλλογικού τους βίου (στο ίδιο 301). Στην περίπτωση των Μελανησίων των Νησιών του Σολομώντα, ο Rivers θεωρεί ότι η διάκριση μεταξύ mate και toa οφείλεται σε διαφορετικές αντιλήψεις για τις φάσεις της ζωής αλλά και το τι ακολουθεί μετά θάνατον. Υποστηρίζει ότι η πληρέστερη κατανόηση ενός διαφορετικού συστήματος ταξινόμησης, σε αυτή την περίπτωση, θα μπορούσε ίσως να συμβάλει στην ερμηνεία γεγονότων που είχαν τρομοκρατήσει τους ευρωπαίους ταξιδευτές και ιεραποστόλους, καθώς έβλεπαν να κηδεύονται ή να θάβονται άνθρωποι τους οποίους οι ίδιοι θεωρούσαν ζωντανούς. Παρεμπιπτόντως, επισημαίνει επίσης ότι οι Μελανήσιοι χρησιμοποιούν διαφορετικά συστήματα από τους Ευρωπαίους για την ταξινόμηση των συγγενών τους, προσδιορίζοντας με τον όρο «πατέρας» τους αδελφούς του πατέρα τους, όπως και τους συζύγους των αδελφών της μητέρας τους (συστήματα που θα μελετήσουμε παρακάτω στο κεφάλαιο 11). Αυτό σχετίζεται με ένα ευρύτερο σύστημα ταξινόμησης, που προβαίνει σε σαφείς διακρίσεις μεταξύ των γενεών αλλά και των συγγενών από την πλευρά της μητέρας και του πατέρα. Ο Rivers εκφράζει ορισμένες διασκεδαστικές υποθέσεις για το πώς θα φαινόταν στους Μελανησίους το τοπικό σύστημα ταξινόμησης των συγγενών, αν έρχονταν στη Βρετανία για να μελετήσουν τους Άγγλους και διαπίστωναν ότι χρησιμοποιούν λέξεις (όπως ξάδελφος και ξαδέλφη, θείος και θεία) που δεν τηρούν από τη δική τους σκοπιά αυτές τις διαχωριστικές γραμμές. Στο πλαίσιο αυτό, υποστηρίζει, όχι εντελώς αβάσιμα, ότι μια πιθανή άποψη που θα μπορούσαν να έχουν οι ιθαγενείς γι αυτό είναι ότι «η υπερανάπτυξη του υλικού πολιτισμού έχει οδηγήσει στην ατροφία των διαδικασιών της σκέψης» μια κατάσταση που θα μπορούσε ίσως να χαρακτηριστεί ως «μετα-λογική νοοτροπία» (1926: 45). Πολιτισμικός σχετικισμός και η μεροληψία του/ της ανθρωπολόγου Ο Rivers εκφράζει ένα σύστημα ταξινόμησης που ακολουθούσαν οι συγγραφείς της εποχής, προσδίδοντας σε ορισμένους λαούς το χαρακτηρισμό «πρωτόγονοι» ή «άγριοι», σαν να επέτρεπε αυτή η ταξινόμηση να προβεί κανείς σε γενικεύσεις. Παρ ότι εναντιώνεται στις ιδέες του Lévy- Bruhl περί «προ-λογικής νοοτροπίας», εξακολουθεί να θεωρεί ότι οι μορφές ταξινόμησης των Μελανησίων που περιγράφει χαρακτηρίζουν και άλ-

15 ΒΛΕΠΟΝΤΑΣ ΤΟΝ ΚΟΣΜΟ / 67 λους λαούς των «χαμηλότερων βαθμίδων». Η ευρεία αυτή ταξινόμηση των λαών σχετίζεται με τα τεχνολογικά επιτεύγματα, αλλά επίσης εκφράζει και την αντίληψη της εποχής ότι η γνώση για παλαιότερα στάδια της εξέλιξης των πιο «προηγμένων» λαών μπορεί να αναζητηθεί στις πρακτικές των πιο «πρωτόγονων». Το πιο γνωστό βιβλίο που θέτει άμεσα το ζήτημα της ταξινόμησης έχει γραφτεί στη Γαλλία στην καμπή του 20ού αιώνα και αντικατοπτρίζει την αντίληψη ότι οι λαοί θα μπορούσαν να τοποθετηθούν σε μια πολιτισμική κλίμακα, με την ευρωπαϊκή πνευματική ελίτ (ιδίως τη γαλλική) στο ένα άκρο και τους επονομαζόμενους «πρωτόγονους» λαούς στο άλλο. Ο Durkheim και ο Mauss, στο βιβλίο τους του οποίου η αγγλική έκδοση τιτλοφορείται De quelques formes primitives de classification (1963), 1 στράφηκαν προς την «πρωτόγονη» κοινωνία προκειμένου να τεκμηριώσουν τον ισχυρισμό τους ότι οι καταβολές των πνευματικών κατηγοριών εντοπίζονται στην κοινωνία. Σήμερα, οι κοινωνικοί ανθρωπολόγοι ασχολούνται λιγότερο με τις καταβολές από ό,τι παλαιότερα, καθώς όμως είναι αναγκασμένοι να ασχοληθούν με τους τρόπους ταξινόμησης, στο παρόν βιβλίο θα συναντήσουμε ορισμένα καλά παραδείγματα, ενδεικτικά της ποικιλίας που τους χαρακτηρίζει. Τα δύο πρώτα κεφάλαια πραγματεύονται ειδικότερα την «ταξινόμηση άλλων ανθρώπινων όντων». Αναλύουν διάφορα συστήματα που έχουν καταγραφεί σε ομάδες Αβοριγίνων της Αυστραλίας, οι οποίοι χωρίζονται σε γαμήλιες τάξεις και κλαν που συνδέονται με ζώα. Ολόκληρη η κοινωνία μπορεί επίσης να χωριστεί σε δύο μείζονες τάξεις, που περιγράφονται από τους παρατηρητές ως ημιφύλια. Οι συνέπειες ενός συστήματος αυτού του είδους για τους εμπλεκόμενους ανθρώπους είναι πολλαπλές. Οι σημαντικότερες περιλαμβάνουν το διαχωρισμό όλων των άλλων ανθρώπινων όντων σε όσους μπορεί κανείς να παντρευτεί και σε όσους δεν μπορεί. Σε ορισμένες περιπτώσεις, υπάρχουν και ομάδες που προτιμούνται για γάμο. Η επιλογή αυτή έχει περαιτέρω επιπτώσεις, καθώς το σύστημα λειτουργεί για να παράγει συγγενείς του ενός ή του άλλου είδους, και οι συγγενείς αυτοί εμπίπτουν σε γηγενείς κατηγορίες που είναι απολύτως αδύνατο να μεταφραστούν με ακρίβεια με βάση το αγγλικό, παραδείγματος χάριν, σύστημα ονομάτων των συγγενών (βλ. στο κεφάλαιο 6, την προσωπική αφήγηση για τα ημιφύλια στους Γιόλνγκου [Yolngu]). 1. Εμίλ Ντυρκάιμ και Μαρσέλ Μως, Μορφές πρωτόγονης ταξινόμησης: Συνεισφορά στη μελέτη των συλλογικών αναπαραστάσεων, μτφρ. Α. Γεωργούλας (Αθήνα: Gutenberg, (Σ.τ.Μ.)

16 68 / ΟΙ ΚΟΣΜΟΙ ΠΟΥ ΜΟΙΡΑΖΟΜΑΣΤΕ Οποιοσδήποτε μπορεί να κατανοήσει ένα σύστημα αυτού του είδους αν σκεφτεί ποια μέλη της οικογένειάς του απαγορεύεται να παντρευτεί ο ίδιος, ενώ μπορεί να υπάρξουν περιπτώσεις στις οποίες η μητρική γλώσσα του αναγνώστη εμφανίζεται πιο αναλυτική σε μια ανάλογη ταξινόμηση των συγγενικών προσώπων. Στην αγγλική γλώσσα, για παράδειγμα, οι συνήθεις όροι που χρησιμοποιούνται για τον προσδιορισμό των συγγενικών σχέσεων δεν προβαίνουν παρά σε λίγες μόνο διακρίσεις όσον αφορά τους εξ αγχιστείας δεσμούς, και αυτές με μοναδική ίσως εξαίρεση την κατηγορία «blood brothers» (αδέλφια εξ αίματος) πιθανότατα δεν μπορούν να επηρεάσουν την απόφαση ενός ανθρώπου να συνάψει γάμο με έναν άλλο άνθρωπο με τον οποίο δεν έχει εμφανή γενεαλογικό δεσμό. Αντίθετα, οι αυστραλιανές ομάδες που περιγράψαμε ταξινομούσαν κάθε μέλος της ομάδας ως μέρος ενός γενικότερου γαμήλιου συστήματος, ώστε όλοι να εντάσσονται σε ένα κοινό πλαίσιο. Επίσης, όλοι αποτελούσαν μέλη του ενός ή του άλλου ζωικού κλαν. Το να ανήκει κανείς σε μια συγγενική ομάδα ή σε ένα κλαν υποδείκνυε πιθανότατα περαιτέρω κανόνες για το τι πρέπει ή δεν πρέπει να τρώνε οι άνθρωποι από το περιβάλλον τους. Σε όσους ανήκουν στο κλαν του φιδιού μπορεί να απαγορεύεται η βρώση φιδιών ή, αντίθετα, αυτοί να είναι οι μοναδικοί άνθρωποι που να μπορούν να τα τρώνε. Πάντως, με τον έναν ή τον άλλο τρόπο, αναγνωρίζεται ότι έχουν ιδιαίτερη σχέση με τα φίδια ακριβώς όπως και όσοι ανήκουν στο κλαν του ζώου οπόσουμ (opossum) αναμένεται να έχουν ιδιαίτερη σχέση με τα συγκεκριμένα ζώα. Δυνατότητα συμμετοχής στα ημιφύλια μπορεί να έχουν και στοιχεία της φύσης, μετεωρολογικά φαινόμενα όπως ο αέρας και η βροχή, αλλά και μακρινά σώματα όπως ο Ήλιος και τα αστέρια. Στη συνέχεια, οι συγγραφείς στρέφονται στην ανάλυση ενός πιο σύνθετου, όπως περιγράφεται, συστήματος, που θέτει το ζήτημα της ταξινόμησης του χώρου. Πρόκειται για το σύστημα που παρατηρήθηκε στους Ζούνι (Zuni), μία από τις ομάδες των Ινδιάνων Πουέμπλο (Pueblo Indians) της Βόρειας Αμερικής, τους οποίους και περιγράφουν με αποσπάσματα από τον Cushing, τον πρώτο εθνογράφο που τους μελέτησε, ως εξής: Στους Ζούνι βρίσκουμε πράγματι μια αληθινή ταξινόμηση του σύμπαντος. Όλα τα όντα και όλα τα φυσικά φαινόμενα, «ο ήλιος, η σελήνη, τα αστέρια, ο ουρανός, η γη και η θάλασσα με όλα τους τα φαινόμενα και τα στοιχεία και όλα τα άψυχα αντικείμενα, όσο και τα φυτά, τα ζώα και οι άνθρωποι», είναι ταξινομημένα, κατονομασμένα, ενταγμένα σε καθορισμένες θέσεις σε ένα μοναδικό και ολοκληρωμένο «σύστημα», του

17 ΒΛΕΠΟΝΤΑΣ ΤΟΝ ΚΟΣΜΟ / 69 οποίου όλα τα μέρη είναι αλληλοσυνδεόμενα και αλληλοκαθοριζόμενα σύμφωνα με «βαθμούς ομοιότητας». Αυτό το σύστημα, όπως το συναντάμε σήμερα, έχει ως αρχή τη διαίρεση του χώρου σε επτά περιοχές: το βορρά, το νότο, τη δύση, την ανατολή, το ζενίθ, το ναδίρ και το κέντρο. Όλα τα πράγματα του σύμπαντος κατανέμονται μεταξύ των επτά αυτών περιοχών. Για να μιλήσουμε μόνο για τις εποχές και τα στοιχεία, στο βορρά αποδίδονται ο άνεμος, η αναπνοή, ο αέρας και ως εποχή ο χειμώνας στη δύση το νερό, η ανοιξιάτικη υγρή αύρα στο νότο η φωτιά και το καλοκαίρι στην ανατολή η γη, οι σπόροι της γης και οι παγετοί που βοηθούν στην ωρίμανση των σπόρων και την ολοκλήρωση της χρονιάς. Ο πελεκάνος, ο γερανός, η πέρδικα, ο πετεινός των φασκομηλιών, η πράσινη βελανιδιά κ.λπ. είναι πράγματα του βορρά η αρκούδα, το τσακάλι, το ανοιξιάτικο χορτάρι είναι πράγματα της δύσης. Στην ανατολή ταξινομούνται το ζαρκάδι, η αντιλόπη, η γαλοπούλα κ.λπ. Κατ αυτόν τον τρόπο δεν κατανέμονται μόνο τα πράγματα αλλά και οι κοινωνικές λειτουργίες. Ο βορράς είναι η περιοχή της ισχύος και της καταστροφής του ανήκουν ο πόλεμος και η καταστροφή στη δύση η ειρήνη..., και το κυνήγι στο νότο, περιοχή της θερμότητας, η γεωργία και η ιατρική στην ανατολή, περιοχή του ήλιου, η μαγεία και η θρησκεία στον άνωθεν και κάτωθεν κόσμο υποδεικνύονται διαφορετικοί συνδυασμοί τούτων των λειτουργιών. 2 Ο διαχωρισμός αυτός του σύμπαντος σε επτά τάξεις συνδέεται επίσης με χρώματα έτσι, για παράδειγμα ο νότος, η ζώνη του καλοκαιριού και της φωτιάς, είναι κόκκινος, ο βορράς κίτρινος και η ανατολή λευκή. Ένα τόσο εκτεταμένο σύστημα ταξινόμησης απαιτεί η εκμάθηση να ξεκινά από πολύ νωρίς, και ο ερευνητής δεν θα πρέπει να περιμένει ότι τα μέλη της κοινωνίας θα είναι οπωσδήποτε σε θέση να το αναλύσουν. Παρ όλα αυτά, το ταξινομικό σύστημα μπορεί να αποτελεί τη βάση πάνω στην οποία στηρίζεται, σε μεγάλο βαθμό, η επικοινωνία στη συγκεκριμένη κοινωνία, και, έως ότου ο εθνογράφος μπορέσει να το κατανοήσει στην ολότητά του, θα έχει χάσει μεγάλο μέρος της επικοινωνίας αυτής. Οι συνδηλώσεις που έχει, για παράδειγμα, η χρήση της λέξης «κίτρινο» μπορεί να βασίζονται σε άλλες συσχετίσεις με το βορρά, κατά τρόπον ώστε, όταν ένας άνθρωπος προσδιορίζεται ως «κίτρινος», να σημαίνει ότι είναι μάλλον μοχθηρός και καταστροφικός παρά δειλός, όπως συμβαίνει στην αγγλική γλώσ- 2. Ό.π. σσ

18 70 / ΟΙ ΚΟΣΜΟΙ ΠΟΥ ΜΟΙΡΑΖΟΜΑΣΤΕ σα, παρ ότι και πάλι οι γηγενείς ομιλητές μπορεί να μη γνωρίζουν γιατί συμβαίνει αυτό. Γεγονός είναι ότι τα ίδια τα χρώματα ταξινομούνται διαφορετικά σε διαφορετικές κοινωνίες, ακόμα και ανάμεσα σε διαφορετικές ομάδες της ίδιας κοινωνίας. Η ταξινόμηση του Newton, που αντιστοίχισε τις ορατές περιοχές του φάσματος στα επτά «χρώματα του ουράνιου τόξου» χρησιμοποιώντας επιστημονικές μετρήσεις, είναι αποδεκτή πλέον ευρέως, αλλά σε καθημερινό επίπεδο εξακολουθούν να υφίστανται διαφορετικά ιθαγενή συστήματα. Ενδεικτικά αναφέρουμε ότι στην Ιαπωνία η λέξη aoi μπορεί να χρησιμοποιείται για το χρώμα εκείνο που στα αγγλικά προσδιορίζεται ως «μπλε» (ένα μάλλον ανοιχτό μπλε), ως «πράσινο» (το χρώμα των πεύκων, το σήμα στους φωτεινούς σηματοδότες ή το χρώμα ενός ανθρώπου που νιώθει άρρωστος) ή ως «ωχρό» (το χρώμα του ίδιου ανθρώπου σε ελαφρώς καλύτερη κατάσταση). Το μπλε χρώμα, ακόμα και στα αγγλικά, έχει πάμπολλες υποδιαιρέσεις, ιδιαίτερα για τους επαγγελματίες καλλιτέχνες και σχεδιαστές. Σύμφωνα με μια μελέτη του Edwin Ardener (1971), η ουαλική γλώσσα διέθετε δύο μόνο λέξεις για τα χρώματα που στα αγγλικά περιγράφονται ως γκρι, καφέ και μαύρο, με τη λέξη du να προσδιορίζει ένα χρώμα που καλύπτει μέρος της χρωματικής γκάμας του black (μαύρου) και του brown (καφέ), όπως αυτά προσδιορίζονται στην αγγλική γλώσσα, και με τη λέξη llwyd να καλύπτει κάποιες άλλες αποχρώσεις του brown (καφέ) και μέρος του grey (γκρι), το οποίο όμως μπορεί να μεταπίπτει σε glas, ένα χρώμα που περιλαμβάνει αποχρώσεις του blue (μπλε) ή ακόμα και του green (πράσινου). Σταδιακά οι Ουαλοί άρχισαν να υιοθετούν στη γλώσσα τους τη λέξη brown, ενώ οι αποχρώσεις που προσδιορίζουν οι λέξεις της σύγχρονης καθομιλουμένης ουαλικής γλώσσας πλησιάζουν πολύ περισσότερο τα αντίστοιχα αγγλικά ισοδύναμά τους, πιθανότατα για να αποφευχθεί η σύγχυση, μιας και οι ουαλοί ομιλητές είναι σχεδόν πάντοτε δίγλωσσοι (βλ. σχήμα 1.1). O Durkheim και ο Mauss (1963), στην περιγραφή των κινεζικών αντιλήψεων που είναι γνωστές συνολικά με το όνομα ταοϊσμός, εστιάζουν το ενδιαφέρον τους στην ταξινόμηση του χρόνου. Η ερμηνεία που δίνουν για τον ταοϊσμό είναι ότι πρόκειται για ένα σύστημα ταξινόμησης που, αν και ανεξάρτητο από την κοινωνική οργάνωση, καθορίζει και επηρεάζει πολλές επί μέρους πτυχές της καθημερινής ζωής. Στα βασικά στοιχεία του ταοϊσμού συγκαταλέγονται ο διαχωρισμός του χώρου στα τέσσερα σημεία του ορίζοντα που, όπως και στην προηγούμενη περίπτωση, συνδέονται με ζώα και χρώματα, ο διαχωρισμός των αντικειμένων με βάση τη σύνδεσή

19 ΒΛΕΠΟΝΤΑΣ ΤΟΝ ΚΟΣΜΟ / 71 ΑΓΓΛΙΚΑ ΕΠΙΣΗΜΑ ΟΥΑΛΙΚΑ ΣΥΓΧΡΟΝΑ ΟΥΑΛΙΚΑ ΤΗΣ ΚΑΘΟΜΙΛΟΥΜΕΝΗΣ gwyrdd πράσινο μπλε glas gwyrdd glas γκρι καφέ llwyd llwyd καφέ μαύρο du du Σχήμα 1.1 Αγγλικές και ουαλικές ταξινομήσεις των χρωμάτων Πηγή: Edward Ardener (επιμ.), Social Anthropology and Language (1971), σ. xxi, με την άδεια των εκδόσεων Tavistock. τους με τα πέντε στοιχεία γη, νερό, ξύλο, μέταλλο και φωτιά όπως και ένας περαιτέρω ζωδιακός κύκλος που απαρτίζεται από τα δώδεκα ζώδια του κινεζικού ωροσκοπίου. Ευρέως γνωστός έχει γίνει πλέον σήμερα και ο διμερής διαχωρισμός σχεδόν των πάντων σε γιν (yin) και γιανγκ (yang), ή σε θηλυκό και αρσενικό, αρνητικό και θετικό, νεότερο και γηραιότερο, παθητικό και ενεργητικό, όπως περιγράφονται ενίοτε. Το συγκεκριμένο σύστημα εφαρμόζεται για την ταξινόμηση των υποδιαιρέσεων των ετών, των ημερών αλλά ακόμα και μικρότερων χρονικών μονάδων της ημέρας, όπως του δίωρου, μονάδων συνδεδεμένων με ένα ζώο του ζωδιακού κύκλου και ένα στοιχείο στη γιν ή γιανγκ μορφή του. Η χρονική αυτή ταξινόμηση, σε συνδυασμό με την ταξινόμηση του χώρου με βάση τα τέσσερα σημεία του ορίζοντα, οδήγησε στην ανάπτυξη, στην αρχαία Κίνα, ενός εξαιρετικά πολύπλοκου συστήματος μαντείας (γνωστού ως γεωμαντεία), το οποίο συμβουλεύονταν οι άνθρωποι σε κάθε εγχείρημά τους και επηρέαζε κατά μεγάλο μέρος τη συμπεριφορά τους, ιδίως αυτή που είχε τελετουργικό χαρακτήρα. Το εν λόγω σύστημα επηρέασε πολλά μέρη της Άπω Ανατολής, ενώ στις μέρες μας ακόμα και σε τεχνολογικά

20 MAPS IN MINUTES TM / ΟΙ ΚΟΣΜΟΙ ΠΟΥ ΜΟΙΡΑΖΟΜΑΣΤΕ Όπως όλοι στο Χονγκ Κονγκ και το Μακάο, εξοικειώθηκα με τον όρο φενγκ σούι από πολύ μικρή ηλικία. Όποτε οι γονείς μου μετακόμιζαν, καλούσαν έναν ειδικό στο φενγκ σούι να επισκεφτεί το σπίτι και να μας συμβουλεύσει σχετικά με τη διάταξη των επίπλων. Όταν συνέβαιναν σημαντικά γεγονότα, όπως γάμοι και κηδείες, η οικογένειά μου συμβουλευόταν ένα δάσκαλο για να επιλέξει μια ευνοϊκή μέρα και ώρα. Πιστεύουν ότι η επιλογή ευνοϊκού χρόνου για την τέλεση ενός γάμου κάνει το γάμο επιτυχημένο, ενώ για την τέλεση μιας κηδείας φέρνει ευτυχία και ευημερία στην Προσωπική αφήγηση 1: Wong Si Lam, Κινέζα από το Μακάο* για το φενγκ σούι οικογένεια. Το 2006, έτος ευνοϊκό έτος για τους γάμους, οι ληξιαρχικές υπηρεσίες στο Χονγκ Κονγκ και το Μακάο κατακλύστηκαν με αιτήσεις από την αρχή ακόμη του έτους! Χαρακτηριστικό είναι ότι κάθε κινεζική πρωτοχρονιά παρακολουθούσα ραδιοφωνικά προγράμματα σχετικά με τις προβλέψεις του κινεζικού ωροσκοπίου, ώστε να γνωρίζω αν θα έχω καλή ή κακή χρονιά, αλλά και με ποιον τρόπο θα μπορούσα να προσελκύσω περισσότερη τύχη, αποφεύγοντας την κακοτυχία. Το φενγκ σούι, που κυριολεκτικά μεταφράζεται ως «αέρας» και «νερό», αφορά τους τρόπους με τους οποίους το τσι, η ενέργεια της ζωτικής δύναμης, ρέει γύρω μας και επηρεάζει τη ζωή μας. Είναι μια πρακτική που χρησιμοποιείται για να επι- ΚΙΝΑ φέρει τροποποιήσεις που θα βελτιώσουν το φυσικό τσι ενός τόπου. Σύμφωνα με κινεζικές εκτιμήσεις, η συγκεκριμένη πρακτική χρονολογείται ª Î Ô χρόνια πριν. Κατά βάση πρόκειται για μια ταοϊστική πρακτική διευθέτησης και σχεδιασμού του χώρου, που αποσκοπεί στην άνεση, καθώς και στην ισορροπία και την αρμονία με το περιβάλλον. Το φενγκ σούι αποτελούσε φυλαγμένο μυστικό στην αρχαία Κίνα, μη προσβάσιμο στο κοινό. Οι διδαχές του μεταδίδονταν προφορικά από ένα δάσκαλο σε περιορισμένο αριθμό μαθητών, ενώ επιβαλλόταν απόλυτη εχεμύθεια. Τα αρχαία χρόνια, οι γυναίκες δεν μπορούσαν να μαθητεύσουν στους δασκάλους του φενγκ σούι, μιας και ο κομφουκιανισμός τις απέκλειε από τη μετάδοση σημαντικής και ιερής γνώσης, καθώς πρέ-

21 ΒΛΕΠΟΝΤΑΣ ΤΟΝ ΚΟΣΜΟ / 73 υπερκράτη τύπου Ιαπωνίας και Χονγκ-Κονγκ, δραστηριότητες όπως η επιλογή μιας τοποθεσίας ή η επιλογή του κατάλληλου χρόνου για την οικοδόμηση ενός κτιρίου, την τέλεση ενός γάμου ή μιας κηδείας, ή η διερεύνηση μιας αναπάντεχης κακοτυχίας περιλαμβάνουν την αναζήτηση συμβουλών σε αλμανάκ και ειδήμονες της πανάρχαιας αυτής παρακαταθήκης γνώσης (βλ. προσωπική αφήγηση 1). Ένα παράδειγμα αρκετά οικείο στα μέλη των δυτικών κοινωνιών που συμβουλεύονται αστρολογικούς χάρτες είναι ο τρόπος με τον οποίο ο χαρακτήρας των ανθρώπων υποτίθεται ότι συνδέεται με το έτος και την ώρα γέννησής τους. Η επιρροή που ασκούν τα ζώα που συνδέονται με ένα συγκεκριμένο έτος είναι τέτοια, ώστε ένας άνθρωπος που γεννήθηκε τη χρονιά του βοδιού να λέγεται ότι είναι υπομονετικός και λιγομίλητος, κάποιος που γεννήθηκε τη χρονιά της τίγρης ευαίσθητος, οξύθυμος και βαθυστόχαστος. Στο πλαίσιο αυτό, κάποιοι άνθρωποι θεωρούνται πως ταιριάζουν περισσότερο για να παντρευτούν με κάποιους άλλους, ενώ ένας γεωμάντης μπορεί να συμβουλεύσει την αλλαγή ενός ονόματος για να αντισταθμίσει ένα τέτοισβευε: «δίδαξε τους γιους, όχι τις κόρες». Σήμερα, υπάρχουν πολλές γυναίκες που διδάσκουν ή ασχολούνται επαγγελματικά με το φενγκ σούι σε ολόκληρο τον κόσμο. Στο Χονγκ Κονγκ, το φενγκ σούι βρίσκεται παντού. Για παράδειγμα, κάθε απόγευμα παρουσιάζονται τηλεοπτικά προγράμματα που μαθαίνουν τους ανθρώπους πώς να διαμορφώνουν το σπίτι τους ώστε να έχουν το καλύτερο τσι και να αποδιώχνουν «κάθε κακό» κακοτυχίες, ασθένειες, τραυματισμούς και πνεύματα. Αυτά τα προγράμματα είναι ακόμα πιο δημοφιλή την περίοδο της κινεζικής πρωτοχρονιάς, οπότε και μεταβάλλεται το τσι του έτους. Σε άλλα ραδιοφωνικά προγράμματα, δάσκαλοι του φενγκ σούι απαντούν σε προσωπικές ερωτήσεις που σχετίζονται, για παράδειγμα, με το αν το χρώμα και ο αριθμός της άδειας κυκλοφορίας ενός αυτοκινήτου είναι σε αρμονία με τον ιδιοκτήτη του. Η εκμάθηση του φενγκ σούι μπορεί να γίνει σε ειδικά σχολεία, ενώ μεγάλη σειρά από σχετικά βιβλία διατίθενται και στα βιβλιοπωλεία. Εκτός αυτού, πολλά κτίρια και τοποθεσίες οικοδομήθηκαν σύμφωνα με τις θεωρίες αυτές. Ένα πρόσφατο και διάσημο παράδειγμα είναι η Ντίσνεϊλαντ του Χονγκ Κονγκ. *Βλ. προσωπική αφήγηση 14.1 για μια πιο ολοκληρωμένη ανάλυση της εθνικής ταυτότητας της αφηγήτριας.

22 74 / ΟΙ ΚΟΣΜΟΙ ΠΟΥ ΜΟΙΡΑΖΟΜΑΣΤΕ ου είδους μειονέκτημα. Μια Ιαπωνίδα γεννημένη τη χρονιά του αλόγου, που συγκαταλέγεται στην ενεργή πλευρά της φωτιάς, εξακολουθεί να θεωρείται πολύ κακή περίπτωση για γάμο. Ενδεικτική της σοβαρότητας με την οποία λαμβάνονται υπόψη οι ιδέες αυτές είναι η κατακόρυφη πτώση που σημειώνει ο ρυθμός γεννήσεων κάποια συγκεκριμένα έτη. Από την άλλη, το βιβλίο αυτό πηγαίνει στο πιεστήριο το κινεζικό έτος του «χρυσού χοίρου» και, καθώς ο συνδυασμός αυτός του χοίρου και της φωτιάς θεωρείται ευοίωνος για τα μωρά, αναμένεται αύξηση του ρυθμού των γεννήσεων. Είναι προφανές, λοιπόν, ότι η τεχνολογική πρόοδος δεν συνοδεύεται κατ ανάγκη από τη σύγκλιση των ιδεών ως προς τη διευθέτηση του χώρου, του χρόνου και των κοινωνικών σχέσεων. Ορισμένα στοιχεία των συστημάτων ταξινόμησης μπορεί να εκτοπιστούν, καθώς οι κοινωνίες επηρεάζουν η μια την άλλη, όπως δείχνει και η εισαγωγή του καφέ χρώματος στην ουαλική γλώσσα, άλλα όμως στοιχεία μπορεί να εξακολουθήσουν να υφίστανται. Οι παρατηρητές των άλλων συστημάτων θα πρέπει να αποφεύγουν να κάνουν υποθέσεις που βασίζονται στο δικό τους σύστημα σκέψης. Το κλασικό βιβλίο των Durkheim και Mauss (1963) δεν μας παρέχει μόνο παραδείγματα πολύ διαφορετικών συστημάτων ταξινόμησης που συναντώνται σε κοινωνίες σχετικά ανέπαφες, την εποχή εκείνη, από εξωτερικές επιρροές, αλλά παρουσιάζει και ένα σύστημα ταξινόμησης που χαρακτήριζε τους μελετητές της περιόδου κατά την οποία γράφτηκε το βιβλίο. Οι ανθρωπολόγοι μόλις πρόσφατα έχουν αρχίσει να διερευνούν διεξοδικά το ρόλο που μπορούν να διαδραματίσουν οι δικές τους προκαταλήψεις, και πολλά έργα τα οποία δημοσιεύτηκαν τα τελευταία χρόνια φανερώνουν το ενδιαφέρον που εκδηλώνεται ως προς τον τρόπο με τον οποίο το υπόβαθρο, η ηλικία, το φύλο και η θεωρητική προσέγγιση του εθνογράφου μπορούν να επηρεάσουν τα πορίσματα του ερευνητικού του έργου. Ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζουν οι διαφορετικές εθνογραφικές αναλύσεις του ίδιου λαού, ιδίως σε περιοχές όπου τα ερευνητικά πορίσματα είναι αμφιλεγόμενα. Κλασικό παράδειγμα, από την άποψη αυτή, αποτελούν δύο μελέτες που διενεργήθηκαν στο ίδιο μεξικανικό χωριό από τον Robert Redfield και τον Oscar Lewis. Η πρώτη μελέτη περιγράφει έναν θετικό, χαρούμενο λαό με πολλούς μηχανισμούς συνεργασίας η δεύτερη επικεντρώνεται στις αρνητικές πλευρές της ίδιας κοινωνίας, προβάλλοντας τη φτώχεια των ανθρώπων και τον αρπακτικό και ανταγωνιστικό τους χαρακτήρα. Οι μελετητές εξέφρασαν διάφορες θεωρίες προκειμένου να ερμηνεύσουν τα αποκλίνοντα αυτά αποτελέσματα. Κατά μία άποψη, η διαφορά αυτή οφείλεται στην αλλαγή που επήλθε στις δημογραφικές και οικονομικές συνθήκες. Άλλοι την απέδωσαν στον διαφορετικό χαρακτήρα των

23 ΒΛΕΠΟΝΤΑΣ ΤΟΝ ΚΟΣΜΟ / 75 εθνογράφων. Μια τρίτη ερμηνεία συσχετίζει τα πορίσματα με τα προηγούμενα ενδιαφέροντα των ερευνητών (τα ζητήματα αυτά τίθενται από τη Martin, 2005). Τέλος, κατά μια άλλη άποψη, που διερευνά τη γενικότερη λογοτεχνική αξία των ανθρωπολογικών μελετών, η απήχηση που έχουν οι ανθρωπολόγοι στο γνωστικό τους αντικείμενο σχετίζεται άμεσα με τη συγγραφική τους δεινότητα. Ο διαυγής και συναρπαστικός λόγος που χρησιμοποιούν κάποιοι ανθρωπολόγοι, περιγράφοντας τα κοινωνικά και πολιτισμικά χαρακτηριστικά των ανθρώπων που επιλέγουν να μελετήσουν, μπορεί να αποδίδει στους ανθρώπους αυτούς δυσανάλογα μεγαλύτερη αξία από αυτή που τους αναλογεί (βλ., για παράδειγμα, Clifford και Marcus, 1986). Ωστόσο, αυτό δεν αποτελεί κατ ανάγκη μειονέκτημα, αν βοηθά άλλους ανθρώπους να συνειδητοποιήσουν τη σχετική αξία των δικών τους κοινωνικών και πολιτισμικών παραδοχών, και, κατ αυτό τον τρόπο, να κατανοήσουν πόσο βαθιές είναι οι διαφορές που τους χωρίζουν με τις απόψεις των γειτόνων τους. Σε μια άλλη συλλογή (Okely και Callaway, 1992), που αποδείχθηκε πολύτιμο εργαλείο για τη διεξαγωγή της επιτόπιας έρευνας, οι ανθρωπολόγοι κλήθηκαν να χρησιμοποιήσουν την αυτοβιογραφία, τόσο των ιδίων όσο και των πληροφορητών τους, ως μέσο για να αντιμετωπίσουν άμεσα το πρόβλημα της προσωπικής εμπλοκής του/της ανθρωπολόγου στην έρευνά του/της. Οι περισσότερες ανθρωπολογικές μελέτες καταβάλλουν σοβαρές προσπάθειες να αντισταθμίσουν τη μεροληψία που αναπόφευκτα χαρακτηρίζει έναν άνθρωπο που μελετά άλλους ανθρώπους φαινόμενο ανάλογο με αυτό που στη φυσική ονομάζεται αρχή της αβεβαιότητας, του Heisenberg, η οποία αναγνωρίζει την αναγκαιότητα του να προκαλέσει κανείς κάποια αλλαγή στα σωματίδια της ύλης προκειμένου να μπορέσει να τα παρατηρήσει. Κατά παρόμοιο τρόπο, η προσπάθεια των φοιτητών της ανθρωπολογίας να κατανοήσουν τους ανθρώπους σε άλλα μέρη του κόσμου αποτελεί μια διαδικασία κατά την οποία δεν μαθαίνουν μόνο από την εμπειρία τους, αλλά και για την εμπειρία τους.