ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΑΙΓΑΙΟΥ ΣΧΟΛΗ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝΤΟΣ ΤΜΗΜΑ ΕΠΙΣΤΗΜΩΝ ΤΗΣ ΘΑΛΑΣΣΑΣ

Transcript

1 ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΑΙΓΑΙΟΥ ΣΧΟΛΗ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝΤΟΣ ΤΜΗΜΑ ΕΠΙΣΤΗΜΩΝ ΤΗΣ ΘΑΛΑΣΣΑΣ Εκτίμηση των επιπτώσεων της παρουσίας ύφαλου κυματοθραύστη στα πρότυπα δομής και ποικιλότητας των μακροπανιδικών συνευρέσεων σκληρού υποστρώματος στο Στενό της Μυτιλήνης ΔΗΜΗΤΡΙΑΔΗΣ ΙΩΑΝΝΗΣ ΕΠΙΒΛΕΠΩΝ ΚΑΘΗΓΗΤΗΣ: Δρ. Δ. ΚΟΥΤΣΟΥΜΠΑΣ ΜΥΤΙΛΗΝΗ 2008

2 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ ΕΥΧΑΡΙΣΤΙΕΣ ΕΙΣΑΓΩΓΗ...3 ΠΕΡΙΛΗΨΗ ΕΙΣΑΓΩΓΗ Βενθικά Οικοσυστήματα Μακροβενθικές Βιοκοινότητες Σκληρού Υποστρώματος Βενθική Μακροπανίδα στην Λέσβο Μακροβένθος και Τεχνικά Έργα Στόχοι της Μελέτης ΥΛΙΚΑ ΚΑΙ ΜΕΘΟΔΟΙ Περιοχή Μελέτης Εργαστηριακές Αναλύσεις Στατιστική Ανάλυση Υδροδυναμικό Μοντέλο ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΑ Ποιοτική ταξινόμηση των βιοκοινωτήτων στην περιοχή μελέτης Ποσοτική επεξεργασία των δειγμάτων στην περιοχή μελέτης Ανάλυση βιοκοινοτήτων και βιολογικής ποικιλότητας Πρότυπα δομής των βιοκοινοτήτων Αποτελέσματα Υδροδυναμικού Μοντέλου ΣΥΖΗΤΗΣΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ.54 2

3 ΕΥΧΑΡΙΣΤΙΕΣ Θα ήθελα να ευχαριστήσω τον επιβλέποντα καθηγητή αυτής της διπλωματικής εργασίας Δρ Κουτσούμπα Δ., για την εμπιστοσύνη που έδειξε στο πρόσωπό μου και την ανάθεση της εργασίας σε εμένα, όπως και την όρεξη που έδειξε για οποιαδήποτε πληροφορία οδηγία ήταν απαραίτητη κατά την διάρκεια. Ακόμη, θα ήθελα να ευχαριστήσω τον υποψήφιο διδάκτορα Χ. Δημητριάδη για την πολύτιμη βοήθεια του κατά την διάρκεια της δειγματοληψίας, της επεξεργασίας των δειγμάτων και την ολοκλήρωση της παρούσας εργασίας. Ευχαριστώ επίσης, για την βοήθεια τους τον Δημήτρη που πορευθήκαμε μαζί σε όλα τα στάδια της εργασίας, μέχρι να χωρίσουν οι εργασίες μας, τον Λάζαρο για την βοήθεια σε θέματα λογισμικού, τον Νίκο για την βοήθεια του στην αναγνώριση των οικογενειών στα Μαλάκια. Τέλος θα ήθελα να ευχαριστήσω τους γονείς μου για την οικονομική και ηθική υποστήριξη που παρείχαν κατά την διάρκεια της φοίτησης μου. 3

4 ΠΕΡΙΛΗΨΗ Από μελέτες που έχουν εκπονηθεί, αποδείχθηκε πόσο σημαντικό ρόλο παίζουν το ζωοβένθος και ιδιαίτερα η βενθική μακροπανίδα, στα περισσότερα θαλάσσια οικοσυστήματα. Αποτελούν ένα από τα πιο βασικά βιολογικά περιγραφικά στοιχεία για την αποτύπωση οικολογικής ποιότητας (υγείας) των οικοσυστημάτων. Παράλληλα η κατασκευή τεχνικών έργων στις ακτές, τα τελευταία χρόνια, δημιούργησε την ανάγκη για μελέτη πάνω στην επίδραση, αυτών των τεχνικών έργων, στα χαρακτηριστικά των βενθικών κοινοτήτων. Παρόλα αυτά οι σχετικές μελέτες, στις βιοκοινότητες που εξαπλώνονται, σε σκληρό υπόστρωμα, επί του τεχνικού έργου είναι περιορισμένες. Στην παρούσα εργασία έγινε μια προσπάθεια να εκτιμηθεί η δομή και η βιοποικιλότητα των μακροπανιδικών κοινοτήτων σε σκληρό υπόστρωμα, από την επίδραση του ύφαλου κυματοθραύστη στο Στενό της Μυτιλήνης. Ακόμη, έγινε προσπάθεια για τον προσδιορισμό ενός υδροδυναμικού μοντέλου εξαιτίας ενός ύφαλου κυματοθραύστη, όπως και η μεταβολή μεταξύ υπήνεμης και προσήνεμης πλευράς του. Από την επεξεργασία των δεδομένων φάνηκε να υπερισχύει το καθεστώς της ρύπανσης που προέρχεται από το αλιευτικό καταφύγιο της περιοχής, ενώ δευτερεύοντα ρόλο παίζει η επίδραση του υδροδυναμισμού. 4

5 1. ΕΙΣΑΓΩΓΗ 1.1 Βενθικά Οικοσυστήματα Τα βενθικά οικοσυστήματα είναι ο τύπος οικοσυστημάτων που βρίσκεται σε όλες τις θάλασσες του κόσμου και καταλαμβάνουν το κομμάτι του θαλάσσιου βυθού. Πρόκειται για έναν τύπο οικοσυστημάτων με πολύ μεγάλο ενδιαφέρον τόσο από οικολογική, όσο και από οικονομική άποψη. Οικολογική γιατί εδώ βρίσκονται πολλές μορφές ζωής που υπάρχουν σήμερα στον πλανήτη Γη, καθώς και μορφές ζωής που έζησαν στο παρελθόν και σήμερα υπάρχουν μόνον ως απολιθώματα. Επίσης, οικονομική γιατί πολλοί από τους θαλάσσιους οργανισμούς με παγκόσμιο οικονομικό ενδιαφέρον (π.χ. σπόγγοι, κοράλλια, μαλάκια, καρκινοειδή, ψάρια) εξαπλώνονται στα ενδιαιτήματα αυτά, ενώ παράλληλα κάποιες σημαντικές οικονομικές δραστηριότητες του ανθρώπου (π.χ. αλιεία) σχετίζονται με τους τρόπους και τις μεθόδους σύλληψης των οργανισμών αυτών. Το γεγονός αυτό, μαζί με τη σχετικά εύκολη δειγματοληψία από την διαπαλιρροιακή ζώνη και της συλλογής δειγμάτων από τα αλιευτικά σκάφη, καθιστά ιδιαίτερα σημαντικά τα βενθικά οικοσυστήματα όσον αφορά την μελέτη των θαλάσσιων οργανισμών στο παράκτιο ιδιαίτερα θαλάσσιο περιβάλλον. Τα ενδιαιτήματα όπου αναπτύσσονται σ αυτά τα οικοσυστήματα δέχονται την επίδραση ποικίλων ανθρωπογενών δραστηριοτήτων με αποτέλεσμα συχνά να βρίσκονται υπό καθεστώς μόνιμης ή πρόσκαιρης περιβαλλοντικής υποβάθμισης ή περιβαλλοντικού στρες. Το γεγονός έχει αρνητική αντανάκλαση στους πληθυσμούς των θαλάσσιων οργανισμών που εξαπλώνονται εδώ (Κουτσούμπας, 2003). Η οικολογική κατάσταση των βενθικών βιοκοινοτήτων και ιδιαίτερα του Ζωοβένθους, θεωρείται ως ένα από τα σημαντικότερα βιολογικά στοιχεία, το οποίο μπορεί να χρησιμοποιηθεί αξιόπιστα για τον προσδιορισμό του βαθμού διατάραξης, αλλά και για την ταξινόμηση μιας θαλάσσιας περιοχής, όσον αφορά την οικολογική της κατάσταση (Warwick & Clarke, 1998; Koutsoubas et al., 2000; Warwick, 2001). Εξάλλου, το ζωοβενθός και ιδιαίτερα η βενθική μακροπανίδα αποτελεί πλέον ένα βασικό βιολογικό ποιοτικό στοιχείο (Biological Quality Element) για την αποτύπωση της οικολογικής ποιότητας των οικοσυστημάτων και έχει υιοθετηθεί από την Κοινοτική Οδηγία Πλαίσιο για τα Ύδατα (WFD, 2000/60) ως ένα βασικό βιολογικό περιγραφέα της υγείας των οικοσυστημάτων. Αυτό οφείλεται σε μια σειρά από παράγοντες, όπως η ευστάθεια και η συνοχή που παρουσιάζει η δομή και η σύνθεση 5

6 μιας βενθικής βιοκοινότητας, υπό ορισμένες φυσικές συνθήκες (Huston, 1979). Σημαντικό είναι το γεγονός ότι οι διάφοροι τύποι ενδιαιτημάτων που υπάρχουν στη λεκάνη της Μεσογείου είναι ομοιόμορφοι σχεδόν σε ολόκληρη την έκτασή της, με αποτέλεσμα να είναι δυνατόν να γίνεται σύγκριση μεταξύ διαφορετικών περιοχών στις οποίες πραγματοποιούνται ανάλογες έρευνες (Bellan-Santini, 1985; Augier, 1992). Επομένως οποιαδήποτε σημαντική περιβαλλοντική αλλαγή που οφείλεται σε φυσικά ή ανθρωπογενή αίτια στα οικοσυστήματα μιας περιοχής έχει σαν αποτέλεσμα τη μεταβολή ορισμένων αβιοτικών παραγόντων και συνεπακόλουθα και των βενθικών βιοκοινοτήτων. Οι βενθικές μακροπανιδικές συνευρέσεις επηρεάζονται και καθορίζονται ισχυρά τόσο από τον τύπο του υποστρώματος που διαβιούν όσο και από τις περιβαλλοντικές συνθήκες που διέπουν τα ενδιαιτήματα στα οποία εγκαθίστανται. Έτσι, η δομή, η δυναμική αλλά και η βιοποικιλότητα των μακροβενθικών κοινοτήτων εξαρτάται σημαντικά από τον τύπο του υποστρώματος στο οποίο εξαπλώνονται και από το υδροδυναμικό καθεστώς το οποίο περιβάλει τους οργανισμούς. Ως εκ τούτου, δυο κυρίαρχοι τύποι υποστρώματος φιλοξενούν μακροπανιδικούς οργανισμούς που σε μια γενικότερη έκφραση τους μπορούν να χαρακτηρισθούν ως σκληρό και κινητό υπόστρωμα. Οι βιοκοινότητες του κινητού υποστρώματος συγκεντρώνουν μεγαλύτερη ερευνητική προσπάθεια από ότι αυτές του σκληρού υποστρώματος τόσο στον Ελλαδικό χώρο όσο και στην Μεσόγειο (Elefteriou, 2003; Chintiroglou et al., 2005). Όσον αφορά στην μελέτη του σκληρού υποστρώματος στον ελλαδικό χώρο ο κύριος όγκος των μελετών επικεντρώνεται σε φυσικά περιβάλλοντα που εντοπίζονται κατά μήκος της υπερπαραλιακής και διαπαλιρροιακής ζώνης των θαλάσσιων παράκτιων περιοχών ενώ μελέτες που εστιάζουν στην μελέτη της μακροπανίδας τεχνιτών σκληρών υποστρωμάτων (π.χ. λιμενοβραχίονες, τεχνητοί ύφαλοι, κυματοθραύστες ) είναι γενικά περιορισμένες (Chintiroglou et al., 2005). 1.2 Μακροβενθικές Βιοκοινότητες Σκληρού Υποστρώματος Οι μακροπανιδικές κοινότητες του σκληρού υποστρώματος χαρακτηρίζονται από ιδιαίτερη ευαισθησία εξαιτίας τόσο της δομικής και λειτουργικής πολυπλοκότητας τους όσο και της υψηλής παραγωγικότητας που εμφανίζουν. Επίσης, χαρακτηρίζονται από μεγάλη μεταβλητότητα αφενός στον χώρο καθώς έχει παρατηρηθεί μια βαθμιαία τροποποίηση της δομής των βενθικών συνευρέσεων όσο αυξάνεται το βάθος στην διαπαλιρροιακή και υποπαραλιακή ζώνη και αφετέρου 6

7 στον χρόνο μιας και η εποχιακή διακύμανση των υδροδυναμικών συνθηκών έχει άμεσο αντίκτυπο στα πρότυπα δομής των βιοκοινοτήτων (π.χ. Chintiroglou et al., 2005 και βιβλιογραφία που παρατίθεται εκεί). Ορισμένοι άλλοι παράγοντες όπως ο ευτροφισμός, οι βιολογικοί εισβολείς, το καθεστώς ρύπανσης αλλά και τα τεχνικά παράκτια έργα (π.χ. λιμάνια, κυματοθραύστες) μπορούν επίσης να τροποποιήσουν τις βιοκοινότητες του σκληρού υποστρώματος. Η οργάνωση των ειδών σκληρού υποστρώματος διαμορφώνεται στα φυσικά οικοσυστήματα σύμφωνα με τα φυσικά περιβαλλοντικά χαρακτηριστηκά όπως η έκθεση στον κυματισμό, η θερμοκρασία και η αλατότητα που χαρακτηρίζουν μια περιοχή (Elefteriou, 2003). Η έκθεση στον κυματισμό είναι πολύ σημαντικός παράγοντας, καθώς παίζει καθοριστικό ρόλο τόσο στην σύνθεση των φυτικών και πανιδικών κοινωνιών, όσο και στην κάθετη και οριζόντια εξάπλωση των διαφόρων οικογενειών (Elefteriou, 2003). Ένας άλλος πολύ βασικός παράγοντας είναι το κλίμα. Οι βιοκοινότητες παρουσιάζουν σημαντικές διαφορές στη σύνθεση τους, από τόπο σε τόπο αφού επηρεάζονται από την θερμοκρασία των νερών. Ακόμα φαίνεται πως, οι θερμοαλατικές κινήσεις παίζουν σημαντικό ρόλο για την βιοποικιλότητα. Παράδειγμα, αποτελεί ο Ατλαντικός ωκεανός, ο οποίος παρουσιάζει αυξημένη βιοποικιλότητα λόγω των κινήσεων αυτών, παρόλο που πολλά είδη απειλούνται με εξαφάνιση (Peronacci & Kunitzer, 2000). Το βάθος είναι ένας ακόμη παράγοντας που επηρεάζει την βιοποικιλότητα. Στην Κασπία θάλασσα, το επίπεδο της θάλασσας συνεχώς πέφτει, απειλώντας άμεσα πάρα πολλά είδη, μερικά εκ των οποίων είναι ενδημικά (Peronacci & Kunitzer, 2000). Οι τυπικοί κάτοικοι των πληθυσμιακών συνευρέσεων που απαντώνται στις βιοκοινότητες του σκληρού υποστρώματος παρουσιάζονται παρακάτω: Ένα από τα μεγαλύτερα Φύλα, σε αριθμό ειδών, των Ασπόνδυλων αποτελούν τα Μαλάκια. Πρόκειται για μία πολύ διαφοροποιημένη ομάδα, δεύτερη σε αριθμό ειδών, αμέσως μετά τα Αρθρόποδα (Κούκδα, 2003). Πρόσφατες εκτιμήσεις ανεβάζουν το συνολικό αριθμό ειδών σε (Castro & Huber, 1992), χωρίς όμως ο αριθμός αυτός να είναι απόλυτος. Οι σπουδαιότερες κλάσεις είναι τα Δίθυρα και τα Γαστερόποδα (Κουτσούμπας, 1992). Ζουν κυρίως στη θάλασσα αλλά ορισμένα εξαπλώνονται στα γλυκά νερά. Κυρίως είναι βενθικά είδη που ζουν τόσο στο σκληρό όσο και στο κινητό υπόστρωμα. Πολλά από τα Μαλάκια παρουσιάζουν ενδιαφέρον από οικονομική άποψη καθώς αποτελούν έναν σημαντικό αλιευτικό βιολογικό πόρο. Σχεδόν όλα τα Δίθυρα είναι θεωρητικά 7

8 εδώδιμα και αποτελούν σε ορισμένες περιοχές, το αντικείμενο μιας συνεχούς αλιείας χειρωνακτική ή ακόμα και βιομηχανικής με σκοπό την χρησιμοποίηση τους σε βιομηχανικά προϊόντα. Το φύλο εχινόδερμα περιέχει περίπου είδη διαβίωσης, κάνοντας το τη δεύτερη μεγαλύτερη ομάδα των δευτερόστομων, μετά από τα χορδωτά,είναι επίσης το μεγαλύτερο φύλο που δεν έχει κανένα εκπρόσωπο του γλυκού νερού ή επίγειο αντιπρόσωπο. Τα εχινόδερμα διανέμονται συνολικά σχεδόν σε όλα βάθη, γεωγραφικά πλάτη και περιβάλλοντα στον ωκεανό. Φθάνουν στην υψηλότερη ποικιλομορφία στα περιβάλλοντα σκοπέλων αλλά είναι επίσης διαδεδομένοι στις ρηχές ακτές, γύρω από τους πόλους και σε όλα τα βάθη του ωκεανού, σε μερικές βιοκοινωνίες μπορεί να αποτελούν και το 90% των οργανισμών. Ενώ σχεδόν όλα τα εχινόδερμα είναι βενθικά μερικοί θαλάσσιοι κρίνοι μπορούν να κολυμπήσουν στη μεγάλη ταχύτητα για τις συνοπτικές χρονικές περιόδους, και μερικά βαθύβια αγγούρια θάλασσας επιπλέουν πλήρως. Ο οικονομικός αντίκτυπος των εχινόδερμων είναι πρώτιστα τοπικός. Περίπου τόνοι των αχινών συλλαμβάνονται κάθε έτος, οι γόνοι του οποίου καταναλώνονται ιδιαίτερα στην Ιαπωνία, Περού και στη Γαλλία, επειδή αποτελούν γευστική απόλαυση των πληθυσμών. Έρευνες προσπαθούν να αποδείξουν ότι μερικές τοξίνες θαλάσσιων αγγουριών σταματούν το ποσοστό αύξησης των κυττάρων όγκων, το οποίο έχει προκαλέσει το ενδιαφέρον από τους ερευνητές καρκίνου. Τέλος ως χρησιμότητα μπορεί να αναφερθούν τα όστρακα των εχινόδερμων χρησιμοποιούνται ως πηγή ασβέστη από τους αγρότες στις περιοχές όπου ο ασβεστόλιθος είναι μη επαρκείς, υπολογίζεται περί των τόνων των ζώων αυτών να χρησιμοποιούνται ετησίως για αυτόν το λόγο. Οι πολύχαιτοι είναι μια κατηγορία σκουληκιών, γενικά θαλάσσιων. Κάθε τμήμα σωμάτων έχει ένα ζευγάρι σαρκώδων προεξοχών αποκαλούμενων παραπόδια, που αποτελούνται από πολλές σκληρές τρίχες, αποκαλούμενες χαίτοι. Πράγματι οι πολύχαιτοι αναφέρονται μερικές φορές ως σκουλήκια σκληρών τριχών. Περισσότερα από είδη περιγράφονται σε αυτήν την κατηγορία. Τα καρκινοειδή είναι μία μεγάλη ομάδα αρθρόποδων, που περιλαμβάνει σχεδόν είδη που έχουν περιγραφεί και θεωρούνται από μόνα τους ξεχωριστή κατηγορία (υποφύλο). Πολλά καρκινοειδή καταναλώνονται από τους ανθρώπους, και σχεδόν τόνοι παρήχθησαν το Η μεγαλύτερη πλειοψηφία αυτής της παραγωγής είναι καρκινοειδή δεκάποδα: καβούρια, 8

9 αστακοί και γαρίδες. Πάνω από το 70% του βάρους όλων των καρκινοειδών που πιάνονται προε κατανάλωση είναι γαρίδες. Πάνω από το 80% παράγεται στην Ασία, με την Κίνα από μόνη της να παράγει σχεδόν το μισό της παγκόσμιας παραγωγής. Τα καρκινοειδή (μη-δεκάποδα) δεν καταναλώνονται ευρέως, με μόνο τόνους παραγωγή τον χρόνο, παρότι αποτελούν μια από τις μεγαλύτερες βιομάζες στον πλανήτη. Όσον αφορά τις αλληλεπιδράσεις τους, έχει διαπιστωθεί ότι παρόμοια οικοσυστήματα με τα ίδια στοιχεία χλωρίδας και πανίδας παρουσιάζουν την ίδια δομή, όταν βρεθούν κάτω από παρόμοιες συνθήκες (Elefteriou, 2003). Η σύνθεση και ο ανταγωνισμός φαίνεται να παίζουν αρκετά σημαντικό ρόλο (Dauwe et al., 1999). Στις τροπικές περιοχές, η σύσταση και η εξάπλωση των φυκών εξαρτάται από τους φυτοφάγους οργανισμούς. Στις εύκρατες περιοχές φαίνεται πως η σχέση αυτή είναι αμφίδρομη. Η σύνθεση και η βιομάζα χλωρίδας και βενθικών φυτοφάγων οργανισμών να είναι αλληλένδετη (Boudouresque et al., 2000). Ακόμη, η ανεξέλεγκτη αύξηση ενός είδους από τους φυτοφάγους οργανισμούς μπορεί να αποκλείσει άλλα είδη από την βιοκοινότητα (Boudouresque et al., 2000). 1.3 Βενθική Μακροπανίδα στην Λέσβο Το νησί της Λέσβου βρίσκεται στο βορειοανατολικό Αιγαίο. Είναι το τρίτο σε έκταση νησί της Ελλάδας. Πληροφορίες για τους ζωικούς θαλάσσιους οργανισμούς της Λέσβου περιέχονται σε μια σειρά επιστημονικών εργασιών ( π.χ. Kisseleva, 1963, Bellan, 1964, Koutsoubas et al., 1997; Zouganneli 2007; Evagellopoulos et al., 2008; Dimitriadis et al., 2006; Dimitriadis & Koutsoubas 2008). Όσον αφορά στις μακροπανιδικές βιοκοινότητες σκληρού υποστρώματος για την Λέσβο, είναι ιδιαίτερα περιορισμένες και περιλαμβάνουν μόνο την θαλάσσια περιοχή του Στενού της Μυτιλήνης (Πιπεράκη κ.α., 2007). Τα αποτελέσματα των μελετών αυτών έδειξαν ότι οι βιοκοινότητες του σκληρού υποστρώματος στο Στενό της Μυτιλήνης παρουσιάζουν παρόμοια επίπεδα ποικιλότητας μα αντίστοιχες περιοχές στον ελλαδικό χώρο ενώ εμφανίζουν σημαντική εποχιακή μεταβλητότητα και επηρεάζονται από περιβαλλοντικούς παράγοντες όπως η θερμοκρασία, 9

10 γεωμορφολογικούς παράγοντες όπως η κλίση της ακτής αλλά και από περιστατικά ρύπανσης Μακροβένθος και Τεχνικά Έργα Τις τελευταίες δεκαετίες όλο και περισσότερα τεχνικά έργα (κυματοθραύστες, λιμάνια, πρόβολοι κτλ) πραγματοποιούνται στην παράκτια ζώνη τόσο για την εξυπηρέτηση των ανθρώπινων δραστηριοτήτων (π.χ. αλιεία, τουρισμός, αναψυχή) όσο και για την προστασία των ακτών από φαινόμενα όπως η διάβρωση. Η τοποθέτηση των τεχνητών δομών στο παράκτιο περιβάλλον ωστόσο μεταβάλει το κυματικό καθεστώς της περιοχής που βρίσκεται το έργο και κατά επέκταση την γενικότερη υδροδυναμική και ιζηματομεταφορά στις ακτές. Οι μεταβολές αυτές έχουν άμεσες συνέπειες στα χαρακτηριστικά των βενθικών κοινοτήτων (Brazeiro, 2001) ενώ ο βαθμός και η ένταση των μεταβολών ποικίλει από περιοχή σε περιοχή (Martin et al., 2005). Έτσι σύμφωνα με σχετικές μελέτες που αφορούν βενθικές βιοκοινότητες κινητού υποστρώματος σε διάφορες τοποθεσίες στην Ευρώπη, η παρουσία ύφαλου κυματοθραύστη προκάλεσε άλλοτε ισχυρές και άλλοτε μικρές τροποποιήσεις στην δομή των βιοκοινοτήτων (σύγκριση βιοκοινοτήτων στην υπήνεμη και στην προσήνεμη πλευρά του υφάλου) που φάνηκε να συσχετίζονται καλύτερα με τον τοπικό χαρακτήρα της κάθε περιοχής χωρίς να περιγράφονται από ένα γενικότερο κανόνα για όλες τις περιοχές ( Martin et al., 2005 ). Ωστόσο, φάνηκε ότι η υπήνεμη πλευρά των υφάλων στηρίζει βιοκοινότητες υψηλότερης βιοποικιλότητας συγκριτικά με αυτές που απαντώνται στην προσήνεμη πλευρά του υφάλου αντίστοιχα. Παρόλα αυτά, σχετικές μελέτες για την επίδραση των ύφαλων κυματοθραυστών στις βιοκοινότητες σκληρού υποστρώματος δηλαδή στις βιοκοινότητες που εξαπλώνονται επί του τεχνικού έργου, γενικά απουσιάζουν από την βιβλιογραφία. Περιορισμένες επίσης, μπορούν να χαρακτηρισθούν και οι μελέτες που περιγράφουν την υδροδυναμική φόρτιση επί των βιοκοινοτήτων του σκληρού υποστρώματος εκατέρωθεν ενός ύφαλου κυματοθραύστη (Airoldi et al., 2005). 10

11 1.5. Στόχοι της Μελέτης Η παρούσα εργασία στοχεύει στην διερεύνηση της δομής των βιοκοινοτήτων και της βιοποικιλότητας στο σκληρό υπόστρωμα του Στενού της Μυτιλήνης. Επιμέρους στόχοι της εργασίας επίσης αποτελούν η ποσοτικοποίηση της υδροδυναμικής φόρτισης στους οργανισμούς που εξαπλώνονται τόσο στην υπήνεμη όσο και στην προσήνεμη πλευρά ενός ύφαλου κυματοθραύστη καθώς και του βαθμού που η υδροδυναμική μεταβολή επηρεάζει τις βιοκοινότητες. Τα ερωτήματα της μελέτης παρουσιάζονται συνοπτικά παρακάτω: Αποτύπωση της δομής των μακροπανιδικών συνευρέσεων σκληρού υποστρώματος σε ύφαλο κυματοθραύστη στην περιοχή του Στενού της Μυτιλήνης Ποσοτικοποίηση της βιοποικιλότητας των βενθικών κοινοτήτων σκληρού υποστρώματος που εξαπλώνονται σε έναν ύφαλο κυματοθραύστη Προσδιορισμός της μεταβολής των υδροδυναμικών συνθηκών εξαιτίας ενός ύφαλου κυματοθραύστη και απόκριση των βιολογικών κοινοτήτων στην μεταβολή. 11

12 2. ΥΛΙΚΑ ΚΑΙ ΜΕΘΟΔΟΙ 2.1 Περιοχή μελέτης Σχεδιασμός Δειγματοληψίας Περιοχή μελέτης αποτέλεσε το αλιευτικό καταφύγιο της Βαρείας που βρίσκεται στο ανατολικό τμήμα του νησιού και συνορεύει με τον οδικό άξονα Μυτιλήνης Αεροδρομίου (Εικόνα 1). Εικόνα 1: Περιοχή μελέτης και σταθμοί δειγματοληψίας Το αλιευτικό καταφύγιο αποτελείται από έναν κύριο κυματοθραύστη και έναν δευτερεύων που η διάταξη τους φαίνεται στην εικόνα 1. Ο κύριος κυματοθραύστης στον λιμένα μικρών αλιευτικών σκαφών της Βαρείας Μυτιλήνης προστατεύει την λιμενολεκάνη από κυματισμούς προερχόμενους από το βορειοανατολικό και τον ανατολικό τομέα. Εκτείνεται προς το νότο (155ο), το συνολικό του μήκος είναι 65m. Και η διατομή του μπορεί να χαρακτηριστεί ως μεταβλητή. Το αρχικό του τμήμα μήκους 50m, διαμορφώνεται από αδιαπέρατο πυρήνα, φυσικούς ογκολίθους για θωράκιση, βατή στέψη από σκυρόδεμα και κατακόρυφο μέτωπο παραβολής εσωτερικά. Το τελικό του τμήμα μήκους 15m, όπου και σχηματίζεται η είσοδος του λιμένα, αποτελείται αποκλειστικά από φυσικούς ογκόλιθους χωρίς πυρήνα και προοδευτικά γίνεται ύφαλο. Ο κύριος κυματοθραύστης και πιο συγκεκριμένα το ύφαλο τμήμα του αποτέλεσε την επιφάνεια συλλογής του βιολογικού υλικού. Δείγματα βενθικής μακροπανίδας σκληρού υποστρώματος πάρθηκαν στο τέλος της άνοιξης του 2007 τόσο από την υπήνεμη όσο και την προσήνεμη πλευρά του ύφαλου κυματοθραύστη θεωρώντας ως προσήνεμη πλευρά το τμήμα υφάλου που 12

13 δέχεται τους κυματισμούς βορειοανατολικής και ανατολικής προέλευσης. Η συλλογή των δειγμάτων πραγματοποιήθηκε από δύτη με την χρήση κατάλληλα τροποποιημένου μεταλλικού πλαισίου συνολικής δειγματοληπτικής επιφάνειας 250cm 2 στο οποίο είχε προσαρμοστεί δίχτυ για την συλλογή των οργανισμών όπως προτείνεται από τους Weinberg (1978) και Stirn (1981). Η αποκόλληση των οργανισμών από το σκληρό υπόστρωμα έγινε με την χρήση μεταλλικής σπάτουλας. Συνολικά λήφθηκαν 3 επαναληπτικά δείγματα συνολικής επιφάνειας 750 cm 2 από την εξωτερική πλευρά του υφάλου ενώ αντίστοιχα ακόμα 3 επαναληπτικά δείγματα συνολικής επιφάνειας 750 cm 2 πάρθηκαν από την εσωτερική πλευρά. Τα δείγματα βιολογικού υλικού αποθηκεύθηκαν σε πλαστικά δοχεία όπου προστέθηκε διάλυμα φορμόλης 10% και η χρωστική ουσία Rose Bengal για την συντήρηση και χρώση των οργανισμών αντίστοιχα και μεταφέρθηκαν στο εργαστήριο 2.2. Εργαστηριακές αναλύσεις Στο εργαστήριο (Εικόνα: 2) πραγματοποιήθηκε η διαδικασία της διαλογής (sorting) των οργανισμών που συλλέχθηκαν κατά την δειγματοληψία. Αρχικά τα δείγματα ξεπλύθηκαν με άφθονο νερό βρύσης ώστε να απομακρυνθεί η φορμόλη. Στην συνέχεια, τα δείγματα τοποθετήθηκαν σε λευκούς δίσκους από τους οποίους διαχωρίστηκαν οι οργανισμοί ανά φύλο, με την χρήση λαβίδας και μεγεθυντικού φακού και διατηρήθηκαν σε πλαστικά δοχεία με διάλυμα αλκοόλης 75% έως την αναγνώρισή τους. Αναγνωρίστηκαν οι οργανισμοί που άνηκαν στο φύλο των αρθρόποδων, των μαλακίων, των πολύχαιτων και των εχινόδερμων στο ταξινομικό επίπεδο της οικογένειας. Η αναγνώριση των ειδών έγινε με την χρήση στερεοσκοπίου βασιζόμενη σε ταξινομικά εγχειρίδια και επιστημονικές εργασίες (π.χ. D' Angelo & Gargiullo, 1978; Bellan Santini et al., 1982; ). 13

14 Εικόνα 2 εργαστήριο βιοποικιλότητας και βένθους Μετά την αναγνώριση των οργανισμών ακολούθησε η καταμέτρηση και ζύγιση τους. Ο προσδιορισμός της βιομάζας πραγματοποιήθηκε μέσω της μέτρησης του υγρού βάρους των μακροβενθικών οργανισμών. Για την ζύγιση των οργανισμών χρησιμοποιήθηκε ζυγός ακριβείας 4 δεκαδικών ψηφίων. Κατά την ζύγιση υπολογίστηκε το βάρος των ατόμων, μετά την τοποθέτηση τους σε διηθητικό χαρτί για να απομακρυνθεί η αλκοόλη στην οποία διατηρούνταν (Holme & McIntyre, 1971). 2.3 Στατιστική ανάλυση Η στατιστική ανάλυση έγινε με τη βοήθεια του Microsoft Excel και του στατιστικού πακέτου PRIMER 6.0 (Plymouth Routines In Multivariate Egological Research) (Clarke & Gorley, 2001). Για τις μονομεταβλητές αναλύσεις χρησιμοποιήθηκαν τα δεδομένα αφθονίας των οργανισμών ενώ στις πολυμεταβλητές αναλύσεις χρησιμοποιήθηκαν τα μετασχηματισμένα με διπλή τετραγωνική ρίζα δεδομένα αφθονίας όπως προτείνεται και συζητάτε από τους Clarke & Warwick (1994) για την μείωση της επίδρασης των κυρίαρχων ειδών στα αποτελέσματα των αναλύσεων. Μονομεταβλητές μέθοδοι ανάλυσης Για την απεικόνιση των συνευρέσεων υπολογίστηκε η ποσοστιαία κατανομή των ταξινομικών ομάδων σε κάθε δείγμα. Ακόμη, υπολογίστηκαν ο αριθμός των οικογενειών, η βιομάζα και η αφθονία των οργανισμών και ορισμένοι οικολογικοί δείκτες ποικιλότητας. Οι δείκτες που υπολογίσθηκαν ήταν ο δείκτης ποικιλότητας 14

15 Shannon Wiener (Shannon & Weaver, 1963), ο δείκτης ισοδιανομής Pielou (Pielou, 1969) και ο δείκτης Ν1 του Hill (Ηill, 1973). Για τον υπολογισμό των παραπάνω δεικτών χρησιμοποιήθηκαν τα δεδομένα αφθονίας των οργανισμών. Τεχνικές Κατανομής Ουσιαστικά πρόκειται για ορισμένα διαγράμματα, στα οποία γίνεται περίληψη του σετ των μετρήσεων των οικογενειών για ένα απλό δείγμα. Ένα παράδειγμα είναι η k-dominance curve (Lambshead et al., 1983, Clarke & Gorley, 2001), η οποία αναπτύσσει τις οικογένειες με μειούμενη σειρά αφθονίας, μετατρέπει τις τιμές σε ποσοστά αφθονίας με βάση το συνολικό αριθμό των ατόμων στο δείγμα, και σχεδιάζει τα συσσωρευμένα ποσοστά κατά τη σειρά των οικογενειών. Πολυμεταβλητές μέθοδοι Όλες οι πολυμεταβλητές μέθοδοι χαρακτηρίζονται από το γεγονός ότι οι συγκρίσεις δυο (ή περισσοτέρων) δειγμάτων πραγματοποιούνται σε τέτοιο βαθμό ώστε τα δείγματα να μοιράζονται συγκεκριμένες οικογένειες, σε συγκρίσιμα επίπεδα αφθονίας. Όλες οι πολυμεταβλητές τεχνικές είναι θεμελιωμένες σε όμοιους συντελεστές, που υπολογίστηκαν μεταξύ κάθε ζευγαριού οικογενειών μέσα στα δείγματα. Έπειτα τα δείγματα ομαδοποιούνται ή ταξινομούνται σε κοινές ομάδες, ή δημιουργούνται διαγράμματα ιεραρχίας (ordination plots) με τέτοιο τρόπο ώστε οι αποστάσεις μεταξύ των ζευγαριών των δειγμάτων να αντανακλούν τη σχετική ανομοιότητα ή ομοιότητα της σύνθεσης των ειδών μέσα στα δείγματα. Η αφετηρία για πολλές από τις αναλύσεις που ακολουθούν είναι η αρχή της ομοιότητας (S) μεταξύ κάθε ζευγαριού δειγμάτων, όσον αφορά τις βιολογικές κοινότητες που περιλαμβάνουν. Αναπόφευκτα, επειδή η πληροφορία για κάθε δείγμα είναι πολυμεταβλητή (πολλές οικογένειες), υπάρχουν πολλοί τρόποι για να καθοριστεί η ομοιότητα, καθώς ο καθένας δίνει διαφορετικό βάρος σε διαφορετικές όψεις και χαρακτηριστικά της κοινότητας. Ο συντελεστής ομοιότητας S είναι τυπικά καθορισμένος να παίρνει τιμές σε κλίμακα (0 100%), με τα άκρα της κλίμακας να αντιπροσωπεύουν ακραίες τιμές: S = 100% (ή 1) αν δυο δείγματα είναι εντελώς όμοια S = 0 αν δυο δείγματα είναι εντελώς ανόμοια. 15

16 Από τους αριθμητικούς συντελεστές ομοιότητας οι οποίοι έχουν προταθεί, ιδιαίτερα γνωστός στην οικολογία είναι ο συντελεστής Bray- Curtis (S jk ) (Bray & Curtis, 1957). όπου S jk S j 1 S j 1 Y Y ij ij Y Y S jk : η εκατοστιαία ομοιότητα μεταξύ των δειγμάτων j και k Y ij : η αφθονία του είδους i στο δείγμα j Y ik : η αφθονία του είδους i στο δείγμα κ S : ο συνολικός αριθμός των οικογενειών ik ik Η καταμέτρηση των οικογενειών, του αριθμού των ατόμων ή της αφθονίας και της βιομάζας δεν παρέχουν από μόνα τους ουσιαστικά συμπεράσματα για την δομή και την μεταβολή των βιοκοινοτήτων, ενώ η πολυμεταβλητή ανάλυση τους βασίζεται στην κανονικότητα της κατανομής των οικογενειών. Αντιθέτως η Cluster και η MDS βασίζονται στην ομοιότητα των οικογενειών των δειγμάτων και παρέχουν αξιόπιστα αποτέλεσμα σε μεταβολές των βιοκοινοτήτων μεταξύ σταθμών, διαφορετικών χρονικών περιόδων, καθεστώτων ρύπανσης κ.α. (Clarke & Warwick, 1994). Η πιο κοινά χρησιμοποιούμενη τεχνική ανάλυσης είναι αυτή της Ιεραρχικής Ομαδοποίησης (Cluster Analysis). Ως σημείο εκκίνησης της ανάλυσης ορίζεται ένας πίνακας ανομοιότητας με βάση τον δείκτη Bray-Curtis. Η μέθοδος ομαδοποιεί τα διαφορετικά δείγματα σε ομάδες και έπειτα τις ομάδες μεταξύ τους. Η μέθοδος ομαδοποιεί πρώτα τις ομάδες με την μικρότερη ανομοιότητα και σταδιακά ομαδοποιεί δείγματα με όλο και μεγαλύτερο ποσοστό ομοιότητας. Η μέθοδος σταματάει όταν φτάσει στο σημείο μία ομάδα να περιέχει ένα μόνο δείγμα. Το αποτέλεσμα της μεθόδου είναι η δημιουργία ενός διαγράμματος το οποίο λόγω της μορφής του ονομάζεται δενδρόγραμμα. Στον άξονα x παρουσιάζεται όλο το σετ των δειγμάτων ενώ στον άξονα y παρουσιάζεται το ποσοστό ανομοιότητας στο οποίο ομαδοποιούνται οι διάφορες ομάδες. Η MDS αποσκοπεί στο να αναπαραστήσει τα δείγματα ως σημεία σε έναν χώρο μικρών διαστάσεων (συνήθως 2-d) έτσι ώστε όλες οι αποστάσεις μεταξύ των σημείων να έχουν την ίδια σειρά κατάταξης της σχετικής ανομοιότητας των δειγμάτων όπως αυτή προκύπτει από τον υπολογιζόμενο συντελεστή ομοιότητας/ανομοιότητας Bray- Curtis των δεδομένων των βιοκοινοτήτων (Clarke & Gorley, 2001). Η μέθοδος αυτή 16

17 αποτελεί την πλέον αξιόπιστη μέθοδο ταξιθέτησης καθώς δημιουργεί ένα χάρτη και διαμορφώνει τα δείγματα με συγκεκριμένο αριθμό διαστάσεων, έτσι ώστε να ικανοποιεί τις συνθήκες που επιβάλλονται από τον αριθμό των ανεξάρτητων στηλών σε πίνακα ανομοιοτήτων, δηλαδή αν το δείγμα 1 έχει μεγαλύτερη ομοιότητα με το δείγμα 2 από ότι με το δείγμα 3, τότε το δείγμα 1 θα τοποθετηθεί στο χάρτη πλησιέστερα στο 2 από ότι στο 3. Ωστόσο η αξιοπιστία της μεθόδου ορίζεται από το επίπεδο του Stress και δεχόμαστε το αποτέλεσμα της μεθόδου όταν η τιμή είναι <0,05 ή απορρίπτουμε το αποτέλεσμα με τιμή >0,3 αντίστοιχα (Clarke & Warwick, 1994, 2001). Η συνεισφορά του κάθε είδους στην διαμόρφωση της ανομοιότητας (Bray- Curtis dissimilarity) τόσο μεταξύ των σταθμών ή των ομάδων σταθμών σύμφωνα με ένα χαρακτηριστικό (π.χ. τύπος υποστρώματος, βαθμός ρύπανσης) όσο και μεταξύ του ίδιου του σταθμού ή της ομάδας των σταθμών με την μορφή ποσοστού προσδιορίζεται με την ανάλυση SIMPER (Clarke and Warwick, 1994, 2001). Ουσιαστικά, τα είδη κατατάσσονται με μειούμενη σειρά ποσοστιαίας συνεισφοράς στο συνολικό ποσοστό ανομοιότητας του δείκτη Bray-Curtis μεταξύ των σταθμών ή των ομαδοποιημένων περιοχών σε μια στήλη. Επίσης, καταγράφεται σε στήλη δίπλα στη συνεισφορά του κάθε είδους και το άθροισμα της ποσοστιαίας ανομοιομορφίας με τα προηγούμενα ποσοστά μέχρι να συμπληρωθεί το 90% της συνολικής ανομοιομορφίας των ειδών. Έτσι από τα αρχικά δεδομένα της αφθονίας των ειδών ξεχωρίζονται τα είδη που παρουσιάζονται με τις υψηλότερες αφθονίες σε κάθε σταθμό ή ομάδα σταθμών (μέσος όρος αφθονίας) τα οποία θεωρούνται τυπικά για τον σταθμό ή τις ομάδες των σταθμών. Ως εκ τούτου, τα είδη αυτά μπορούν να χαρακτηριστούν ως παράγοντες για τον διαχωρισμό μεταξύ των σταθμών ή των δειγμάτων που απαρτίζουν μια ομάδα σταθμών Υδροδυναμικό μοντέλο Ο υπολογισμός της υδροδυναμικής φόρτισης στις βιοκοινότητες υπολογίσθηκε από το υδροδυναμικό μοντέλο που αναπτύχθηκε από τους Ζήρος κ.α. (2008). Τα στοιχεία που λήφθηκαν υπόψη ήταν τα παρακάτω. Στο ακραίο σημείο όπου η διατομή είναι ίσαλη το πλάτος στέψης ισούται προσεγγιστικά με Β=4 m, το ύψος h=3m, το βάθος d=3m και η κλίση των πρανών είναι 1:2-1: 2.5. Οι ογκόλιθοι είναι κυρίως ασβεστόλιθοι ή βασάλτες, προερχόμενοι από φυσικούς σχηματισμούς της περιοχής. Η μέση διάμετρός τους D 50 είναι περίπου 0,60m. Το βάρος τους, εκτιμώμενο για 17

18 γ=2,4t/m 3,υπολογίζεται σε 0,4t. Το πορώδες δεν μπορεί να υπολογιστεί, είναι δεδομένο όμως ότι η κατασκευή στο σημείο αυτό αποτελείται από μία ενιαία στρώση και η τοποθέτηση των ογκολίθων είναι τυχαία, ώστε η διατομή να μπορεί να χαρακτηριστεί διαπερατή. Ο συντελεστής μετάδοσης ορίζεται ώς : Κ Τ = Η/ Hi Όπου: Η(m) το ύψος του μεταδιδόμενου κυματισμού στην υπήνεμη πλευρά Ηi (m) το ύψος του προσβάλοντος κυματισμού στην προσήνεμη πλευρά Για τον προσεγγιστικό υπολογισμό του συντελεστή μετάδοσης στο ακραίο σημείο (σε τομή), αμελώντας τρισδιάστατα φαινόμενα (περίθλαση, διάθλαση κ.λ.π.) μπορούν να χρησιμοποιηθούν οι πειραματικές καμπύλες που παρήχθησαν από τους Ζήρος κ.α. (2008). Οι καμπύλες αυτές αναφέρονται και σε κυματοθραύστες με ενιαίους φυσικούς ογκολίθους, κλίση πρανών 1:2 με λόγο h/d = 1 και h/b = 0,75, προσεγγίζοντας πολύ ικανοποιητικά τον υπόψη κυματοθραύστη. 18

19 3. ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΑ 3.1 Ποιοτική ταξινόμηση των βιοκοινωτήτων στην περιοχή μελέτης ΦΥΛΟ: ΑΡΘΟΠΟΔΑ o Υπόφυλο: ΚΑΡΚΙΝΟΕΙΔΗ Το υπόφυλο των Καρκινοειδών, αριθμεί περί τα είδη. Έχουν ευρεία εξάπλωση και τα μεγέθη τους ποικίλουν από πολύ μικρά μέχρι σχετικά μεγάλα. Το σώμα των Καρκινοειδών χωρίζεται σε τμήματα (μεταμέρεια). Ο αριθμός των μεταμερών που μπορεί να διαθέτει ένα Καρκινοειδές, ποικίλει από 16 μέχρι 21. Το σώμα των Καρκινοειδών διακρίνεται σε κεφάλι, θώρακα και κοιλία. Κάποιες φορές, το κεφάλι και ο θώρακας μπορεί να καλύπτονται από κοινό εξωσκελετό, οπότε σχηματίζουν τον κεφαλοθώρακα. Τα διάφορα εξαρτήματα των Καρκινοειδών, που βρίσκονται στο κεφάλι, έχουν διάφορες λειτουργίες. Χρησιμεύουν ως αισθητήρια όργανα, σαν συσκευές τροφοληψίας, και μάσησης, καθώς και για μετακίνηση, αναπνοή και σύζευξη. Τα εξαρτήματα του θώρακα χρησιμεύουν κυρίως για την βάδιση και λέγονται βαδιστικά πόδια, τα μέλη που βρίσκονται στην κοιλία χρησιμεύουν για την κολύμβηση και λέγονται πλεοπόδια εκτός από το τελευταίο ζευγάρι των εξαρτημάτων, που καλείται αυροπόδια και στην ουσία αποτελούν μέρος της ουράς. Τα Καρκινοειδή της κλάσης Κωπήποδων (Copepoda) θεωρουνται τα πιο πετυχημένα, καθώς γνωρίζουν ευρύτατη εξάπλωση, τόσο σε γλυκά όσο και θαλάσσια νερά (Λαζαρίδου Δημητριάδου, 1992). Σε αυτή την κλάση ανήκουν 8000 είδη (Hayward et al., 1996). Μερικά από τα κωπήποδα είναι παράσιτα, ενώ τα ελεύθερα είναι βενθικοί ή πλαγκτονικοί οργανισμοί. Στο κεφάλι φέρουν δύο ζεύγη κωπηλατικών κεραιών, δεν έχουν κοιλιακά εξαρτήματα ενώ διαθέτουν μακριά ουρά. Ο νωτιαίος εξωσκελετός καλύπτει το κεφάλι και τα πρώτα μεταμερή. Στο κεφάλι υπάρχουν κεραίες και κεραϊδια, με τα τελευταία να είναι εμφανώς μεγαλύτερα σε μήκος από τις κεραίες. Ο θώρακας διαθέτει 5 ζεύγη πεπλατυσμένων εξαρτημάτων που χρησιμοποιούνται στην κολύμβηση και τα τελευταία είναι τροποποιημένα. Η κοιλιά δεν έχει εξαρτηματα, παρουσιάζει όμως μεταμέρεια. Το τέλσο διακλαδίζεται και στο τέλος έχει ευδιάκριτες σμήριγγες. Τα θηλυκά κατά την περίοδο της αναπαραγωγής, φέρουν στο τέλος του θώρακα δύο ωοσάκους με αυγά (Λαζαρίδου Δημητριάδου, 1992). Στην κλάση των Μαλακόστρακων (Malacostraca), ανήκουν τα μεγαλύτερα καρκινοειδή (Λαζαρίδου Δημητριάδου, 1992). Αριθμούν πάνω από είδη με 19

20 παγκόσμια εξάπλωση (Hayward et al., 1996). Τα είδη τους ζουν σε χερσαίο αλλά κυρίως σε υδάτινο περιβάλλον.. Ο αριθμός των μεταμερών τους είναι ορισμένος. Έτσι, το κεφάλι παρουσιάζει 6 μεταμερή, ο θώρακας 8, η κοιλία και το τέλσο 6. Διαιρούνται σε 5 υπερτάξεις : Leptostraca, Hoplocarida, Syncarida, Peracarida και Eucarida. Τα είδη της τάξης των Eucarida είναι από τα πιο εξειδικευμένα και επιτυχημένα καρκινοειδή. Ο μεγάλος κεφαλοθώρακας και τα μάτια που στηρίζονται σε στέλεχος είναι από τα σημαντικότερα χαρακτηριστικά τους. Εδώ ανήκουν οι τάξεις των Euphasiacea και Decapoda. Τα τελευταία διακρίνονται, ανάλογα με τον τρόπο μετακίνησης τους σε αυτά που κολυμπούν (Natantia) και σε αυτά που βαδίζουν (Reptantia). Τα Reptantia έχουν παχύτερο εξωσκελετό και διαιρούνται σε Brachyria (καβούρια), Macrura (αστακοί, καραβίδες) και Anomura (καβούρια που ζουν σε άδεια κελύφη, γι αυτό και η κοιλία τους δεν καλύπτεται από ασβεστικό σκελετό). Χαρακτηριστικό των ειδών της υπέρταξης των Peracarida, είναι η ύπαρξη θύλακα επώασης στα θηλυκά. Ο θύλακας σχηματίζεται από ειδικά πλακοειδή εξαρτήματα. Τα είδη που ανήκουν στις πιο πρωτόγονες τάξεις (Mysidacea, Cumacea, Tanaidacea) είναι μικροφάγα. Αντίθετα, τα είδη που ανήκουν σε εξελιγμένες τάξεις, έχουν πιο άμεσο τρόπο θρέψης. Στην εργασία βρέθηκαν οι παρακάτω τάξεις : Τάξη: Isopoda (Peracarida) Το σώμα των Ισόποδων είναι νωτοκοιλιακά πεπλατυσμένο, απουσιάζει ο εξωσκελετός και διακρίνονται τρεις σωματικές περιοχές: στο κεφάλι, όπου διακρίνονται τα μάτια και δυο ζευγάρια κεραιών, στο θώρακα, που διαιρείται σε 7 τμήματα και στην κοιλιά που διακρίνονται σε 6 τμήματα (Εικόνα: 3). 20

21 Εικόνα 3 Κύρια μορφολογικά χαρακτηριστικά Ισόποδων Σε κάθε θωρακικό τμήμα βρίσκεται ένα ζευγάρι ποδιών, τα οποία είναι όλα όμοια μεταξύ τους. Η κοιλιά μπορεί να είναι συμπεσμένη ή επιμήκης, με 5 ζεύγη πλεοποδίων. Η κοιλιά καταλήγει στο τέλσο, που το σχήμα του ποικίλει. Είναι γονοχωριστικά και συχνά τα δύο φύλα διαφέρουν και μορφολογικά (Λαζαρίδου Δημητριάδου, 1992, Hayward et al., 1996). Περίπου είδη είναι γνωστά παγκοσμίως και απαντώνται στην χέρσο και σε υδάτινα περιβάλλοντα, ενώ αναπτύσσονται σε όλα τα θαλάσσια περιβάλλοντα (Hayward et al., 1996). Τάξη: Amphipoda (Peracarida) Τα Καρκινοειδή αυτής της τάξης χαρακτηρίζονται από το μικρό τους μέγεθος και το σχήμα του σώματος τους που είναι πλευρικά πεπλατυσμένο (Εικόνα: 4). Ακόμη, ξεχωρίζουν από την έλλειψη εξωσκελετού που να ενώνει το κεφάλι με τον θώρακα και από τα πολλά και διαφορετικά πόδια τους. Στο κεφάλι, βρίσκονται ένα ζευγάρι ευδιάκριτα μάτια και να ζευγάρι κεραιών και 4 ζεύγη στοματικών εξαρτημάτων. 21

22 Εικόνα 4 Κύρια μορφολογικά χαρακτηριστικά Αμφίποδων Ο θώρακας χωρίζεται σε 7 μεταμερή τα οποία συνθέτουν ισάριθμα βαδιστικά πόδια. Στο πλαϊνό τμήμα του θώρακα των Αμφιπόδων, εμφανίζονται πλακίδια που καλύπτουν το ανώτερο τμήμα των πρώτων βαδιστικών ποδιών και των στοματικών εξαρτημάτων και ονομάζονται κόξα. Η κοιλιά παρουσιάζει 6 μεταμερή με 6 ζεύγη πλεοποδιών. Τα 3 τελευταία μεταμερή αποτελούν το ουρόσωμα που διαθέτει 3 ζευγάρια ουροποδίων και το τέλσο που βρίσκεται στην άκρη του ουροσώματος. Στο κεφάλι υπάρχουν 2 ζεύγη κεραιών. Το μέγεθος και η κατασκευή των κεραιών ποικίλουν από είδος σε είδος και καμιά φορά και ανάμεσα σε άτομα διαφορετικού φύλου. Το πρώτο ζεύγος κεραιών, βασίζεται στο μίσχο (peduncle), ο οποίος αποτελείται από 3 τμήματα. Η κεραία μπορεί να διακλαδίζεται αμέσως μετά τον μίσχο, στην κυρίως κεραία και σε ένα μικρού μήκους κεραϊδιο (accessory flagellum). Ο μίσχος του δεύτερου ζεύγους κεραιών αποτελείται από 5 τμήματα. Τα δύο πρώτα ζευγάρια βαδιστικών ποδιών είναι τροποποιημένα ώστε να βοηθούν στην σύλληψη της τροφής και είναι γνωστά σαν γναθοπόδια. Τα γναθοπόδια μπορεί να είναι όμοια ή να διαφέρουν μεταξύ τους. Παρουσιάζουν πολύ μεγάλη ποικιλία σε μέγεθος και σχήμα, ώστε να διαφέρουν ανάμεσα στα είδη αλλά και ανάμεσα στα άτομα διαφορετικού φύλου και να χρησιμοποιούνται στην συστηματική των Αμφιπόδων. Τα υπόλοιπα βαδιστικά πόδια, μπορεί να μοιάζουν ή να παρουσιάζουν σχηματικές διαφορές. Τα πλεοπόδια μοιάζουν μεταξύ τους, κάτι που δεν συμβαίνει συνήθως με τα ουροπόδια (Hayward et al., 1996). 22

23 Τάξη: Anisopoda Τα Ανισόπα είναι μια τάξη των Καρκινοειδών με μια σειρά χαρακτηριστικών ανάμεσα στα Αμφίποδα και στα Ισόποδα (Εικόνα: 5). Εικόνα 5 Ένας αντιπροσωπευτικός οργανισμός της τάξης των Ανισόποδων ΦΥΛΟ: ΕΧΙΝΟΔΕΡΜΑ Υπόφυλο: Eleutherozoa Στα Ελευθερόζωα ανήκουν τα Εχινόδερμα που έχουν την δυνατότητα να μετακινούνται. Σε αυτά, η πεντακτινωτή συμμετρία που χαρακτηρίζει τα Εχινόδερμα ειναι ευδιάκριτη. Χωρίζονται σε Asteroidea, Ophiuroidea, Echinoidea kai Holothuroidea. Κλάση: Ophiuroidea Το σώμα των Οφιουροειδών αποτελείται από έναν κεντρικό πενταγωνικό δίσκο διαχωρισμένο από τους βραχίονες με μικρό μέγεθος. Στο κέντρο της ραχιαίας επιφάνειας παρατηρείται μια ροζέτα πινακιδίων. Στην περιφέρεια του δίσκου, στην βάση των βραχιόνων, υπάρχουν 5 ζευγάρια μεγαλύτερων πινακιδίων που είναι γνωστά σαν ακτινωτές πλάκες. Στο κέντρο της κοιλιακής πλευράς βρίσκεται το στόμα. Γύρω από αυτό, βρίσκονται οι βάσεις των βραχιόνων που φαίνεται να εισχωρούν βαθιά μέσα στον δίσκο, μέχρι το στόμα δημιουργώντας τις 23

24 μεσοβαδιστικές περιοχές. Στο εξωτερικό τμήμα, στην ίδια επιφάνεια του δίσκου, παρατηρείται μια πλάκα, την στοματική ασπίδα ή στοματική πλάκα. Στο εσωτερικό περιθώριο της πλάκας εφάπτονται οι παραστοματικές πλάκες, ενώ κατά μήκος του εξωτερικού περιθωρίου των παραστοματικών και των στοματικών πλακών βρίσκονται τα στοματικά φύματα. Ο αριθμός των στοματικών φυμάτων διαφέρει από είδος σε είδος και για αυτό το λόγο χρησιμοποιούνται στην συστηματική των Οφιουροειδών. Οι βραχίονες των Οφιουροειδών, αποτελούνται από πολλά συνεχόμενα τμήματα, το κάθε ένα αποό τα οποία είναι εφοδιασμένο με 4 πινακίδια: ένα βραχιωοραχαίο, ένα βραχιοκοιλιακό και 2 βραχιοωοπλευρικά. Στα βραχιονοπλευρικά πινακίδια είναι τοποθετημένες οι βραχιονικές άκανθες, οι οποίες παρουσιάζουν διαφορετικό σχήμα και αριθμό ανάμεσα στα είδη. Στην κοιλιακή πλευρά των βραχιόνων ανοίγονται δύο παράλληλες σειρές πόρων από όπου εκβάλλουν οι ποδίσκοι. Τα Οφιοθροειδή έχουν παγκόσμια εξάπλωση, ενώ έχουν βρεθεί από τα πολύ μικρά μέχρι τα πολύ μεγάλα βάθη και σε διάφορα υποστρώματα. Εν γένει είναι σαρκοφάγοι οργανισμοί αλλά υπάρχουν και είδη που τρέφονται με φυτοπλαγκτόν (Λαζαρίδου Δημητριάδου, 1992, Hayward et al., 1996, Pancucci, 1984). Κλάση: Echinoidea Τα Εχινοειδή χωρίζονται σε δύο κατηγορίες στα Κανονικά και στα Ακανόνιστα. Τα άτομα των δύο ομάδων διακρίνονται εύκολα μεταξύ τους, καθώς το σχήμα του σώματος όσων ανήκουν στην πρώτη ομάδα, είναι υποσφαιρικό ή υποκωνικό, ενώ όσων ανήκουν στην δεύτερη ειναι καρδιοειδές, ωοειδές ή δισκοειδής και οι δύο ομάδες παρουσιάζουν πενταμερή διάταξη. Το σώμα των Εχινοειδών είναι καλυμμένο με πινακίδια που χωρίζονται σε βαδιστικά και σε μεσοβαδιστικά. Τα βαδιστικά είναι μικρότερα σε μέγεθος και διαθέτουν πόρους από όπου εκφύονται οι ποδίσκοι. Τα μεσοβαδιστικά πινακίδια δεν έχουν πόρους, αλλά επάρματα, πάνω στα οποία αρθρώνονται οι άκανθες. Στο κέντρο της ραχιαίας επιφάνειας βρίσκεται το κορυφαίο σύστημα. Το σύστημα, αποτελείται από το περιπρωκτό, τα γενετικά πινακίδια και τα μεσογενετικά πινακίδια. Ο περιπρωκτός, είναι μια περιοχή σκεπασμένη από ασβεστικά πινακίδια, μεταξύ των οποίων βρίσκεται η έδρα. Τα γενετικά πινακίδια είναι πέντε και βρίσκονται γύρω από τον περιπρωκτό. Κάθε ένα είναι εφοδιασμένο με πόρο από όπου εξέρχεται το γενετικό υλικό. Ένα από αυτά τα πινακίδια είναι μεγαλύτερο από τα υπόλοιπα και η επιφάνεια του είναι διάτρητη. Το πινακίδιο αυτό, καλείται μητροπόρος ή μαδρεποριτική πλάκα. Τα μεσογενετικά πινακίδια εναλλάσσονται με τα γενετικά και βρίσκονται σε αντιστοιχία με τις βαδιστικές περιοχές. Στο κάτω μέρος του σώματος παρατηρείται το περίστομα. Το στόμα 24

25 βρίσκεται στο κέντρο του περιστόματος, που καλύπτεται από μεμβράνη. Στο στόμα βρίσκεται και ο <<λύχνος του Αριστοτέλη>>, μια συσκευή που χρησιμοποιείται στην τροφοληψία και που απαρτίζεται από ασβεστολιθικά κομμάτια που μέσα στο καθένα βρίσκεται ένα δόντι. Τα Εχινοειδή εξαπλώνονται σε όλες τις θάλασσες, όλα τα υποστρώματα και απαντώνται σε πολλά βάθη. Συνήθως τα κανονικά Εχινοειδή είναι κάτοικοι του σκληρού υποστρώματος, ενώ τα ακανόνιστα αναπτύσσονται σε κινητά υποστρώματα. Γενικά είναι σαρκοφάγοι ή φυτοφάγοι οργανισμοί, υπάρχουν όμως και πολλά παμφάγα είδη (Λαζαρίδου Δημητριάδου, 1992, Hayward et al., 1996, Pancucci, 1984). Κλάση: Asteroidea Οι αστερίες είναι τα πιο αντιπροσωπευτικά εχινόδερμα. Τα περισσότερα είδη έχουν πέντε βραχίονες που εκτείνονται από έναν κεντρικό δίσκο, αν και μερικά έχουν περισσότερους από πέντε (μπορεί μέχρι και 50). Εκατοντάδες βαδιστικοί ποδίσκοι προεκβάλλουν από τη στοματική επιφάνεια, κατά μήκος των ακτινωτών καναλιών σε κάθε βραχίονα, που ονομάζονται βαδιστικές αύλακες. Οι αστερίες μπορούν να μετακινηθούν προς οποιαδήποτε κατεύθυνση. Πρώτα εκτείνονται και προσκολλούν τους βαδιστικούς ποδίσκους τους και έπειτα σύρουν το σώμα τους προς την ίδια κατεύθυνση. Ο ενδοσκελετός των αστεριών αποτελείται από ξεχωριστές πλάκες που σχηματίζουν ένα ελασματικό πλαίσιο. Αυτό επιτρέπει στους βραχίονες να είναι κάπως ευλύγιστοι. Η αντιστοματική επιφάνεια, σε πολλούς αστερίες συχνά καλύπτεται από άκανθες τροποποιημένους σε μικρά λαβιδοειδή όργανα, που ονομάζονται ποδολαβίδες και βοηθούν στο να παραμείνει η επιφάνεια καθαρή. ΦΥΛΟ: ΜΑΛΑΚΙΑ Στην εργασία βρέθηκαν οι παρακάτω κλάσεις : o Κλάση: BIVALVIA Τα Δίθυρα είναι κάτοικοι των υδάτων (γλυκών, υφάλμυρων και θαλάσσιων). Μπορεί να ζουν μέσα στο ίζημα με την βοήθεια του πόδα, να κολυμπούν στην στήλη του νερού ανοιγοκλείνοντας τις θυρίδες ή να είναι προσκολλημένα με τον βύσσο ή με την μια θυρίδα στο υπόστρωμα (Εικόνα: 6). Βρίσκονται κατά κύριο λόγο σε ρηχά νερά αλλά έχουν βρεθεί και είδη σε πολύ μεγάλα βάθη. Το κέλυφος τους απαρτίζεται από 25

26 δυο θυρίδες που μπορεί να είναι ίσες ή άνισες. Οι θυρίδες συνδέονται μεταξύ τους με μια ταινία τον ελαστικό σύνδεσμο, ο οποίος μπορεί να είναι εσωτερικός, εξωτερικός ή και τα δύο. Στο πάνω μέρος της θυρίδας φαίνονται πολλές φορές οδοντώσεις και στην άλλη θυρίδα οι αντίστοιχες γλυφές σχηματίζοντας το κλείθρο. Εικόνα 6 Κύρια μορφολογικά χαρακτηριστικά των Δίθυρων Μαλάκιων Οι θυρίδες ανοιγοκλείνουν με την βοήθεια μυών που αφήνουν τα αποτυπώματα τους στο εσωτερικό των θυρίδων. Τα αποτυπώματα είτε είναι όμοια, είτε ανόμοια. Τα δίθυρα παρουσιάζουν υποτυπώδες κεφάλι και δίλοβο μανδύα. Η εξωτερική επιφάνεια του μανδύα είναι προσκολλημένη στο εσωτερικό των θυρίδων, τα όρια των λοβών διαγράφονται με μια γραμμή σχηματίζοντας έτσι το μανδυακό αποτύπωμα (Λαζαρίδου Δημητριάδου, 1992, Hayward et al., 1996). Τα δίθυρα ταξινομούνται σε υποκλάσεις ανάλογα με τη δομή του κλείθρου, το σχήμα τους, το μέγεθος τους και την μορφή των βραγχίων τους: Protobranchia, Pterimorpha, Paleoheterodonta, Hererodonta, Anomalodesmata (Λαζαρίδου Δημητριάδου, 1992). o Κλάση: GASTROPODA Τα γαστερόποδα είναι η μεγαλύτερη κλάση μαλακίων καθώς αριθμούν πάνω από είδη. Έχουν πολύ μεγάλη γεωγραφική εξάπλωση. Ζουν στη θάλασσα και σε γλυκά νερά, στην χέρσο από τις τροπικές μέχρι τις υποπολικές περιοχές και έρημους. Τα περισσότερα είδη είναι φυτοφάγα αλλά υπάρχουν και σαρκοφάγα και 26

27 παράσιτα. Το σώμα του οργανισμού αποτελείται από το κεφάλι που διαθέτει ένα ή δύο ζευγάρια κεραιών που χρησιμεύουν σαν αισθητήρια όργανα και ένα μεγάλο μυϊκό πόδι (Εικόνα: 7). Τα Γαστερόποδα χωρίζονται σε 5 υποκλάσεις: Prosobranchia, Heterobranchia, Opisthobranchia, Gymmomorphia και Pulmonata (Λαζαρίδου Δημητριάδου, 1992, Hayward et al., 1996). Τα Προσοβράγχια είναι από τα πλέον πρωτόγονα Μαλάκια, τα περισσότερα θαλάσσια. Το όστρακο τους είναι κοντό και σχηματίζει κορυφή. Το άνοιγμα, είναι το στόμιο του οστράκου από όπου εξέρχεται το ζώο (Κουτσούμπας, 1992) Εικόνα 7 Κύρια μορφολογικά χαρακτηριστικά των Γαστερόποδων Μαλάκιων Τα γαστερόποδα είναι η μεγαλύτερη κλάση μαλακίων καθώς αριθμούν πάνω από είδη. Έχουν πολύ μεγάλη γεωγραφική εξάπλωση. Ζουν στη θάλασσα και σε γλυκά νερά, στην χέρσο από τις τροπικές μέχρι τις υποπολικές περιοχές και έρημους. Τα περισσότερα είδη είναι φυτοφάγα αλλά υπάρχουν και σαρκοφάγα και παράσιτα. Το σώμα του οργανισμού αποτελείται από το κεφάλι που διαθέτει ένα ή δύο ζευγάρια κεραιών που χρησιμεύουν σαν αισθητήρια όργανα και ένα μεγάλο μυϊκό πόδι. Τα Γαστερόποδα χωρίζονται σε 5 υποκλάσεις: Prosobranchia, Heterobranchia, Opisthobranchia, Gymmomorphia και Pulmonata (Λαζαρίδου Δημητριάδου, 1992, Hayward et al., 1996). Τα Προσοβράγχια είναι από τα πλέον πρωτόγονα Μαλάκια, τα περισσότερα θαλάσσια. Το όστρακο τους είναι κοντό και σχηματίζει κορυφή. Το άνοιγμα, είναι το στόμιο του οστράκου από όπου εξέρχεται το ζώο (Κουτσούμπας, 1992). Συνήθως είναι κυκλικό ή μπορεί να έχει καλά 27

28 ανεπτυγμένα χείλη. Το όστρακο πολλές φορές δείχνει την ανάπτυξη του οργανισμού με την ύπαρξη γραμμών, παράλληλων προς το άνοιγμα, τους δακτυλίους. Πρόκειται για ασβεστολιθικές πτυχώσεις που εναποτίθενται περιοδικά στο όστρακο (Λαζαρίδου Δημητριάδου, 1992, Κουτσούμπας, 1992). Είναι δυνατόν, να υπάρχουν πάνω στο όστρακο και άλλοι σχηματισμοί όπως είναι οι πτυχώσεις που είναι κάθετε στο άνοιγμα (Λαζαρίδου Δημητριάδου, 1992). Στο κάτω μέρος του οστράκου παρατηρείται συνήθως, η σιφωνική αύλακα, ένα αυλάκι που σχηματίζεται στο πάνω μέρος του ανοίγματος του οστράκου (Κουτσούμπας, 1992). Τα Προσοβράγχια είναι εφοδιασμένα με ξύστρο που βοηθάει την τροφοληψία. Πρόκειται για μια χιτινώδη συσκευή που απαρτίζεται από επαναλαμβανόμενες σειρές δοντιών (Κουτσούμπας, 1992). Σύμφωνα με το είδος της τροφής που καταναλώνουν μπορεί να είναι φυτοφάγα, μικροφάγα, σαρκοφάγα ή παράσιτα (Λαζαρίδου Δημητριάδου, 1992, Hayward et al., 1996). Τα Οπισθοβράγχια βρίσκονται τόσο σε γλυκά νερά όσο και σε θαλάσσια νερά. Μερικά έχουν εξωτερικό κέλυφος, σε άλλα είδη, ο μανδύας, καλύπτει το εξωτερικό κέλυφος (π.χ. Aplysia), όμως στα περισσότερα φαίνεται πως το όστρακο απουσιάζει τελείως. Είναι πιο εξελιγμένα από τα Προσοβράγχια. Αποτελούνται από ην κεφαλική ασπίδα, είναι ένα σαρκώδες τμήμα της ράχης του Γαστερόποδου που καλύπτει το μπροστινό μέρος του κεφαλιού (Κουτσούμπας, 1992). Στο μπροστινό τμήμα του ποδιού, αναπτύσσονται οι προποδικές κεραίες που χρησιμεύουν ως αισθητήρια όργανα. Στα πιο αρχέγονα Οπισθοβράγχια, σχηματίζεται το όστρακο. Το όστρακο, μπορεί να είναι εσωτερικό ή εξωτερικό και η μορφή του ποικίλει. Τα Οπισθοβράγχια διαθέτουν ξύστρο. Τα περισσότερα είδη αυτής της υποκλάσης είναι επιπανιδικά, συνήθως σαρκοφάγα και σπανιότερα φυτοφάγα, που περιορίζονται όμως ως προς τα είδη που καταναλώνουν (Λαζαρίδου Δημητριάδου, 1992, Hayward et al., 1996). Φύλο: ΔΑΚΤΥΛΙΟΣΚΩΛΗΚΕΣ o Κλάση: Πολύχαιτοι Τάξη: Palpata Η κλάση των Πολύχαιτων (Polychaeta) ανήκει στο φύλο _ακτυλιοσκώληκες (Annelida). Οι δακτυλιοσκώληκες είναι ασπόνδυλα ευμετάζωα και στην ομάδα τους περιλαμβάνονται περίπου είδη γαιοσκωλήκων και θαλάσσιων σκουληκιών. Το 28

29 σώμα τους αποτελείται από μια σειρά πανομοιότυπων τμημάτων που αποκαλούνται μεταμερή. Το φαινόμενο αυτό ονομάζεται μεταμέρεια και στους γαιοσκώληκες είναι εμφανές εξωτερικά υπό τη μορφή πολλών δακτυλίων. Το πεπτικό τους σύστημα είναι ένας πλήρης σωλήνας που βρίσκεται μέσα σε μία κοιλότητα, γνωστή ως κοίλωμα. Το κοίλωμα είναι γεμάτο με υγρό και χωρίζεται με διαφράγματα που αντιστοιχούν στα εξωτερικά μεταμερή. Τα μεταμερή δρουν ως υδροστατικός σκελετός και μπορούν να συστέλλονται διαδοχικά από μύες του σωματικού τοιχώματος. Αυτές οι κινήσεις, σε συνδυασμό με την ευκαμψία που προσφέρει το φαινόμενο της μεταμέρειας, κάνουν τους δακτυλιοσκώληκες πολύ ικανούς στην έρπηση και το σκάψιμο. Σχεδόν όλοι οι θαλάσσιοι δακτυλιοσκώληκες είναι Πολύχαιτοι. Κάθε ένα από τα μεταμερή του σώματός τους φέρει ένα ζεύγος πεπλατυσμένων προεκβολών, τα παραπόδια, που είναι εφοδιασμένα με σκληρές και μερικές φορές αιχμηρές τρίχες, τις σμήριγγες. Οι Πολύχαιτοι, όπως και όλοι οι δακτυλιοσκώληκες, έχουν ένα ξεχωριστό κυκλοφορικό σύστημα που μεταφέρει θρεπτικά, οξυγόνο και διοξείδιο του άνθρακα. Εικόνα 8 Ανατομία των Πολυχαίτων Το αίμα κυκλοφορεί πάντα μέσα σε αιμοφόρα αγγεία, δηλαδή μέσα σε ένα κλειστό κυκλοφορικό σύστημα. Η μυϊκή συστολή των αγγείων βοηθά στην κυκλοφορία του αίματος (Εικόνα: 8). Οι Πολύχαιτοι έχουν αναπτύξει βράγχια στα παραπόδια ή αλλού. Τα βράγχιά τους είναι προεκβολές του σωματικού τοιχώματος, που φέρουν πολλά αγγεία, μελεπτά τοιχώματα, τα τριχοειδή, τα οποία διευκολύνουν την πρόσληψη του οξυγόνου. Ο κύκλος ζωής πολλών Πολύχαιτων, περιλαμβάνει ένα πλαγκτικό προνυμφικό στάδιο, γνωστό ως τροχοφόρος προνύμφη, η οποία φέρει μια ζώνη βλεφαρίδων γύρω από το σώμα της. Τα περίπου είδη Πολύχαιτων, είναι σχεδόν όλα θαλάσσια. Το μήκος τους ποικίλει αρκετά. Πολλοί Πολύχαιτοι έρπουν 29

30 στο βυθό και βρίσκουν καταφύγιο κάτω από πέτρες, σφουγγάρια, κοράλλια κ.α. Άλλα είδη χώνονται στην ιλύ ή στην άμμο. Τα παραπόδιά τους είναι καλά ανεπτυγμένα και χρησιμοποιούνται για την κίνηση. Πολλά είδη είναι σαρκοφάγα (π.χ. είδη του γένους Glycera). Το κεφάλι τους είναι εξοπλισμένο με αρκετά ζεύγη ματιών και άλλων αισθητήριων οργάνων, που συχνά χρησιμοποιούνται για την ανίχνευση μικρών ασπόνδυλων. Μια προβοσκίδα, που μπορεί να διαθέτει γνάθους, χρησιμεύει στη σύλληψη λείας. Άλλα είδη (π.χ. είδη του γένους Arenicola), είναι ιζηματοφάγα και τρέφονται με μερίδια οργανικής ύλης που βρίσκουν στο ίζημα. Η πρόσληψη οργανικών μεριδίων από το νερό, ονομάζεται αιωρηματοφαγία. Ορισμένοι Πολύχαιτοι κατοικούν στο ίζημα, μέσα σε σωλήνες και μπορούν να εναλλάσσουν την αιωρηματοφαγία με την ιζηματοφαγία, ανάλογα με την ισχύ των ρευμάτων του νερού. Πολλά είδη Πολύχαιτων κατοικούν μέσα σε ποικίλους σωλήνες, προσωρινούς ή μόνιμους, μεμονωμένους ή σε ομάδες, που κατασκευάζουν από βλέννα, πρωτεΐνες, κομμάτια φυκών, στερεοποιημένα κομμάτια λάσπης, κόκκους άμμου ή μικροσκοπικά κομμάτια κελυφών. Οι Πολύχαιτοι που κατοικούν μέσα σε σωλήνες, συνήθως έχουν παραπόδια περιορισμένου μεγέθους. Ορισμένοι (π.χ. είδη του γένους Amphitrite και συγγενικές μορφές), είναι αιωρηματοφάγοι και χρησιμοποιούν κεραίες με κινούμενες βλεφαρίδες και βλέννα, για να συγκεντρώσουν οργανικά υλικά από το νερό και να τα οδηγήσουν στο στόμα. Οι Πολύχαιτοι του γένους Sabella και άλλοι, χρησιμοποιούν πτεροειδείς κεραίες που καλύπτονται από βλεφαρίδες, για τη σύλληψη, διαλογή και μεταφορά των μεριδίων της τροφής. Οι σπειρόμορφοι (Spirorbis και Spirobranchus), που είναι διηθηματοφάγοι, εκτείνουν πτεροειδείς κεραίες έξω από τους σωλήνες που κατασκευάζουν από ανθρακικό ασβέστιο και είναι προσκολλημένοι πάνω σε βράχους και άλλες επιφάνειες. Τα είδη του γένους Tomopteris είναι πλαγκτικά καθ όλη τη διάρκεια της ζωής τους. Έχουν επίπεδα και πλατιά παραπόδια, για να υποβοηθούν στην κολύμβηση. Ορισμένοι Πολύχαιτοι μπορούν να ζουν στην εξωτερική επιφάνεια ασπόνδυλων όπως αστερίες και αχινοί. Τέλος, υπάρχουν είδη που κατοικούν μέσα σε τρύπες που σκάβουν άλλα ασπόνδυλα ή σε όστρακα. 3.2 Ποσοτική επεξεργασία των δειγμάτων στην περιοχή μελέτης Από τα δείγματα που συλλέχτηκαν κατά την δειγματοληψία αναγνωρίστηκαν συνολικά 32 ταξινομικές οικογένειες. Τα άτομα που καταμετρήθηκαν ήταν 348 με συνολική υγρή βιομάζα 4,4999 gr (Πίνακας: 1). 30