Περιεχόμενα. Επίλυση Συγκρούσεων στη Διαχείριση Διακρατικών Υδατικών Πόρων

Transcript

1 Ε Θ Ν Ι Κ Ο Μ Ε Τ Σ Ο Β Ι Ο Π Ο Λ Υ Τ Ε Χ Ν Ε Ι Ο ΣΧΟΛΗ ΠΟΛΙΤΙΚΩΝ ΜΗΧΑΝΙΚΩΝ Δ.Π.Μ.Σ.: «ΕΠΙΣΤΗΜΗ & ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΑ ΥΔΑΤΙΚΩΝ ΠΟΡΩΝ» ΜΑΘΗΜΑ: ΔΙΑΧΕΙΡΙΣΗ ΥΔΑΤΙΚΩΝ ΠΟΡΩΝ «Επίλυση Συγκρούσεων στη Διαχείριση Διακρατικών Υδατικών Πόρων» Εκπόνηση: Αντωνιάδη Σύλβια & Ντούξη Ιωάννα Διπλωματούχοι Αγρονόμοι & Τοπογράφοι Μηχανικοί ΕΜΠ Αθήνα, Ιούνιος 2015

2 Περιεχόμενα Ευρετήριο Πινάκων... ii 1. Εισαγωγή Παράγοντες που προκαλούν σύγκρουση για το νερό Θεσμικό πλαίσιο Βασικές αρχές Διεθνούς Δικαίου στα Νερά Η Σύμβαση Ελσίνκι Η Σύμβαση των Ηνωμένων Εθνών για το Δίκαιο των χρήσεων των Διεθνών Υδατορευμάτων πλην εκείνων που αφορούν τη ναυσιπλοΐα Η Οδηγία-Πλαίσιο για τα Νερά 2000/ Διακρατικές λεκάνες απορροής της Ελλάδας Συγκρούσεις στη λεκάνη απορροής Τίγρη - Ευφράτη Γεωμορφολογικά χαρακτηριστικά της λεκάνης απορροής Υφιστάμενη κατάσταση των εμπλεκόμενων χωρών Το Πρόγραμμα Νοτιοανατολικής Τουρκίας Το χρονικό των συγκρούσεων Συμπεράσματα Βιβλιογραφία Ελληνική Ξενόγλωσση Διαδικτυακοί τόποι i

3 Ευρετήριο Πινάκων Πίνακας 1. Διασυνοριακά ποτάμια Ελλάδας (Πηγή: Ιδία επεξεργασία)... 6 Πίνακας 2. Η λεκάνη απορροής Τίγρη-Ευφράτη (Πηγή: Ιδία Επεξεργασία)... 7 Πίνακας 3. Το χρονικό των συμφωνιών (Πηγή: Ιδία Επεξεργασία) ii

4 1. Εισαγωγή Σήμερα εκτιμάται ότι περίπου ένα δισεκατομμύριο άνθρωποι δεν έχουν επαρκή πρόσβαση σε πόσιμο νερό, ενώ μέχρι το 2025 τα Ηνωμένα Έθνη αναμένουν ότι τα μισά από τα έθνη θα είναι αντιμέτωπα με την έλλειψη νερού. Μέχρι το 2050 η λειψυδρία θα μπορούσε να επηρεάσει τα τρία τέταρτα του παγκόσμιου πληθυσμού. Η άνιση κατανομή του νερού σε συνδυασμό με την υψηλή πυκνότητα πληθυσμού, ειδικότερα στην περίπτωση κοινού υδατικού πόρου, θέτει στο επίκεντρο την υιοθέτηση κοινής πολιτικής διαχείρισης. Υπάρχουν 264 διεθνείς λεκάνες απορροής οι οποίες αντιπροσωπεύουν το 60 % της παγκόσμιας ροής γλυκού νερού και φιλοξενούν το 40 % του παγκόσμιου πληθυσμού. Τα διασυνοριακά ύδατα απορρέουν από τα εδάφη 145 κρατών και αντιπροσωπεύουν το 45,3% της χερσαίας επιφάνειας της Γης (με εξαίρεση την Ανταρκτική) ή αλλιώς, το 62% του εδάφους της Αφρικής, το 60% της Νότιας Αμερικής, το 54% της Ευρώπης, το 39% της Ασίας και το 35% της Βόρειας Αμερικής, ενώ 21 χώρες βρίσκονται εξ ολοκλήρου εντός διεθνών λεκανών απορροής. Η πλειοψηφία των περιπτώσεων διεθνών λεκανών απορροής έχουν καταφύγει σε διπλωματικούς χειρισμούς και όχι στρατιωτικά μέσα. Η Μέση Ανατολή και η περιοχή της Βόρειας Αφρικής παρουσιάζουν το χαμηλότερο επίπεδο συνεργασίας, ενώ η Δυτική Ευρώπη με χαρακτηριστική την περίπτωση του Δούναβη είχε τον υψηλότερο βαθμό συνεργασίας Παράγοντες που προκαλούν σύγκρουση για το νερό Η γεωγραφική και ποιοτική ανισοκατανομή των υδατικών πόρων σε παγκόσμιο επίπεδο, αποτελεί έναν μόνιμο μηχανισμό δημιουργίας εντάσεων. Σύμφωνα με την Παγκόσμια Τράπεζα, η υψηλή πυκνότητα πληθυσμού (μεγαλύτερη από 100 κάτοικοι/km 2 ) και το χαμηλό κατά κεφαλήν ΑΕΠ (λιγότερο από $ 765 / άτομο 1998) αποτελούν εν δυνάμει λόγους σύγκρουσης για το νερό. Επιπλέον, η τεράστια αύξηση του πληθυσμού τις τελευταίες δεκαετίες αυξάνει την ζήτηση του νερού. Χαρακτηριστικά αναφέρεται ότι τη δεκαετία του 1950 υπήρχαν 2 δις άνθρωποι, ενώ σήμερα ο παγκόσμιος πληθυσμός ανέρχεται στα 7,5 δις. Αυτό έχει ως αποτέλεσμα την εντατικοποίηση της γεωργίας, της βιομηχανίας και του τουρισμού και την αλλαγή των χρήσεων γης που προκαλείται είτε από ανθρωπογενή παρέμβαση (καλλιέργειες, αστικοποίηση κτλ) είτε από φυσικά αίτια (π.χ. πυρκαγιές) και δρα καταλυτικά στον κύκλο ζωής του νερού. Επίσης, η προοπτική σοβαρών κλιματικών διακυμάνσεων στις επόμενες δεκαετίες, ενισχύει την αβεβαιότητα, καθιστώντας την ανάγκη αποθήκευσης του νερού επιτακτική. Από τα παραπάνω συνάγεται ότι το νερό μπορεί να λειτουργήσει ως μοχλός επιβολής πολιτικών επιδιώξεων λόγω ασυμμετρίας δυνάμεων μεταξύ των χωρών. Το 80% των διακρατικών διενέξεων έχει ως κύριο στόχο την επιβολή μιας οικονομικά και στρατιωτικά ισχυρότερης χώρας απέναντι στην ασθενέστερη γειτονική. Ακόμη, ο ανταγωνισμός στον τομέα της οικονομίας συνδέεται στο 50% των περιπτώσεων άμεσα με έργα υποδομής, λόγω της αξίας που αποδίδουν στην οικονομία των χωρών. Παράδειγμα αποτελεί η κατασκευή φραγμάτων για τη συλλογή νερού και την παραγωγή υδροηλεκτρικής ενέργειας από μία ανάντη χώρα, όταν οι κατάντη χώρες έχουν ανάγκη το νερό για άρδευση και ύδρευση. Μια χαρακτηριστική περίπτωση διακρατικής σύγκρουσης για τον νερό αποτελεί εκείνη των χωρών της Μέσης Ανατολής (Τουρκία, Συρία, Ιράκ) για τον Τίγρη και τον Ευφράτη. Η αιτία της σύγκρουσης έγκειται στο ότι οι ποταμοί πηγάζουν από την Τουρκία, με αποτέλεσμα οι κατάντη χώρες να είναι άμεσα εξαρτώμενες από εκείνη. Γενικότερα, η Μέση 1

5 Ανατολή χαρακτηρίζεται από θρησκευτική και πολιτισμική ανομοιογένεια και έχει επικρατήσει μια στρατιωτική κουλτούρα στην επίλυση διαφορών, γεγονός που καθιστά τον κίνδυνο σύγκρουσης για το νερό ιδιαίτερα αυξημένο. Δεδομένου ότι στις χώρες αυτές δεν υπάρχει ενιαία ερμηνεία του Ισλάμ ακόμα και στο εσωτερικό μιας χώρας, εμφανίζονται έντονες διαμάχες σε τοπικό επίπεδο που συνοδεύονται από ιδιαίτερα φανατισμένες εκδηλώσεις εχθρότητας. Δεν εξαιρούνται και οι πολιτικές σκοπιμότητες που συχνά συνοδεύονται από επιβολή μέτρων σε φτωχούς πληθυσμούς ή μειονότητες π.χ. διακοπή ύδρευσης. Η μεγάλη ασάφεια που χαρακτηρίζει τα θεσμικά πλαίσια και τις διεθνείς συμφωνίες, έχει ως αποτέλεσμα κάθε χώρα να διεκδικεί το νερό σαν εθνικό της κτήμα και έτσι να δημιουργούνται εντάσεις. Αξιοσημείωτες παρόμοιες περιπτώσεις αποτελούν επίσης, οι χώρες του Ισραήλ και της Ιορδανίας για τον Ιορδάνη ποταμό, η Αίγυπτος και η Αιθιοπία για τον Νείλο και το Μπαγκλαντές με την Ινδία για τα νερά του Γάγγη. 2

6 2. Θεσμικό πλαίσιο 2.1. Βασικές αρχές Διεθνούς Δικαίου στα Νερά Ο όρος «διεθνής ποταμός» αντικαταστάθηκε από τον όρο «σύστημα διεθνών υδάτων», ο οποίος αναφέρεται σε ύδατα (πηγές και εκβολές) που συνδέονται μεταξύ τους σε μια φυσική λεκάνη απορροής εντός δύο ή περισσότερων χωρών. Στη σύγχρονη διεθνή νομολογία, αρκεί ένας εκ των παραπόταμων του συστήματος να είναι διεθνής, ώστε να θεωρείται και η λεκάνη του διεθνής. Στη 48 η συνέλευση Διεθνούς Δικαίου στη Νέα Υόρκη το 1958 ορίστηκε η αρχή μιας ενιαίας διαχείρισης της διεθνούς λεκάνης απορροής. Εκτός από τις περιπτώσεις εκείνες, τις οποίες αναφέρουν συμβάσεις ή άλλα μέσα ή δεσμευτικό έθιμο των ενδιαφερομένων πλευρών, η κάθε χώρα που συνορεύει με το σύστημα έχει το δικαίωμα λογικού και ίσου μεριδίου στις εκμεταλλεύσεις των υδάτων. Αναγκαία προϋπόθεση βέβαια είναι ο αμοιβαίος σεβασμός των νόμιμων δικαιωμάτων των εταίρων Η Σύμβαση Ελσίνκι Η σύμβαση για την προστασία και χρήση των διασυνοριακών υδάτων και λιμνών (Water Convection), γνωστή ως σύμβαση Ελσίνκι, υιοθετήθηκε το 1992 και κυρώθηκε στην Ελλάδα το Σκοπός της είναι η προστασία και διασφάλιση της ποσότητας, της ποιότητας και της βιώσιμης χρήσης των διασυνοριακών υδατικών πόρων (επιφανειακών και υπόγειων), με διακρατικές συνεργασίες. Μέχρι σήμερα, 39 χώρες έχουν δηλώσει αποδοχή ή υπογραφή, ενώ το 1998 το Ισραήλ δήλωσε ένσταση. Κατόπιν κύρωσης τροποποιήσεων το 2003 στη Μαδρίτη οποιαδήποτε χώρα επιθυμεί μπορεί να προσχωρήσει στη σύμβαση. Τα 27 άρθρα της σύμβασης διαπνέονται από τις βασικές αρχές της βιωσιμότητας, της αειφορίας και της αρχής «ο ρυπαίνων πληρώνει». Η συνεργασία των κρατών αποσκοπεί στην ελαχιστοποίηση της διασυνοριακής επίδρασης, η οποία αφορά δυσμενείς συνέπειες στο φυσικό και ανθρωπογενές περιβάλλον. Στην περίπτωση διασυνοριακής επίδρασης, τα εμπλεκόμενα μέρη οφείλουν να λάβουν όλα τα μέτρα πρόληψης, ελέγχου και μείωσης της ρύπανσης ειδικά στην πηγή και να ακολουθήσουν μια οικολογικά ορθή χρήση του νερού. Με τη βοήθεια κοινών οργάνων συνάπτονται διμερείς ή πολυμερείς συμφωνίες μεταξύ των παρόχθιων κρατών, τα οποία καθορίζουν τη λεκάνη απορροής και τα μέρη της βάσει της ισότητας και της αμοιβαιότητας. Τα παρόχθια μέρη πρέπει να ανταλλάσσουν τις πληροφορίες τους σχετικά με τις περιβαλλοντικές συνθήκες, την τεχνολογία, τα δεδομένα εκπομπής και παρακολούθησης και τα ληφθέντα μέτρα πρόληψης, ελέγχου και μείωσης της διασυνοριακής επίδρασης καθώς και τις άδειες και τους κανονισμούς περί εκχύσεων. Επίσης, σε περίπτωση κρίσιμης κατάστασης τα μέρη παρέχουν αμοιβαία ενημέρωση και συντονισμένη βοήθεια, όπως διευκόλυνση του περάσματος των συνόρων, επανόρθωση και αποζημίωση της οποιαδήποτε υπαιτιότητας. Τέλος, σε περίπτωση διαφοράς ως προς την ερμηνεία της σύμβασης, θα αναζητηθεί λύση μέσω διαπραγματεύσεων ή άλλο τρόπο από κοινού συμφωνημένο (Διεθνές Δικαστήριο της Χάγης ή διαιτητικό δικαστήριο). 3

7 2.4. Η Σύμβαση των Ηνωμένων Εθνών για το Δίκαιο των χρήσεων των Διεθνών Υδατορευμάτων πλην εκείνων που αφορούν τη ναυσιπλοΐα Η σύμβαση έχει παγκόσμιο χαρακτήρα, υιοθετήθηκε από την Γενική Συνέλευση του Οργανισμού Ηνωμένων Εθνών και υπογράφηκε στη Νέα Υόρκη το 1997, ενώ καταψηφίστηκε από την Τουρκία, την Κίνα και το Μπουρούντι, υποστηρικτές του δόγματος Harmon ( ), σύμφωνα με το οποίο η χώρα από την οποία πηγάζει το ποτάμι έχει απόλυτη κυριαρχία σε αυτό. Η σύμβαση τέθηκε σε ισχύ στις 17 Αυγούστου του 2014, καθώς η προϋπόθεση ήταν να κυρωθεί από 36 κράτη, δύο εκ των οποίων ήταν το Ιράκ και η Συρία. Κυρώθηκε στην Ελλάδα το 2010, ωστόσο κανένα από τα όμορα στην Ελλάδα Κράτη (Αλβανία, ΠΓΔΜ, Βουλγαρία, Τουρκία) δεν έχει καταστεί μέχρι σήμερα συμβαλλόμενο. Η σύμβαση αποτελείται από 37 άρθρα και αφορά επιφανειακά και υπόγεια ύδατα. Έρεισμα για την παρούσα σύμβαση αποτέλεσαν οι αρχές της σύμβασης Ελσίνκι. Κοινά στοιχεία των δύο συμβάσεων είναι η βέλτιστη και βιώσιμη χρήση του νερού, η πρόληψη και μετριασμός των επιβλαβών επιπτώσεων, η αποζημίωση του επιβαρυμένου κράτους και η κατάρτιση σχεδίων έκτακτης ανάγκης. Επιπλέον, καθορίζονται οι παρακάτω αρχές με συνεπικουρικό και συμπληρωματικό ρόλο επί της σύμβασης Ελσίνκι. Προβλέπεται η γενική υποχρέωση τακτικής ανταλλαγής πληροφορίας (μετεωρολογικής, υδρογεωλογικής, υδρολογικής, οικολογικής φύσεως και ποιότητας υδάτων) και η ίδρυση κοινών μηχανισμών και επιτροπών στο πλαίσιο της γενικής συνεργασίας των κρατών. Επιπλέον, εξετάζονται από κοινού ορισμένοι παράγοντες και σταθμίζονται βάσει της σημασίας τους προκειμένου να εξαχθεί ένα από κοινού σχέδιο διαχείρισης. Οι παράγοντες είναι γεωγραφικοί, υδρολογικοί, υδρογραφικοί, κλιματικοί, οικολογικοί και οι κοινωνικο-οικονομικές ανάγκες του πληθυσμού. Επιπλέον, για τις υφιστάμενες και μελλοντικές χρήσεις εξετάζονται οι εναλλακτικές λύσεις ισοδύναμης διαχείρισης με εκπόνηση μελέτης περιβαλλοντικών επιπτώσεων που περιλαμβάνουν την αποδοχή ή όχι υλοποίησης του έργου. Επιπλέον, καθορίζονται οι υποχρεώσεις των κρατών υδατορεύματος για τις διαδικασίες ρύθμισης της ροής των υδάτων μέσω υδραυλικών ή άλλων έργων και η συμμετοχή στην κατασκευή, συντήρηση ή χρηματοδότηση των έργων ρύθμισης επί ίσοις όροις. Η εν λόγω σύμβαση περιλαμβάνει υποχρεώσεις συνεργασίας ακόμη και σε καιρό ένοπλης σύρραξης με έμμεση διαδικασία που έχουν αποδεχθεί τα κράτη του υδατορεύματος ή μέσω της αναζήτησης διαμεσολάβησης ή συμβιβασμού από τρίτο Μέρος ή βάσει ενός κοινού θεσμού που έχουν εγκαθιδρύσει είτε προσφεύγοντας στο Διεθνές Δικαστήριο της Χάγης. 2.5 Η Οδηγία-Πλαίσιο για τα Νερά 2000/60 Σύμφωνα με το ΥΠΕΚΑ, η Οδηγία τέθηκε σε ισχύ στις 22 Δεκεμβρίου 2000 μεταξύ των Κρατών Μελών της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Αποτελείται από 25 άρθρα και συνδυάζει ποιοτικούς και οικολογικούς στόχους για την προστασία υδάτινων οικοσυστημάτων και την καλή κατάσταση όλων των υδατικών πόρων και θέτει ως κεντρική ιδέα την ολοκληρωμένη διαχείρισή τους στη γεωγραφική κλίμακα των λεκανών απορροής ποταμών. Επιπλέον, επαναπροσδιορίζει την έννοια της λεκάνης απορροής, η οποία περιλαμβάνει τα εσωτερικά επιφανειακά (ποταμοί, λίμνες), μεταβατικά (δέλτα, εκβολές ποταμών) και υπόγεια ύδατα, καθώς και παράκτια οικοσυστήματα. Δεδομένου ότι η οδηγία είναι μεταγενέστερη από τη σύμβαση του Ελσίνκι, η οποία καλύπτει επαρκώς τα ζητήματα διασυνοριακού χαρακτήρα, οι 4

8 αναφορές της σε αυτά είναι περιορισμένες. Βασισμένη στις αρχές του Ελσίνκι, προβλέπει την από κοινού διαχείριση μέσω κατάρτισης ενιαίου σχεδίου από τα ενδιαφερόμενα κράτη. Τρίτα κράτη εκτός Ε.Ε των οποίων εδάφη ανήκουν σε μια λεκάνη, μπορούν να συμμετάσχουν στις συντονισμένες ενέργειες και στην εναρμόνιση με την Οδηγία, εφόσον το αιτηθούν. Τέλος, επισημαίνεται ότι η εν λόγω οδηγία παρουσιάζει ορισμένες δυσκολίες στην εφαρμογή της λόγω εμπλοκής φορέων και διοικητικών αρχών με διαφορετικές αρμοδιότητες καθώς και λόγω της μη συσχέτισης των υδατικών πόρων με τους τομείς δραστηριοτήτων των χωρών. Αιτία αποτελεί και η κλίμακα για τη λήψη αποφάσεων και μέτρων, η οποία διαφοροποιείται σε επίπεδο λεκάνης απορροής (π.χ. αντιπλημμυρική προστασία, υδροδότηση, προστασία περιβάλλοντος), σε εθνικό επίπεδο (εναρμόνιση με εθνική νομοθεσία) και σε Ευρωπαϊκό (π.χ. εναρμόνιση Οδηγίας με Αγροτική πολιτική). 5

9 3. Διακρατικές λεκάνες απορροής της Ελλάδας Οι διακρατικές λεκάνες απορροής της Ελλάδας αφορούν στους ποταμούς Αξιό, Στρυμόνα, Νέστο, Αώο και Έβρο. Στον Πίνακα 1 παρατίθενται συγκεντρωτικά στοιχεία των ποταμών. Ο Αξιός λόγω βιομηχανικών αποβλήτων και αστικών λυμάτων εισέρχεται ρυπασμένος από την ΠΓΔΜ. Ο Στρυμόνας εισέρχεται στην Ελλάδα μηδενικά ρυπασμένος όμως επιβαρύνεται από τη χρήση λιπασμάτων και βιομηχανικών αποβλήτων σε μονάδες της περιοχής Σερρών. Ο Νέστος εμφανίζει υψηλά επίπεδα νιτρικών αλάτων και αντιμετωπίζει πρόβλημα ποσότητας του νερού λόγω αγροτικής δραστηριότητας από την Βουλγαρία. Το γεγονός αυτό επιβαρύνει την Ελλάδα καθώς αξιοποιεί το νερό σε άρδευση, ύδρευση και παραγωγή υδροηλεκτρικής ενέργειας της ΔΕΗ (φράγματα Θησαυρού και Πλατανόβρυσης) και στη διατήρηση βιότοπων. Αξίζει να σημειωθεί ότι η συμφωνία Ελλάδας Βουλγαρίας για τον Νέστο έχει σημαντικές παραλείψεις σε σχέση τα προβλεπόμενα της Οδηγίας Πλαίσιο και της Σύμβασης Ελσίνκι οι οποίες έχουν υπογραφεί και από τα δύο μέρη. Ο Αώος δεν παρουσιάζει πρόβλημα ρύπανσης ωστόσο η Αλβανία στερείται το 5% της παροχής λόγω εκτροπής για υδροηλεκτρικό έργο. Τέλος, στον Έβρο καταλήγουν βαρέα μέταλλα από απόβλητα μεταλλευτικών δραστηριοτήτων της Βουλγαρίας και από βιομηχανίες της Τουρκίας με αποτέλεσμα τα επίπεδα νιτρικών νιτρωδών αμμωνιακών αλάτων και ολικού φωσφόρου να είναι εξαιρετικά υψηλά στο σημείο εισόδου στην Ελλάδα. Επιπλέον επιβαρύνεται από γεωργική (λιπάσματα, φυτοφάρμακα) και κτηνοτροφική δραστηριότητα με αποτέλεσμα τη ρύπανση, ενώ υπάρχει έντονο πρόβλημα πλημμυρών. Πίνακας 1. Διασυνοριακά ποτάμια Ελλάδας (Πηγή: Ιδία επεξεργασία) Ποταμός Εμπλεκόμενες χώρες Θέση Έκταση λεκάνης απορροής % Μήκος ποταμού % Έβρος Τουρκία Κατάντη 25, (Σύνορο με Ελλάδα) Ελλάδα Κατάντη 7,5 3 (Σύνορο με Βουλγαρία) Βουλγαρία Ανάντη 66,7 55,3 Αώος Ελλάδα Ανάντη 65,0 26,9 Αλβανία Κατάντη 35,0 73,1 Νέστος Ελλάδα Κατάντη 46,1 55,6 Βουλγαρία Ανάντη 53,9 44,4 Στρυμόνας Ελλάδα Κατάντη 26,2 32,7 Βουλγαρία Ανάντη 57,7 67,2 ΠΓΔΜ - 12,1 - Σερβία - 4,0 - Αξιός Σερβία - 12,0 - Ελλάδα Κατάντη 25,3 22,0 ΠΓΔΜ Ανάντη 62,7 78,0 6

10 4. Συγκρούσεις στη λεκάνη απορροής Τίγρη - Ευφράτη Η Μέση Ανατολή χαρακτηρίζεται από άγονες ή ημιάγονες εκτάσεις, οι βροχές είναι αβέβαιες και ακανόνιστες και το 50% των ποταμών είναι διασυνοριακοί. Ιδιαίτερη ανάλυση θα γίνει στο οξύ ζήτημα διαχείρισης της λεκάνης απορροής Τίγρη-Ευφράτη με συνολικό πληθυσμό 46.4 εκ., που μοιράζεται κυρίως μεταξύ της Τουρκίας, της Συρίας και του Ιράκ. Τα τρία κράτη ανήκουν στα αναπτυσσόμενα με υψηλό ρυθμό αύξησης πληθυσμού και μέσο όρο ζωής δέκα χρόνια μικρότερο από αυτόν των κρατών της Δύσης Γεωμορφολογικά χαρακτηριστικά της λεκάνης απορροής Από πλευρά μορφολογίας, ο ποταμός Τίγρης πηγάζει από τα βουνά της Ανατολίας στην Τουρκία (Β. Κουρδιστάν), διαρρέει το Ιράκ και ενώνεται με τον Ευφράτη κοντά στην πρωτεύουσα του Ιράκ στον Περσικό Κόλπο. Το συνολικό μήκος του είναι km (δεύτερος μεγαλύτερος ποταμός ΝΔ Ασίας) και η λεκάνη απορροής του καταλαμβάνει τα km2. Ο ποταμός ορίζει μια διεθνή λεκάνη απορροής την οποία μοιράζονται Ιράκ, Συρία, Τουρκία. Μικρό τμήμα του κατέχει η Συρία, ουσιαστικά σχηματίζει τα σύνορα Τουρκίας Συρίας και επίσης Ιράκ Συρίας, με αποτέλεσμα να έχει δικαιώματα εκμετάλλευσης επί των υδάτων. Η Τουρκία κατέχει το 50% της συνολικής παροχής. Όσον αφορά στον Ευφράτη, το συνολικό μήκος του είναι km (ο μεγαλύτερος ποταμός της ΝΔ Ασίας), με ετήσια ποσότητα νερού τα 35,9 δις m 3. Η έκταση της λεκάνης απορροής είναι km 2, πηγάζει από την περιοχή της Τουρκικής Αρμενίας (Ανατολική Τουρκία, Β. Κουρδιστάν), ενώ ένα 2% των υδάτων συνεισφέρει η Συρία. Διαρρέει την Συρία και το Ιράκ και απορρέει στον Περσικό Κόλπο. Στον Πίνακα 2 παρατίθενται συγκεντρωτικά τα υδρογραφικά στοιχεία των ποταμών. Πίνακας 2. Η λεκάνη απορροής Τίγρη-Ευφράτη (Πηγή: Ιδία Επεξεργασία) Ποταμός Εμπλεκόμενες χώρες Θέση Έκταση λεκάνης απορροής % Μήκος ποταμού % Τίγρης Ιράκ Κατάντη 53,8 77 Συρία Κατάντη 0,2 3* Τουρκία Ανάντη 12,0 21 Ιράν - 34,0 - Ευφράτης Ιράκ Κατάντη 40,0 34 Συρία Κατάντη 17,0 24 Τουρκία Ανάντη 28,0 42 Σ. Αραβία - 15,0 Ιορδανία - 0,0 (*Σύνορο Συρίας-Τουρκίας) Το μήκος του Ευφράτη μέσα στη λεκάνη μέχρι τη Μεσοποταμία είναι σημαντικά μεγαλύτερο από του Τίγρη και ο πρώτος χάνει σημαντικά μέρος της ταχύτητάς του κατά μήκος της. Ο βαθμός εξάτμισης του Ευφράτη αυξήθηκε κατά 50% με τη δημιουργία μεγάλων φραγμάτων και των αρδευτικών περιοχών πίσω από αυτά. Ο Τίγρης, τροφοδοτείται από 4 μεγάλους παραπόταμους που αντλούν το νερό τους από τα χιόνια που λιώνουν από τα 7

11 τουρκικά, ιρανικά και ιρακινά όρη του Κουρδιστάν. Η απότομη ροή των παραποτάμων αυτών, κάνει τον Τίγρη πιο επιρρεπή από τον Ευφράτη σε σύντομες πλημμύρες και λόγω του μικρού του μήκους, η ετήσια περίοδος πλημμυρών έρχεται ένα μήνα νωρίτερα. Έτσι, καθώς ο Τίγρης φτάνει στη Μεσοποταμία, είναι γρηγορότερος και επιβαρυμένος με περισσότερες φερτές ύλες (1 tn/sec), κάτι που τον καθιστά πιο απρόβλεπτο και επιθετικό ποταμό από τον Ευφράτη. Την εποχή των πλημμυρών τα δύο ποτάμια κουβαλούν 3 εκ. τόνους φερτών τη μέρα. Σε ό,τι αφορά το κλίμα της λεκάνης, αυτό χαρακτηρίζεται ως ηπειρωτικό υποτροπικό, με μέσες θερμοκρασίες άνω των 32 C το καλοκαίρι και κάτω των 10 C το χειμώνα, με έντονες ημερήσιες διακυμάνσεις. Στα χαμηλά υψόμετρα της λεκάνης η βροχόπτωση είναι χαμηλή, ενώ στα υψηλά αυξάνει σημαντικά και οι άνεμοι είναι ήπιοι. Με το λιώσιμο του χιονιού η ροή μεγιστοποιείται την άνοιξη. Στα κατώτερα τμήματα των ποταμών η μέση βροχόπτωση είναι 200 mm/έτος. Στη Μεσοποταμία, συχνές είναι και οι θύελλες σκόνης, ιδιαίτερα το καλοκαίρι Υφιστάμενη κατάσταση των εμπλεκόμενων χωρών Το ζήτημα της εκμετάλλευσης και κατανομής των υδάτων των Τίγρη και Ευφράτη παρουσιάζει πολλές διαφορετικές εκφάνσεις, καθώς πέρα από τη βιολογική του χρήση συνδέεται άμεσα με την κοινωνία, οικονομία (άρδευση, ύδρευση, βιομηχανία, ενέργεια) και συνεπώς με την πολιτική εσωτερική και διεθνών σχέσεων των κρατών που εμπλέκονται στην διαχείριση. Η οικονομική ζωή των δύο λεκανών εξαρτάται σε μεγάλο βαθμό από τα νερά των ποταμών (άρδευση και πλοήγηση), παρόλο που τα έσοδα από το πετρέλαιο διαδραματίζουν πλέον κυρίαρχο ρόλο στο Ιράκ. Οι στάθμες των ποταμών είναι υψηλές σε λάθος εποχή του χρόνου για τις περισσότερες καλλιέργειες πλην του ρυζιού, με αποτέλεσμα να μη αξιοποιείται η άμεση πλημμύρα για τις συγκεκριμένες καλλιέργειες. Η έναρξη των μαζικών αρδευτικών έργων στην Τουρκία προαναγγέλλει μια άνευ προηγουμένου αλλαγή στη νοτιοανατολική Ανατολία. Ιστορικά, η γεωργία της ζώνης αυτής εξαρτάται εξολοκλήρου από τη βροχόπτωση. Στο Ιράκ τα τελευταία χρόνια ο αριθμός των αντλιών που χρησιμοποιούνται από μεμονωμένους αγρότες έχει αυξηθεί δραματικά. Μικρές αρδεύσεις με άντληση εφαρμόζονται και στη Συρία. Η εντατική άρδευση στην περιοχή και οι ανεπαρκείς αποστραγγιστικές τάφροι προκαλούν αυξημένη εισχώρηση αλάτων και χημικών λιπασμάτων στο έδαφος με αποτέλεσμα την υφαλμύρωση. Το υφάλμυρο αρδευτικό νερό ενεργοποιεί τα μεταλλικά υπολείμματα στο έδαφος που ανεβαίνουν στην επιφάνεια μέσω εξάτμισης. Από το 1950, η Τουρκία, η Συρία και το Ιράκ έχουν αναπτύξει ισχυρό οδικό δίκτυο, σε όλη την περιοχή του Τίγρη και Ευφράτη. Στην περιοχή εφαρμόζεται ευρέως η σύγχρονη τεχνολογία ελέγχου του νερού, η οποία έχει περιορίσει τις καταστροφικές επιπτώσεις των πλημμυρών και της ξηρασίας, με αντίκτυπο την εμφάνιση βάλτων και τη μειωμένη φυσική αναπλήρωση των φυσικών συστατικών του εδάφους. Ωστόσο, ο τεράστιος όγκος νερού από τις πλημμύρες θέτει σε κίνδυνο τα αναχώματα που περιορίζουν τους ποταμούς στα κατώτερα τμήματά τους. Επομένως η κύρια απαίτηση ελέγχου του ποταμού είναι να διατηρηθεί ένα αποτελεσματικό σύστημα διοχέτευσης αποθήκευσης ως προληπτικό μέτρο ασφάλειας αλλά και ως μέτρο αποθήκευσης του νερού για τις ξηρές περιόδους, ισοκατανεμημένα στις τρεις χώρες. Η Τουρκία φράσσει το νερό προς το Ιράκ και τη Συρία γι αυτό αν δεν τεθεί η διανομή του νερού σε γόνιμες διαπραγματεύσεις, θα υπάρξουν πιθανόν περίοδοι συγκρούσεων. Η Τουρκία 8

12 όντας το άναντες κράτος, βρίσκεται στην πλεονεκτικότερη θέση από τις άλλες δύο χώρες. Υποστηρίζοντας το δόγμα Harmon, δεν αναγνωρίζει καθεστώς συνιδιοκτησίας και συναινεί μόνο στις διμερείς συμφωνίες, με σκοπό να ελέγχει την ποιότητα και ποσότητα του νερού. Ειδικότερα, το Ιράκ εξαρτάται από τα νερά των ποταμών σε ποσοστό 98%, ενώ σε Συρία σε ποσοστό 86%. Στη Συρία, η τοπογραφία σε συνδυασμό με τη χαμηλή ροή που αφήνεται στα κατάντη, δημιουργεί προβλήματα ηλεκτροδότησης, ακόμη και σε μεγάλες πόλεις όπως η Δαμασκός και αβεβαιότητα στους αγρότες, οι οποίοι δεν ξέρουν πότε και πόσο νερό έχουν διαθέσιμο για άρδευση. Στο Ιράκ, το χαμηλό ποσοστό ροής έχει επιτρέψει στο θαλασσινό νερό στον Shatt Al-Arab ποταμό να εισχωρήσει περίπου 150km από τον Περσικό Κόλπο. Χαρακτηριστικά αναφέρεται ότι το Ιράκ έχει θέσει ένα αποδεκτό επίπεδο συγκέντρωσης αλατιού στα ppm - που παρότι είναι υψηλό είναι αποδεκτό για τη γεωργία, ωστόσο το 2009 καταγράφονται επίπεδα μέχρι ppm λόγω ξηρασίας. Το γεγονός αυτό έχει προκαλέσει προβλήματα στη γεωργία και αλιεία και έχει οδηγήσει ανθρώπους σε μετανάστευση από τα νότια στα βόρεια. Με έρευνα της UNESCO Ιρακινοί έχουν εγκαταλείψει τη μητρική τους κοινότητα από το 2005 λόγω έλλειψης νερού, ενώ το σύστημα Karez που παρείχε πόσιμο νερό το 2005, είχε στραγγισθεί και εγκαταλειφθεί μέχρι το Η αναφορά αναφέρει επίσης ότι τα επίπεδα του νερού στο Τίγρη και Ευφράτη έχουν μειωθεί κατά περισσότερο από τα δύο τρίτα και προειδοποίησε ότι θα μπορούσαν να αποξηρανθούν εντελώς το Αυτό φυσικά έχει σοβαρή επίπτωση στην οικονομία του Ιράκ με εξασθένιση της εγχώριας αγροτικής παραγωγής. Εντούτοις, η Τουρκία κατηγορεί το Ιράκ για μη αποτελεσματικές πρακτικές διαχείρισης του νερού, τις οποίες και θεωρεί υπεύθυνες για τη αναπτυσσόμενη κρίση λειψυδρίας. Πλήθος φραγμάτων έχουν κατασκευαστεί στη ροή των δύο ποταμών από τις εν λόγω χώρες, στην πλειοψηφία τους υδροηλεκτρικού σκοπού, καλύπτοντας τις απαιτήσεις σε ηλεκτρική ενέργεια. Στη ροή του Τίγρη κατασκευάστηκαν τα εξής φράγματα: Στο Ιράκ: Φράγμα Kut. Κατασκευάστηκε το 1939 για αρδευτικούς σκοπούς στην πόλη Kut. Φράγμα Tharthar. Κατασκευάστηκε το 1954 για αρδευτικούς, υδροηλεκτρικούς και αντιπλημμυρικούς σκοπούς. Έχει χωρητικότητα MCM. Εκτρέπει το πλημμυρικό νερό μέσα από ένα κανάλι μήκους 64 km στη λίμνη Tharthar. Το νερό μεταφέρεται στον Ευφράτη μέσα από ένα κανάλι μήκους 37 km με παροχή 550 m 3 /s. Η λίμνη Thartar καλύπτει μία περιοχή 2420 km 2, με εκτιμώμενες απώλειες λόγω εξάτμισης 2.86 km 3 /y. Φράγμα Mosul. Κατασκευάστηκε το 1985 για αρδευτικούς, υδροηλεκτρικούς και αντιπλημμυρικούς σκοπούς. Έχει χωρητικότητα MCM. Χωροθετείται ανάντη της πόλης Μοσούλης και είναι το μεγαλύτερο φράγμα στο Ιράκ. Είναι κυρίως υδροηλεκτρικό φράγμα με ισχύ 350 ΜW και παρέχει ηλεκτρισμό σε 1.7 εκ. κατοίκους της ομώνυμης πόλης. Στην Τουρκία: Φράγμα Goksu. Κατασκευάστηκε το 1991 για αρδευτικούς σκοπούς. Έχει χωρητικότητα 600 MCM. Το φράγμα υποστηρίζει την άρδευση της περιοχής Cinar- Goksu, σχέδιο που καλύπτει μία περιοχή έκτασης 3582 ha. 9

13 Φράγμα Κralkizi. Κατασκευάστηκε το 1997 για υδροηλεκτρικούς σκοπούς. Έχει χωρητικότητα 1900 MCM και ισχύ 90 ΜW. Φράγμα Dicle. Κατασκευάστηκε το 1997 για αρδευτικούς, υδροηλεκτρικούς και υδρευτικούς σκοπούς. Έχει χωρητικότητα 6000 MCM, ισχύ 110 ΜW και αρδευτικό σχέδιο που καλύπτει μία περιοχή έκτασης ha. Φράγμα Batman. Κατασκευάστηκε το 1999 για αρδευτικούς, υδροηλεκτρικούς και αντιπλημμυρικούς σκοπούς. Έχει χωρητικότητα MCM, ισχύ 198 ΜW και αρδευτικό σχέδιο που καλύπτει μία περιοχή έκτασης ha. Στη ροή του Ευφράτη κατασκευάστηκαν τα ακόλουθα φράγματα: Στην Τουρκία: Φράγμα Keban. Κατασκευάστηκε το 1974 για υδροηλεκτρικούς και αντιπλημμυρικούς σκοπούς. Έχει χωρητικότητα MCM και ταμιευτήρα έκτασης 675 km 2. Φράγμα Karakaya. Κατασκευάστηκε το 1987 για υδροηλεκτρικούς σκοπούς. Έχει χωρητικότητα 9580 MCM. Είναι μέρος του σχεδίου GAP και ταμιευτήρα έκτασης 268 km2. Φράγμα Ataturk. Κατασκευάστηκε το 1992 για υδροηλεκτρικούς και αρδευτικούς σκοπούς. Έχει χωρητικότητα MCM. Είναι ο κεντρικός πυρήνας του σχεδίου GAP και ένα από τα μεγαλύτερα φράγματα στον κόσμο. Χωροθετείται περίπου 80 km μακριά από τα συροτουρκικά σύνορα. Ο ταμιευτήρας του φράγματος, η λίμνη Ataturk, είναι η τρίτη μεγαλύτερη λίμνη της Τουρκίας. Η Τουρκία ξεκίνησε να γεμίζει τον ταμιευτήρα το 1990 και εξασφάλισε από το φράγμα 500 m 3 /s. Με μία μέγιστη χωρητικότητα ΜCM, ο ταμιευτήρας του φράγματος είναι αρκετά μεγάλος για να αποθηκεύσει ολόκληρη την ανάντη ετήσια απορροή του Ευφράτη. Φράγμα Karkamis. Κατασκευάστηκε το 1999 για υδροηλεκτρικούς και αντιπλημμυρικούς σκοπούς. Έχει χωρητικότητα 160 MCM. Είναι επίσης μέρος του σχεδίου GAP και χωροθετείται 4.5 km μακριά από τα συροτουρκικά σύνορα. Φράγμα Birecik. Κατασκευάστηκε το 2000 για υδροηλεκτρικούς και αρδευτικούς σκοπούς. Έχει χωρητικότητα 1220 MCM. Η ετήσια παραγωγή υδροηλεκτρικής ενέργειας είναι κατά μέσο όρο 2500 GWh. Στο Ιράκ: Φράγμα Hindiyah. Κατασκευάστηκε το 1914 για υδροηλεκτρικούς και αρδευτικούς σκοπούς. Πρόκειται για το πρώτο σύγχρονο έργο εκτροπής στη λεκάνη του Ευφράτη και κατασκευάστηκε όταν ακόμη το Ιράκ ήταν μέρος της οθωμανικής αυτοκρατορίας. Το 1980 η παλιά κατασκευή αντικαταστάθηκε με νέα, η οποία συμπεριέλαβε και την υδροηλεκτρική λειτουργία. Φράγμα Ramadi. Κατασκευάστηκε το 1948 για αντιπλημμυρικούς και αρδευτικούς σκοπούς. Έχει χωρητικότητα 3300 MCM. Ο ταμιευτήρας του είναι η λίμνη Habbaniyeh. Το φράγμα αυτό ρυθμίζει τη ροή του Ευφράτη διοχετεύοντας την πλημμύρα στη λίμνη. Έπειτα από μια προσωρινή αποθήκευση στη λίμνη, το νερό είτε επιστρέφεται στον Ευφράτη, είτε εκτρέπεται και διοχετεύεται στη λίμνη Razzaza, έκτασης 2000 km 2. 10

14 Φράγμα Fallujah. Κατασκευάστηκε το 1985 για σκοπούς εκτροπής και άρδευσης δίπλα στην κοίτη του ποταμού. Φράγμα Haditha. Κατασκευάστηκε το 1987 για αρδευτικούς, υδροηλεκτρικούς και αντιπλημμυρικούς σκοπούς. Έχει χωρητικότητα 8280 MCM. Η κατασκευή έγινε από κοινού με την πρώην Σοβιετική Ένωση. O ταμιευτήρας του φράγματος, μήκους 10 km, είναι η λίμνη Qadisiyah, η οποία καλύπτει έκταση 500 km 2. Στη Συρία: Φράγμα Tabqa. Κατασκευάστηκε το 1975 για αρδευτικούς και υδροηλεκτρικούς σκοπούς. Έχει χωρητικότητα MCM. Αποκαλείται επίσης «φράγμα του Ευφράτη» ή «φράγμα της επανάστασης», θεωρείται το μεγαλύτερο σε επίχωση φράγμα στον κόσμο. Το νερό στην λεκάνη κατάκλυσης είναι ποιοτικά υποβαθμισμένο (υφαλμύρωση), ενώ ανιχνεύονται υψηλά επίπεδα γύψου στο έδαφος σε συνδυασμό με την υπεράντληση. Φράγμα Baath. Κατασκευάστηκε το 1987 για υδροηλεκτρικούς και αντιπλημμυρικούς σκοπούς. Έχει χωρητικότητα 90 MCM. Μεταξύ άλλων, ρυθμίζει τη ροή από το φράγμα Tabqa. Φράγμα Tishreen. Κατασκευάστηκε το 1999 υδροηλεκτρικούς και αντιπλημμυρικούς σκοπούς. Έχει χωρητικότητα 1900 MCM Το Πρόγραμμα Νοτιοανατολικής Τουρκίας Το νερό αποτελεί φυσικό και ελεύθερο αγαθό και μπορεί να λειτουργήσει ως παράγοντας διπλωματικής ισχύος, λόγω άσκησης πίεσης σε κράτη των οποίων η γεωγραφική θέση χαρακτηρίζεται από διαθεσιμότητα νερού. Προς αυτή τη κατεύθυνση κινείται η Τουρκία, με σκοπό την εξασφάλιση και εξυπηρέτηση των εθνικών της συμφερόντων καθώς και την επιβολή δύναμης στην μειονότητα των Κούρδων που εγκαθίσταται στην περιοχή της Νοτιανατολικής Τουρκίας. Έτσι, φαίνεται ότι το νερό έρχεται να αποτελέσει έναν επιπρόσθετο παράγοντα διαμάχης στους ιστορικούς, εθνικούς, οικονομικο-κοινωνικούς και θρησκευτικούς κλυδωνισμούς που χαρακτηρίζουν την περιοχή. Βασικό πυλώνα στη διαμόρφωση της στρατηγικής της Τουρκίας, αποτέλεσε το Πρόγραμμα Νοτιανατολικής Τουρκίας (Southeast Anatolia Project/Güneydoğu Anadolu Projesi, GAP) μέσω του οποίου η Τουρκία αποσκοπεί στην δέσμευση του 80% των υδάτων του Ευφράτη και του 40% του Τίγρη, με δυσμενείς συνέπειες στις κατάντη χώρες. Το GAP ξεκίνησε το 1976, μέχρι το 2012 είχε ολοκληρωθεί σε ποσοστό περίπου 60% και αναμένεται να ολοκληρωθεί το 2017 με συνολικό εκτιμώμενο κόστος 36 δις δολάρια. Το εν λόγω πρόγραμμα, όντας όραμα του Κεμάλ το 1930, αποτελεί ένα από τα μεγαλύτερα αναπτυξιακά έργα λεκάνης απορροής ποταμού στον κόσμο, υποστηρίζεται από τον επιχειρηματικό κόσμο και από κάθε πολιτικό κόμμα της Τουρκίας και προσβλέπει στην μετατροπή της περιοχής από ξηρή και άγονη σε καλλιεργήσιμη, στην αύξηση του τουρκικού ΑΕΠ (θέσεις εργασίας) και στη μεγιστοποίηση της παραγωγής υδροηλεκτρικής ενέργειας, εξασφαλίζοντας σε μεγάλο ποσοστό της ενεργειακές ανάγκες της χώρας. Με την ολοκλήρωσή του στρέμματα θα αρδευτούν, διπλασιάζοντας τις καλλιεργήσιμες εκτάσεις και η παραγωγή υδροηλεκτρικής ενέργειας θα φτάσει τις 27δις kwh ετησίως. Περιλαμβάνει 13 βασικά σχέδια εκ των οποίων 7 στον Ευφράτη και 6 στον Τίγρη, συνδυάζοντας 25 αρδευτικά συστήματα καναλιών, 22 11

15 φράγματα και 19 μονάδες παραγωγής υδροηλεκτρικής ενέργειας που θα αποδίδουν αύξηση ενέργειας κατά 70-80% και θα καλύπτουν το 25% των απαιτήσεων. Αυτή η ανάπτυξη της περιοχής αφορά το 9,7% της συνολικής έκτασης του τουρκικού κράτους και τα του πληθυσμού, ο οποίος ολοένα και αυξάνεται. Παρά τον ανθρωποκεντρικό χαρακτήρα του GAP με ενίσχυση των ασθενέστερων κοινωνικών δομών, το φεουδαρχικό σύστημα τουρκικής εθνικότητας δεν μεταβλήθηκε, καθώς μόλις το 8% συνέχισε να έχει τον έλεγχο του 50% της γης. Σύμφωνα με τον κουρδικό πληθυσμό, ο οποίος αποτελεί το 90% του πληθυσμού της περιοχής και είναι η μεγαλύτερη εθνική μειονότητα που αγωνίζεται για δικαιώματα και αυτονομία εδώ και δεκαετίες, το σχέδιο δεν έχει αποδώσει τα κοινωνικά και οικονομικά αναμενόμενα, αλλά αποτελεί ένα ακόμη μέσο ελέγχου της ταυτότητας των Κούρδων. Αξιοσημείωτο είναι ότι η εκπαίδευση των γεωργικών προγραμμάτων γίνεται στα τούρκικα, αν και οι περισσότεροι αγρότες της περιοχής είναι Κούρδοι, ενώ η κατάσχεση γης κουρδικής ιδιοκτησίας για έργα και υποδομές δεν αποζημιώνεται λόγω έλλειψης θεσμικής αναγνώρισης για την τεκμηρίωση δικαιωμάτων γης Το χρονικό των συγκρούσεων Επί Οθωμανικής αυτοκρατορίας, η διαχείριση των δύο ποταμών γινόταν αποτελεσματικά, όμως από την κατάρρευση της το 1922 και την εγκαθίδρυση των ανεξάρτητων κρατών της Τουρκίας, Συρίας και Ιράκ, τα δύο ποτάμια της Μεσοποταμίας έγιναν αντικείμενο πιθανής σύγκρουσης. Η εμπλοκή των τριών κρατών δυσκολεύει την επίτευξη συμφωνιών και δημιουργεί μέτωπα, με κυρίαρχο ρόλο αυτό της Τουρκίας που επιθυμεί την υπόδειξη ισχύος σε περιφερειακό επίπεδο. Αν και υπογράφονταν συμφωνίες μεταξύ Συρίας και Τουρκίας, καταπατούνταν συστηματικά και από τις δύο μεριές, με συνεχείς ρήξεις επί δεκαετίες για το ζήτημα των υδάτων. Στην συνέχεια, γίνεται μια συνοπτική καταγραφή των σημαντικών συμφωνιών που διεκπεραιώθηκαν στην πάροδο των χρόνων μεταξύ των εμπλεκόμενων κρατών. Γενικότερα, η στρατηγική που ακολούθησε η Τουρκία θα μπορούσε να διακριθεί σε δύο φάσεις. Από το 1930 μέχρι το 2000 παρατηρείται η απόλυτη υπεροχή της, με τάση ανάδειξης ως περιφερειακή δύναμη, ενώ από τις αρχές του 21ου αι. λόγω έλλειψης διαθεσιμότητας νερού στην Μέση Ανατολή, παρατηρείται η μετατροπή της στάσης της σε πιο εξωστρεφή. Οι συμφωνίες μεταξύ των χωρών αυτών χρονολογούνται από το 1926, με τη συμφωνία καλής γειτονίας μεταξύ της Τουρκίας και της Γαλλικής αποικίας Συρίας και τη Συνθήκη της φιλίας και σχέσεων καλής γειτονίας μεταξύ της Τουρκίας και του Ιράκ, σύμφωνα με τις οποίες η Τουρκία συμφώνησε να μην αλλάξει τη ροή του Ευφράτη ή την κατασκευή ύδρευσης χωρίς να προηγηθεί διαβούλευση. Ωστόσο, την δεκαετία του 70 ξεκινάνε να γίνονται έργα αξιοποίησης μονόπλευρα χωρίς συστάσεις και εγγυήσεις μεταξύ των χωρών, με αποτέλεσμα να αυξάνονται οι συγκρούσεις. Το 1973 τελείωσε το φράγμα Keban της Τουρκίας και την ίδια χρονιά τελείωσε και το φράγμα Tabqa που αργότερα ονομάστηκε Al Tawra (revolution) της Συρίας περίπου 40 μίλια από τα τουρκικά σύνορα. Ουσιαστικά η κατασκευή του τουρκικού φράγματος έγινε για ανάδειξη της δύναμης της Τουρκίας, ενώ η ενέργεια της Συρίας θεωρήθηκε απειλή για την ασφάλεια της Τουρκίας εξαιτίας της εγγύτητας με τα σύνορά της. Η πλήρωση του φράγματος Tabqa της Συρίας το 1974 έφερε τη Συρία και το Ιράκ στα πρόθυρα πολέμου (αποφεύχθηκε λόγω διαμεσολάβησης της Σαουδικής Αραβίας), λόγω μη τήρησης από τη Συρία της συμφωνίας του 1974 σχετικά με τον καταμερισμό της ποσότητας του νερού. Το 1976 ξεκινά κατασκευή 12

16 του νέου τουρκικού φράγματος Karakaya για αρδευτικούς σκοπούς, γεγονός που συνδέεται με τις ήδη τεταμένες σχέσεις μεταξύ των χωρών Τουρκίας και Συρίας λόγω κάποια αντικαθεστωτικής εξέγερσης στην οποία η Τουρκία είχε προμηθεύσει όπλα. Ακολούθησε εμπάργκο στο πετρέλαιο προς την Τουρκία και έτσι αναγκάζεται η Άγκυρα να παρέχει εγγυήσεις για ελάχιστη ετήσια ροή 497m 3 στην Συρία. Το πραγματοποιούνται διαπραγματεύσεις σε τριμερές επίπεδο μέσω της Joint Technical Committee, με την Τουρκία να απαιτεί να παύσει η Συρία να υποστηρίζει τρομοκρατικές οργανώσεις Κούρδων για την παραχώρηση δικαιωμάτων. Ωστόσο έγινε παύση των διαδικασιών λόγω διαφωνίας σε βασικά αρχικά θέματα. Το 1987 υπογράφονται δύο πρωτόκολλα συμφωνίας μεταξύ Συρίας-Τουρκίας βάσει των οποίων η τουρκική πλευρά δεσμεύτηκε για ετήσια ροή 500m 3 /s ή 15,74 δις m 3 /y (η ετήσια ροή σε εκείνο το σημείο ήταν 1000m 3 /s) του Ευφράτη προς τη γειτονική χώρα και σε αντάλλαγμα η Συρία δεσμεύτηκε να παύσει να συνδράμει τις αντιτουρκικές οργανώσεις Κούρδων ανταρτών που εδράζονται στο έδαφός της για λόγους ασφάλειας. Βάσει μιας επικείμενης επιδείνωσης της λειψυδρίας αναμένεται να αυξηθεί και η πολιτική πίεση της Τουρκίας για τους Τούρκους αυτονομιστές. Η πρώτη επίσημη ρήξη λόγω του GAP έγινε για το φράγμα Ataturk, το Νοέμβριο του 1989, κατόπιν της δήλωσης της Άγκυρας ότι για να γεμίσει η λεκάνη κατάκλυσης, η ροή θα διακόπτονταν από τις 13/1/1990 μέχρι τον Φεβρουάριο του ίδιου έτους και θα αυξάνονταν δύο βδομάδες νωρίτερα κατά m 3 /s. Αυτό έχει ως αποτέλεσμα την προσφυγή της Συρίας στην αραβική ένωση, τον Ιανουάριο του 1990, όπου το μόνο που προτάθηκε ήταν η επανεκτίμηση της θέσης της Τουρκίας. Ωστόσο η ροή τελικά μειώθηκε στο 75% για το διάστημα Ιανουαρίου-Φεβρουαρίου και ήταν της τάξης των 321 m 3 /s, δηλαδή πολύ κατώτερη των συμφωνηθέντων του Το Ιράκ υποστηρίζει πως το εν λόγω πρωτόκολλο συνεργασίας είναι ανενεργό εφόσον το έργο του φράγματος Ataturk για το οποίο κλήθηκε να γίνει η συμφωνία ρύθμιζε την ποσότητα νερού στα κατάντη κατά τη διάρκεια των εργασιών κατασκευής και έτσι με την ολοκλήρωσή του παύει να ισχύει η συμφωνία. Την ίδια χρονιά συστάθηκε και μια διμερής συμφωνία μεταξύ Ιράκ και Συρίας για επιμερισμό της ποσότητας του νερού. Λίγα χρόνια αργότερα, το 1993 λόγω ξηρασίας στην Τουρκία, η χώρα αντιδρά μονομερώς μειώνοντας την ροή του Ευφράτη από 500 m 3 /s σε 170 m 3 /s. Τον Αύγουστο του 1998 σημειώνεται θερμό επεισόδιο μεταξύ Συρίας Τουρκίας, με τις δύο χώρες προ των πυλών για πολεμική σύρραξη και την Άγκυρα να κάνει πρώτη χρήση στρατιωτικών μέσων. Από κει και έπειτα παρατηρείται μια σταθεροποίηση των σχέσεων των δύο χωρών με την σύναψη ενός συμφώνου στα Άδανα το Από το 2002 με τη συντριπτική νίκη του κόμματος του Erdogan έως και σήμερα, αλλάζει ο τρόπος άσκησης της εξωτερικής πολιτικής της Τουρκίας προς τις γειτονικές χώρες της Μέσης Ανατολής. Η πολιτική στάση της Τουρκίας είναι διπλωματικοί ελιγμοί καθώς ούτως ή άλλως η επάρκεια του νερού σταδιακά μειώνεται. Το 2001 και 2003 επικυρώνονται δύο διμερή πρωτόκολλα Συρίας-Τουρκίας που αφορούν τη διαμόρφωση ενός κοινού πεδίου οικονομικών συμφερόντων με συνεχείς διαπραγματεύσεις. Παρόλ αυτά η Τουρκία παραβιάζει επί σειρά ετών συμφωνίες και πρωτόκολλα προτάσσοντας ελλιπείς δικαιολογίες και αυτό εξαναγκάζει τη διεθνή κοινότητα να σταματά την χρηματοδότηση έργων της τουρκικής πλευράς μέχρι να ληφθούν μέτρα για τις κατάντη χώρες. Το 2009, στην World Water Summit, η Τουρκία δεσμεύεται για 400 m 3 /s στο Ιράκ από τους Τίγρη Ευφράτη, υπόσχεση που δεν εκπληρώνει ποτέ καθώς από τους Ιρακινούς μετρήθηκαν 150m 3 /s. Την ίδια χρονιά μία τριμερής έκτακτη σύνοδος κορυφής δεν σημείωσε πρόοδο, με την Τουρκία να αρνείται τα αιτήματα των 13

17 κατάντη χωρών, επικαλούμενη ως δικαιολογία την μείωση των βροχοπτώσεων στο 46% κατά τα τρία προηγούμενα έτη. Τέλος, επισημαίνεται ότι σε όλα τα ενδιάμεσα χρονικά διαστήματα, τα αιτήματα του Ιράκ και της Συρίας για αύξηση της παροχής δεν βρήκαν ανταπόκριση, ενώ από το 1996 και μετά πραγματοποιούνται συσκέψεις μεταξύ των επιβαρυμένων χώρων ώστε να συντονίσουν τις ενέργειες τους για άσκηση πίεσης στην Τουρκία. Πίνακας 3. Το χρονικό των συμφωνιών (Πηγή: Ιδία Επεξεργασία) / / Συμφωνία καλής γειτονίας μεταξύ Τουρκίας-Συρίας και Τουρκίας-Ιράκ Φράγματα Keban (τούρκικο) & Tabqa (συριακό) Διαμεσολάβηση της Σαουδικής Αραβίας καταστέλει σύγκρουση Συρίας-Ιράκ για καταμερισμό υδάτων Κατασκευή τούρκικου φράγματος Karakaya-Εμπάργκο πετρελαίου Συρίας Πρωτόκολλο της Joint Technical Committee τριμερείς διαπραγματεύσεις 2 Πρωτόκολλα συμφωνίας μεταξύ Συρίας-Τουρκίας - Δέσμευση Τουρκίας για 15,74 δις m 3 /y Φράγμα Ataturk 75% μειωμένη παροχή στην Συρία- Συμφωνία Συρίας & Ιράκ-Ξεσπά πόλεμος του Κόλπου Απορρίπτεται από Τουρκία το αίτημα του Ιράκ για αύξηση της παροχής Συντονισμός ενεργειών Συρίας και Ιράκ κατά της Τουρκίας Τουρκία-Συρία προ των πυλών για πολεμική σύρραξη 2 Πρωτόκολλα μεταξύ Τουρκίας-Συρίας για από κοινού σχέδια διαχείρισης & ανάπτυξης World Water Summit η Τουρκία δεσμεύεται για 400 m 3 /s σε Ιράκ αλλά δεν την τηρεί 14

18 5. Συμπεράσματα Η ανάπτυξη των πετρελαιοπηγών του Ιράκ είναι ίσως η πιο αποτελεσματική μακροπρόθεσμη στρατηγική με την οποία μπορεί να επιτύχει πρόσβαση σε νερό. Το Ιράκ πιστεύεται ότι έχει την τέταρτη θέση παγκοσμίως σε αποθέματα πετρελαίου και το 90% της χώρας δεν έχει ακόμη διερευνηθεί επαρκώς. Μόλις αυτός ο πόρος χρησιμοποιηθεί αποτελεσματικά, η ιρακινή κυβέρνηση θα έχει ένα σημαντικό διαπραγματευτικό χαρτί για την εξασφάλιση μεγαλύτερης πρόσβασης σε υδάτινους πόρους από τη Συρία και την Τουρκία. Tο Ιράκ είναι αποφασισμένο να αυξήσει την αποτελεσματική διαχείριση των υδάτινων του πόρων και αυτό είναι εμφανές από την αύξηση του προϋπολογισμού (1 εκ. $ υπό Σαντάμ Χουσεΐν, 150 εκ. $ το 2004, 1.1 δις δολάρια το 2011). Γενικότερα, η εφαρμογή της διεθνούς νομολογίας από τα τρία κράτη και κυρίως από την Τουρκία θέτει ένα σταθερό και δίκαιο πλαίσιο διαπραγματεύσεων σε αμφιταλαντευόμενο καθεστώς. Ειδικότερα, η Σύμβαση των Ηνωμένων Εθνών για το Δίκαιο των χρήσεων των Διεθνών Υδατορευμάτων πλην εκείνων που αφορούν τη ναυσιπλοΐα αποσαφηνίζει το ζήτημα της διαχείρισης σε επίπεδο διακρατικής λεκάνης απορροής. Καταλυτικός επίσης είναι και ο ρόλος των διεθνών οργανισμών που θα ασκήσουν πίεση στις χώρες ώστε να συμμορφωθούν στις διεθνείς συμφωνίες. Δεδομένου ότι η Τουρκία βρίσκεται σε θέση ισχύος δόκιμο είναι η σύνταξη Συρίας και Ιράκ σε ένα κοινό μέτωπο που θα ισχυροποιήσει την διαπραγματευτική τους πολιτική. Για την εφαρμογή των παραπάνω αναγκαία είναι η από κοινού ισχυρή βούληση για σοβαρές διαπραγματεύσεις. Όσον αφορά το κουρδικό ζήτημα, η συνεργασία Συρίας-Ιράκ στα σύνορά τους για τον μετριασμό της δράσης των Κούρδων αντικαθεστωτικών, θα αποτελέσει κίνηση καλής θελήσεως προς την Τουρκία και θα ευοδωθούν συμφωνίες που θα τους παρέχουν μεγαλύτερη ροή στα κατάντη. Τέλος, σημαντική είναι η υιοθέτηση μιας κοινής αρδευτικής πολιτικής μέσω σύγχρονων συστημάτων εξοικονόμησης νερού που θα αποτρέψουν τις υπεραντλήσεις και διασφάλισης της ποιότητάς του με ορθολογική χρήση των λιπασμάτων με στόχο τη βιωσιμότητα των πόρων της λεκάνης και την αποκατάσταση της πολιτικής σταθερότητας. 15

19 6. Βιβλιογραφία 6.1. Ελληνική Αντρά Η., «Η κρίση των υδατικών πόρων στον αραβικό κόσμο», Διπλωματική εργασία, Ε.Μ.Π., Αθήνα, 2009 Δημήτριος Η., «Διαμάχες για το νερό. Η περίπτωση του Νείλου», Διπλωματική εργασία, Ε.Μ.Π., Αθήνα 2013 Κατσιλά, Α., «Η σύγκρουση Συρίας-Τουρκίας για την εκμετάλλευση των υδάτων Τίγρη- Ευφράτη από το 1930 εως το 2012», Μεταπτυχιακή εργασία, ΠΑ.ΠΕΙ., Πειραιάς 2012 Μυλόπουλος Γ., Ελευθεριάδου Ε., Κολοκυθά Ε., «Η διαχείριση των διακρατικών λεκανών στην ευρωπαϊκή Οδηγία-Πλαίσιο για το νερό: Υλοποιώντας τις αρχές της Υδροδιπλωματίας», Α.Π.Θ., Θεσσαλονίκη, 2009 Φλάσκου Χ., «Τουρκία και συριακή κρίση», Ινστιτούτο Διεθνών Οικονομικών Σχέσεων, Αθήνα, Ξενόγλωσση Altinbilek, Dogan, Development and Management of the Euphrates-Tigris Basin, International Hydropower Association and Department of Civil Engineering at Mideastern Technical University, Water Resources Development, Ankara, Turkey, Vol. 20, No 1, pp 15-33, 2004 Gary Kleyn, Water Crisis International areas at Risk, Future Directions International Pty Ltd, Australia, 2010 Ryan Wilson, Water-Shortage Crisis Escalating in the Tigris-Euphrates Basin, Future Directions International Pty Ltd, Australia, Διαδικτυακοί τόποι Inventory of Shared Water Resources in Western Asia (Online version), Tigris River Basin, Beiru, 2013, Vol.3, pp ( ) Inventory of Shared Water Resources in Western Asia (Online version), Euphrates River Basin, Beiru, 2013, Vol.1, pp48-78( ) (προσπελάθηκε στις 5/2/2015) (προσπελάθηκε στις 5/2/2015) (προσπελάθηκε στις 5/2/2015) (προσπελάθηκε στις 10/3/2015) 16

20 (προσπελάθηκε στις 10/3/2015) (προσπελάθηκε στις 20/3/2015) στις 25/3/2015) στις 7/4/2015) (προσπελάθηκε στις 8/4/2015) στις 5/3/2015) (προσπελάθηκε στις 25/4/2015) EuphratesTigris.pdf (προσπελάθηκε στις 29/4/2015) 17