Τα μέσα επικοινωνίας δι εντοπισμού και οι επιδράσεις τους ως προς την κοινωνική αλληλόδραση στο περιβάλλον της σημερινής πόλης

Transcript

1 Χαρίτος, Δ. (2007) «Τα μέσα επικοινωνίας δι εντοπισμού και οι επιδράσεις τους ως προς την κοινωνική αλληλόδραση στο περιβάλλον της σημερινής πόλης», Ζητήματα Επικοινωνίας, τχ. 5, Αθήνα: Εκδόσεις Καστανιώτη, σελ Τα μέσα επικοινωνίας δι εντοπισμού και οι επιδράσεις τους ως προς την κοινωνική αλληλόδραση στο περιβάλλον της σημερινής πόλης Δημήτρης Χαρίτος 1. ΕΙΣΑΓΩΓΗ Τα φυσικά περιβάλλοντα στο πλαίσιο των οποίων εκτυλίσσεται η καθημερινή ζωή των ανθρώπων, συνιστούν χωρικά συστήματα τα οποία λειτουργούν ως πλαίσια επικοινωνίας. Στο κατώφλι του 21 ου αιώνα, τα περιβάλλοντα αυτά μεταλλάσσονται και επαναπροσδιορίζονται λόγω της συνεχούς και εκτεταμένης διείσδυσης και ενσωμάτωσης τεχνολογικών συστημάτων και δικτύων επικοινωνίας σε πολλούς τομείς της καθημερινής ανθρώπινης δράσης. Οι πρόσφατες εξελίξεις των τεχνολογιών κινητής και ασύρματης επικοινωνίας, έχουν αρχίσει ήδη να μεταβάλλουν τις δυνατότητες που παρέχονται για κοινωνική αλληλόδραση στο δημόσιο χώρο των σημερινών πόλεων. Πιο συγκεκριμένα, η σύγκλιση νέων ευρυζωνικών τηλεπικοινωνιακών δικτύων, γεωγραφικών συστημάτων εντοπισμού 1 και αλληλεπιδραστικών συστημάτων διεπαφής 2 για συσκευές κινητής τηλεφωνίας, τα οποία ήδη χρησιμοποιούνται σε μία σειρά από επικοινωνιακές δραστηριότητες, 3 οδηγούν σε νέες μορφές διαπροσωπικής και απο υπολογιστή διαμεσολαβημένης επικοινωνίας. Αυτές οι μορφές μπορούν παράλληλα να επιδράσουν και να μεταβάλλουν την περιβαλλοντική εμπειρία που βιώνει ο κάθε συμμετέχων κατά τη διάρκεια της ε- πικοινωνιακής αυτής δραστηριότητας. Αναγνωρίζοντας τη σημασία αυτών των εξελίξεων, το παρών άρθρο θα ε- πιχειρήσει να διερευνήσει την ανάδυση των νέων αυτών μορφών περιβαλλόντων επικοινωνίας, η λειτουργία των οποίων υποστηρίζεται από τη σύγκλιση νέων τεχνολογιών κινητής τηλεπικοινωνίας και εντοπισμού θέσης, καθώς και τις επιδράσεις που η εφαρμογή των συστημάτων αυτών δύναται να έχει ως 1 Geographical Positioning Systems (GPS). 2 Ο αγγλικός όρος «interface» μεταφράζεται στο κείμενο αυτό ως «σύστημα διεπαφής».το σύστημα διεπαφής ή διεπιφάνεια χρήστη (user interface) είναι το σύνολο των στοιχείων του υπολογιστικού συστήματος με τα οποία ο χρήστης έρχεται σε επαφή και αλληλεπιδρά. Τέτοια στοιχεία είναι, για παράδειγμα, οι συσκευές εισόδου-εξόδου (πληκτρολόγιο, οθόνη κλπ.), τα γραφικά αντικείμενα, οι ήχοι και οι πληροφορίες που απευθύνονται στο χρήστη, οι εντολές και οι χειρισμοί που ο χρήστης του συστήματος μπορεί να εκτελέσει, η οργάνωση της ακολουθίας των ενεργειών του χρήστη και των αποκρίσεων του συστήματος που συνθέτουν τον διάλογο χρήστη συστήματος. 3 Όπως συνεργασιακά παιχνίδια (multi-user games), υπηρεσίες γνωριμιών ή δημιουργίας κοινωνικών δικτύων, εικαστικά δρώμενα, κλπ. 1

2 προς τη διαμεσολαβημένη επικοινωνία, στο πλαίσιο του φυσικού περιβάλλοντος της σημερινής πόλης. Το άρθρο επικεντρώνεται σε συστήματα επικοινωνίας, προσβάσιμα μέσω διεπαφών που βιώνονται ως περιβάλλοντα, που έ- χουν δηλαδή χωρική υπόσταση, και οι οποίες παρέχουν στους χρήστες μία υβριδικού 4 χαρακτήρα περιβαλλοντική εμπειρία, στο πλαίσιο της οποίας λαμβάνει χώρα μία «καινοφανής» μορφή κοινωνικής αλληλόδρασης. Για το σκοπό αυτό, διερευνάται η υπάρχουσα βιβλιογραφία που αναφέρεται σε υ- λοποιήσεις ανάλογων συστημάτων επικοινωνίας, αλλά και θεωρητικές προσεγγίσεις που σχετίζονται με τη λειτουργία και τις επιδράσεις των συστημάτων αυτών. Επίσης γίνεται προσπάθεια να διατυπωθούν υποθέσεις για περαιτέρω συστηματική διερεύνηση των επιδράσεων αυτών των συστημάτων επικοινωνίας σε κοινωνικό επίπεδο. Απώτερος στόχος της συγκεκριμένης ερευνητικής κατεύθυνσης είναι η υποστήριξη του σχεδιασμού βέλτιστων εφαρμογών διαμεσολαβημένης επικοινωνίας, που βασίζεται στον εντοπισμό των χρηστών, καθώς και άλλων -υβριδικής μορφής- περιβαλλόντων διεπαφής. 2. ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝΤΙΚΑ ΣΥΣΤΗΜΑΤΑ ΔΙΕΠΑΦΗΣ ΩΣ ΠΛΑΙ- ΣΙΑ ΕΠΙΚΟΙΝΩΝΙΑΣ 2.1 Το γενικότερο θεωρητικό πλαίσιο στο οποίο κινείται η μελέτη Αναφορικά με την ανάλυση των συγκεκριμένων τεχνολογικών συστημάτων επικοινωνίας, τα οποία εξετάζει το παρών άρθρο, είναι σημαντικό να αναφερθεί η θεωρητική προσέγγιση που προτείνει ο Graham (2004) η οποία αφορά στη διερεύνηση της αλληλεξάρτησης μεταξύ του φυσικού και δομημένου περιβάλλοντος της σύγχρονης πόλης και των Τεχνολογιών της Πληροφορίας και της Επικοινωνίας (ΤΠΕ). 5 Η προσέγγιση αυτή αναφέρεται σε μία σειρά ανασυνδυαστικών (recombinant) προοπτικών και υποστηρίζει μία συνδυαστική (στο σύνολό της) αντίληψη για τις σχέσεις τεχνολογίας, χώρου, χρόνου και κοινωνικής ζωής. Σύμφωνα με την προσέγγιση αυτή, οι νέες τεχνολογίες εγγράφονται σε πολύπλοκες, απρόβλεπτες και όχι άμεσα αντιληπτές προσμείξεις 6 δρώντων ατόμων και τεχνολογικών κατασκευασμάτων, 7 συνιστώντας έτσι δίκτυα δρώντων (actor-networks), τα οποία αποτελούν κοινωνικοτεχνολογικά υβρίδια. Μέσω τέτοιων κοινωνικο-τεχνολογικών υβριδίων, η κοινωνική ζωή και το περιβαλλοντικό πλαίσιο μέσα στο οποίο εκτυλίσσεται, συνεχώς ανασυνδυάζονται, συνιστώντας πολύπλοκες προσμείξεις νέων χωροχρονικών συνόλων/συστημάτων, οι οποίες είναι πάντα απρόβλεπτες, καθιστώντας κατά συνέπεια δύσκολη την οποιαδήποτε γενίκευση όσον αφορά τον τρόπο δημιουργίας και τις επιδράσεις τους. 4 Ο υβριδικός χαρακτήρας της περιβαλλοντικής εμπειρίας προκύπτει από το συνδυασμό της εμπειρίας του φυσικού χώρου με μία συνθετικά κατασκευασμένη αναπαράσταση χώρου που παρουσιάζεται στον άνθρωπο μέσω του συστήματος επικοινωνίας. 5 Information and Communication Technologies (ICTs), 6 Ο αγγλικός όρος που χρησιμοποιείται εδώ είναι: blendings. 7 Ο αγγλικός όρος που χρησιμοποιείται εδώ είναι: artifact. 2

3 Επίσης, πρέπει να διασαφηνισθεί ότι το άρθρο αυτό δεν υποστηρίζει ότι η ραγδαία εξέλιξη και εξάπλωση των ηλεκτρονικά διαμεσολαβημένων περιβαλλόντων και δικτύων επικοινωνίας έχει απαραίτητα θετικά αποτελέσματα για την καθημερινή ζωή στη σύγχρονη πόλη. Καθημερινά στους δρόμους των πόλεων γινόμαστε μάρτυρες της αυξανόμενης απομόνωσης και του δραστικού περιορισμού της πιθανότητας για πρόσωπο-με-πρόσωπο κοινωνική αλληλόδραση, γεγονός το οποίο προκαλείται ή εντείνεται από την υπερβολική χρήση του κινητού τηλεφώνου από την πλευρά των χρηστών. Ενώ λοιπόν λαμβάνεται υπόψη το γεγονός ότι η εξάπλωση των τεχνολογιών ασύρματης επικοινωνίας (Plant, 2001) και των συστημάτων εντοπισμού είναι δυνατό να έχει και αρνητικές επιπτώσεις στην κοινωνική ζωή στο πλαίσιο του φυσικού περιβάλλοντος της πόλης, το άρθρο αυτό προσπαθεί να διερευνήσει κατά πόσον τα προαναφερόμενα συστήματα και περιβάλλοντα επικοινωνίας θα μπορούσαν να συνεισφέρουν, με κάποιο τρόπο, στην «αναγέννηση» του δημόσιου χώρου της σύγχρονης πόλης και στο «ζωντάνεμα» της κοινωνικής αλληλόδρασης στο πλαίσιο του περιβάλλοντος αυτού. 2.2 Περιβαλλοντικά συστήματα διεπαφής Οι Biocca & Levy υποστηρίζουν ότι ένα σύστημα επικοινωνίας συνίσταται σε ένα επικοινωνιακό σύστημα διεπαφής, διάφορα κανάλια μετάδοσης και οργανωσιακές υποδομές (1995: 16). Σύμφωνα με τους Biocca & Delaney (1995) η διεπαφή επικοινωνίας 8 ορίζεται ως το αποτέλεσμα της αλληλεπίδρασης των φυσικών μέσων, των κωδίκων και της πληροφορίας με τα αισθητηριακά κανάλια πρόσληψης του χρήστη. 9 Ανάλογα με τη μορφή, μέσω της οποίας η διεπαφή αναπαρίσταται από το σύστημα και στη συνέχεια προσλαμβάνεται από τα αντιληπτικά κανάλια του χρήστη, αναφερόμαστε σε σημείο διεπαφής, επιφάνεια διεπαφής ή περιβάλλον διεπαφής. Η έννοια του περιβάλλοντος διεπαφής υποννοεί την ύπαρξη ενός είδους τρισδιάστατου χώρου, ενός περιβάλλοντος δηλαδή, το οποίο λειτουργεί ως πλαίσιο μέσα στο οποίο λαμβάνει χώρα η αλληλεπίδραση μεταξύ χρήστη και συστήματος. Αν θεωρήσουμε την τηλεόραση, τον υπολογιστή και το τηλέφωνο ως τεχνολογίες επικοινωνιακών συστημάτων διεπαφής, τότε η τεχνολογία δυνητικής πραγματικότητας (ΔΠ) 10 μπορεί να θεωρηθεί ως εξέλιξη αυτών (Kay, 1984). Ένα βασικό όμως χαρακτηριστικό της ΔΠ, το οποίο τη διαφοροποιεί ριζικά από τα προαναφερόμενα μέσα, είναι η δυνατότητα παρουσίασης περιεχομένου μέσω της εμβύθισης των αισθητηριακο-κινητικών (sensorimotor) καναλιών πρόσληψης του χρήστη σε μία ζωντανή, αλληλεπιδραστική εμπειρία, η οποία βιώνεται στο πλαίσιο ενός τρισδιάστατου περιβάλλοντος (Χαρίτος, 2005). Επομένως, ένα δυνητικό περιβάλλον (ΔΠερ.) 11 αποτελεί ένα σύστημα διεπαφής, ο χα- 8 Θα μπορούσε όμοια να χρησιμοποιηθεί ο όρος: «επικοινωνιακό σύστημα διεπαφής». 9 Στη συνέχεια του άρθρου αυτού, ο άνθρωπος που χρησιμοποιεί το σύστημα θα αναφέρεται ως χρήστης του συστήματος. 10 Εκτενής αναφορά στη συγκεκριμένη τεχνολογία υπάρχει στο Χαρίτος (2005). 11 Δυνητικά περιβάλλοντα (ΔΠερ) ονομάζουμε τα συνθετικά περιβάλλοντα τα οποία βασίζονται στις πλέον εξελιγμένες τεχνολογίες αλληλεπιδραστικών τρισδιάστατων γραφικών, παράγονται από υπολο- 3

4 ρακτήρας του οποίου είναι εγγενώς περιβαλλοντικός. Η πλέον προωθημένη μορφή περιβαλλοντικών συστημάτων διεπαφής υποστηρίζεται από τις τεχνολογίες διάχυτων/διεισδυτικών (pervasive) και πανταχού παρόντων (ubiquitous) υπολογιστικών συστήματων (Weiser, 1991). Ένα οποιοδήποτε πολυχρηστικό 12 σύστημα επικοινωνίας μέσω τρισδιάστατης γραφικής διεπαφής, μπορεί να θεωρηθεί επικοινωνιακό περιβάλλον, εφόσον υποστηρίζει τη διαμεσολαβημένη επικοινωνία μεταξύ απομακρυσμένων και δικτυακά συνδεδεμένων χρηστών. Λαμβάνοντας υπόψη την κατηγοριοποίηση των επιπέδων της επικοινωνιακής διαδικασίας κατά ΜακΚουέϊλ (1997: 34), το περιβάλλον αυτό λειτουργεί σε δύο επίπεδα: α) σε ενδοατομικό επίπεδο, μεταδίδει σύγχρονα ή ασύγχρονα, στους χρήστες του πληροφορία, σε διάφορες μορφές, β) σε διαπροσωπικό επίπεδο, το περιβάλλον αυτό λειτουργεί ως πλαίσιο το οποίο φιλοξενεί σύγχρονη, διαπροσωπική και διαμεσολαβημένη επικοινωνία χρηστών. Στο επίκεντρο του ζητήματος που διαπραγματεύται το κεφάλαιο αυτό, βρίσκεται η σχέση που μπορεί να διαμορφώνεται μεταξύ των εξής τριών συστατικών ενός περιβαλλοντικού συστήματος διεπαφής: 13 1) του ανθρώπου, 2) των τεχνολογιών της πληροφορίας και της επικοινωνίας και 3) του περιβάλλοντος. 14 Διατυπώνεται εδώ, η υπόθεση ότι η αλληλόδραση, τόσο σε ενδοατομικό όσο και σε διαπροσωπικό επίπεδο με ένα σύστημα διεπαφής και με τους πιθανούς χρήστες υποβοηθάται καλύτερα όταν λαμβάνει χώρα και διατάσσεται ως δραστηριότητα, μέσα στο πλαίσιο ενός τρισδιάστατου περιβάλλοντος. Η υπόθεση αυτή υποστηρίζεται από το επιχείρημα ότι, οι άνθρωποι έχουν εξελιχθεί και μάθει να δραστηριοποιούνται και να αλληλεπιδρούν με τους υπόλοιπους ανθρώπους, με τα έμψυχα και τα άψυχα συστατικά στοιχεία, στο πλαίσιο του τρισδιάστατου φυσικού περιβάλλοντος στο οποίο ζούν: εντοπίζουν και χειρίζονται αντικείμενα, αναγνωρίζουν διατάξεις και μοτίβα που συνίστανται σε σύνολα αντικειμένων, πλοηγούνται και προσανατολίζονται στο χώρο για να εκτελέσουν τις καθημερινές τους δραστηριότητες. 2.3 Η έννοια του περιβάλλοντος ως πλαισίου επικοινωνίας Η έννοια του κόσμου μέσα στον οποίο ζούμε και δρούμε, αλλά και η ίδια μας η υπόσταση είναι θεμελιωδώς «χωρική» και η έννοια του χώρου και του περιβάλλοντος αποτελεί ουσιώδες συστατικό της καθημερινής μας εμπειρίας (Willis κ.α., 2006: 2). Ο Merleau-Ponty (1962: 252) ισχυρίζεται ότι ή έννοια του «είναι» είναι συνώνυμη με την έννοια του «είμαι ευρισκόμενος» και κατά συνέπεια με την έννοια του χώρου. Όμοια, ο Thiel (1961: 35) υποστηρίζει ότι «ο χώρος είναι μία από τις απαραίτητες συνθήκες της υλικής υπόστασης». γιστή και, με την βοήθεια κατάλληλων συσκευών εισόδου-εξόδου, υποστηρίζουν τη διαδικασία της επικοινωνίας ανθρώπου-υπολογιστή, με τη συμμετοχή περισσοτέρων της μίας αίσθησης και με τρόπο «διαισθητικό». Η δυνητική πραγματικότητα είναι η τεχνολογία η οποία υποστηρίζει την λειτουργία ενός ΔΠερ. (Χαρίτος, 2005) 12 Το σύστημα αυτό παρέχει ταυτόχρονη πρόσβαση σε περισσότερους χρήστες. 13 Ως κατάλληλη μετάφραση στα αγγλικά προτείνεται ο όρος: spatial/environmental interface. 14 Η έννοια του περιβάλλοντος εδώ σημαίνει το οποιοδήποτε φυσικό η διαμεσολαβημένο περιβάλλον μπορεί να λειτουργήσει ως πλαίσιο μέσα στο οποίο δραστηριοποιείται ο άνθρωπος. 4

5 Η σχέση της χωρικής εμπειρίας με τη δραστηριότητα του προσανατολισμού εξηγείται από τη Norberg-Schulz (1971: 9) ως εξής: «Οι περισσότερες από τις δραστηριότητες του ανθρώπου έχουν χωρική υπόσταση, υπό την έννοια ότι τα αντικείμενα που υποβοηθούν στον προσανατολισμό κατανέμονται στο χώρο σύμφωνα με χωρικούς συσχετισμούς. [...] O άνθρωπος προσανατολίζεται ως πρός τα αντικείμενα που τον περιβάλλουν, προσαρμόζεται φυσικά και τεχνικά στα φυσικά πράγματα και ο γνωστικός ή αισθητηριακός προσανατολισμός του ώς προς τα διάφορα αντικείμενα στοχεύει στην εδραίωση μίας ισορροπίας μεταξύ αυτού και του περιβάλλοντός του.» Αυτά τα αντικείμενα τα οποία είναι διατεταγμένα και κατανεμημένα στον χώρο, ορίζουν τον χώρο και προσδορίζουν κατά συνέπεια και τη χωρική ή περιβαλλοντική εμπειρία. Ο τρόπος που επικοινωνούμε με τους άλλους ανθρώπους επίσης σχετίζεται και εξαρτάται από το περιβάλλον στο πλαίσιο του οποίου συμβαίνει. Η αλληλόδραση με τους άλλους μπορεί να θεωρηθεί εξαρτημένη από την κατάσταση στην οποίο βρισκόμαστε (Suchman, 1987), μπορεί δηλαδή να διαμορφωθεί βάσει του φυσικού περιβάλλοντος στο οποίο συμβαίνει, αλλά παράλληλα προσδιορίζεται από το πλούσιο και ασαφώς διαρθρωμένο υπόβαθρο των κοινωνικών εμπειριών και συνθηκών (Willis κ.α., 2006: 2). Οι άνθρωποι συμπεριφέρονται διαφορετικά, ανάλογα με το πού βρίσκονται και με το πως οι συνθήκες του επιτρέπουν να κινηθούν, στο περιβάλλον στο οποίο συνυπάρχουν. Οι ΤΠΕ συχνά ξεπερνούν τους περιορισμούς που θέτουν τα φυσικά όρια και οι καταστάσεις όσον αφορά στη δυνατότητα διαπροσωπικής επικοινωνίας, παρέχοντας έτσι νέες επικοινωνιακές δυνατότητες. Προσδίδοντας τη διάσταση του περιβάλλοντος στα συστήματα διεπαφής του χρήστη με αυτά τα συστήματα τηλεπικοινωνίας, μεταβάλλουμε το τρόπο με τον οποίο σχετίζονται: α) η δραστηριότητα της επικοινωνίας με το περιβάλλον στο πλαίσιο του οποίου λαμβάνει χώρα και β) μία οποιασδήποτε τοποθεσία στο φυσικό χώρο με την δραστηριότητα της επικοινωνίας και την πληροφορία που μεταδίδεται κατά τη διάρκεια της δραστηριότητας. Όπως αναφέρθηκε παραπάνω, τα ΔΠερ αποτελούν συστήματα διεπαφής, ο χαρακτήρας των οποίων είναι εγγενώς περιβαλλοντικός. Στην περίπτωση των ΔΠερ, ο χρήστης του συστήματος εμβυθίζεται σε ένα συνολικά συνθετικό περιβάλλον 15 το οποίο αποτελεί τη διεπαφή επικοινωνίας του με το σύστημα. Στην περίπτωση όμως των πανταχού παρόντων υπολογιστικών συστημάτων, τα συστατικά στοιχεία του υπολογιστή και η διεπαφή με το σύστημα εξαπλώνονται στο φυσικό περιβάλλον του χρήστη, παρέχοντας σε αυτόν, μία υβριδική περιβαλλοντική εμπειρία, υπό την έννοια ότι η εμπειρία αυτή συνίσταται τόσο σε φυσικά περιβαλλοντικά ερεθίσματα όσο και σε πληροφορία και συμβολικό περιεχόμενο που διαμεσολαβούνται από το υπολογιστικό σύστημα και χωροθετούνται στο φυσικό περιβάλλον. 15 ο όρος «συνθετικό» υπονοεί ότι η δημιουργία και λειτουργία των περιβαλλόντων αυτών αποτελεί προϊόν συνθετικής διεργασίας και ότι τα περιβάλλοντα αυτά συνιστούν τεχνητά και τεχνολογικά κατασκευάσματα (artifacts) τα οποία παρέχουν στον χρήστη μία τεχνητά κατασκευασμένη ψευδαίσθηση, η οποία όμως δεν παύει να βιώνεται από αυτόν με τρόπο φυσικό και «αληθοφανή» (Χαρίτος, 2005). 5

6 Όταν τα υπολογιστικά συστατικά στοιχεία αρχίζουν να ενσωματώνονται με το φυσικό περιβάλλον, η δραστηριότητα της αλληλεπίδρασης του χρήστη με το σύστημα απομακρύνεται, ως ένα βαθμό, από το προσκήνιο. Ο Schmidt (2005: 164) αναφερόμενος σε αυτού του είδους τα περιβάλλοντα, προτείνει την έννοια της «υπόρρητης επικοινωνίας ανθρώπου-υπολογιστή» (Implicit Human-Computer Interaction), για να τονίσει μεταφορικά την «εξαφάνιση» του υπολογιστή από το προσκήνιο κατά τη διάρκεια της αλληλεπίδρασης. Υ- πόρρητη επικοινωνία ανθρώπου-υπολογιστή είναι η αλληλεπίδραση ενός ανθρώπου με το περιβάλλον και με κατασκευάσματα που εντάσσονται σε αυτό (Rizopoulos & Charitos, 2006). Ο υπολογιστής επομένως παύει να υφίσταται καθ εαυτός, ή έστω μειώνεται η σαφήνεια με την οποία γίνεται αντιληπτή η παρουσία του, τόσο σε φυσικό όσο και νοητικό επίπεδο, από το χρήστη. Η μείωση σε φυσικό επίπεδο επιτυγχάνεται, με την παραγωγή πολύ μικρών σε μέγεθος συσκευών ή συσκευών που καταφέρνουν να ενοποιούνται με το φυσικό περιβάλλον, 16 χωρίς να γίνεται ιδιαίτερα ορατή ή αισθητή η παρουσία τους μέσα σε αυτό (Rizopoulos & Charitos, 2006). Η μείωση της παρουσίας του υ- πολογιστή σε νοητικό επίπεδο υπονοεί την περίπτωση κατά την οποία ο χρήστης αντιλαμβάνεται τους υπολογιστές όχι ως τέτοιους αλλά ως μία διαφορετική οντότητα, με ενισχυμένες δυνατότητες (Streitz & Nixon 2005: 34). Η έννοια του περιβάλλοντος στο πλαίσιο του οποίου επικοινωνείται η πληροφορία και το συμβολικό περιεχόμενο, δεν μας είναι εντελώς άγνωστη. Στο φυσικό περιβάλλον της σημερινής πόλης, στο πλαίσιο του οποίου βιώνουμε την καθημερινή μας ζωή ενσωματώνονται πλέον διαφόρων ειδών αναπαραστάσεις της πραγματικότητας, 17 αλλά και συσκευές εισόδου που καταγράφουν πληροφορία από το περιβάλλον, 18 επηρεάζοντας τη κατάσταση των προαναφερόμενων αναπαραστάσεων. Η ενσωμάτωση επομένως, συστημάτων που βασίζονται σε ΤΠΕ ενισχύει ηλεκτρονικά κάποια από τα περιβάλλοντα τα οποία βιώνουμε καθημερινά, και ταυτόχρονα διαμεσολαβεί στην επικοινωνία μας με αυτά, αλλά και με άλλους ανθρώπους που δρούν μέσα σε αυτά (Χαρίτος, 2005). Το φυσικό περιβάλλον σπάνια λαμβάνεται υπόψη στο παραδοσιακό υπόδειγμα αλληλεπίδρασης ανθρώπου υπολογιστή. Η σμίκρυνση όμως των υ- πολογιστικών συστατικών στοιχείων και η αναδυόμενη δυνατότητα συγκερασμού τους με αντικείμενα του καθημερινού μας περιβάλλοντος, όπως έπιπλα, ρούχα, τοίχοι, κλπ., αναγκαστικά καθιστά το φυσικό περιβάλλον σημαντική παράμετρο της διαδικασίας αλληλεπίδρασης ανθρώπου υπολογιστή (Mark, 1999: 677). Η αναδυόμενη αυτή σχέση μεταξύ ανθρώπου - περιβάλλοντος - υπολογιστή συχνά ονομάζεται «έξυπνος χώρος» ή «έξυπνο περιβάλλον» (intelligent ή smart space). Ο όρος αυτός είναι ορθότερο να χρησιμοποιείται στην περίπτωση που το υπολογιστικό σύστημα που εξαπλώνεται στο χώρο και 16 Για παράδειγμα συσκευές που λόγω μικρού μεγέθους και επιφανειακής μορφής εύκολα ενσωματώνονται σε φυσικά αντικείμενα της καθημερινότητας με αποτέλεσμα να είναι δύσκολα ορατές. 17 Οι αναπαραστάσεις αυτές γίνονται αντιληπτές μέσω κατάλληλων συστημάτων απεικόνισης, όπως: οθόνες τηλεόρασης, επιφάνειες προβολής, τεράστιες εκτυπώσεις, κλειστά κυκλώματα τηλεόρασης, οθόνες αφής, κλπ. 18 Για παράδειγμα: βιντεοκάμερες, μικρόφωνα, αισθητήρες παντός τύπου κλπ. 6

7 η διεπαφή επικοινωνίας με αυτό ενσωματώνουν δυνατότητες τεχνητής νοημοσύνης, οπότε μπορούμε να μιλάμε για αλληλεπίδραση του χρήστη με το ί- διο το περιβάλλον, ως οντότητα και όχι απλά για αλληλεπίδραση με ένα σύστημα, η οποία λαμβάνει χώρα στο πλαίσιο ενός περιβάλλοντος. 3. ΑΣΥΡΜΑΤΗ ΕΠΙΚΟΙΝΩΝΙΑ ΚΑΙ ΜΕΣΑ ΕΠΙΚΟΙΝΩΝΙΑΣ ΔΙ ΕΝΤΟΠΙΣΜΟΥ 3.1 Παρέχοντας τη δυνατότητα κίνησης στο χρήστη που επικοινωνεί Οι νέες γενιές τεχνολογιών ασύρματης επικοινωνίας και κινητής τηλεφωνίας παρέχουν τη δυνατότητα παρουσίασης αλληλεπιδραστικού πολυμεσικού περιεχομένου, το οποίο συνίσταται σε υπολογιστικά γραφικά (computer graphics) δύο ή και τριών διαστάσεων και video, σε αληθινό χρόνο στην οθόνη της συσκευής κινητής τηλεφωνίας, μετατρέποντάς την έτσι σε δικτυωμένο υπολογιστή και σταδιακά σε «χειριστήριο» το οποίο οργανώνει μεγάλο μέρος της ζωής του χρήστη (Rheingold, 2002). Οι εξελίξεις αυτές καθιστούν δυνατή την πιθανότητα πολυαισθητηριακής επικοινωνίας μεταξύ απόμακρα ευρισκόμενων ανθρώπων, οι οποίοι βρίσκονται εν κινήσει, μέσω ενός γραφικού περιβάλλοντος διεπαφής. Ένα αρκετά αποτελεσματικό είδος πολυμεσικού περιεχομένου, με αποδεδειγμένη αυξημένη δυνατότητα διατήρησης της προσοχής από τη μεριά του χρήστη, είναι η χρήση αλληλεπιδραστικών τρισδιάστατων υπολογιστικών γραφικών στο σύστημα διεπαφής του κινητού τηλεφώνου. Η αναπαράσταση του τρισδιάστατου περιβάλλοντος ενισχύει την αίσθηση του βάθους και τον περιβαλλοντικό χαρακτήρα της διεπαφής και παρέχει αυξημένες δυνατότητες για οπτικοποίηση της πληροφορίας στην περιορισμένη επιφάνεια της οθόνης της συσκευής (Beardow, 2002). Η δυνατότητα αλληλεπίδρασης με τη δράση που λαμβάνει χώρα στο περιβάλλον διεπαφής της συσκευής και επιρροής της εξέλιξης του αναπαριστάμενου περιεχομένου, ενισχύει την αίσθηση της «εμπλοκής» 19 που αισθάνεται ο χρήστης του συστήματος με την εξελισσόμενη δραστηριότητα. Η σταδιακή εισαγωγή τρισδιάστατων γραφικών αναπαραστάσεων στο περιβάλλον διεπαφής συσκευών κινητής επικοινωνίας έχει δώσει τη δυνατότητα στους κινούμενους χρήστες να έχουν πρόσβαση σε δικτυωμένα πολυχρηστικά παιχνίδια (multi-user 3D games) τα οποία γίνονται αφορμή για τη δημιουργία πολυπληθών δικτυακών κοινοτήτων. Σε ένα τέτοιο παιχνίδι όμως, το τρισδιάστατο περιεχόμενο και η δραστηριότητα μπορεί να μεταδίδεται συγχρόνως τόσο σε κινούμενους χρήστες (από φορητή συσκευή επικοινωνίας) όσο και σε σταθερά τοποθετημένους χρήστες που έχουν πρόσβαση μέσω του επιτραπέζιου υπολογιστή τους. Ουσιαστικά, η εισαγωγή τρισδιάστατων γραφικών περιβαλλόντων στο σύστημα διεπαφής κινητών συσκευών επικοινωνίας 19 Η έννοια της «εμπλοκής» (engagement) χρησιμοποιείται εδώ με το ίδιο τρόπο που συναντάται στο Laurel (1991). 7

8 υπονοεί την εισαγωγή της «δυνατότητας προς κίνηση» (mobility) στη δραστηριότητα της αλληλεπίδρασης με ένα υπολογιστικό περιβάλλον διεπαφής, καθώς και τη πιθανότητα «συνύπαρξης» και σύγχρονης αλληλόδρασης μεταξύ κινούμενων και στατικά τοποθετημένων χρηστών, στο πλαίσιο μίας δικτυακής και συνεργασιακής δραστηριότητας. Ένα πολύ καλό παράδειγμα εικαστικού δρώμενου το οποίο παρέχει στους θεατές του μία αντίστοιχη εμπειρία αποτελεί το Uncle Roy All Around You 20 της δημιουργικής ομάδας Blast Theory. H «δυνατότητα προς κίνηση» αποτελεί επίσης χαρακτηριστικό κάποιων περισσότερο εμβυθιστικών εμπειριών προσομοίωσης όπως εκείνες που υποστηρίζονται από τις τεχνολογίες της ενισχυμένης (Augmented Reality) και της μικτής πραγματικότητας (Mixed Reality). 21 Χαρακτηριστικό παράδειγμα, ένα παιχνίδι κινητής ενισχυμένης πραγματικότητας (mobile augmented reality), το οποίο μπορεί να λάβει χώρα στο φυσικό περιβάλλον της πόλης, συγχρόνως τοποθετώντας το χρήστη του στο πλαίσιο του ηλεκτρονικά διαμεσολαβημένου περιβάλλοντος διεπαφής και του φυσικού σκηνικού που τον περιβάλλει: ένα σύστημα που υποστηρίζει την εκτέλεση του γνωστού τρισδιάστατου παιχνιδιού Quake 22 στο πλαίσιο του φυσικού περιβάλλοντος της πόλης, αναπτύχθηκε στο Πανεπιστήμιο της Νότιας Αυστραλίας (Piekarski & Thomas, 2002). Ο παίκτης του παιχνιδιού μεταφέρει ένα φορητό υπολογιστή σε ένα σακίδιο στην πλάτη του και το τρισδιάστατο περιβάλλον προβάλλεται στα μάτια του μέσω διαφανούς κράνους προσομοίωσης, το οποίο επιτρέπει τη θέαση του φυσικού περιβάλλοντος σε συνδυασμό με την προβολή του τρισδιάστατου περιεχομένου, ενώ τα δύο περιβάλλοντα συνταιριάζονται λαμβάνοντας υπόψη την αναγνώρισης της θέσης του χρήστη στο φυσικό περιβάλλον, με χρήση τεχνολογίας GPS. 3.2 Αναγνώριση θέσης του χρήστη και «μέσα επικοινωνίας δι εντοπισμού» Νέες μορφές δικτύων ασύρματης επικοινωνίας υποστηρίζουν παράλληλα με τη δραστηριότητα επικοινωνίας μεταξύ χρηστών, τη δυνατότητα για αναγνώριση της θέσης 23 στην οποία βρίσκεται ο κάθε χρήστης του συστήματος, σε κάθε στιγμή. Η συγκεκριμένη πληροφορία μπορεί να αξιοποιηθεί από το σύστημα επικοινωνίας για ενημέρωση της αναπαράστασης που απεικονίζεται στο χρήστη, σε σχέση με την αλλαγή θέσης του στο φυσικό χώρο. Η δυνατότητα καταγραφής της θέσης των χρηστών ή άλλων εν δυνάμει κινητών οντοτήτων και η είσοδος της πληροφορίας που αφορά γενικότερα στην κατάσταση 20 Το δρώμενο αυτό παρουσιάστηκε στο φεστιβάλ Futuresonic στο Manchester το 2004, στο οποίο συμμετείχε και ο συγγραφέας ως παίκτης/θεατής. Πληροφορίες για το συγκεκριμένο δρώμενο αλλά και για το έργο της δημιουργικής ομάδας των Blast Theory γενικότερα υπάρχουν στην ιστοσελίδα: 21 Η δυνατότητα συγκερασμού πραγματικής (καταγεγραμμένης μέσω video) και συνθετικής (παραγώμενης από τρισδιάστατα υπολογιστικά γραφικά) κινούμενης εικόνας σε αληθινό χρόνο, υποστηρίζει τη δημιουργία υβριδικών συνθετικών περιβαλλοντικών εμπειριών μικτής ή ενισχυμένης πραγματικότητας (Χαρίτος, 2004: 63). 22 Παιχνίδι δράσης το οποίο παρέχει ταυτόχρονη δυνατότητα πρόσβασης σε μεγάλο αριθμό παικτών. 23 Η αναγνώριση γίνεται μέσω συστημάτων εντοπισμού θέσης (Location-Based Systems), όπως π.χ. η τεχνολογία GPS. 8

9 ενός περιβάλλοντος, 24 η οποία μπορεί να καταγραφεί μέσω κατάλληλων αισθητήρων που εγκαθίστανται στο φυσικό αυτό περιβάλλον, συνιστά τη δημιουργία συστημάτων που ενημερώνονται για την κατάσταση του πλαισίου στο οποίο λειτουργούν (context-aware systems). Γιατί όμως μπορεί να θεωρηθεί χρήσιμη η αναγνώριση θέσης στην περίπτωση τηλεπικοινωνίας για ένα κινούμενο χρήστη; Αρκεί να αναλογιστούμε ποιά είναι η συχνότερη ερώτηση που κάνουμε στο συνομιλητή μας μέσω κινητού τηλεφώνου, με την έναρξη της συνομιλίας μας: «Πού είσαι;». Η ερώτηση αυτή πιθανώς φανερώνει την ανάγκη προσδιορισμού της τοποθεσίας και κατά συνέπεια εδραίωσης, τουλάχιστον χωρικά, της κατάστασης στην οποία βρίσκεται ο συνομιλητής μας, πριν την έναρξη της συνομιλίας μαζί του. Πράγματι, το συχνότερα χρησιμοποιούμενο στοιχείο που προσδιορίζει το πλαίσιο σε κινητά συστήματα επικοινωνίας είναι η θέση του χρήστη, αφού αυτή είναι συνήθως εύκολο να προσδιορισθεί και ο προσδιορισμός αυτός έχει ιδιαίτερη σημασία για τη συμπεριφορά των εμπλεκόμενων στην επικοινωνιακή δραστηριότητα. Από το 2003 και μετά, η ιδέα της σύγκλισης της κινητής τηλεπικοινωνίας, φορητών και φορετών υπολογιστών (wearable computing), των ασύρματων δικτύων και των ψηφιακών μέσων και παράλληλα ο συσχετισμός της ψηφιακής πληροφορίας με πραγματικούς τόπους, έχει οδηγήσει στην έννοια των «μέσων επικοινωνίας δι εντοπισμού» ή locative media 25 (Tuters, 2004) τα οποία αποτελούν και το αντικείμενο που διερευνά το παρών άρθρο. Στην περίπτωση αυτή, οι χρήστες κινούνται μέσα στο περιβάλλον και προσλαμβάνουν τη διαμεσολαβημένη πληροφορία μέσω των φορητών τους συσκευών επικοινωνίας, ενώ καθιστούν γνωστή κάθε στιγμή, τη θέση τους στο χώρο σε όσους συμμετέχουν στην επικοινωνιακή δραστηριότητα. Ο όρος «μέσα επικοινωνίας δι εντοπισμού» (ΜΕΔΕ) αναφέρεται γενικότερα σε κάθε πληροφορία γύρω από κάποια φυσική τοποθεσία αλλά και σε άλλες ενδείξεις που σχετίζονται με το πλαίσιο επικοινωνίας (Nova, 2004: 2). Τα «μέσα επικοινωνίας δι εντοπισμού» είναι μέσα επικοινωνίας στενά συσχετισμένα με συγκεκριμένες τοποθεσίες, ψηφιακά δηλαδή μέσα, τα οποία επι-τίθενται σε πραγματικούς τόπους, υποβοηθώντας έτσι την καταγραφή και ανάκτηση της πληροφορίας σε σχέση με τους τόπους αυτούς και παράλληλα ενεργοποιώντας αληθινές κοινωνικές δραστηριότητες και αλληλεπιδράσεις. Οι ερευνητικές προσπάθειες στο χώρο των συστημάτων αυτών, διερευνούν τη σύγκλιση των πληροφοριακών συστημάτων και της έννοιας του περιβάλλοντος και του τόπου, κάνοντας χρήση φορητών ΤΠΕ. Μάλιστα, ο Rieser (2005), αναφερόμενος στις επικρατούσες πρακτικές κάνοντας χρήση μέσων επικοινωνίας δι εντοπισμού, δηλαδή τις διαδικασίες χαρτογράφησης και χωροθέτησης πληροφορίας, ισχυρίζεται ότι τα μέσα αυτά θα μας οδηγήσουν σε μία ριζική αναθεώρηση της φύσης της αναπαράστασης γενικότερα. Η δυνατότητα χωρικού συσχετισμού μεταξύ αφηγηματικού και γεωγραφικού χώρου μπορεί να μεταβάλλει τις διεξόδους 24 Μέσω παραμέτρων όπως θερμοκρασία, φωτεινότητα, υγρασία, κλπ. 25 Ο όρος locative media πρωτοχρησιμοποιήθηκε από τον Karlis Kalnins αν και θα ήταν ορθότερο να πούμε ότι οφείλεται στη συλλογική προσπάθεια των μελών της κοινότητας που εργάζονται στο πλαίσιο των εφαρμογών και υπηρεσιών εντοπισμού θέσης ( 9

10 για συμμετοχή των θεατών σε ένα δρώμενο και ακόλουθα την εμπειρία που οι θεατές αυτοί θα βιώσουν. Όπως υποστηρίζει ο Schroeder (1996), «η έννοια της τεχνολογίας της επικοινωνίας συνήθως σημαίνει ότι δύο ή περισσότεροι άνθρωποι εμπλέκονται στη χρήση της και ότι δίνεται έμφαση στο περιεχόμενο των μηνυμάτων που οι άνθρωποι αυτοί ανταλάσσουν», υπονοώντας ότι οι έννοιες της επικοινωνίας και του μέσου θα έπρεπε να χρησιμοποιούνται στο πλαίσιο των πολυχρηστικών περιβαλλόντων διεπαφής. Κατα συνέπεια, η παροχή πρόσβασης σε περισσότερους χρήστες, σε περιβάλλοντα διεπαφής που υποστηρίζονται από μέσα επικοινωνίας δι εντοπισμού τονίζει την υπόστασή τους, ως μέσα διαπροσωπικής και από υπολογιστή διαμεσολαβημένης επικοινωνίας. Όπως προαναφέρθηκε, ένα σημαντικό χαρακτηριστικό των συστημάτων διεπαφής ως πλαισίων επικοινωνίας, στα οποία αναφέρεται το άρθρο αυτό είναι ο περιβαλλοντικός τους χαρακτήρας. Αναφερόμαστε επομένως, σε πολυχρηστικά γραφικά συστήματα διεπαφής τα οποία προσφέρουν στο χρήστη μια απεικόνιση υπό τη μορφή περιβαλλοντικής αναπαράστασης, στο πλαίσιο της οποίας οι χρήστες του συστήματος αναπαρίστανται ταυτόχρονα σε αληθινό χρόνο και η οποία μπορεί να συνίσταται σε δισδιάστατο ή/και τρισδιάστατο οπτικό περιεχόμενο. Διαπιστώνεται όμως παράλληλα, ότι οι περισσότερες εφαρμογές ΜΕΔΕ, παρέχουν μία δισδιάστατη αναπαράσταση περιβάλλοντος στο χρήστη της φορητής συσκευής επικοινωνίας, λόγω τεχνικών περιορισμών 26 αλλά και πιθανότατα επειδή η ταυτόχρονη πρόσληψη δύο διαφορετικών δυναμικών περιβαλλόντων 27 από τον κινούμενο χρήστη δεν θα μπορούσε να γίνει εύκολα από τον χρήστη. Εκτός των συστημάτων ΜΕΔΕ που προαναφέρθηκαν, άλλα χαρακτηριστικά παραδείγματα εφαρμογών ΜΕΔΕ είναι τα εξής: 1) Το Urban Tapestries 28 δημιουργήθηκε από την δημιουργική ομάδα Proboscis και αποτελεί ένα πειραματικό σύστημα χαρτογράφησης γνώσης, το οποίο παρέχει στον οποιονδήποτε χρήστη δυνατότητα πρόσβασης αλλά και προσθήκης περιεχομένου, το οποίο συσχετίζεται με συγεκριμένες τοποθεσίες της πόλης, μέσω διαδικτύου ή κινητής συσκευής επικοινωνίας. 2) To Pac Μαnhattan 29 είναι ένα σύστημα ψυχαγωγίας για κινούμενους στην πόλη χρήστες, ένα μεγάλης κλίμακας από υπολογιστή διαμεσολαβημένο παιχνίδι της πόλης, το οποίο χρησιμοποιεί συστήματα GPS και αισθητήρες αδράνειας (inertia sensors) για να καταγράψει τη θέση του κάθε χρήστη και να εκτίμησει το πιθανό οπτικό του πεδίο, παρέχοντάς του έτσι τη δυνατότητα να παίξει το γνωστό ηλεκτρονικό παιχνίδι Pacman, κινούμενος όμως πραγματικά μέσα στο φυσικό περιβάλλον της Νέας Υόρκης. 26 Για παράδειγμα, περιορισμένο μέγεθος οθόνης και μειωμένη ποιότητα απεικόνισης, όπως συμβάινει στην αναπαράσταση που παρέχει η οθόνη μίας συσκευής τύπου Personal Digital Assistant (PDA). 27 Θεωρώντας ότι ήδη προσλαμβάνει αντιληπτικά ερεθίσματα που συνιστούν το βίωμα του φυσικού περιβάλλοντός του και στα οποία πρέπει να συγκεντρώσει μέρος της προσοχής του για να κινηθεί και να δράσει

11 4. ΤΑ ΜΕΣΑ ΕΠΙΚΟΙΝΩΝΙΑΣ ΔΙ ΕΝΤΟΠΙΣΜΟΥ ΚΑΙ Η ΔΙ- ΑΜΕΣΟΛΑΒΗΣΗ ΤΗΣ ΕΠΙΚΟΙΝΩΝΙΑΣ ΣΤΟ ΠΕΡΙΒΑΛ- ΛΟΝ ΤΗΣ ΠΟΛΗΣ 4.1 Εισάγοντας την παράμετρο της τοποθεσίας στη διαδικασία της από υπολογιστή διαμεσολαβημένης επικοινωνίας Προσπαθώντας να κατανοήσουμε τις κοινωνικές επιπτώσεις της χρήσης των ΜΕΔΕ, θα ήταν σημαντικό να διερευνήσουμε το αντίκτυπο που η μορφή επικοινωνίας την οποία υποστηρίζουν μπορεί να έχει στη βίωση της καθημερινής μας ζωής μέσα στην πόλη. Η Souza e Silva (2003) έχει υποστηρίξει τη σημασία αυτών των αλληλεπιδραστικών περιβαλλόντων επικοινωνίας, αναφέροντας ώς αιτία το γεγονός ότι υποστηρίζουν την «μετάβαση των δυνητικών κόσμων από το διαδίκτυο στο φυσικό περιβάλλον της πόλης». Ενώ δηλαδή το διαδίκτυο υποστήριζε τη μετάβαση της διεξαγωγής συναντήσεων και κοινωνικής αλληλόδρασης από το φυσικό περιβάλλον στο πλαίσιο «δυνητικών περιβαλλόντων», 30 η έλευση των κινητών δικτυακών μέσων και δικτύων επικοινωνίας δι εντοπισμού συσχετίζει ξανά την έννοια του «τόπου συνάντησης» με το φυσικό χώρο του αστικού περιβάλλοντος. Με αυτό τον τρόπο, η από υπολογιστή διαμεσολαβημένη επικοινωνία, η οποία μέχρι πρόσφατα περιοριζόταν στο πλαίσιο του διαδικτύου, επιστρέφει στο αστικό φυσικό περιβάλλον. Πράγματι, η έλευση της δυνατότητας εντοπισμού θέσης, επαναφέρει την παράμετρο του φυσικού περιβάλλοντος ως συνισταμένη της κατάστασης μέσα στην οποία συμβαίνει η δραστηριότητα της από υπολογιστή διαμεσολαβημένης επικοινωνίας, αντιστοιχίζοντας το «δυνητικό» νοητικό περιβάλλον επικοινωνίας με το φυσικό περιβάλλον, στο οποίο τελικά βρίσκονται τα πραγματικά «σώματα» των χρηστών που επικοινωνούν. Σε μία δραστηριότητα που υποστηρίζεται από ΜΕΔΕ, για παράδειγμα 31, η συγκεκριμένη θέση του κάθε παίχτη στο φυσικό χώρο είναι ιδιαίτερα σημαντική. 32 Με τον τρόπο αυτό, το δυνητικό περιβαλλοντικό πλαίσιο αντιστοιχίζεται στο φυσικό περιβάλλον και αυτό το υβριδικό πλέον περιβαλλοντικό πλαίσιο γίνεται ο στίβος του παιχνιδιού. Με όμοιο τρόπο, το αστικό τοπίο θα μπορούσε να εμπλουτισθεί με ένα ουσιαστικά κοινωνικό χαρακτηριστικό. Ο τόπος μπορεί να γίνει ξανά, για την απο υπολογιστή διαμεσολαβημένη επικοινωνία, μία πρακτική συνθήκη των κοινωνικών επαφών προσφέροντας ευκαιρίες για δράση και κοινωνική αλληλόδραση. Ιδιαίτερα σημαντικό όμως είναι το γεγονός ότι η επικοινωνιακή δραστηριότητα επανατοποθετείται στο 30 Εδώ ο όρος ΔΠερ. χρησιμοποιείται υπό την ευρύτερή έννοια, εννοώντας μη υλικά, αναπαραστατικά περιβάλλοντα επικοινωνίας στο διαδίκτυο, όπως για παράδειγμα ο «νοητικός χώρος» όπου επισυμβαίνει η δράση και η επικοινωνία σε μία δικτυακή κοινότητα, τύπου MOO (Poster: 149), χωρίς απαραίτητα η αναπαράσταση που μεταδίδεται στο χρήστη να υποστηρίζεται από τρισδιάστατα υπολογιστικά γραφικά. 31 Όπως το προαναφερόμενο δρώμενο Uncle Roy All Around You της δημιουργικής ομάδας Blast Theory, ή το παιχνίδι «BotFighters» της Σουηδικής εταιρείας ItsAlive. 32 Όταν για παράδειγμα ένα παίκτης πλησιάζει μία συγκεκριμένη τοποθεσία, το κινητό του τηλέφωνο τον ειδοποιεί σχετικά με το που βρίσκεται, ενώ συγχρόνως η τοποθεσία αυτή σημειώνεται μέ κάποιο τρόπο στην οπτική αναπαράσταση του συνολικού περιβαλλοντικού πλαισίου και μεταδίδεται σε αληθινό χρόνο σε όλους του συμμετέχοντες παίκτες. 11

12 φυσικό της περιβάλλον και με τον τρόπο αυτό παρέχεται στους χρήστες του συστήματος η δυνατότητα για πρόσωπο-με-πρόσωπο αλληλόδραση και επαναφέρεται η «παρόρμηση της εγγύτητας» ( compulsion of proximity ) (Boden & Molotch, 2004) στο πλαίσιο της απο υπολογιστή διαμεσολαβημένης επικοινωνίας. O Castels (2004) υποστηρίζει ότι η έννοια του χώρου/περιβάλλοντος αποτελεί θεμελιώδη διάσταση της κοινωνίας, μη διακριτή από την ευρύτερη διαδικασία της κοινωνικής οργάνωσης και της κοινωνικής εξέλιξης. Η έλευση ε- πομένως νέων μορφών φυσικών περιβαλλόντων και περιβαλλοντικών εμπειριών στις πόλεις του σήμερα, εμφανίζεται διαμέσου της διαδικασίας διαμόρφωσης μίας νέας κοινωνίας, της κοινωνίας των δικτύων. Είναι σημαντικό ό- μως να τονισθεί ότι το άρθρο αυτό δεν θεωρεί ότι οι προαναφερόμενες τεχνολογίες της πληροφορίας και της επικοινωνίας μπορούν να προκαλέσουν κοινωνική αλλαγή με άμεσο τρόπο, ως αποτέλεσμα των εγγενών χαρακτηριστικών τους ως καναλιών επικοινωνίας, δηλαδή των δυνατοτήτων που παρέχουν για ενοποίηση και υπέρβαση των φυσικών χωρικών ορίων και των περιορισμών της απόστασης. Όπως υποστηρίχθηκε και στην εισαγωγή, το άρθρο συμφωνεί με μία θεωρητική προσέγγιση, κατά την οποία το φυσικό και δομημένο περιβάλλον της πόλης και τα τεχνολογικά συστήματα κατασκευάζονται κοινωνικά σε παράλληλες πορείες (Graham, 2004: 67-68). Η προσέγγιση αυτή βασίζεται στη θεωρία των «δικτύων δρώντων» (Latour, 2005) και στην έννοια του «ανθρώπο-τεχνολογικού» «κυβερνο-οργανισμού» (cyborg) (Haraway, 1991). Σύμφωνα με τη θεωρία των «δικτύων δρώντων», συγκεκριμένες κοινωνικές καταστάσεις και δρώντες εντάσσουν τεχνολογικά κατασκευάσματα, μηχανές, κατασκευές, κείμενα διαφόρων μορφών κλπ., συσχετίζοντας όλα αυτά μεταξύ τους σε «δίκτυα δρώντων». Τα domains του διαδικτύου και οι ψηφιακές πόλεις (cyber-cities) για παράδειγμα, μπορούν να θεωρηθούν ως αποσπασματικές, διαιρεμένες και υπο αμφισβήτηση πολύπλοκες κατασκευές ετερογενών υποδομών και δικτύων δρώντων. 4.2 Ζωντανεύοντας τους «μη χώρους» Στην εισαγωγή του άρθρου αναφέρθηκε ότι ενώ η εξάπλωση των τεχνολογιών ασύρματης επικοινωνίας και των συστημάτων ΜΕΔΕ είναι δυνατό να έχει και αρνητικές επιπτώσεις στην κοινωνική ζωή στο πλαίσιο του φυσικού περιβάλλοντος της πόλης (Plant, 2001), το άρθρο αυτό προσπαθεί να διερευνήσει κατά πόσον τα ΜΕΔΕ θα μπορούσαν να συνεισφέρουν, με κάποιο τρόπο, στην «αναγέννηση» του δημόσιου χώρου της πόλης, «ζωντανεύοντας» τη κοινωνική αλληλόδραση στο πλαίσιό του. Σε αυτό το σημείο όμως είναι χρήσιμο να α- ναρωτηθεί κανείς: «γιατί ο αστικός δημόσιος χώρος έχει ανάγκη αναζωογόνησης;» Στο ερώτημα αυτό απαντά με κατάλληλο τρόπο ο Auge (1992) περιγράφοντας το χαρακτήρα του αστικού χώρου σε μετα-βιομηχανικές και έντονα α- στικού χαρακτήρα κοινωνίες ως «μη χώρο» ( non-space ), τον οποίο αντιλαμβανόμαστε αλλά μόνο με ένα μερικό, αποσπασματικό και μη-συνεκτικό τρόπο. Ο όρος «χώρος» είναι περισσότερο αφηρημένος από την έννοια «τό- 12

13 πος», η χρήση του οποίου τουλάχιστον αναφέρεται σε κάποιο γεγονός το ο- ποίο έλαβε χώρα, κάποιο μύθο ή κάποια ιστορία. Οι σύγχρονες πόλεις είναι γεμάτες από χώρους, στους οποίους το άτομο αισθάνεται ότι απλά είναι θεατής των όσων συμβαίνουν, χωρίς να χρειάζεται να δίνει ιδιαίτερη προσοχή στο θέαμα (Auge, 1992). Σε αυτούς τους χώρους, οι κάτοικοι της πόλης συνήθως πλοηγούνται χωρίς να κάνουν τον κόπο να αναζητήσουν τη διεξαγωγή οποιασδήποτε μορφής αλληλόδρασης με κάποιον άλλο κάτοικο ή να σχετισθούν κάπως εντονότερα, από όσο απαιτεί η λειτουργική τους σχέση που υ- παγορεύεται από τη διαδικασία της πλοήγησης και του προσανατολισμού, μέσα στο σκηνικό που τους περιβάλλει. Δεν είναι παρά απλοί περαστικοί και σπάνια θα ανακαλύψουν κάποια αξιολογότερη γι αυτούς σημασία στα περιβάλλοντα αυτά, από την απλή μετάβαση από το ένα σημείο στο άλλο, σε τοπολογικό ή γεωγραφικό επίπεδο. Τους «μη χώρους» που βιώνουμε στη καθημερινότητά μας, στο φυσικό περιβάλλοντικό πλαίσιο της πόλης, συνήθως δεν τους βιώνουμε ως «τόπους».ο ορισμός της έννοιας τους «τόπου» υποννοεί ένα χώρο εμπλουτισμένο με νόημα, στο πλαίσιο του οποίου αλληλεπιδράσεις και συναντήσεις λαμβάνουν χώρα μεταξύ των ανθρώπων. Ο Relph (1976: 114) υποστηρίζει ότι η θεμελιώδης έννοια στη βάση του «τόπου» είναι η έννοια της υπαρξιακής αίσθησης του «ανήκειν μέσα στο χώρο», 33 που αντιστοιχεί στο βαθμό που το άτομο νιώθει μέρος του τόπου. Η αντίθετη σε σημασία έννοια είναι η έννοια της υπαρξιακής αίσθησης του «ανήκειν εκτός του χώρου», 34 που εμπεριέχει τις αισθήσεις του «αγνώστου» και της «αποσύνδεσης». Ένας χώρος ορίζεται υποκειμενικά και καταγράφεται στη μνήμη ενός ανθρώπου ως τόπος και για το λόγο αυτό συσχετίζεται στενά με ατομικές ενέργειες και προθέσεις. Θεωρεί (Relph, 1976: 42-43) ότι «οι τόποι είναι τα πλαίσια ή τα υπόβαθρα των εμπρόθετα προσδιορισμένων αντικειμένων ή συνόλων αντικειμένων ή γεγονότων, ή μπορεί ακόμα να αποτελούν το α- ντικείμενο των προθέσεων αυτό καθ εαυτό. [...] Αυτοί οι τόποι συνήθως προσδιορίζονται σε μεγάλο βαθμό βάσει των αντικειμένων αυτών και των σημασιών που αυτά φέρουν. Με την ιδιότητα του αντικειμένου, οι τόποι αποτελούν ουσιαστικά εστίες προσοχής, συνήθως ευρισκόμενοι σε μία σταθερή τοποθεσία και κατέχοντας χαρακτηριστικά τα οποία διατηρούν κατά τη διάρκεια του χρόνου μία αναγνωρίσιμη μορφή». Αλλά γιατί έχουμε ανάγκη τους τόπους αυτούς για να «κατοικούμε» 35 μέσα τους; Σύμφωνα με τον Relph (1976: 1), είναι σημαντικό τα περιβάλλοντα στα οποίο ζούμε να υπόκεινται σε σχεδιασμό έτσι ώστε να αναπτύσσονται με κατάλληλο τρόπο πλαίσια, ως συστήματα νοηματοδοτημένων τόπων, τα οποία προσδίδουν δομή και μορφή στις εμπειρίες μας στον φυσικό κόσμο. Ο Castels (1996: 441-2) προτείνει μία κοινωνικού επιπέδου προσέγγιση για την έννοια του χώρου, ως υλικού υποστηρίγματος και βάσης των χρονικά διαμοιραζόμενων (time-sharing) κοινωνικών πρακτικών. Υποστηρίζει ότι η κοινωνία μας κατασκευάζεται γύρω από «ροές»: ροές κεφαλαίου, ροές πλη- 33 Ο ακριβής όρος που χρησιμοποιεί είναι existential insideness. 34 Ο ακριβής όρος που χρησιμοποιεί είναι existential outsideness 35 Εδώ χρησιμοποιείται ο αγγλικός όρος «dwell», μέ ένα όμοιο τρόπο με το οποίο έχει χρησιμοποιηθεί και από τον Heidegger για να προσδιορίσει τη σχέση του ανθρώπου με το περιβάλλον στο οποίο ζεί και δρά (Heidegger, 1971). 13

14 ροφορίας, τεχνολογικές ροές, ροές ανθρώπων που μετακινούνται, ροές εικόνων, ήχων, συμβόλων, κλπ. Οι ροές αυτές λειτουργούν ως έκφραση διαδικασιών οι οποίες κυριαρχούν στη ζωή μας, σε οικονομικό, πολιτικό και συμβολικό επίπεδο. Στη συνέχεια εισηγείται την έννοια του «χώρου ροών», 36 ως «υλικής οργάνωσης των χρονικά διαμοιραζόμενων κοινωνικών πρακτικών οι οποίες λειτουργούν μέσω ροών» και υποστηρίζονται από τεχνολογίες και δίκτυα της πληροφορίας και της επικοινωνίας. Αν και οι χώροι ροών φαίνεται να αποτελoύν την κυρίαρχη χωρική μορφή στη σημερινή κοινωνία των δικτύων, οι χώροι αυτοί και οι άνθρωποι που δρούν στο πλαίσιό τους, εξακολουθούν να ζούν τη ζωή τους εξίσου στο πλαίσιο των «εντοπισμένων χώρων», 37 δηλαδή στο φυσικό τους χωρικό πλαίσιο. Ο Castels διακρίνει μία αναπτυσσόμενη ένταση αλλά συγχρόνως και μία συνάρθρωση μεταξυ των χώρων ροών και των εντοπισμένων χώρων (1996: 441-2). Ενώ οι εντοπισμένοι χώροι οργανώνουν την ανθρώπινη εμπειρία περί των παρυφών συγκεκριμένων τοποθεσιών, οι χώροι ροών συνδέουν ηλεκτρονικά, διακριτές και απόμακρα ευρισκόμενες τοποθεσίες σε ένα αλληλεπιδραστικό δίκτυο το οποίο διασυνδέει δραστηριότητες και ανθρώπους ευρισκόμενους σε διαφορετικά γεωγραφικά πλαίσια. Οι πόλεις μας αποτελούνται, εξίσου από ροές και τόπους και από τις σχέσεις που αναπτύσσονται μεταξύ τους. Οι τόποι των χώρων ροών είναι οι διάδρομοι και οι χώροι μετάβασης, τους οποίους συνήθως βιώνουμε ως «μη χώρους» και οι οποίοι συνδέουν τους τόπους στον κόσμο μας. Ο κάτοικος της πόλης τους 21 ου αιώνα είναι συνήθως κινούμενος και δικτυωμένος συνεχώς και ενώ κινείται από τόπο σε τόπο, παραμένει συνδεδεμένος κάθε στιγμή. Είναι επομένως ιδιαίτερα εύστοχη η διαπίστωση του Castels (2004: 88) ότι: «κινούμεθα φυσικά ενώ διατηρούμε μία σταθερή σχέση με τις ηλεκτρονικές μας συνδέσεις. Μεταφέρουμε μαζί μας ροές ενώ κινούμεθα διαμέσου τόπων». Αναφερόμενοι στην εμπειρία του χώρου στο πλαίσιο ηλεκτρονικά ενισχυμένων και διαμεσολαβημένων περιβαλλόντων, οι Biocca & Kim (1997) υποστηρίζουν ότι η αίσθηση παρουσίας που αντιλαμβάνεται ο άνθρωπος ο ο- ποίος δραστηριοποιείται σε αυτά τα περιβάλλοντα είναι ασταθής και κάθε στιγμή μπορεί να εναλλάσσεται (Biocca και Kim, 1997) ανάμεσα σε τρείς καταστάσεις: α) παρουσία στο φυσικό περιβάλλον, κατά την οποία ο άνθρωπος αποδίδει την πηγή των αισθητηριακών ερεθισμάτων που προσλαμβάνει στο φυσικό του περιβάλλον, β) παρουσία στο δυνητικό (ηλεκτρονικά διαμεσολαβημένο) περιβάλλον, όπου η πρόσληψη της πληροφορίας από το μηδιαμεσολαβημένο φυσικό περιβάλλον περιορίζεται με κάποιο τρόπο και το σύστημα διεπαφής με το μέσο επιτρέπει την συγκέντρωση στη πληροφορία που προσλαμβάνεται από το ηλεκτρονικά διαμεσολαβημένο περιβάλλον, γ) παρουσία σε ένα φαντασιακό περιβάλλον, το οποίο κυριαρχείται από εσωτερικά δημιουργούμενες νοητικές εικόνες. Η Hayles (1999) σε μία προσπάθεια να εξηγήσει την περιβαλλοντική εμπειρία ως συνέπεια της επικοινωνίας μέσω κινητού τηλεφώνου, υποστηρίζει ότι 36 Ο αγγλικός όρος που χρησιμοποιεί είναι space of flows. 37 Ο αγγλικός όρος που χρησιμοποιεί είναι space of places. 14

15 θα μπορούσαμε να συλλάβουμε τα πλαίσια επικοινωνίας μέσω κινητού τηλεφώνου ως περιβεβλημένα 38 με τέτοιο τρόπο ώστε «για μία δεδομένη περιοχή να μην υπάρχει πλέον ένα ομοιογενές πλαίσιο, αλλά μάλλον θύλακες, καθένας από τους οποίους αποτελεί διαφορετικό πλαίσιο μέσα στην συνολική περιοχή». Η Souza (2003) εξηγεί κάπως καλύτερα τη προσέγγιση αυτή με το εξής παράδειγμα: ένας θύλακας μπορεί να δημιουργείται ως αποτέλεσμα της χωρικής εγγύτητας μεταξύ των ανθρώπων και μέσα σε αυτόν μπορεί να υπάρχει κάποιο άλλο πλαίσιο που δημιουργείται απο την επικοινωνιακή δραστηριότητα μέσω κινητού τηλεφώνου, εμπλέκοντας έτσι και κάποιον απόμακρα ε- ντοπισμένο συνομιλητή. Κάθε νέο περιβεβλημένο πλαίσιο επαναδιαμορφώνει την πραγματικότητα και τις κοινωνικές σχέσεις που λαμβάνουν χώρα σε μία συγκεκριμένη περιοχή. Κάθε φορητή συσκευή επικοινωνίας φέρει τη δυνατότητα δημιουργίας νέων πλαισίων επικοινωνίας τα οποία με τη σειρά τους θα περιβάλλουν και θα επαναπροσδιορίσουν την πραγματικότητα, για το χρήστη της συσκευής. 5. ΕΠΙΛΟΓΟΣ Σε μια προσπάθεια να προσεγγισθεί η συνεργασιακή περιβαλλοντική εμπειρία που βιώνουν οι χρήστες ενός συστήματος ΜΕΔΕ, θα μπορούσαμε να υποθέσουμε τα εξής: το περιβεβλημένο πλαίσιο που αντιστοιχεί στην ταυτόχρονη ροή πληροφορίας και συμβολικού περιεχομένου μεταξύ όλων των συμμετεχόντων στην επικοινωνιακή δραστηριότητα μέσω ΜΕΔΕ, λαμβάνει μία αρκετά αναπαραστατική και περιβαλλοντικού χαρακτήρα μορφή, που προσδορίζεται σε μεγάλο βαθμό από τη συγκεκριμένη διεπαφή επικοινωνίας του συστήματος. Το αποτέλεσμα της εμπειρίας αυτής θα μπορούσε να είναι μια υβριδική περιβαλοντική εμπειρία, η οποία περιλαμβάνει την ενδεχόμενη συνύπαρξη των συμμετεχόντων, όχι μόνο στους χώρους ροής που μεταφέρουν μαζί τους, ενώ επικοινωνούν διαμεσολαβημένα, αλλά επίσης και στους τόπους, μέσα στους οποίους θα μπορούσαν να βιώσουν την εμπειρία της εγγύτητας και την πρόσωπο-με-πρόσωπο αλληλόδρασης με τους υπόλοιπους συμμετέχοντες στο σύστημα ΜΕΔΕ. Ιδιαίτερη σημασία στη συγκεκριμένη αναζήτηση λαμβάνει ο τρόπος που το φυσικό περιβαλλοντικό πλαίσιο της πόλης, όπου λαμβάνει χώρα εντοπισμένη 39 επικοινωνία (Suchman, 1987), μεταβάλλεται μέσω της εισαγωγής και λειτουργίας των προαναφερομένων συστημάτων. Τα ΜΕΔΕ θα μπορούσαν να θεωρηθούν συστήματα εντοπισμένης επικοινωνίας που ενημερώνονται για την κατάσταση του πλαισίου στο οποίο λειτουργούν (context-aware systems). 40 Τα ΜΕΔΕ ως συστήματα από υπολογιστή διαμεσολαβημένης επικοινωνίας, επαναφέρουν τη δραστηριότητα της αλληλεπίδρασης ανθρώπου υπολογιστή και ανθρώπου-υπολογιστή-ανθρώπου στο πλαίσιο του φυσικού 38 Ο αγγλικός όρος που χρησιμοποιείται είναι: enfolded. 39 Ο αγγλικός όρος που χρησιμοποιείται από τη Suchman είναι: situated. 40 Tα συστήματα αυτά συζητήθηκαν στο κεφάλαιο (3). 15

16 μας περιβάλλοντος, αντί να περιμένουν από τον άνθρωπο να προσαρμοσθεί στις ανάγκες του υπολογιστικού περιβάλλοντος. Αν θεωρήσουμε το διαδίκτυο ως ένα μέσο επικοινωνίας και ως πλαίσιο, όπου πληροφορία και συμβολικό περιεχόμενο επικοινωνείται μεταξύ των χρηστών του, αυτή η πληροφορία και το περιεχόμενο σπανίως συσχετίζονται με κάποια συγκεκριμένη τοποθεσία, τη τοποθεσία στην οποία αναφέρονται για παράδειγμα ή ακόμα με τη φυσική τοποθεσία στην οποία βρίσκονται οι χρήστες του. Από την άλλη μεριά, τα ΜΕΔΕ παρέχουν τη δυνατότητα συσχετισμού μέρους του περιεχομένου του διαδικτύου με φυσικές τοποθεσίες και κατα κάποιο τρόπο υπόσχονται ένα είδος χωρικοποίησης (spatialization) του διαδικτύου, κατά την οποία ένα μέρος του ψηφιακού του περιεχομένου καθώς και οι δραστηριότητες που σχετίζονται με αυτό αντιστοιχίζονται με συγκεκριμένες θέσεις στο φυσικό περιβάλλον. Στο σημερινό αστικό περιβάλλον στο πλαίσιο της παγκοσμιοποίησης, ο Castels (2004) υποστηρίζει ότι ο δημόσιος χώρος, ως τοποθεσία αυθόρμητα εκκινούμενης κοινωνικής αλληλόδρασης, μπορεί ξανά να γίνει ένας «μηχανισμός» που υποστηρίζει και πλαισιώνει επικοινωνιακή δραστηριότητα μεταξύ των κατοίκων της πόλης. Θα μπορούσαν λοιπόν οι ΤΠΕ, τα ασύρματα δίκτυα καθώς και τα ΜΕΔΕ να παρέχουν στον συνεχώς κινούμενο κάτοικο της πόλης του 21 ου αιώνα τη δυνατότητα να συνδέεται με άλλους συμπολίτες του, να ανακαλύπτει ξανά τη χαρά της αυθόρμητα εκκινούμενης κοινωνικής αλληλόδρασης, να γίνεται περισσότερο ενεργός και να επαναδημιουργεί κοινότητες που σχετίζονται τόσο με το ψηφιακό επικοινωνιακό περιβάλλον όσο και με το φυσικό τόπο μέσα στον οποίο ζεί και δραστηριοποιείται; (Charitos, Diamantaki, Gazi & Meimaris, 2005) Θα μπορούσαν τα μέσα αυτά να ωθήσουν προς την μεταβολή του σύγχρονου φυσικού περιβάλλοντος της πόλης, των ασύνδετων μεταξύ τους τόπων ροών, των κενών από νόημα αυτών «μη τόπων», σε δίκτυο κοινωνικά νοηματοδοτημένων τόπων για κοινωνική αλληλόδραση; Το άρθρο αυτό δεν θα μπορούσε να παρέχει μία σαφή και ορθά στηριγμένη απάντηση στο ερώτημα αυτό, εφόσον δεν έχουν ακόμα διεξαχθεί μελέτες που να ερευνούν συστηματικά το συγκεκριμένο φαινόμενο. Απλά προσπάθησε να διατυπώσει μία σειρά προβληματισμών οι οποίοι καταδεικνύουν την αναγκαιότητα μελλοντικής συστηματικής έρευνας προς μία ιδιαίτερα σημαντική κατεύθυνση που αφορά στο σχεδιασμό, την υλοποίηση, την αξιολόγηση και τη μελέτη των επιδράσεων της λειτουργίας μέσων επικοινωνίας δι εντοπισμού, στο σύγχρονο περιβάλλον της πόλης. ΒΙΛΙΟΓΡΑΦΙΚΕΣ ΑΝΑΦΟΡΕΣ Auge, M. (1992). Non-places: Introduction to an Anthropology of Supermodernity. London: Verso. Beardow, P. (2002). Enabling Wireless Interactive 3D. Στο URL: Biocca, F., and Delaney, B. (1995). «Immersive Virtual Reality Technology», σ Στο: F. Biocca, F. and Levy M. R. (επιμ.), Communication in the Age of Virtual Reality. Hillsdale: Lawrence Erlbaum Associates. Biocca, F. & Levy, M. (1995). «The Vision of Virtual Reality», σ Στο: F. Biocca, F. and Levy M. R. (επιμ.), Communication in the Age of Virtual Reality. Hillsdale: Lawrence Erlbaum Associates. 16

17 Biocca, F. and Kim, T. (1997): «Telepresence via Television: Two Dimensions of Telepresence May Have Different Connections to Memory and Persuasion». Journal of Computer Mediated Communication, τομ. 3, τχ. 2. Boden D. and Molotch, H. (2004). «Cyberspace Meets the Compulsion of Proximity», σ Στο S. Graham (επιμ.), The Cybercities Reader, Urban Reader Series. London: Routledge. Castels, M. (2004). «Space of Flows, Space of Places: Materials for Theory of Urbanism in the Information Age», σ Στο S. Graham (επιμ.), The Cybercities Reader, Urban Reader Series. London: Routledge. Castells M. (1996). The Rise of the Network Society, Volume 1. Cambridge, Massachusetts: Blackwell. Charitos, D., Diamantaki, K., Gazi. A. and Meimaris, M. (2005). «The Emergence of New Types of Hybrid Mobile Communication Environments and their Impact on Social Life Within the Urban Context». Στα πρακτικά του 3 rd International Conference on Communication and Reality, Tripodos, Universitat Ramon Llull, Barcelona. Graham, S. (2004). «Introduction», σ Στο Graham, S. (επιμ.), The Cybercities Reader, Urban Reader Series. London: Routledge. Haraway, D. (1991). «A Manifesto of Cyborgs: Science, Technology, and Socialist-Feminism in the Late Twentieth Century», σ Στο Haraway, D. (επιμ.), Simians, Cyborgs and Women: The Reinvention of Nature. New York: Routledge. Highmore, B. (2001) The Everyday Life Reader. London: Routledge. Hayles, K. (1999). How We Became Posthuman Virtual Bodies in Cybernetics, Literature, and Informatics. Chicago, The University of Chicago Press. Heidegger, M. (1971). «Building, Dwelling, Thinking», σ , στο Poetry, Language, Thought, New York: Harper & Row. Kay, A. (1984). «Computer software». Scientific American, τομ.. 251, τχ.3: Latour, B. (2005). Reassembling the Social: An Introduction to Actor-Network-Theory. Oxford: Oxford University Press. Laurel (1991). Computers as Theatre: Addison-Wesley Publishing Company. Mark, W. (1999). «Turning Pervasive Computing Into Mediated Spaces». IBM Systems Journal, τομ. 38, τχ. 4. ΜακΚουέϊλ, Ντ. (1997). Εισαγωγή στην Θεωρία της Μαζικής Επικοινωνίας. Αθήνα: Καστανιώτης. Merleau-Ponty, M. (1962). The Phenomenology of Perception. London: Routledge. Norberg-Schulz, C. (1971). Existence, Space and Architecture. New York: Praeger Ltd. Nova, Ν. (2004) Locative Media: a literature review, Craft Research report_2. Ecole Polytechnique Federale de Lausanne. Piekarski, W. and Thomas, B. (2006). «ARQuake: The Outdoors Augmented Reality System». Communications of the ACM, τομ. 45, τχ. 1: Poster, M. (2003). «Ψηφιακά Δίκτυα και Ιδιότητα του Πολίτη», σ Στο Παναγιωτοπούλου, Ρ. (επιμ.), Η Ψηφιακή Πρόκληση: ΜΜΕ και Δημοκρατία. Αθήνα: Τυπωθήτω Δαρδανός. Plant, S. (2001). On the Mobile: the Effects of Mobile Telephones on Social and Individual Life, The Motorola Media Center, Διαθέσιμο στο URL: Relph, E. (1976). Place and Placelessness. London: Pion. Rheingold. H. (2002). Smart Mobs: The Next Social Revolution. Cambridge, MA: Basic Books. Rieser, M. (2005). «Beyond Mapping: New Strategies for Meaning in Locative Artworks», Στο Ascott, R. (επιμ.), Πρακτικά Διεθνούς Συνεδρίου με τίτλο Altered States: Transformations of Perception, Place and Performance του Planetary Collegium, University of Plymouth, Ιουλίου Rizopoulos, C. & Charitos, D. (2006) «Intelligence Technologies as a Means of Enhancing Spatial Experience», σ Στο V. Bourdakis.and D. Charitos (επιμ.), Communicating Space(s), Πρακτικά του 20ου Διεθνούς Συνεδρίου ecaade για την Εκπαίδευση και Έρευνα σε Computer Aided Architectural Design, Βόλος, Σεπτέμβριος Schmidt, A. (2005). «Interactive Context-Aware Systems Interacting With Ambient Intelligence», σ Στο Riva, G., Vatalaro, F., Davide, F., Alcañiz, M. (επιμ.), Ambient Intel- 17

18 ligence: The Evolution of Technology, Communication and Cognition Towards the Future of Human-Computer Interaction, Amsterdam: IOS Press. Schroeder, R. (1996). Possible Worlds: The Social Dynamic of Virtual Reality Technology. Boulder, CO: Westview Press. Souza e Silva, A. (2003). «Mobile Networks and Public Spaces Bringing Multi-user Environments Into the Physical Space», Στο R. Ascott, (επιμ.), Proceedings of the 2003 International Consciousness Reframed Conference, CaiiA: University of Wales College. Streitz, N. and Nixon, P. (2005). «The Disappearing Computer». Communications of the ACM, τομ. 48, τχ. 3: Suchman, L. (1987). Plans and Situated Actions: The Problem of Human-Machine Communication. Cambridge: Cambridge University Press. Thiel, P. (1961). «A Sequence-Experience Notation». Town Planning Review, τομ. 32, Απρίλιος Tuters, M. (2004). «The Locative Commons: Situating Location-Based Media in Urban Public Space», στα πρακτικά του συνεδρίου 2004 Futuresonic Conference σε ηλεκτρονική μορφή, Manchester, UK. Χαρίτος, Δ. (2004) Επικοινωνία Ανθρώπου Μηχανής. Σημειώσεις μαθήματος επιλογής. Αθήνα: Τμήμα Επικοινωνίας και ΜΜΕ, Εθνικό και Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο Αθηνών. Χαρίτος, Δ. (2005) «Δυνητική Πραγματικότητα: Ένα Νέο Σύστημα Διεπαφής Ανθρώπου- Υπολογιστή ή Ένα Νέο Μέσο Επικοινωνίας;», Ζητήματα Επικοινωνίας, τχ. 2. Weiser, M. (1991). «The Computer for the Twenty-First Century». Scientific American, τομ. 265, τχ. 3: Willis, K, Chorιanopoulos, K., Struppek, M. & Roussos, G. (2006) «Shared Encounters», κείμενο θέσης για συμμετοχή σε Workshop με τίτλο Shared Encounters: Content Sharing as Social Glue in Everyday Places, στο πλαίσιο του Διεθνούς Συνεδρίου CHI 2007, San Jose California (υπό δημοσίευση), διαθέσιμο στο URL: 18