Ο ναός της Παναγίτσας στη Βαλύρα της Μεσσηνίας

Transcript

1 Ο ναός της Παναγίτσας στη Βαλύρα της Μεσσηνίας Γεώργος ΔΗΜΗΤΡΟΚΑΛΛΗΣ Δελτίον XAE 20 (1998), Περίοδος Δ'. Στη μνήμη του Δημητρίου Ι. Πάλλα ( ) Σελ ΑΘΗΝΑ 1999

2 Γεώργος Δημητροκάλλης Ο ΝΑΟΣ ΤΗΣ ΠΑΝΑΓΙΤΣΑΣ ΣΤΗΝ ΒΑΑΥΡΑ ΤΗΣ ΜΕΣΣΗΝΙΑΣ ^τήν αγροτκή περφέρεα τού χωροΰ Βαλύρα 1, 25 περίπου χλμ. βόρεα της Καλαμάτας, δυτκά καί σε απόσταση χλομέτρου άπό τά όρα του οκσμού, βρίσκετα ό μκρός ναός της Παναγίτσας. Άπό τό αρχκό κτίσμα σώζοντα μόνον ο περμετρκοί τοίχο, μέσου ΰψους 3,50 μ. περίπου 2, ενώ ό αρχκός ήμκυλνδρκός θόλος, πού έχε καταπέσε, αντκαταστάθηκε μέ ξύλνη κεραμοσκεπή στέγη (Ε'κ. 1). Ό ναΐσκος, σχεδόν ορθογώνος σέ κάτοψη, έχε μέσες εσωτερκές δαστάσες 3x5,97 μ., παρουσάζε δηλαδή αναλογία 1:2, όπως συμβαίνε σέ μονόκλτες βασλκές καί μονόκλτους σταυρεπίστεγους ναούς βυζαντνής εποχής (Ε'κ. 2). Ό ναΐσκος, σωστά προσανατολσμένος, εΐχε μόνο μία είσοδο στην δυτκή του πλευρά καί ένα μκρό παράθυρο στην βόρεα* τό παράθυρο της μεσημβρνής όψεως ανοίχθηκε σέ πρόσφατη εποχή. Τό παράθυρο τής βόρεας όψεως, πού πθανότατα δατηρεί τήν αρχκή του μορφή, έχε εξωτερκές δαστάσες 0,35 χ0,70 μ., ο σταθμοί του είνα άπό τοχοποία καί τό άνώφλό του ορζόντο, στοχείο εξαρετκά σπάνο στην βυζαντνή αρχτεκτονκή 3 (Ε'κ. 4). Ή κτσμένη στό κάτω μέρος της Αγία Τράπεζα καταλαμβάνε ολη τήν εσωτερκώς καί έξωτερκώς ημκυκλκή κόγχη, πού έχε σχετκά μκρές δαστάσες - χορδή 1,23 καί βέλος 0,67 μ. Εκατέρωθεν τής κόγχης καί στό πάχος του ανατολκού τοίχου δανοίγοντα τά βαθά καί τυφλά κογχάρα τής προθέσεως καί του δακονκού (0,27x0,45 καί 0,29x0,47 μ. αντίστοχα). Τό μονόλοβο παράθυρο τής κύρας κόγχης στην σημερνή του μορφή έχε δαστάσες πολεμίστρας, μέ εσωτερκό 1. Στην Βαλύρα έχε εντοπσθεί καί ό τρίκογχος ναός τοϋ Αγίου Βλασίου, πού ήδη έχω χρονολογήσε στά τέλη τοϋ Γ ή τίς αρχές τοϋ ΙΑ' αώνα {Δέκατο Τρίτο Συμπόσο Βυζαντνής καί Μεταβυζαντνής 'Αρχαολογίας, 1993, Πρόγραμμα καί περλήψες εσηγήσεων καί ανακονώσεων, σ. 7-8). 2. 'Ελάχστο ϋψος άπό τό περβάλλον έδαφος στην βορεοδυτκή γωνία: 2,50 μ. 3. "Ενα πρώτο ενδεκτκό κατάλογο παραθύρων μέ ορζόντο άνώφλο έκανε ήδη ό καθηγητής Π.Λ. Βοκοτόπουλος (Ή έκκληάνογμα 0,21 καί εξωτερκό μόλς 0,07 μ. Ό ναός επανελημμένα επσκευασμένος καί ανακατασκευασμένος ακόμα καί στς ήμερες μας, δέν δασώζε ϊχνη τοχογραφών. Άπό τό αρχκό κτίσμα δατηρούντα ό βόρεος καί ό νότος τοίχος καί ο γωνίες τού ανατολκού. "Ισως τό ϊδο συμβαίνε καί μέ τόν δυτκό τοίχο τού μνημείου, πού όμως έχε επκαλυφθεί μέ παχύτατα σύγχρονα επχρίσματα. Ή κόγχη τού ερού καί τά εκατέρωθεν τμήματα τού ανατολκού τοίχου, δπως αποδεκνύετα άπό τήν δαφορά δομής, κτίσθηκαν σέ μεταβυζαντνούς χρόνους, όταν προφανώς θέλησαν νά ανακατασκευάσουν ένα ήδη ερεπωμένο κτίσμα (Ε'κ. 3). Ο αρχκές τοχοποίες έχουν γίνε μέ ένα εξαρετκά χαλαρό πλνθοπερίκλεστο σύστημα, όπου, στά κάτω μέρη, παρεμβάλλοντα καί κανονκά λαξευμένο γωνόλθο μεγάλων δαστάσεων 4. Ή πλνθοπερίκλεστη τοχοποία τού μκρού μνημείου δέν εΐνα απλή επένδυση, όπως συμβαίνε σέ ορσμένα άλλα μεσσηνακά μνημεία 5, άλλα δαμπερής σέ ολο της τό πάχος, όπως δαπστώνουμε άπό τους σταθμούς τού παραθύρου τής βόρεας όψεως (Ε'κ. 4). Ή επφάνεα τής τοχοποίας εϊνα κατά τόπους δακοσμημένη μέ πλίνθνα γράμματα: τό κάππα στην βόρεα πλευρά, τό χρίσμα (μονόγραμμα >Κ six armed cross) στην μεσημβρνή, ένα στοχείο πού θυμίζε αρχαοελληνκό σίγμα (βόρεα πλευρά), άλλα καί άλλους πλίνθνους σχηματσμούς, επίσης στην βόρεα πλευρά, πού δύσκολα μπορούν νά ταυτσθούν μέ γράμματα τού ελληνκού αλφαβήτου (Ε'κ. 5). Δύο άπό αυτούς, πού θυμίσαστκή αρχτεκτονκή ες τήν Δυτκήν Στερεάν Έλλάόα καί τήν Ήπερον άπό τοϋ τέλους τοϋ 7ου μέχρ τοϋ τέλους τοϋ 10ου αώνος, Θεσσαλονίκη , σ. 164, ύποσημ. 2). 4. Ενδεκτκά: Γωνόλθος βορεοδυτκής γωνίας: 0,68x0,73 μ. 5. Άγος Βασίλεος Πανυπερίου καί Άγος Νκόλαος Αίπείας (Γ. Δημητροκάλλης, "Αγνωστο βυζαντνοί ναοί Ιεράς Μητροπόλεως Μεσσηνίας, 'Αθήνα 1990, σ. 185 καί 219), άλλα καί άλλο ναοί ακόμη αδημοσίευτο. 129

3 ΓΕΩΡΓΙΟΣ ΔΗΜΗΤΡΟΚΑΛΛΗΣ Είκ. 1. Παναγίτσα Βαλνρας. Άποψη άπό ΝΔ. Ι " ' ÎÇ) thy Ι Είκ. 2. Παναγίτσα Βαλνρας. Κάτοψη. Ι / i \ \ V ο ' a s \ \ _^r ^ 6. Π.Λ. Βοκοτόπουλος, έ'.ά., σ. 92. Ν. Μουτσόπουλος, Εκκλησίες της Καστοράς. 9ος-11ος αώνας, Θεσσαλονίκη 1992, σ. 520, πίν. ΙΙΙ.2 οπού ακρβέστερο τό σχήμα. Τό μνημείο χρονολογείτα άπό τόν πρώτο στό β' ήμσυ τοϋ Γ αώνα (ε.ά., σ. 196), άλλο συγγραφείς (Βελένης, Meksi) μλούν ακόμη καί γά τόν ΙΓ αίώνα (Βοκοτόπουλος, ε.ά., σ ), άποψη πού οπωσδήποτε δεν είνα ορθή. Ο Koch καί Megaw έχουν δεχθεί μά κάπως πρωμότερη χρονολογία τοϋ μνημείου (ε.ά., σ ), ένώ ό καθηγητής Ν. Μουτσόπουλος υποστήρξε έκ νέου τήν παλαά του άποψη γά τοποθέτηση τοϋ μνημείου στό β' τέταρτο τοϋ Γ αίώνα (ε.ά., σ. 106). 7. Μουτσόπουλος, ε.ά., σ. 520, πίν. ΙΙΙ "Ε.ά., σ. 459 (είκ. 402), 518 (πίν. III.1). Στό μνημείο υπάρχε τό ϊδο σχήμα καί ανεστραμμένο, δηλαδή τό άνω ήμσυ χρίσματος. 9. Ν. Μουτσόπουλος, ε.ά., σ. 518 (πίν. III.1). Στό μνημείο υπάρχε τό ϊδο σχήμα καί ανεστραμμένο, δηλαδή τό άνω ήμσυ χρίσματος. Πά τίς δάφορες απόψες γύρω άπό τήν ηλκία τοϋ μνημείου, βλ. σ Πλίνθνα γράμματα υπάρχουν καί στον Άγο Στέφανο Καστοράς, πού άπό τους περσσότερους βυζαντνολόγους πστεύεζουν τό κάτω ήμσυ τοϋ χρίσματος, μοΰ είνα γνωστοί μόνον άπό τήν Κοίμηση της Θεοτόκου στό Λάμποβο της Βορείου Ηπείρου 6 καί τόν Ταξάρχη τοϋ Γυμνασίου στην Καστορά, τοϋ ΙΑ' αώνα 7, ένώ κάπως παραλλαγμένος βρίσκετα στους Αγίους 'Αναργύρους της Καστοράς τοΰ Ίδου αώνα 8, καί τόν συζητούμενης χρονολογίας Άγο Νκόλαο τοΰ Κασνίτζη 9, πάλ στην Καστορά. Παρά τήν πλίνθνη αυτή δακόσμηση, στοχείο πολύ χαρακτηρστκό είνα τό οτ στό μνημείο δέν υπάρχουν οδοντωτές τανίες. Τά πλίνθνα γράμματα, γά τά όποα, αν δέν κάνω λάθος, δέν υπάρχε εδκή μελέτη, εμφανίζοντα στην Βόρεα Ελλάδα κατά τόν Γ αώνα ('Άγος Αχίλλεος Πρέσπας, Κουμπελίδκη Καστοράς κ.ά.) 10, ένώ στην Νότα Ελλάδα τά συναντούμε κυρίως σέ μνημεία τοΰ αίώνα, μετά τόν όποο ουσαστκά εξαφανίζοντα 11. Τό κάππα, πού σέ ορσμένα μνημεία εμφανίζετα καί αντίστροφο (αρστερόστροφο) 12, είνα ένα άπό τά συνηθέτα κτίσμα τοϋ β' ήμίσεος τοΰ Θ' αίώνα. Πάντως ο ενθυμήσες τοϋ 845 καί 862 δέν δημοσεύθηκαν ποτέ, ένώ ή κτητορκή επγραφή τοϋ 889 καί ή ένθύμησς τοϋ Ιουνίου τοϋ 890 πού δημοσίευσε ό καθηγητής Ν. Μουτσόπουλος (ε.ά., σ. 299 καί ), είνα παραναγνώσες, όπως επεσήμανε, λίγο πρν άπό τόν θάνατο του, ό έφορος Βυζαντνών 'Αρχαοτήτων Καστοράς Σωτήρος Κίσσας ('Ανάγνωση βυζαντνής επγραφής άπό τήν Καστορά, Εγνατία 5, Μάρτος 1994, σ. 4-5). 11. Στην βορεοδυτκή Ελλάδα, αντίθετα, τά πλίνθνα γράμματα εξακολούθησαν νά χρησμοποούντα έπί μακρόν (Κ. Τσουρής, Ό κεραμοπλαστκός δάκοσμος των υστεροβυζαντνών μνημείων της Βορεοδυτκής Έλλάόος, Καβάλα 1988, σ , όπου παραδείγματα καί ββλογραφία), όπως δέ αναφέρε ό καθηγητής Ν. Μουτσόπουλος, χωρίς όμως ββλογραφκή κάλυψη, τέτοα γράμματα υπάρχουν καί σέ τζαμά τοϋ 16ου καί τοϋ 17ου αίώνα στην Φλππούπολη (ε.ά., σ. 463). Ή περίπτωση τοϋ καθολκού τής μονής Λουκοϋς στην Αργολίδα καί τών Αγίων Θεοδώρων της Τρύπης Λακωνίας είνα άπό τς σπανότατες εξαρέσες μνημείων τής Νότας Ελλάδος πού έχουν γράμματα μετά τόν ΙΑ' αίώνα (βλ. κατωτέρω, ύποσημ. 14). Στς εξαρέσες ϊσως πρέπε νά εντάξουμε καί τους ουσαστκά άχρονολόγητους ναούς τοϋ Α γίου Πέτρου Καστανέας καί τοΰ Ταξάρχου Σαϊδόνας στην Μεσσηνακή Μάνη (Ν. Δρανδάκης, "Ερευνα ες τήν Μεσσηνακήν Μάνην, ΠΑΕ1976, σ. 215 καί 232). 12. Άη-Στράτηγος Μπουλαρών Μάνης (Ν. Δρανδάκης, Βυζαντναίτοχογραφία τής Μέσα Μάνης, Αθήνα 1964, σ. 18), Άγος Θεόδωρος «στοϋ Καλοϋ» τής Μάνης (Ν. Δρανδάκης, "Ερευνα ες τήν Μάνην, ΠΑΕ 1977, σ. 221), Προφήτης Ηλίας Κονδίτσας Λακωνίας (Α. 'Ορλάνδος, Άγνωστος βυζαντνός ναός τής Λακωνίας, Ελληνκά ΙΕ' (1957), σ. 91, είκ. 2), Άγος Νκόλαος στό Πλατάν Αχαΐας (Π. Βοκοτόπουλος, Ό τρίκογχος ναός τοϋ Α γίου Νκολάου στό Πλατάν τής Αχαΐας, Αρμός, Α, 1990, σ. 400), Άγος Δημήτρος Βαράσοβας Ατωλίας (Α. 'Ορλάνδος, Ό Άγος ΙΑ 130

4 Ο ΝΑΟΣ ΤΗΣ ΠΑΝΑΓΙΤΣΑΣ ΣΤΗΝ ΒΑΛΥΡΑ ΤΗΣ ΜΕΣΣΗΝΙΑΣ Είκ. 3. Παναγίτσα Βαλνρας. 'Ανατολκή όψη. στερα γράμματα 13, ακολουθεί τό χρίσμα 14, ενώ τό σίγμα είνα σπανότατο 15. Σε μά περίπτωση, στην 'Ελεούσα της Μεγάλης Πρέσπας, τοΰ 1410, συναντούμε τό χρίσμα γραπτό 16- στό μκρό καί όψμο μνημείο, όπου με κόκκνο χρώμα έχε γίνε απομίμηση πλνθοπερίκλεστης τοχοποίας καί κεραμοπλαστκών δακοσμήσεων, Είκ. 4. Παναγίτσα Βαλνρας. Παράθυρο βόρεας όψης. Δημήτρος της Βαράσοβας, ΑΒΜΕ Α' (1935), σ. 106), Άγος Νκόλαος Αυλίδος (Χ. Μπούρας, Συμπληρωματκά στοχεία γά ένα κατεστραμμένο ναό της Βοωτίας, ΔΧΑΕ Δ' ( ), σ. 240), Προφήτης 'Ηλίας Σταροπάζαρου Αθηνών, Άγο Θεόδωρο Σερβίων καί τουλάχστον επτά ναοί της Καστοράς (Ν. Μουτσόπουλος, έ.ά., σ. 516,519). 13. 'Ενδεκτκά: Άη-Στράτηγος Μπουλαρών (Ν. Δρανδάκης, Βνζαντναί τοχογραφία της Μέσα Μάνης, Αθήνα 1964, σ. 18), Ταξάρχης Χαρούδας Μάνης (Ν. Δρανδάκης, Ό Ταξάρχης της Χαρούδας καί ή κττορκή επγραφή τον,λακσπονο Α' (1972), σ. 278, πίν. ΙΖ' β), Προφήτης 'Ηλίας Κονδίτσας (Ά. 'Ορλάνδος, Άγνωστος βυζαντνός ναός της Λακωνίας, Ελληνκά ΙΕ' (1957), σ. 91, είκ. 2), Άγος 'Ιωάννης ό Θεολόγος Παλαού Λυγουροΰ (Στ. Μαμαλοϋκος, "Ενας άγνωστος βυζαντνός ναός στην Αργολίδα. Ό Άγος 'Ιωάννης ό Θεολόγος Παλαού Λγουροϋ,ζ1Χ4 ' IB' (1984), σ. 429, είκ. 18/11), Παναγία Λουτρών Ήραίας (Ν. Μουτσόπουλος, Ή αρχτεκτονκή των εκκλησών καί των μοναστηρών της Γορτυνίας, Αθήνα 1956, σ. 35), Άγος Νκόλαος στό Πλατάν Αχαΐας (Βοκοτόπουλος, έ.ά., σ. 400), Άγος Δημήτρος της Βαράσοβας Ατωλίας (Α. 'Ορλάνδος, ΑΒΜΕ Α' (1935), σ. 106), Όσος Λουκάς Φωκίδος (A.H.S. Megaw, The Chronology of Some Middle-Byzantine Churches, BSA 32 ( ), πίν. 30/51), Άγος Νκόλαος Αυλίδος (Μπούρας, έ.ά., σ. 240), Παναγία ή Κρήνα Χίου (P. Vocotopoulos, The Concealed Course Technique: Further Examples and a Few Remarks, JOB 28 (1979), είκ. 1), Προφήτης 'Ηλίας Σταροπάζαρου Αθηνών, Άγο Θεόδωρο Σερβίων, Κοίμησς της Θεοτόκου στό Λάμποβο της Βορείου 'Ηπείρου, Άγος Αχίλλεος της Πρέσπας καί τουλάχστον έξ ναοί της Καστοράς (Μουτσόπουλος, έ.ά. (ύποσημ. 6), σ. 516 καί 519). 14. Άη-Στράτηγος Μπουλαρών (αδημοσίευτη λεπτομέρεα), Ά γος Θεόδωρος «στοϋ Καλοϋ» της Μάνης (Ν. Δρανδάκης, ΠΑΕ 1977, σ. 221 ), Άγο Θεόδωρο Τρύπης Λακωνίας ( ΙΓ α. ), καθολκόν μονής Λουκοΰς Αργολίδος (IB' ή ΙΓ α.), Άγος Γεώργος Βίγλας στό χωρό Δαφνί Λακωνίας (Ν. Δρανδάκης, Ό ναός τών Άγων Θεοδώρων της Λακωνκής Τρύπης, ΕΕΒΣ ΚΕ' (1955), σ. 48), Άγος Νκόλαος στό Πλατάν Αχαΐας (Βοκοτόπουλος, έ.ά., σ. 400), Παναγία Λουτρών Ήραίας (Μουτσόπουλος, έ.ά. (ύποσημ. 13), σ. 35), Άγος Νκόλαος στς Μολγκάτες Κυθήρων (Π. Λαζαρίδης, Μεσαωνκά καί βυζαντνά μνημεία Κυθήρων, ΑΔ 20 (1965), Χρονκά, πίν. 188β), Παναγία ή Κρήνα Χίου (P. Vocotopoulos, JOB 28 (1979), είκ. 1), Παναγία ή Ζερβώτσσα Στύλου Χανίων (Κ. Λασθωτάκης, Εγγεγραμμένο σταυροεδείς ναοί της Δυτκής Κρήτης, Β' Κρητολογκόν Σννέορον, Α', Αθήνα 1967, σ. 348, πίν. ΡΙΔ), Κοίμησς της Θεοτόκου στό Λάμποβο της Βορείου 'Ηπείρου, Άγο Θεόδωρο Σερβίων, καί τουλάχστον έξ ναοί της Καστοράς (Μουτσόπουλος, έ.ά. (ύποσημ. 6), σ. 516, 519). Δέν ξέρω άν τό «χαστόν κεραμοπλαστκόν κόσμημα», πού αναφέρε ό καθηγητής Ν. Δρανδάκης οτ υπάρχε στην Παλαοπαναγά της Σελλασίας (ΙΑ' α.;), είνα χρίσμα ή χ (βλ. Βυζαντνά καί μεταβυζαντνά μνημεία Λακωνκής, ΑΕ1969, Χρονκά, σ. 2). 15. Από ο,τ ξέρω τό σίγμα συναντάτα μόνον στον Όσο Λουκά Φωκίδος (Megaw, έ.ά., πίν. 30/47), στον Άγο Νκόλαο Καστοράς (Μουτσόπουλος, έ.ά., σ. 446, είκ. 394), καί στον Άγο 'Ιωάννη τόν Θεολόγο Παλαού Λυγουροΰ (Μαμαλοϋκος, έ.ά. (ύποσημ. 13), σ. 429, είκ. 18/17). 16. Στ. Πελεκανίδης, Βυζαντνά καί μεταβυζαντνά μνημεία της Πρέσπας, Θεσσαλονίκη 1960, σ. 110, πίν. XLVIII. 131

5 ΓΕΩΡΓΙΟΣ ΔΗΜΗΤΡΟΚΑΛΛΗΣ υπάρχουν κα τρία γραπτά «γράμματα», ολα χρίσμα. Ή χρονολόγηση του μκρού ναοΰ της Βαλύρας μάλλον δεν παρουσάζε δυσκολίες. Όπως είδαμε, τά πλίνθνα δακοσμητκά γράμματα, τουλάχστον στην Πελοπόννησο, μετά τόν ΙΑ' αώνα έχρησμοποήθηκαν σπανότατα, ενώ εδκά τό κάππα συναντάτα μόνο σε μνημεία τοϋ ΙΑ' αώνα 17. Ή απουσία επίσης οδοντωτών τανών σε μνημεία κτσμένα με τό χαλαρό πλνθοπερίκλεστο σύστημα 18, άλλα ταυτόχρονα δακοσμημένα μέ πλίνθνα γράμματα, όπως π.χ. ό Άγος Δημήτρος της Βαράσοβας 19 καί ή Παλαοπαναγά στην Σελλασία Αακωνίας 20, ή κουφκά, όπως ό Άγος Νκόλαος Άτταλης Ευβοίας 21, είνα χαρακτηρστκά πού παρατηρούντα γύρω στό "Ετσ, συνεκτμώντας ολα Είκ. 5. Παναγίτσα Βαλνρας. Πλίνθνα γράμματα της τοχοποίας. αυτά τά στοχεία, νομίζω οτ μπορούμε νά χρονολογήσουμε τό μκρό μνημείο στίς αρχές τοϋ ΙΑ' αώνα. Πανεπστήμο Θράκης George Dimitrokallis THE CHURCH OF THE PANAGITSA AT VALYRA IN MESSENIA J. he church of the Panagitsa is located near the village of Valyra in Messenia. Its interior dimensions are 3.00x5.97 m. This little church has undergone repeated repairs and reconstruction. Today it has a tile-covered wooden roof, there are no painted or sculpted decorations, and nothing betrays its Byzantine origins. The northern and southern walls of the original Byzantine structure have been preserved, as well as the corners of the eastern wall. The original brickwork was executed in an exceptionally loose fashion, with large cornerstones inserted in the lower portions. Here and there in the masonry brick letters have been inserted, the letter Κ in the north side, >K in the southern side, and others, but there are no rows of dentrils. These features allow us to place this small monument chronologically at the beginning of the 11th century. 17. Τό κάππα τό συναντούμε καί στον Άγο Νκόλαο στό Πλατάν καί στον 'Άγο Θεόδωρο «στοϋ Καλοΰ» (βλ. παραπάνω, ύποσημ. 12). Τόν πρώτο ό καθηγητής Π. Βοκοτόπουλος τόν τοποθετεί στίς αρχές τοϋ IB' αώνα, καί τόν δεύτερο ό καθηγητής Ν. Δρανδάκης, «ϊσως» στον IB' αώνα. 18. Σημεωτέον οτ τό πλνθοπερίκλεστο σύστημα μετά τά μέσα τοϋ ΙΑ' αώνα, γενκά στην Νότα Ελλάδα, άλλα καί στην ϊδα τήν Μεσσηνία, τείνε σέ όρα γεωμετρκής κρυσταλλκότητας. 19. 'Ορλάνδος, έ'.ά. (ύποσημ. 12), σ Κατά τόν Α. 'Ορλάνδο ό ναός «άνηγέρθη κατά τό δεύτερον ήμσυ τοΰ 10 ου ή τάς αρχάς τοϋ 11 ου μ.χ. αώνος» (έ'.ά., σ. 120), άποψη πού επαναλαμβάνε καί ό Α. Παλούρας (Βυζαντνή Ατωλοακαρνανία, Αθήνα 1985, σ ), ένώ ό Π. Βοκοτόπουλος τόν τοποθετεί στίς αρχές τοΰ ΙΑ' αίώνα (έ'.ά., σ. 112). 20. Ν. Δρανδάκη,ΛΕ 1969, Χρονκά, σ Μ. Γεωργοπούλου, 'Άγος Νκόλαος 'Άτταλης Εύβοας, AAA V (1972), σ