ΑΝΘΟΥΛΑ ΝΤΑΛΛΑ ΦΑΡΜΑΚΟΠΟΙΟΣ

Transcript

1 ΑΝΘΟΥΛΑ ΝΤΑΛΛΑ ΦΑΡΜΑΚΟΠΟΙΟΣ ΔΙΕΡΕΥΝΗΣΗ ΤΩΝ ΑΝΤΙΛΗΨΕΩΝ ΤΩΝ ΑΣΘΕΝΩΝ- ΠΕΛΑΤΩΝ ΚΑΙ ΤΩΝ ΦΑΡΜΑΚΟΠΟΙΩΝ - ΙΔΙΟΚΤΗΤΩΝ Ή ΕΡΓΑΖΟΜΕΝΩΝ - ΣΕ ΦΑΡΜΑΚΕΙΑ ΑΝΟΙΧΤΑ ΣΤΟ ΚΟΙΝΟ, ΣΧΕΤΙΚΑ ΜΕ ΤΙΣ ΠΑΡΕΧΟΜΕΝΕΣ ΥΠΗΡΕΣΙΕΣ ΥΓΕΙΑΣ ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΗ ΔΙΠΛΩΜΑΤΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ ΥΠΟΒΛΗΘΗΚΕ ΣΤΟ ΤΜΗΜΑ ΦΑΡΜΑΚΕΥΤΙΚΗΣ ΤΟΥ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟΥ ΠΑΤΡΩΝ ΠΑΤΡΑ 2016

2 ΑΝΘΟΥΛΑ ΝΤΑΛΛΑ ΦΑΡΜΑΚΟΠΟΙΟΣ ΔΙΕΡΕΥΝΗΣΗ ΤΩΝ ΑΝΤΙΛΗΨΕΩΝ ΤΩΝ ΑΣΘΕΝΩΝ- ΠΕΛΑΤΩΝ ΚΑΙ ΤΩΝ ΦΑΡΜΑΚΟΠΟΙΩΝ - ΙΔΙΟΚΤΗΤΩΝ Ή ΕΡΓΑΖΟΜΕΝΩΝ - ΣΕ ΦΑΡΜΑΚΕΙΑ ΑΝΟΙΧΤΑ ΣΤΟ ΚΟΙΝΟ, ΣΧΕΤΙΚΑ ΜΕ ΤΙΣ ΠΑΡΕΧΟΜΕΝΕΣ ΥΠΗΡΕΣΙΕΣ ΥΓΕΙΑΣ ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΗ ΔΙΠΛΩΜΑΤΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ ΕΞΕΤΑΣΤΙΚΗ ΕΠΙΤΡΟΠΗ: ΜΑΝΩΛΗΣ ΦΟΥΣΤΕΡΗΣ ΕΠΙΚΟΥΡΟΣ ΚΑΘΗΓΗΤΗΣ, ΤΜΗΜΑ ΦΑΡΜΑΚΕΥΤΙΚΗΣ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΠΑΤΡΩΝ ΕΠΙΒΛΕΠΩΝ / ΠΡΟΕΔΡΟΣ ΤΗΣ ΕΞΕΤΑΣΤΙΚΗΣ ΕΠΙΤΡΟΠΗΣ ΣΩΤΗΡΙΟΣ ΝΙΚΟΛΑΡΟΠΟΥΛΟΣ ΑΝΑΠΛΗΡΩΤΗΣ ΚΑΘΗΓΗΤΗΣ, ΤΜΗΜΑ ΦΑΡΜΑΚΕΥΤΙΚΗΣ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΠΑΤΡΩΝ ΓΕΩΡΓΙΟΣ ΠΑΪΡΑΣ ΑΝΑΠΛΗΡΩΤΗΣ ΚΑΘΗΓΗΤΗΣ, ΤΜΗΜΑ ΦΑΡΜΑΚΕΥΤΙΚΗΣ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΠΑΤΡΩΝ

3 Στη γοητεία της έρευνας

4 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ ΕΥΧΑΡΙΣΤΙΕΣ... xii 1 Ο ΚΕΦΑΛΑΙΟ: ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΣΚΟΠΟΣ & ΕΡΕΥΝΗΤΙΚΟΙ ΣΤΟΧΟΙ ΔΟΜΗ ΤΗΣ ΔΙΠΛΩΜΑΤΙΚΗΣ ΕΡΕΥΝΑΣ O ΚΕΦΑΛΑΙΟ: ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΚΗ ΑΝΑΣΚΟΠΗΣΗ ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΣΤΙΣ ΥΠΗΡΕΣΙΕΣ ΥΓΕΙΑΣ ΟΡΙΣΜΟΣ ΥΓΕΙΑΣ ΟΡΙΣΜΟΣ ΠΡΩΤΟΒΑΘΜΙΑΣ ΦΡΟΝΤΙΔΑΣ ΥΓΕΙΑΣ ΟΡΙΣΜΟΣ ΦΑΡΜΑΚΕΥΤΙΚΗΣ ΦΡΟΝΤΙΔΑΣ ΟΡΙΣΜΟΣ ΕΠΑΓΕΛΜΑΤΙΚΗΣ ΦΑΡΜΑΚΕΥΤΙΚΗΣ ΥΠΗΡΕΣΙΑΣ ΚΑΤΗΓΟΡΙΕΣ ΕΠΑΓΓΕΛΜΑΤΙΚΩΝ ΦΑΡΜΑΚΕΥΤΙΚΩΝ ΥΠΗΡΕΣΙΩΝ ΜΟΝΤΕΛΟ ΠΑΡΟΧΗΣ ΦΑΡΜΑΚΕΥΤΙΚΩΝ ΥΠΗΡΕΣΙΩΝ ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΕΞΕΛΙΞΗ ΤΟΥ ΦΑΡΜΑΚΕΥΤΙΚΟΥ ΕΠΑΓΓΕΛΜΑΤΟΣ ΗΝΩΜΕΝΕΣ ΠΟΛΙΤΕΙΕΣ ΑΜΕΡΙΚΗΣ ΕΥΡΩΠΗ ΟΙ ΥΠΗΡΕΣΙΕΣ ΥΓΕΙΑΣ ΠΑΓΚΟΣΜΙΩΣ ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ ΤΟΥ ΦΑΡΜΑΚΕΥΤΙΚΟΥ ΕΠΑΓΓΕΛΜΑΤΟΣ ΣΗΜΕΡΑ ΕΚΤΙΜΗΣΗ ΤΗΣ ΕΠΙΔΡΑΣΗΣ ΤΩΝ ΥΠΗΡΕΣΙΩΝ ΣΤΑ ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΑ ΥΓΕΙΑΣ ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΗ ΕΚΤΙΜΗΣΗ ΤΩΝ ΥΠΗΡΕΣΙΩΝ ΥΓΕΙΑΣ ΟΙ ΥΠΗΡΕΣΙΕΣ ΥΓΕΙΑΣ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ ΣΤΑΣΕΙΣ ΑΣΘΕΝΩΝ-ΠΕΛΑΤΩΝ ΑΠΕΝΑΝΤΙ ΣΤΙΣ ΥΠΗΡΕΣΙΕΣ ΥΓΕΙΑΣ ΕΠΙΘΥΜΙΑ ΓΙΑ NΕΕΣ YΠΗΡΕΣΙΕΣ YΓΕΙΑΣ ΙΚΑΝΟΠΟΙΗΣΗ AΠΟ ΤΙΣ ΥΠΗΡΕΣΙΕΣ ΥΓΕΙΑΣ ΕΙΚΟΝΑ ΓΙΑ ΤΟΝ ΦΑΡΜΑΚΟΠΟΙΟ ΣΥΜΒΟΛΗ & ΑΛΛΗΛΕΠΙΔΡΑΣΗ ΜΕ ΠΡΩΤΟΒΑΘΜΙΑ ΠΕΡΙΘΑΛΨΗ ΣΤΑΣΕΙΣ ΦΑΡΜΑΚΟΠΟΙΩΝ ΑΠΕΝΑΝΤΙ ΣΤΙΣ ΥΠΗΡΕΣΙΕΣ ΥΓΕΙΑΣ ΠΡΟΘΥΜΙΑ ΠΡΟΣΦΟΡΑΣ ΝΕΩΝ ΥΠΗΡΕΣΙΩΝ ΥΓΕΙΑΣ ΑΝΤΙΛΗΨΗ ΤΟΥ ΡΟΛΟΥ & ΤΗΣ ΑΠΑΙΤΟΥΜΕΝΗΣ ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗΣ ΕΜΠΟΔΙΑ ΠΑΡΟΧΗΣ ΥΠΗΡΕΣΙΩΝ ΥΓΕΙΑΣ ΤΟ ΜΕΛΛΟΝ ΤΟΥ ΦΑΡΜΑΚΕΥΤΙΚΟΥ ΕΠΑΓΓΕΛΜΑΤΟΣ & ΟΙ ΣΤΡΑΤΗΓΙΚΕΣ ΕΞΕΛΙΞΗΣ ΤΟΥ ΠΕΡΙΛΗΨΗ Ο ΚΕΦΑΛΑΙΟ: ΜΕΘΟΔΟΛΟΓΙΑ ΕΡΕΥΝΑΣ ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΣΧΕΔΙΑΣΜΟΣ ΤΗΣ ΕΡΕΥΝΑΣ ΚΑΘΟΡΙΣΜΟΣ ΤΟΥ ΣΚΟΠΟΥ ΚΑΙ ΤΩΝ ΣΤΟΧΩΝ ΤΗΣ ΕΡΕΥΝΑΣ ΕΠΙΛΟΓΗ ΤΗΣ ΕΡΕΥΝΗΤΙΚΗΣ ΜΕΘΟΔΟΥ ΠΗΓΕΣ ΔΕΔΟΜΕΝΩΝ ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ ΤΟΥ ΕΡΩΤΗΜΑΤΟΛΟΓΙΟΥ ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΜΕΘΟΔΟΙ ΕΠΑΦΗΣ ΣΧΕΔΙΑΣΜΟΣ ΤΟΥ ΕΡΩΤΗΜΑΤΟΛΟΓΙΟΥ ΕΠΙΛΟΓΗ ΤΟΥ ΔΕΙΓΜΑΤΟΣ ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ ΔΕΙΓΜΑΤΟΣ ΑΣΘΕΝΩΝ-ΠΕΛΑΤΩΝ ΦΥΛΟ ΗΛΙΚΙΑ ΕΠΙΠΕΔΟ ΣΠΟΥΔΩΝ i

5 3.5.4 ΚΥΡΙΑ ΑΠΑΣΧΟΛΗΣΗ ΟΙΚΟΓΕΝΕΙΑΚΗ ΚΑΤΑΣΤΑΣΗ ΠΑΙΔΙΑ ΜΗΝΙΑΙΟ ΚΑΘΑΡΟ ΕΙΣΟΔΗΜΑ ΑΣΦΑΛΙΣΗ ΣΥΧΝΟΤΗΤΑ ΕΠΙΣΚΕΨΗΣ ΦΑΡΜΑΚΕΙΟΥ ΤΟΠΟΣ ΔΙΑΜΟΝΗΣ ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ ΔΕΙΓΜΑΤΟΣ ΦΑΡΜΑΚΟΠΟΙΩΝ ΦΥΛΟ ΗΛΙΚΙΑ ΕΠΙΠΕΔΟ ΣΠΟΥΔΩΝ ΧΡΟΝΙΑ ΠΡΟΫΠΗΡΕΣΙΑΣ ΡΟΗ ΠΕΛΑΤΩΝ ΑΝΑ ΗΜΕΡΑ ΓΕΩΓΡΑΦΙΚΗ ΤΟΠΟΘΕΤΗΣΗ ΤΟΥ ΦΑΡΜΑΚΕΙΟΥ ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗ ΕΠΙ ΤΩΝ ΥΠΗΡΕΣΙΩΝ ΥΓΕΙΑΣ ΠΟΛΗ ΕΠΑΓΓΕΛΜΑΤΙΚΗΣ ΔΡΑΣΤΗΡΙΟΠΟΙΗΣΗΣ ΜΕΘΟΔΟΙ ΑΝΑΛΥΣΗΣ ΤΩΝ ΔΕΔΟΜΕΝΩΝ ΠΕΡΙΟΡΙΣΜΟΙ ΤΗΣ ΕΡΕΥΝΑΣ ΠΕΡΙΛΗΨΗ Ο ΚΕΦΑΛΑΙΟ: ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΑ ΕΡΕΥΝΑΣ ΣΤΟΥΣ ΑΣΘΕΝΕΙΣ- ΠΕΛΑΤΕΣ ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΑΝΑΛΥΣΗ ΤΗΣ ΑΝΤΙΛΗΨΗΣ ΤΩΝ ΑΣΘΕΝΩΝ-ΠΕΛΑΤΩΝ ΓΙΑ ΤΙΣ ΥΠΗΡΕΣΙΕΣ ΥΓΕΙΑΣ ΟΡΙΣΜΟΣ ΥΠΗΡΕΣΙΩΝ ΥΓΕΙΑΣ ΚΑΤΑΓΡΑΦΗ ΥΠΗΡΕΣΙΩΝ ΥΓΕΙΑΣ ΠΟΥ ΠΡΟΣΦΕΡΟΝΤΑΙ ΑΠΟ ΤΑ ΦΑΡΜΑΚΕΙΑ ΝΕΕΣ ΥΠΗΡΕΣΙΕΣ ΥΓΕΙΑΣ ΓΙΑ ΜΕΛΛΟΝΤΙΚΗ ΕΦΑΡΜΟΓΗ ΑΝΑΛΥΣΗ ΤΗΣ ΙΚΑΝΟΠΟΙΗΣΗΣ ΤΩΝ ΑΣΘΕΝΩΝ-ΠΕΛΑΤΩΝ ΑΠΟ ΤΙΣ ΥΠΗΡΕΣΙΕΣ ΥΓΕΙΑΣ ΙΚΑΝΟΠΟΙΗΣΗ ΤΩΝ ΑΣΘΕΝΩΝ-ΠΕΛΑΤΩΝ ΑΠΟ ΤΑ ΓΕΝΙΚΑ ΧΑΡΑΚΤΗΡΙΣΤΙΚΑ ΕΝΟΣ ΦΑΡΜΑΚΕΙΟΥ ΙΚΑΝΟΠΟΙΗΣΗ ΤΩΝ ΑΣΘΕΝΩΝ-ΠΕΛΑΤΩΝ ΑΠΟ ΤΙΣ ΠΡΟΣΦΕΡΟΜΕΝΕΣ ΥΠΗΡΕΣΙΕΣ ΥΓΕΙΑΣ ΑΝΑΛΥΣΗ ΤΗΣ ΕΙΚΟΝΑΣ ΤΩΝ ΑΣΘΕΝΩΝ-ΠΕΛΑΤΩΝ ΓΙΑ ΤΟΝ ΦΑΡΜΑΚΟΠΟΙΟ ΡΟΛΟΣ ΦΑΡΜΑΚΟΠΟΙΟΥ ΔΕΞΙΟΤΗΤΕΣ, ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗ & ΕΜΠΙΣΤΟΣΥΝΗ ΠΡΟΣ ΤΟΝ ΦΑΡΜΑΚΟΠΟΙΟ ΑΝΑΛΥΣΗ ΤΗΣ ΣΥΜΒΟΛΗΣ ΤΩΝ ΥΠΗΡΕΣΙΩΝ ΥΓΕΙΑΣ ΣΤΗΝ ΠΡΩΤΟΒΑΘΜΙΑ ΠΕΡΙΘΑΛΨΗ ΑΝΤΙΜΕΤΩΠΙΣΗ ΠΡΟΒΛΗΜΑΤΩΝ ΥΓΕΙΑΣ ΑΝΤΙΜΕΤΩΠΙΣΗ ΔΕΥΤΕΡΕΥΟΝΤΟΣ ΠΡΟΒΛΗΜΑΤΟΣ ΥΓΕΙΑΣ ΙΚΑΝΟΠΟΙΗΣΗ ΑΠΟ ΤΗΝ ΕΠΙΚΟΙΝΩΝΙΑ ΦΑΡΜΑΚΟΠΟΙΟΥ-ΓΙΑΤΡΟΥ ΣΥΜΒΟΥΛΗ ΦΑΡΜΑΚΟΠΟΙΟΥ ΕΝΑΝΤΙ ΕΠΙΣΚΕΨΗΣ ΣΤΟΝ ΓΙΑΤΡΟ ΕΠΙΘΥΜΙΑ ΠΛΗΡΩΜΗΣ ΓΙΑ ΜΙΑ ΝΕΑ ΥΠΗΡΕΣΙΑ ΥΓΕΙΑΣ ΣΥΜΒΟΛΗ ΥΠΗΡΕΣΙΩΝ ΥΓΕΙΑΣ ΣΤΗΝ ΕΞΟΙΚΟΝΟΜΗΣΗ ΠΟΡΩΝ ΓΙΑ ΤΟ ΕΣΥ ΣΥΣΧΕΤΙΣΗ ΤΩΝ ΔΗΜΟΓΡΑΦΙΚΩΝ ΧΑΡΑΚΤΗΡΙΣΤΙΚΩΝ ΤΩΝ ΣΥΜΜΕΤΕΧΟΝΤΩΝ ΜΕ ΤΗΝ ΑΝΤΙΛΗΨΗ ΤΟΥΣ ΓΙΑ ΤΙΣ ΥΠΗΡΕΣΙΕΣ ΥΓΕΙΑΣ ΕΠΙΔΡΑΣΗ ΤΟΥ ΦΥΛΟΥ ΕΠΙΔΡΑΣΗ ΤΗΣ ΗΛΙΚΙΑΣ ΕΠΙΔΡΑΣΗ ΤΟΥ ΜΟΡΦΩΤΙΚΟΥ ΕΠΙΠΕΔΟΥ ΕΠΙΔΡΑΣΗ ΤΟΥ ΜΗΝΙΑΙΟΥ ΚΑΘΑΡΟΥ ΕΙΣΟΔΗΜΑΤΟΣ ΕΠΙΔΡΑΣΗ ΤΗΣ ΟΙΚΟΓΕΝΕΙΑΚΗΣ ΚΑΤΑΣΤΑΣΗΣ ΕΠΙΔΡΑΣΗ ΤΗΣ ΑΣΦΑΛΙΣΗΣ ΠΕΡΙΛΗΨΗ ii

6 5 Ο ΚΕΦΑΛΑΙΟ: ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΑ ΕΡΕΥΝΑΣ ΣΤΟΥΣ ΦΑΡΜΑΚΟΠΟΙΟΥΣ ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΑΝΑΛΥΣΗ ΤΗΣ ΑΝΤΙΛΗΨΗΣ ΤΩΝ ΦΑΡΜΑΚΟΠΟΙΩΝ ΓΙΑ ΤΙΣ ΥΠΗΡΕΣΙΕΣ ΥΓΕΙΑΣ ΟΡΙΣΜΟΣ ΥΠΗΡΕΣΙΩΝ ΥΓΕΙΑΣ ΚΑΤΑΓΡΑΦΗ ΤΩΝ ΥΠΗΡΕΣΙΩΝ ΥΓΕΙΑΣ ΠΟΥ ΟΙ ΦΑΡΜΑΚΟΠΟΙΟΙ ΠΡΟΣΦΕΡΟΥΝ ΣΤΟΥΣ ΑΣΘΕΝΕΙΣ-ΠΕΛΑΤΕΣ ΤΟΥΣ ΝΕΕΣ ΥΠΗΡΕΣΙΕΣ ΥΓΕΙΑΣ ΓΙΑ ΜΕΛΛΟΝΤΙΚΗ ΕΦΑΡΜΟΓΗ ΣΥΧΝΟΤΗΤΑ ΠΑΡΟΧΗΣ ΥΠΗΡΕΣΙΩΝ ΥΓΕΙΑΣ ΣΤΟΥΣ ΑΣΘΕΝΕΙΣ-ΠΕΛΑΤΕΣ ΧΡΟΝΟΣ ΠΟΥ ΑΦΙΕΡΩΝΕΤΑΙ ΓΙΑ ΤΗΝ ΠΑΡΟΧΗ ΥΠΗΡΕΣΙΩΝ ΥΓΕΙΑΣ ΣΤΟΥΣ ΑΣΘΕΝΕΙΣ-ΠΕΛΑΤΕΣ ΚΑΤΑΓΡΑΦΗ ΤΟΥ ΡΟΛΟΥ, ΤΩΝ ΙΚΑΝΟΤΗΤΩΝ & ΤΗΣ ΑΥΤΟΠΕΠΟΙΘΗΣΗΣ ΤΟΥ ΣΥΓΧΡΟΝΟΥ ΦΑΡΜΑΚΟΠΟΙΟΥ ΡΟΛΟΣ ΦΑΡΜΑΚΟΠΟΙΟΥ ΑΠΑΡΑΙΤΗΤΕΣ ΓΝΩΣΕΙΣ ΓΙΑ ΤΗΝ ΠΑΡΟΧΗ ΥΠΗΡΕΣΙΩΝ ΥΓΕΙΑΣ ΑΞΙΟΛΟΓΗΣΗ ΙΚΑΝΟΤΗΤΑΣ ΠΑΡΟΧΗΣ ΥΠΗΡΕΣΙΩΝ ΥΓΕΙΑΣ ΑΞΙΟΛΟΓΗΣΗ ΑΥΤΟΠΕΠΟΙΘΗΣΗΣ ΓΙΑ ΤΗΝ ΠΑΡΟΧΗ ΥΠΗΡΕΣΙΩΝ ΥΓΕΙΑΣ ΑΝΑΛΥΣΗ ΤΩΝ ΕΜΠΟΔΙΩΝ ΚΑΤΑ ΤΗΝ ΠΑΡΟΧΗ ΥΠΗΡΕΣΩΝ ΥΓΕΙΑΣ ΕΜΠΟΔΙΑ ΣΧΕΤΙΖΟΜΕΝΑ ΜΕ ΤΗ ΣΥΜΠΕΡΙΦΟΡΑ ΕΜΠΟΔΙΑ ΣΧΕΤΙΖΟΜΕΝΑ ΜΕ ΤΗΝ ΚΑΤΑΡΤΙΣΗ & ΤΙΣ ΔΕΞΟΤΗΤΕΣ ΕΜΠΟΔΙΑ ΣΧΕΤΙΖΟΜΕΝΑ ΜΕ ΤΟΥΣ ΠΟΡΟΥΣ ΕΜΠΟΔΙΑ ΣΧΕΤΙΖΟΜΕΝΑ ΜΕ ΤΟ ΣΥΣΤΗΜΑ ΥΓΕΙΑΣ ΤΟ ΜΕΛΛΟΝ ΤΟΥ ΕΛΛΗΝΙΚΟΥ ΦΑΡΜΑΚΕΙΟΥ ΠΡΟΒΛΕΨΗ ΤΟΥ ΜΕΛΛΟΝΤΟΣ ΤΟΥ ΕΛΛΗΝΙΚΟΥ ΦΑΡΜΑΚΕΙΟΥ & ΤΟΥ ΦΑΡΜΑΚΕΥΤΙΚΟΥ ΕΠΑΓΓΕΛΜΑΤΟΣ ΑΝΑΛΥΣΗ ΤΩΝ ΣΤΡΑΤΗΓΙΚΩΝ ΣΤΡΟΦΗΣ ΠΡΟΣ ΤΙΣ ΥΠΗΡΕΣΙΕΣ ΥΓΕΙΑΣ ΑΝΑΛΥΣΗ ΤΩΝ ΣΥΝΑΙΣΘΗΜΑΤΩΝ ΤΟΥ ΣΥΓΧΡΟΝΟΥ ΦΑΡΜΑΚΟΠΟΙΟΥ ΣΥΣΧΕΤΙΣΗ ΤΩΝ ΔΗΜΟΓΡΑΦΙΚΩΝ ΧΑΡΑΚΤΗΡΙΣΤΙΚΩΝ ΤΩΝ ΣΥΜΜΕΤΕΧΟΝΤΩΝ ΜΕ ΤΗΝ ΑΝΤΙΛΗΨΗ ΤΟΥΣ ΓΙΑ ΤΙΣ ΥΠΗΡΕΣΙΕΣ ΥΓΕΙΑΣ ΕΠΙΔΡΑΣΗ ΤΟΥ ΦΥΛΟΥ ΕΠΙΔΡΑΣΗ ΤΗΣ ΗΛΙΚΙΑΣ ΕΠΙΔΡΑΣΗ ΤΗΣ ΠΡΟΫΠΗΡΕΣΙΑΣ ΕΠΙΔΡΑΣΗ ΤΗΣ ΡΟΗΣ ΠΕΛΑΤΩΝ ΕΠΙΔΡΑΣΗ ΤΗΣ ΓΕΩΓΡΑΦΙΚΗΣ ΘΕΣΗΣ ΤΟΥ ΦΑΡΜΑΚΕΙΟΥ ΕΠΙΔΡΑΣΗ ΤΗΣ ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗΣ ΕΠΙ ΤΩΝ ΥΠΗΡΕΣΙΩΝ ΥΓΕΙΑΣ ΣΥΣΧΕΤΙΣΗ ΤΩΝ ΑΠΟΨΕΩΝ ΤΩΝ ΦΑΡΜΑΚΟΠΟΙΩΝ ΓΙΑ ΤΟ ΕΠΑΓΓΕΛΜΑ ΤΟΥΣ ΠΕΡΙΛΗΨΗ Ο ΚΕΦΑΛΑΙΟ: ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ - ΠΡΟΤΑΣΕΙΣ ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΣΚΟΠΟΣ & ΣΤΟΧΟΙ ΤΗΣ ΕΡΕΥΝΗΤΙΚΗΣ ΜΕΛΕΤΗΣ ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ ΓΙΑ ΤΑ ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΑ ΤΩΝ ΑΣΘΕΝΩΝ-ΠΕΛΑΤΩΝ ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ ΓΙΑ ΤΗΝ ΑΝΤΙΛΗΨΗ ΠΕΡΙ ΤΩΝ ΥΠΗΡΕΣΙΩΝ ΥΓΕΙΑΣ ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ ΓΙΑ ΤΗΝ ΙΚΑΝΟΠΟΙΗΣΗ ΑΠΟ ΤΙΣ ΥΠΗΡΕΣΙΕΣ ΥΓΕΙΑΣ ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ ΓΙΑ ΤΗΝ ΕΙΚΟΝΑ ΤΩΝ ΑΣΘΕΝΩΝ-ΠΕΛΑΤΩΝ ΓΙΑ ΤΟΝ ΦΑΡΜΑΚΟΠΟΙΟ ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ ΓΙΑ ΤΗ ΣΥΜΒΟΛΗ ΤΩΝ ΥΠΗΡΕΣΙΩΝ ΥΓΕΙΑΣ ΣΤΗΝ ΠΡΩΤΟΒΑΘΜΙΑ ΠΕΡΙΘΑΛΨΗ ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ ΓΙΑ ΤΗΝ ΕΠΙΔΡΑΣΗ ΤΩΝ ΔΗΜΟΓΡΑΦΙΚΩΝ ΧΑΡΑΚΤΗΡΙΣΤΙΚΩΝ ΣΤΙΣ ΑΝΤΙΛΗΨΕΙΣ ΓΙΑ ΤΙΣ ΥΠΗΡΕΣΙΕΣ ΥΓΕΙΑΣ ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ ΓΙΑ ΤΑ ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΑ ΤΩΝ ΦΑΡΜΑΚΟΠΟΙΩΝ ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ ΓΙΑ ΤΗΝ ΑΝΤΙΛΗΨΗ ΠΕΡΙ ΤΩΝ ΥΠΗΡΕΣΙΩΝ ΥΓΕΙΑΣ iii

7 6.4.2 ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ ΓΙΑ ΤΟΝ ΡΟΛΟ, ΤΙΣ ΙΚΑΝΟΤΗΤΕΣ & ΤΗΝ ΑΥΤΟΠΕΠΟΙΘΗΣΗ ΤΩΝ ΦΑΡΜΑΚΟΠΟΙΩΝ ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ ΓΙΑ ΤΑ ΕΜΠΟΔΙΑ ΚΑΤΑ ΤΗΝ ΠΑΡΟΧΗ ΥΠΗΡΕΣΙΩΝ ΥΓΕΙΑΣ ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ ΓΙΑ ΤΟ ΜΕΛΛΟΝ ΤΟΥ ΕΛΛΗΝΙΚΟΥ ΦΑΡΜΑΚΕΙΟΥ ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ ΓΙΑ ΤΗΝ ΕΠΙΔΡΑΣΗ ΤΩΝ ΔΗΜΟΓΡΑΦΙΚΩΝ ΧΑΡΑΚΤΗΡΙΣΤΙΚΩΝ ΣΤΙΣ ΑΝΤΙΛΗΨΕΙΣ ΓΙΑ ΤΙΣ ΥΠΗΡΕΣΙΕΣ ΥΓΕΙΑΣ ΠΡΟΤΑΣΕΙΣ ΠΡΟΤΑΣΕΙΣ ΠΡΟΣ ΤΟ ΚΡΑΤΟΣ Εκπαίδευση Θέσπιση πρωτοκόλλου υπηρεσιών υγείας Καθορισμός αμοιβής για τις υπηρεσίες υγείας ΠΡΟΤΑΣΕΙΣ ΠΡΟΣ ΤΟΥΣ ΦΑΡΜΑΚΟΠΟΙΟΥΣ ΠΡΟΤΑΣΕΙΣ ΠΡΟΣ ΤΟΥΣ ΑΣΘΕΝΕΙΣ-ΠΕΛΑΤΕΣ ΠΡΟΤΑΣΕΙΣ ΓΙΑ ΜΕΛΛΟΝΤΙΚΗ ΕΡΕΥΝΑ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ 1: ΕΡΩΤΗΜΑΤΟΛΟΓΙΟ ΑΣΘΕΝΩΝ-ΠΕΛΑΤΩΝ ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ 2: ΕΡΩΤΗΜΑΤΟΛΟΓΙΟ ΦΑΡΜΑΚΟΠΟΙΩΝ ΠΕΡΙΛΗΨΗ SUMMARY iv

8 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ ΠΙΝΑΚΩΝ Πίνακας 3.1: Επίπεδο σπουδών του δείγματος Πίνακας 3.2: Οικογενειακή κατάσταση του δείγματος Πίνακας 3.3: Αριθμός παιδιών του δείγματος Πίνακας 3.4: Πόλη κατοικίας των συμμετεχόντων Πίνακας 3.5: Επίπεδο σπουδών του δείγματος Πίνακας 3.6: Αριθμός ασθενών-πελατών που εξυπηρετούνται ανά ημέρα από τους συμμετέχοντες στην έρευνα Πίνακας 3.7: Γεωγραφική τοποθέτηση του φαρμακείο στο οποίο οι συμμετέχοντες εργάζονται ή είναι ιδιοκτήτες Πίνακας 3.8: Εκπαίδευση του δείγματος επί των υπηρεσιών υγείας Πίνακας 3.9: Πόλη επαγγελματικής δραστηριοποίησης του δείγματος Πίνακας 4.1: Ορισμός των συμμετεχόντων για τις υπηρεσίες υγείας Πίνακας 4.2: Υπηρεσίες υγείας που προσφέρονται από τα φαρμακεία σύμφωνα με τους συμμετέχοντες Πίνακας 4.3: Νέες υπηρεσίες υγείας που οι συμμετέχοντες θα επιθυμούσαν να τους προσφέρονται από τα φαρμακεία Πίνακας 4.4: Ικανοποίηση ασθενών από τα γενικά χαρακτηριστικά του φαρμακείου: Ποσοστό (%) έγκυρων απαντήσεων Πίνακας 4.5: Ικανοποίηση ασθενών από τα γενικά χαρακτηριστικά του φαρμακείου: Μέτρα Περιγραφικής Στατιστικής Πίνακας 4.6: Τιμή του δείκτη εσωτερικής συνέπειας (α) για την ερώτηση Β1.Α Πίνακας 4.7: Ιεράρχηση των χαρακτηριστικών του φαρμακείου βάσει της επιρροής τους στην ικανοποίηση των ασθενών-πελατών Πίνακας 4.8: Ικανοποίηση ασθενών από τις προσφερόμενες υπηρεσίες υγείας: Ποσοστό (%) έγκυρων απαντήσεων Πίνακας 4.9: Ικανοποίηση ασθενών από τις προσφερόμενες υπηρεσίες υγείας: Μέτρα Περιγραφικής Στατιστικής Πίνακας 4.10: Τιμή του δείκτη εσωτερικής συνέπειας α για την ερώτηση Β1.Β Πίνακας 4.11: Ιεράρχηση των υπηρεσιών υγείας βάσει της επιρροής τους στην ικανοποίηση των ασθενών-πελατών Πίνακας 4.12: Εικόνα των ασθενών-πελατών για τον ρόλο του σύγχρονου φαρμακοποιού Πίνακας 4.13: Ικανοποίηση ασθενών από τις δεξιότητες, την εκπαίδευση και την εμπειρία των φαρμακοποιών & εμπιστοσύνη προς το πρόσωπο τους: Ποσοστό (%) έγκυρων απαντήσεων Πίνακας 4.14: Ικανοποίηση ασθενών από τις δεξιότητες, την εκπαίδευση και την εμπειρία των φαρμακοποιών & εμπιστοσύνη προς το πρόσωπο τους: Μέτρα Περιγραφικής Στατιστικής Πίνακας 4.15: Τιμή του δείκτη εσωτερικής συνέπειας α για την ερώτηση Γ Πίνακας 4.16: Λόγοι προτίμησης συμβουλής από τον φαρμακοποιό έναντι επίσκεψης στον γιατρό: Ποσοστό (%) έγκυρων απαντήσεων Πίνακας 4.17: Λόγοι προτίμησης συμβουλής από τον φαρμακοποιό έναντι επίσκεψης στον γιατρό: Μέτρα Περιγραφικής Στατιστικής Πίνακας 4.18: Τιμή του δείκτη εσωτερικής συνέπειας α για την ερώτηση Δ Πίνακας 4.19: Επίδραση του φύλου στην επιθυμία εισαγωγής της υπηρεσίας γενετικής διερεύνησης & ανάλυσης στα φαρμακεία Πίνακας 4.20: : Επίδραση του φύλου στην ικανοποίηση από τις υπηρεσίες υγείας που προσφέρονται από τα φαρμακεία v

9 Πίνακας 4.21: Επίδραση της ηλικίας στην επιθυμία εισαγωγής της υπηρεσίας γενετικής διερεύνησης & ανάλυσης στα φαρμακεία Πίνακας 4.22: Επίδραση της ηλικίας στην επιθυμία εισαγωγής της υπηρεσίας ελέγχου για σεξουαλικώς μεταδιδόμενα νοσήματα στα φαρμακεία Πίνακας 4.23: Επίδραση της ηλικίας στην επιθυμία εισαγωγής της υπηρεσίας επίσκεψης στο σπίτι Πίνακας 4.24: Επίδραση της ηλικίας στην ικανοποίηση από τα γενικά χαρακτηριστικά του φαρμακείου Πίνακας 4.25: Επίδραση της ηλικίας στην ικανοποίηση από τις υπηρεσίες υγείας που προσφέρονται από τα φαρμακεία Πίνακας 4.26: Επίδραση της ηλικίας στην εικόνα για τις δεξιότητες και την εμπειρία του φαρμακοποιού και στην εμπιστοσύνη προς το πρόσωπο του Πίνακας 4.27: Επίδραση της ηλικίας στον τρόπο αντιμετώπισης ενός προβλήματος υγείας Πίνακας 4.28: Επίδραση της ηλικίας στην προτίμηση της συμβουλής από τον φαρμακοποιό έναντι της επίσκεψης στον γιατρό Πίνακας 4.29: Επίδραση της ηλικίας στη συχνότητα επίσκεψης στο φαρμακείο Πίνακας 4.30: Επίδραση του μορφωτικού επιπέδου στην ικανοποίηση από τα γενικά χαρακτηριστικά του φαρμακείου Πίνακας 4.31: Επίδραση του επιπέδου σπουδών στην προτίμηση της συμβουλής από τον φαρμακοποιό έναντι της επίσκεψης στον γιατρό Πίνακας 4.32: Επίδραση του μηνιαίου καθαρού εισοδήματος στην επιθυμία εισαγωγής της υπηρεσίας ενημέρωσης για τις θεραπευτικές εξελίξεις και καινοτομίες σχετικά με μια ασθένεια στα φαρμακεία Πίνακας 4.33: Επίδραση της οικογενειακής κατάστασης στον τρόπο αντιμετώπισης ενός προβλήματος υγείας Πίνακας 4.34: Επίδραση της ασφάλισης στον τρόπο αντιμετώπισης ενός προβλήματος υγείας Πίνακας 4.35: Επίδραση της ασφάλισης στη συχνότητα επίσκεψης στο φαρμακείο Πίνακας 5.1: Ορισμός των φαρμακοποιών για τις υπηρεσίες υγείας Πίνακας 5.2: Υπηρεσίες υγείας που οι φαρμακοποιοί προσφέρουν στους ασθενείς-πελάτες τους Πίνακας 5.3: Σύγκριση απαντήσεων ασθενών και φαρμακοποιών στην ερώτηση Α Πίνακας 5.4: Νέες υπηρεσίες υγείας που οι φαρμακοποιοί θα επιθυμούσαν να προσφέρουν στους ασθενείς-πελάτες τους Πίνακας 5.5: Σύγκριση απαντήσεων ασθενών και φαρμακοποιών στην ερώτηση Α Πίνακας 5.6: Συχνότητα παροχής υπηρεσιών υγείας από τους φαρμακοποιούς στους ασθενείς-πελάτες τους Πίνακας 5.7: Χρόνος που αφιερώνεται στον ασθενή-πελάτη για την παροχή μιας υπηρεσίας υγείας Πίνακας 5.8: Εικόνα των συμμετεχόντων για το ρόλο του σύγχρονου φαρμακοποιού Πίνακας 5.9: Γνώσεις που κρίθηκαν απαραίτητες από τους φαρμακοποιούς για την παροχή υπηρεσιών υγείας Πίνακας 5.10: Αυτοαξιολόγηση της ικανότητας των φαρμακοποιών να παρέχουν υπηρεσίες υγείας: Ποσοστό (%) έγκυρων απαντήσεων Πίνακας 5.11: Αυτοαξιολόγηση της ικανότητας των φαρμακοποιών να παρέχουν υπηρεσίες υγείας: Μέτρα Περιγραφικής Στατιστικής Πίνακας 5.12: Τιμή του δείκτη εσωτερικής συνέπειας α για την ερώτηση Β Πίνακας 5.13: Αξιολόγηση της αυτοπεποίθησης των φαρμακοποιών να παρέχουν υπηρεσίες υγείας: Ποσοστό (%) έγκυρων απαντήσεων & Μέτρα Περιγραφικής Στατιστικής vi

10 Πίνακας 5.14: Εμπόδια παροχής υπηρεσιών υγείας σχετιζόμενα με τη συμπεριφορά φαρμακοποιών και ασθενών-πελατών: Ποσοστό (%) έγκυρων απαντήσεων Πίνακας 5.15: Εμπόδια παροχής υπηρεσιών υγείας σχετιζόμενα με τη συμπεριφορά φαρμακοποιών και ασθενών-πελατών: Μέτρα Περιγραφικής Στατιστικής Πίνακας 5.16: Τιμή του δείκτη εσωτερικής συνέπειας για την ερώτηση Γ1.Α Πίνακας 5.17: Ιεράρχηση των παραγόντων σχετιζόμενων με τη συμπεριφορά, που παρεμποδίζουν σε μεγαλύτερο βαθμό την παροχή υπηρεσιών υγείας Πίνακας 5.18: Εμπόδια παροχής υπηρεσιών υγείας σχετιζόμενα με την κατάρτιση και τις δεξιότητες των φαρμακοποιών: Ποσοστό (%) έγκυρων απαντήσεων Πίνακας 5.19: Εμπόδια παροχής υπηρεσιών υγείας σχετιζόμενα με την κατάρτιση και τις δεξιότητες των φαρμακοποιών: Μέτρα Περιγραφικής Στατιστική Πίνακας 5.20: Τιμή του δείκτη εσωτερικής συνέπειας για την ερώτηση Γ1.Β Πίνακας 5.21: Ιεράρχηση των παραγόντων σχετιζόμενων με την κατάρτιση, που παρεμποδίζουν σε μεγαλύτερο βαθμό την παροχή υπηρεσιών υγείας Πίνακας 5.22: Εμπόδια παροχής υπηρεσιών υγείας σχετιζόμενα με τους πόρους: Ποσοστό (%) έγκυρων απαντήσεων Πίνακας 5.23: Εμπόδια παροχής υπηρεσιών υγείας σχετιζόμενα με τους πόρους: Μέτρα Περιγραφικής Στατιστικής Πίνακας 5.24: Τιμή του δείκτη εσωτερικής συνέπειας για την ερώτηση Γ1.Γ Πίνακας 5.25: Ιεράρχηση των παραγόντων σχετιζόμενων με τους πόρους, που παρεμποδίζουν σε μεγαλύτερο βαθμό την παροχή υπηρεσιών υγείας Πίνακας 5.26: Εμπόδια παροχής υπηρεσιών υγείας σχετιζόμενα με το σύστημα υγείας: Ποσοστό (%) έγκυρων απαντήσεων Πίνακας 5.27: Εμπόδια παροχής υπηρεσιών υγείας σχετιζόμενα με το σύστημα υγείας: Μέτρα Περιγραφικής Στατιστικής Πίνακας 5.28: Τιμή του δείκτη εσωτερικής συνέπειας α για την ερώτηση Γ1.Δ Πίνακας 5.29: Ιεράρχηση των παραγόντων σχετιζόμενων με το σύστημα υγείας, που παρεμποδίζουν σε μεγαλύτερο βαθμό την παροχή υπηρεσιών υγείας Πίνακας 5.30: Ιεράρχηση των παραγόντων που παρεμποδίζουν σε μεγαλύτερο βαθμό την παροχή υπηρεσιών υγείας Πίνακας 5.31: Πρόβλεψη του μέλλοντος για το ελληνικό φαρμακείο και το φαρμακευτικό επάγγελμα: Ποσοστό (%) έγκυρων απαντήσεων Πίνακας 5.32: Πρόβλεψη του μέλλοντος για το ελληνικό φαρμακείο και το φαρμακευτικό επάγγελμα: Μέτρα Περιγραφικής Στατιστικής Πίνακας 5.33: Ιεράρχηση των σημαντικότερων προβλέψεων για το μέλλον του ελληνικού φαρμακείου σύμφωνα με τους φαρμακοποιούς Πίνακας 5.34: Στρατηγικές για τη στροφή του φαρμακευτικού επαγγέλματος προς τις υπηρεσίες υγείας: Ποσοστό (%) έγκυρων απαντήσεων Πίνακας 5.35: Στρατηγικές για τη στροφή του φαρμακευτικού επαγγέλματος προς τις υπηρεσίες υγείας: Μέτρα Περιγραφικής Στατιστικής Πίνακας 5.36: Ιεράρχηση των σημαντικότερων στρατηγικών στροφής του επαγγέλματος προς τις υπηρεσίες υγείας σύμφωνα με τους φαρμακοποιούς Πίνακας 5.37: Συναισθήματα φαρμακοποιών ως προς το επάγγελμα τους: Ποσοστό (%) έγκυρων απαντήσεων Πίνακας 5.38: Συναισθήματα φαρμακοποιών ως προς το επάγγελμα τους: Μέτρα Περιγραφικής Στατιστικής Πίνακας 5.39: Ιεράρχηση των συναισθημάτων που αποφέρει στους φαρμακοποιούς το επάγγελμα τους Πίνακας 5.40: Επίδραση του φύλου στην επιθυμία προσφοράς της υπηρεσίας μέτρησης εξειδικευμένων παραμέτρων υγείας Πίνακας 5.41: Επίδραση του φύλου στην επιθυμία διεξαγωγής διαδραστικών τεστ vii

11 Πίνακας 5.42: Επίδραση του φύλου στην επιθυμία προσφοράς της υπηρεσίας γενετικής διερεύνησης & ανάλυσης Πίνακας 5.43: Επίδραση του φύλου στην επιθυμία διεξαγωγής ελέγχων για σεξουαλικώς μεταδιδόμενα νοσήματα Πίνακας 5.44: Επίδραση του φύλου στον χρόνο που αφιερώνεται για την παροχή υπηρεσιών υγείας στους ασθενείς-πελάτες Πίνακας 5.45: Επίδραση του φύλου στην αυτοπεποίθηση για την παροχή υπηρεσιών υγείας Πίνακας 5.46: Επίδραση του φύλου στην αντίληψη των εμποδίων παροχής υπηρεσιών υγείας, που σχετίζονται με τη συμπεριφορά των φαρμακοποιών Πίνακας 5.47: Επίδραση του φύλου στην αντίληψη των εμποδίων παροχής υπηρεσιών υγείας, που σχετίζονται με την κατάρτιση & εκπαίδευση των φαρμακοποιών Πίνακας 5.48: Επίδραση του φύλου στην αντίληψη των φαρμακοποιών ως προς τις καταλληλότερες στρατηγικές στροφής του φαρμακευτικού επαγγέλματος προς τις υπηρεσίες υγείας Πίνακας 5.49: Επίδραση της ηλικίας στην επιθυμία προσφοράς της υπηρεσίας μέτρησης εξειδικευμένων παραμέτρων υγείας Πίνακας 5.50: Επίδραση της ηλικίας στην επιθυμία διεξαγωγής διαδραστικών τεστ Πίνακας 5.51: Επίδραση της ηλικίας στην επιθυμία των φαρμακοποιών να ενημερώνουν τους ασθενείς-πελάτες για τις τους για τις θεραπευτικές εξελίξεις & καινοτομίες σχετικά με την ασθένεια τους Πίνακας 5.52: Επίδραση της ηλικίας στην ικανότητα και αυτοπεποίθηση των φαρμακοποιών να παρέχουν υπηρεσίες υγείας Πίνακας 5.53: Επίδραση της ηλικίας στην αντίληψη των εμποδίων παροχής υπηρεσιών υγείας, που σχετίζονται με τη συμπεριφορά των φαρμακοποιών και των ασθενώνπελατών Πίνακας 5.54: Επίδραση της ηλικίας των φαρμακοποιών στην αντίληψη τους για τα εμπόδια παροχής υπηρεσιών υγείας που σχετίζονται με τους πόρους Πίνακας 5.55: Επίδραση της ηλικίας των φαρμακοποιών στις αντιλήψεις τους για το μέλλον του ελληνικού φαρμακείου Πίνακας 5.56: Επίδραση της προϋπηρεσίας στην επιθυμία μέτρησης εξειδικευμένων παραμέτρων υγείας Πίνακας 5.57: Επίδραση της προϋπηρεσίας στην επιθυμία διεξαγωγής διαδραστικών τεστ Πίνακας 5.58: Επίδραση της προϋπηρεσίας στην ικανότητα και αυτοπεποίθηση των φαρμακοποιών να παρέχουν υπηρεσίες υγείας Πίνακας 5.59: Επίδραση της προϋπηρεσίας στην αντίληψη των εμποδίων παροχής υπηρεσιών υγείας, που σχετίζονται με τη συμπεριφορά των φαρμακοποιών και των ασθενών-πελατών Πίνακας 5.60: Επίδραση της προϋπηρεσίας των φαρμακοποιών στις αντιλήψεις τους για το μέλλον του ελληνικού φαρμακείου Πίνακας 5.61: Επίδραση της προϋπηρεσίας στην αντίληψη των φαρμακοποιών ως προς τις καταλληλότερες στρατηγικές στροφής του φαρμακευτικού επαγγέλματος προς τις υπηρεσίες υγείας Πίνακας 5.62: Επίδραση της προϋπηρεσίας στα συναισθήματα των φαρμακοποιών σχετικά με το επάγγελμα τους Πίνακας 5.63: Επίδραση του αριθμού πελατών που εξυπηρετούνται ανά ημέρα από έναν φαρμακοποιό στην παροχή της υπηρεσίας εμβολιασμού/ενέσεων viii

12 Πίνακας 5.64: Επίδραση του αριθμού πελατών που εξυπηρετούνται ανά ημέρα από έναν φαρμακοποιό στην παροχή της υπηρεσίας περίθαλψης τραυμάτων & εγκαυμάτων Πίνακας 5.65: Επίδραση του αριθμού πελατών που εξυπηρετούνται ανά ημέρα από έναν φαρμακοποιό στη συχνότητα παροχής υπηρεσιών υγείας Πίνακας 5.66: Επίδραση του αριθμού πελατών που εξυπηρετούνται ανά ημέρα από έναν φαρμακοποιό στην ικανότητα του να παρέχει υπηρεσίες υγείας Πίνακας 5.67: Επίδραση της θέσης του φαρμακείου στην επιθυμία προσφοράς της υπηρεσίας μέτρησης εξειδικευμένων παραμέτρων υγείας από τους φαρμακοποιούς Πίνακας 5.68: Επίδραση της θέσης του φαρμακείου στην επιθυμία διεξαγωγής διαδραστικών τεστ Πίνακας 5.69: Επίδραση της θέσης του φαρμακείου στην αντίληψη των εμποδίων παροχής υπηρεσιών υγείας, που σχετίζονται με τη συμπεριφορά των ασθενών-πελατών Πίνακας 5.70: Επίδραση της εκπαίδευσης επί των υπηρεσιών υγείας στην παροχή της υπηρεσίας πληροφόρησης των ασθενών-πελατών για τις ανεπιθύμητες ενέργειες των φαρμάκων Πίνακας 5.71: Επίδραση της εκπαίδευσης επί των υπηρεσιών υγείας στην παροχή της υπηρεσίας παρακολούθησης της συμμόρφωσης των ασθενών-πελατών στη φαρμακευτική αγωγή Πίνακας 5.72: Επίδραση της εκπαίδευσης στην ικανότητα και αυτοπεποίθηση των φαρμακοποιών να παρέχουν υπηρεσίες υγείας Πίνακας 5.73: Επίδραση της εκπαίδευσης επί των υπηρεσιών υγείας στην αντίληψη των εμποδίων παροχής υπηρεσιών υγείας, που σχετίζονται με τη συμπεριφορά των φαρμακοποιών Πίνακας 5.74: Συσχέτιση των συναισθημάτων των φαρμακοποιών για το επάγγελμα τους ix

13 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ ΓΡΑΦΗΜΑΤΩΝ Γράφημα 3.1: Κατανομή του δείγματος βάσει του φύλου των συμμετεχόντων (Ποσοστό %) Γράφημα 3.2: Ηλικιακή κατανομή του δείγματος (Ποσοστό %) Γράφημα 3.3: Κύρια απασχόληση του δείγματος (Ποσοστό %) Γράφημα 3.4: Ατομικό, μηνιαίο καθαρό εισόδημα του δείγματος (Ποσοστό %) Γράφημα 3.5: Διάθεση δημόσιας ή ιδιωτικής ασφάλισης (Ποσοστό %) Γράφημα 3.6: Συχνότητα επίσκεψης στο φαρμακείο (Ποσοστό %) Γράφημα 3.7: Κατανομή του δείγματος βάσει του φύλου των συμμετεχόντων (Ποσοστό %) Γράφημα 3.8: Ηλικιακή κατανομή του δείγματος (Ποσοστό %) Γράφημα 3.9: Χρόνια προϋπηρεσίας του δείγματος (Ποσοστό %) Γράφημα 4.1: Αρχικός τρόπος αντιμετώπισης ενός προβλήματος υγείας από τους ασθενείςπελάτες Γράφημα 4.2: Εμπιστοσύνη προς τον φαρμακοποιό για την αντιμετώπιση ενός δευτερεύοντος προβλήματος υγείας (Ποσοστό %) Γράφημα 4.3: Ικανοποίηση από την επικοινωνία γιατρού-φαρμακοποιού (Ποσοστό %) Γράφημα 4.4: Επιθυμία πληρωμής για μια νέα υπηρεσία υγείας (Ποσοστό %) Γράφημα 4.5: Συμβολή υπηρεσιών υγείας στην εξοικονόμηση πόρων για το ΕΣΥ (Ποσοστό %) x

14 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ ΕΙΚΟΝΩΝ Εικόνα 2.1: Ο κύκλος φαρμακευτικής φροντίδας του Hepler [Foppe van Mil et al, 2004]... 9 Εικόνα 2.2: Μοντέλο παροχής φαρμακευτικών υπηρεσιών [Moullin et al, 2013] Εικόνα 3.1: Συχνότητα επισκέψεων σε ιδιωτικό φαρμακείο για αγορά φαρμάκων τον τελευταίο μήνα (2015) ΕΣΔΥ-MSD-GPO, Πανελλαδική έρευνα κοινής γνώμης, Διαθέσιμη από: [Προσπέλαση 04/09/15] Εικόνα 3.2: Συχνότητα επισκέψεων σε ιδιωτικό φαρμακείο για άλλες υπηρεσίες σχετιζόμενες με την υγεία τον τελευταίο μήνα (2015) ΕΣΔΥ-MSD-GPO, Πανελλαδική έρευνα κοινής γνώμης, Διαθέσιμη από: [Προσπέλαση 04/09/15] Εικόνα 3.3: Συχνότητα επίσκεψης σε φαρμακείο (2015) Palmos Analysis, OTCs in Greece, Συνδροµητική Έρευνα xi

15 ΕΥΧΑΡΙΣΤΙΕΣ Η παρούσα διπλωματική εργασία αποτελεί προϊόν συλλογικής και όχι ατομικής προσπάθειας καθώς στην εκπόνηση της συνέβαλαν καθηγητές, συνάδελφοι, φίλοι, οικογένεια και φυσικά όλοι όσοι με περίσσιο ενδιαφέρον δέχτηκαν να συμπληρώσουν τα ερωτηματολόγια που σχεδιάστηκαν για την επίτευξη των τεθέντων στόχων. Ως εκ τούτου, θα ήταν άστοχο να παραληφθεί η εκδήλωση της ευγνωμοσύνης μου σε κάθε έναν από αυτούς ξεχωριστά. Αρχικά, θα ήθελα να ευχαριστήσω θερμά τον καθηγητή κ. Βασιλείου Κωνσταντίνο, εκφράζοντας την ευγνωμοσύνη μου για την άριστη συνεργασία, τη σωστή καθοδήγηση, τις πολύτιμες συμβουλές αλλά και το χρόνο που διέθεσε προκειμένου να με βοηθήσει στην εκπόνηση της παρούσας εργασίας. Με τις γνώσεις και τις δεξιότητες του, υπήρξε αρωγός στη διεξαγωγή της ερευνητικής μου μελέτης, υποδεικνύοντας τις σωστές μεθόδους και τεχνικές και αποτρέποντας ενδεχόμενα λάθη, δεδομένου ότι το πεδίο της στατιστικής ανάλυσης, ως επαγγελματία υγείας, δεν μου ήταν ιδιαίτερα οικείο. Επιπλέον, θα ήθελα να εκφράσω την εκτίμηση μου προς τον επίκουρο καθηγητή του τμήματος Φαρμακευτικής του Πανεπιστημίου Πατρών, κ. Φουστέρη Μανώλη, ο οποίος ανέλαβε την επίβλεψη της διπλωματικής μου εργασίας, και να τον ευχαριστήσω θερμά για το ενδιαφέρον, τη στήριξη και τη συμβολή του στην ολοκλήρωση της παρούσας μελέτης. Επιπροσθέτως, ευχαριστώ θερμά το συνεργάτη και συνάδελφο μου φαρμακοποιό, Θεοδώρου Σάββα, για την καθοδήγηση, τις συμβουλές και τη στήριξη του, ψυχολογική αλλά και πρακτική, καθώς συνέβαλε με μεγάλη προθυμία στη διανομή των ερωτηματολογίων στους ασθενείς-πελάτες που επισκέπτονταν το φαρμακείο του. Ακόμα, θα ήθελα να ευχαριστήσω όλους τους φαρμακοποιούς και ασθενείς-πελάτες ιδιωτικών φαρμακείων, που δέχτηκαν με ιδιαίτερο ενδιαφέρον να συμπληρώσουν το ερωτηματολόγιο, απαντώντας με σύνεση και προσοχή στις ερωτήσεις που τους τέθηκαν και συμβάλλοντας με τον τρόπο αυτό στη συλλογή των πρωτογενών δεδομένων της έρευνας. Τέλος, ευχαριστώ θερμά την οικογένεια μου για την αμέριστη συμπαράσταση και υποστήριξη της σε κάθε μου βήμα έως σήμερα, καθώς και για την υπομονή και κατανόηση που έδειξε κατά τη διάρκεια εκπόνησης της παρούσας εργασίας. Ολοκληρώνοντας, θέλω να εκφράσω την ευγνωμοσύνη μου προς το φιλικό μου περιβάλλον, το οποίο υπήρξε σύμμαχος και συμπαραστάτης στην προσπάθεια μου. xii

16 1 Ο ΚΕΦΑΛΑΙΟ: ΕΙΣΑΓΩΓΗ 1.1 ΕΙΣΑΓΩΓΗ Ο χώρος του φαρμακείου έχει εισαχθεί σε μια νέα, πιο απαιτητική εποχή στην οποία πρέπει να προσαρμοστεί προκειμένου να διασφαλίσει την επιβίωση του. Αποστολή του σύγχρονου φαρμακείου είναι η φροντίδα της υγείας του κοινωνικού συνόλου και η διασφάλιση της κοινωνικής ευημερίας. Έτσι, ο σύγχρονος φαρμακοποιός οφείλει να αναβαθμίσει το ρόλο του πέρα από την απλή εκτέλεση συνταγών και τη χορήγηση φαρμάκων, μετατρεπόμενος σε διαχειριστή της φαρμακευτικής αγωγής ενός ασθενούς (Assa- Eley et al, 2005). Η συστηματική παροχή συμβουλών και υπηρεσιών υγείας μέσω εξειδικευμένων και εξατομικευμένων προτάσεων προς τους ασθενείς-πελάτες αποτελεί ένα μοναδικό, ανταγωνιστικό πλεονέκτημα για το φαρμακείο, πάνω στο οποίο θα πρέπει να στηριχθεί η στρατηγική του κάθε φαρμακοποιού, μια στρατηγική διαφοροποίησης και όχι χαμηλού κόστους, χωρίς αυτό να σημαίνει ότι οι τιμές των προϊόντων δεν θα πρέπει να είναι προσιτές. Δεδομένου ότι ο βασικός ρόλος του φαρμακείου, ως μέρος του συστήματος υγείας, είναι κοινωνικός, οι εν λόγω υπηρεσίες θα πρέπει να παρέχονται μόνο από κατάλληλα καταρτισμένο και επαρκώς εκπαιδευμένο προσωπικό. Ωστόσο, δεν μπορεί να παραβλεφθεί και ο επιχειρηματικός ρόλος του φαρμακείου, καθώς πρόκειται για ένα δίκτυο αγοράς και πώλησης προϊόντων προς κάθε ενδιαφερόμενο. Έτσι, το κλειδί για την επιτυχία του φαρμακείου στη σύγχρονη εποχή είναι η ανάπτυξη του επιχειρηματικού του ρόλου στα πλαίσια του κοινωνικού και επιστημονικού του ρόλου, η τοποθέτηση του ασθενούς στο κέντρο του ενδιαφέροντος και η μετατροπή του φαρμακοποιού στο υποκείμενο που με τη δράση του αναδεικνύεται και καταναλώνεται η υπηρεσία που περικλείεται σε κάθε προϊόν (Δούνας Κωνσταντίνος, 2012). Εισάγοντας τα παραπάνω στο πλαίσιο της οικονομικής κατάστασης που επικρατεί τη δεδομένη χρονική στιγμή στην Ελλάδα και λαμβάνοντας υπόψη την κρίση που γνωρίζει ο κλάδος των φαρμακοποιών ως αποτέλεσμα των συνεχόμενων αλλαγών και μεταρρυθμίσεων, της μείωσης του ποσοστού κέρδους του και της καθυστερημένης αποζημίωσης του από το κράτος, είναι προφανές πως η στροφή προς τον κοινωνικό ρόλο του φαρμακείου αποτελεί την ιδανικότερη οδό επίλυσης των υπάρχοντων προβλημάτων, προσφέροντας πλήθος ωφελειών τόσο για τους φαρμακοποιούς όσο και για τους ασθενείς-πελάτες (Δούνας Κωνσταντίνος, 2012). Η σπουδαιότητα του ρόλου των φαρμακοποιών και των ιδιωτικών φαρμακείων αλλά και η επίδραση της φαρμακευτικής φροντίδας (pharmaceutical care) στην υγεία του κοινωνικού συνόλου, αποτελούν μερικά από τα δημοφιλέστερα πεδία έρευνας στον τομέα τις υγείας τα τελευταία χρόνια, τα οποία επικεντρώνονται στην καταγραφή του είδους των παρεχόμενων υπηρεσιών, της ποιότητας τους, της ικανοποίησης του κοινού και της αντίληψης των φαρμακοποιών για αυτές, αλλά, και των γενικότερων εμποδίων για την εφαρμογή τους (Eades et al, 2011, Beshir et al, 2014, Laliberté et al, 2012, Cordina et al, 2008). Δυστυχώς, στην Ελλάδα η έρευνα στο συγκεκριμένο πεδίο ενδιαφέροντος είναι αρκετά περιορισμένη, γεγονός που μας οδήγησε στην απόφαση να αναζητήσουμε τα χαρακτηριστικά του φαρμακευτικού επαγγέλματος σήμερα, καταγράφοντας τις απόψεις των Ελλήνων φαρμακοποιών και των πελατών τους απέναντι στις υπηρεσίες υγείας. Συμπερασματικά, το επάγγελμα του φαρμακοποιού έχει εξελιχθεί σε μεγάλο βαθμό τα τελευταία χρόνια τόσο σε εθνικό όσο και σε ευρωπαϊκό και παγκόσμιο επίπεδο. Σύμφωνα με τη βιβλιογραφία (Jacobs et al, 2011), ο ρόλος του φαρμακοποιού στην ιατροφαρμακευτική περίθαλψη συνήθιζε να επικεντρώνεται στην χορήγηση φαρμάκων βάσει μιας ιατρικής συνταγής και στον τελικό έλεγχο ώστε να επιβεβαιωθεί ότι η εκτέλεση της συνταγής έχει γίνει σωστά. Έτσι, παρά το γεγονός πως κατά τη διάρκεια των σπουδών του ένας φαρμακοποιός είχε εκπαιδευτεί σε τομείς όπως, η πρόληψη ασθενειών, η εξασφάλιση της 1

17 υγείας και της ευημερίας των ασθενών, καθώς και ο σωστός χειρισμός τους, χρησιμοποιούσε συνήθως τις γνώσεις αυτές, αποκλειστικά και μόνο στον έλεγχο των συνταγογραφούμενων φαρμάκων, προς αποφυγή οποιασδήποτε λανθασμένης δοσολογίας ή αλληλεπίδρασης. Ωστόσο, με το πέρασμα του χρόνου ο ρόλος του φαρμακοποιού επεκτάθηκε αποκτώντας μια πιο άμεση επικοινωνία με τον ασθενή, στην οποία περιλαμβάνονται υπηρεσίες πρωτοβάθμιας περίθαλψης και διαχείρισης ασθενειών, ενώ συνεχίζει να εξελίσσεται συνεχώς έως και σήμερα. Είναι, λοιπόν, αναγκαίο, να αντιληφθούμε και να ορίσουμε τους τύπους υπηρεσιών που προσφέρονται από τους φαρμακοποιούς, τον τρόπο με τον οποίο οι υπηρεσίες μπορούν να ευθυγραμμιστούν με το μεταβαλλόμενο περιβάλλον της ιατροφαρμακευτικής περίθαλψης και την ικανότητα των φαρμακοποιών να βελτιώσουν, μέσω των υπηρεσιών, τη φροντίδα. Ο πρώτος ορισμός για τη φαρμακευτική φροντίδα (pharmaceutical care) δόθηκε το 1990 από τους Hepler και Strand, οι οποίοι έγραψαν πως: φαρμακευτική φροντίδα είναι η υπεύθυνη παροχή φαρμακοθεραπείας για την επίτευξη σαφών αποτελεσμάτων τα οποία βελτιώνουν την ποιότητα ζωής ενός ασθενούς. Οι περισσότερες ευρωπαϊκές χώρες βασίζονται σε αυτό τον ορισμό για την προσέγγιση τους προς τη φαρμακευτική φροντίδα ενώ άλλες έχουν απλά μεταφράσει την ορολογία των Hepler και Strand (Foppe van Mil et al, 2006). Επιπλέον, σύμφωνα με τη βιβλιογραφία και έναν πιο εκτεταμένο ορισμό που δόθηκε από τους Moullin et al (2013), ως επαγγελματική φαρμακευτική υπηρεσία ή φροντίδα ορίζεται: «μια πράξη ή ένα σύνολο πράξεων που αναλαμβάνονται ή οργανώνονται από ένα φαρμακείο, παρέχονται από έναν φαρμακοποιό ή άλλον επαγγελματία υγείας, ο οποίος εφαρμόζει τις εξειδικευμένες γνώσεις υγείας προσωπικά ή μέσω ενός διαμεσολαβητή, σε έναν ασθενή/πελάτη, στον πληθυσμό ή σε άλλον επαγγελματία υγείας, ώστε με τον τρόπο αυτό να εξελίξει τη διαδικασία της φροντίδας και τελικά, να βελτιώσει το αποτέλεσμα υγείας και την αξία της ιατροφαρμακευτικής περίθαλψης» (Moullin et al, 2013). Όσον αφορά στις υπηρεσίες οι οποίες εμπεριέχονται στον όρο της φαρμακευτικής φροντίδας (pharmaceutical care), αυτές μπορούν να διακριθούν σε: α) απαραίτητες υπηρεσίες: εκτέλεση συνταγών, ανακύκλωση φαρμάκων, εκτέλεση επαναλαμβανόμενων συνταγών κ.α. β) προχωρημένες υπηρεσίες: φαρμακοθεραπευτική ανασκόπηση, φαρμακοθεραπευτική συμμόρφωση, παροχή πρώτων βοηθειών κ.α., και γ) εξειδικευμένες υπηρεσίες: προώθηση ενεργειών που συμβάλλουν στην προαγωγή της υγείας, παρακολούθηση της αποτελεσματικότητας της φαρμακευτικής αγωγής ασθενών με χρόνιες παθήσεις, υπηρεσία διακοπής του καπνίσματος κ.α. (Παπαδόπουλος, 2015). Οι περισσότερες από τις υπηρεσίες αυτές παρέχονται ήδη από τα ελληνικά φαρμακεία και μάλιστα εντελώς δωρεάν. Ωστόσο, σε ευρωπαϊκό επίπεδο γίνεται έντονη συζήτηση για τη διεύρυνση των προσφερόμενων υπηρεσιών, έτσι ώστε να ενισχυθεί η επίδραση τους σε οικονομικό και κοινωνικό επίπεδο, καθώς και για το σχεδιασμό ενός σαφούς και ευδιάκριτου συστήματος ανταμοιβής των φαρμακοποιών που παρέχουν τις εν λόγω υπηρεσίες. Ειδικότερα, μερικές από τις υπηρεσίες-κλειδιά που ερευνώνται συχνά ως προς την πιθανότητα εφαρμογής τους στο μέλλον, τα οφέλη και τους περιορισμούς τους, είναι (Avalere Health, 2014): Η διαχείριση της φαρμακευτικής αγωγής (Medication Management), δηλαδή μια διακριτή υπηρεσία ή ένα σύνολο υπηρεσιών που βελτιστοποιούν τα θεραπευτικά αποτελέσματα για έναν μεμονωμένο ασθενή, και προκύπτουν είτε ανεξάρτητα είτε σε συνδυασμό με την παροχή ενός φαρμακευτικού προϊόντος. Παραδείγματα αυτών των υπηρεσιών είναι η λήψη ιατρικού και φαρμακευτικού ιστορικού από τους ασθενείς, η εκπαίδευση των ασθενών, η παρακολούθηση της φαρμακευτικής τους αγωγής κ.α. Ο επαναπροσδιορισμός της φαρμακευτικής αγωγής (Medication Reconciliation), δηλαδή η διεξοδική αξιολόγηση της φαρμακευτικής αγωγής ενός ασθενούς κάθε φορά που γίνεται κάποια αλλαγή στη θεραπεία του, έτσι ώστε να αποφευχθούν 2

18 ιατρικά σφάλματα όπως: παραλείψεις, διπλασιασμοί, δοσολογικά λάθη ή αλληλεπιδράσεις φαρμάκων, καθώς και να υιοθετηθούν τα επιθυμητά πρότυπα συμμόρφωσης από τον ασθενή. Αυτή η διαδικασία πρέπει να περιλαμβάνει τη σύγκριση της παρούσας και των προηγούμενων φαρμακευτικών αγωγών και να λαμβάνει χώρα, είτε μετά από μία ιατροφαρμακευτική παρέμβαση που ως αποτέλεσμα είχε την λήψη νέων φαρμάκων, την επανασυνταγογράφηση της ίδιας αγωγής ή την προσαρμογή της, είτε μετά από την προσθήκη ΜΗ.ΣΥ.ΦΑ στην προσωπική φροντίδα υγείας ενός ασθενούς. Οι υπηρεσίες πρόληψης (Preventive Services), που περιλαμβάνουν την εξέταση των ασθενών μέσω ειδικών τεστ (π.χ. μετρήσεις χοληστερόλης, γλυκοζυλιωμένης αιμοσφαιρίνης, λοιμωδών μικροοργανισμών) και την ανοσοποίηση τους μέσω εμβολίων (τα οποία οι αρμόδιες αρχές υγείας του εκάστοτε κράτους επιτρέπουν σε έναν φαρμακοποιό να εκτελεί). Οι συμβουλευτικές υπηρεσίες και η εκπαίδευση των ασθενών (Education and Behavioral Counseling), που είτε σχετίζονται με τη φαρμακευτική θεραπεία ενός ασθενούς και στοχεύουν στη βελτίωση της χρήσης των φαρμάκων, είτε σχετίζονται με την υγεία και την ευεξία του (π.χ. διακοπή του καπνίσματος). Τα συνεργατικά μοντέλα φροντίδας (Collaborative Care Models), δηλαδή τα μοντέλα συνεργασίας μεταξύ φαρμακοποιών και γιατρών έτσι ώστε να διευκολυνθούν οι παραπάνω υπηρεσίες και να επιτραπεί μια ευρύτερου φάσματος παρακολούθηση του ασθενούς. Ο κυριότερος τύπος αυτών των μοντέλων είναι το «Συνεργατικό Μοντέλο Διαχείρισης Φαρμακοθεραπείας», που ορίζεται ως μια συνεργατική συμφωνία ανάμεσα σε έναν ή περισσότερους γιατρούς και φαρμακοποιούς, όπου κατάλληλα εκπαιδευμένοι φαρμακοποιοί εργάζονται στα πλαίσια ενός καθορισμένου πρωτοκόλλου και αναλαμβάνουν αρμοδιότητες όπως, η εκτίμηση των ασθενών, η διαταγή εργαστηριακών εξετάσεων σχετιζόμενων με τη φαρμακοθεραπεία, η χορήγηση φαρμάκων και η επιλογή, η έναρξη, η παρακολούθηση, η συνέχιση και η προσαρμογή των φαρμακευτικών αγωγών. 1.2 ΣΚΟΠΟΣ & ΕΡΕΥΝΗΤΙΚΟΙ ΣΤΟΧΟΙ Βάσει, λοιπόν, των όσων αναλύθηκαν στην προηγούμενη ενότητα και δεδομένων των συνεχών και ραγδαίων εξελίξεων στο πεδίο του φαρμάκου και του ιδιωτικού φαρμακείου, σκοπό της παρούσας διπλωματικής εργασίας, που εκπονήθηκε στο πλαίσιο του μεταπτυχιακού προγράμματος ειδίκευσης στο Φαρμακευτικό Μάρκετινγκ, αποτελεί : η διερεύνηση της αντίληψης των ασθενών-πελατών και των φαρμακοποιών - ιδιοκτητών ή εργαζόμενων - σε φαρμακεία ανοιχτά στο κοινό, σχετικά με τις παρεχόμενες υπηρεσίες υγείας. Ειδικότερα, ως επιμέρους στόχοι της εν λόγω ερευνητικής μελέτης ορίζονται (Eades et al, 2011, Dunlop et al 2002, Villako et al, 2007): Για τους ασθενείς-πελάτες ενός ιδιωτικού φαρμακείου: Η διερεύνηση του τρόπου με τον οποίο αντιλαμβάνονται την έννοια των υπηρεσιών υγείας και η καταγραφή των υπηρεσιών που τους προσφέρονται καθώς και των υπηρεσιών που θα επιθυμούσαν να τους προσφέρονται από τα ιδιωτικά φαρμακεία Ο προσδιορισμός του βαθμού ικανοποίησης τους από τα γενικά χαρακτηριστικά του φαρμακείου και τις υπηρεσίες υγείας Η καταγραφή της εικόνας των ασθενών-πελατών για τον σύγχρονο φαρμακοποιό και ειδικότερα για τον ρόλο, τις ικανότητες, τις γνώσεις και την εμπειρία του 3

19 Η μελέτη της εμπιστοσύνης τους απέναντι στους επαγγελματίες υγείας και της άποψης τους ως προς τη συμβολή των υπηρεσιών υγείας στην πρωτοβάθμια περίθαλψη Και τέλος, η συσχέτιση των δημογραφικών χαρακτηριστικών των ερωτώμενων με τις απόψεις τους σχετικά με τις υπηρεσίες υγείας. Για τους φαρμακοποιούς-ιδιοκτήτες ή εργαζόμενους-σε ιδιωτικά φαρμακεία: Η διερεύνηση της αντίληψης τους σχετικά με τις υπηρεσίες υγείας και η καταγραφή των υπηρεσιών που προσφέρουν και των επιπλέον υπηρεσιών που είναι διατεθειμένοι να προσφέρουν στους ασθενείς-πελάτες τους Η καταγραφή του ρόλου, των ικανοτήτων και της αυτοπεποίθησης που αισθάνονται για την παροχή υπηρεσιών υγείας Η αξιολόγηση των κυριότερων εμποδίων που καλούνται να αντιμετωπίσουν όσον αφορά στην παροχή υπηρεσιών υγείας Η πρόβλεψη του μέλλοντος του ελληνικού φαρμακείου, η αναζήτηση των καταλληλότερων στρατηγικών στροφής του προς τις υπηρεσίες υγείας και η καταγραφή των συναισθημάτων των φαρμακοποιών απέναντι στο επάγγελμα τους Και τέλος, η συσχέτιση των απόψεων και αντιλήψεων τους περί των υπηρεσιών υγείας με τα δημογραφικά τους χαρακτηριστικά. 1.3 ΔΟΜΗ ΤΗΣ ΔΙΠΛΩΜΑΤΙΚΗΣ ΕΡΕΥΝΑΣ Η παρούσα ερευνητική μελέτη αναπτύσσεται σε 6 επιμέρους κεφάλαια. Στο 1 o Κεφάλαιο γίνεται η εισαγωγή στο μελετώμενο θέμα και η περιγραφή του σκοπού και των επιμέρους στόχων της έρευνας. Ακολούθως στο 2 ο κεφάλαιο, παρουσιάζεται το θεωρητικό υπόβαθρο της εργασίας. Ειδικότερα, παρατίθενται οι ορισμοί της «υγείας», της «πρωτοβάθμιας φροντίδας υγείας», της «φαρμακευτικής φροντίδας» και της «επαγγελματικής φαρμακευτικής υπηρεσίας», καταγράφονται ιστορικά στοιχεία σχετικά με την εξέλιξη του φαρμακευτικού επαγγέλματος και γίνεται μια σύντομη περιγραφή των υπηρεσιών υγείας που παρέχονται από τα φαρμακεία κοινότητας (community pharmacy) στην Ελλάδα και ανά τον κόσμο. Επιπλέον, αναφέρονται τα αποτελέσματα ερευνών σχετικά με την παροχή εξειδικευμένων υπηρεσιών υγείας και αναλύεται ο τρόπος με τον οποίο αυτές συμβάλλουν στη βελτίωση της γενικής υγείας του πληθυσμού και στην εξοικονόμηση πόρων για το ΕΣΥ και τον ασθενή. Τέλος, γίνεται μια σύντομη ανασκόπηση της υπάρχουσας βιβλιογραφίας, η οποία συντέλεσε στο σχεδιασμό των στόχων της παρούσας έρευνας και στη συλλογή των πρωτογενών δεδομένων. Ακολούθως, στο 3 ο κεφάλαιο, παρουσιάζεται η μεθοδολογία που επιλέχθηκε για τη διεξαγωγή της διπλωματικής εργασίας, αναλύονται τα απαραίτητα στάδια για το σχεδιασμό των δύο ερωτηματολογίων και περιγράφεται ο τρόπος επιλογής και λήψης του δείγματος. Ακόμα, γίνεται περιγραφή του δείγματος των ασθενών και των φαρμακοποιών, που επιλέχθηκαν για τη διεξαγωγή της έρευνας, με βάση τα δημογραφικά του χαρακτηριστικά και παρατίθενται οι μέθοδοι ανάλυσης των δεδομένων που χρησιμοποιήθηκαν. Επιπλέον, γίνεται εκτενής αναφορά στους περιορισμούς της έρευνας, όπως αυτοί προκύπτουν από τη μεθοδολογία που χρησιμοποιήθηκε και το δείγμα που επιλέχθηκε. Στη συνέχεια, στο 4 ο κεφάλαιο, παρατίθενται τα αποτελέσματα της ερευνητικής μελέτης για τους ασθενείς-πελάτες των ιδιωτικών φαρμακείων. Πιο αναλυτικά, παρουσιάζεται η αντίληψη των ασθενών-πελατών για τις υπηρεσίες υγείας καθώς και τα αποτελέσματα σχετικά με το ποιες υπηρεσίες τους προσφέρονται συχνότερα από τα ιδιωτικά φαρμακεία και ποιες επιπλέον θα επιθυμούσαν να τους προσφέρονταν. Ακολούθως, καταγράφεται η ικανοποίηση τους από τα γενικά χαρακτηριστικά αλλά και από τις διάφορες υπηρεσίες υγείας 4

20 που τους προσφέρονται από το φαρμακείο που επισκέπτονται συνήθως και προσδιορίζεται η εικόνα που έχουν για το σύγχρονο φαρμακοποιό. Τέλος, αποκρυπτογραφείται η συμβολή των υπηρεσιών υγείας στην πρωτοβάθμια περίθαλψη και οι σημαντικότεροι λόγοι για τους οποίους ένας ασθενής προτιμά τη συμβουλή του φαρμακοποιού έναντι της επίσκεψης στο γιατρό. Επιπλέον, προσδιορίζεται η επίδραση των δημογραφικών χαρακτηριστικών των ερωτώμενων στην αντίληψη τους για τις υπηρεσίες υγείας. Στο 5 ο Κεφάλαιο, παρατίθενται τα αποτελέσματα για τους φαρμακοποιούς-ιδιοκτήτες ή εργαζόμενους σε ιδιωτικά φαρμακεία. Αναλυτικότερα, καταγράφεται ο τρόπος που αντιλαμβάνονται τις υπηρεσίες υγείας και προσδιορίζονται οι υπηρεσίες τις οποίες προσφέρουν συχνότερα στους ασθενείς-πελάτες τους, καθώς και οι επιπλέον υπηρεσίες που είναι διατεθειμένοι να τους προσφέρουν. Έπειτα, καταγράφεται ο ρόλος που αισθάνονται πως επιτελούν, αλλά και οι ικανότητες και η κατάρτιση που απαιτούνται για την παροχή των υπηρεσιών. Ακόμα, προσδιορίζονται τα σπουδαιότερα εμπόδια στροφής προς τις υπηρεσίες υγείας, καθώς και το μέλλον του σύγχρονου φαρμακείου το οποίο συνδέεται άμεσα με αυτές. Τελικά, αναλύεται ο τρόπος με τον οποίο τα δημογραφικά χαρακτηριστικά των φαρμακοποιών επιδρούν στην αντίληψη τους για τις υπηρεσίες υγείας. Ολοκληρώνοντας, στο τελευταίο κεφάλαιο της διπλωματικής εργασίας (6 ο Κεφάλαιο), αναλύονται τα συμπεράσματα της παρούσας έρευνας και προτείνονται ενδεικτικά κάποιες πρακτικές προς τους φαρμακοποιούς, τους ασθενείς και το κράτος, προκειμένου να βελτιωθεί η ποιότητα και το εύρος των υπηρεσιών υγείας που παρέχονται από τα φαρμακεία σήμερα, με οφέλη τόσο για το Εθνικό Σύστημα Υγείας, σε οικονομικό επίπεδο, όσο και για τον πληθυσμό, σε επίπεδο συνολικής υγείας και ποιότητας ζωής. 5

21 2 O ΚΕΦΑΛΑΙΟ: ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΚΗ ΑΝΑΣΚΟΠΗΣΗ 2.1 ΕΙΣΑΓΩΓΗ Στο κεφάλαιο αυτό γίνεται μια σύντομη αναφορά στη παγκόσμια βιβλιογραφία που σχετίζεται με την ερευνητική μας μελέτη. Ειδικότερα, παρουσιάζονται κάποιοι βασικοί ορισμοί και έννοιες σχετικά με τις υπηρεσίες υγείας, αναλύονται τα αποτελέσματα αντίστοιχων ερευνών σε τοπικό και διεθνές επίπεδο και καθορίζεται το θεωρητικό πλαίσιο πάνω στο οποίο στηρίχθηκε η πρωτογενής έρευνα της παρούσας εργασίας. Έτσι, Αρχικά, στην ενότητα 2.2 δίνονται οι ορισμοί της «υγείας», της «πρωτοβάθμιας φροντίδας υγείας», της «φαρμακευτικής φροντίδας» και της «επαγγελματικής φαρμακευτικής υπηρεσίας», ενώ παρατίθενται οι κατηγορίες των επαγγελματικών φαρμακευτικών υπηρεσιών, το μοντέλο παροχής τους, αλλά και η ιστορική εξέλιξη του φαρμακευτικού επαγγέλματος στις ΗΠΑ και στην Ευρώπη. Στη συνέχεια, στην ενότητα 2.3 παρουσιάζεται η μορφή του φαρμακευτικού συστήματος και του φαρμακευτικού επαγγέλματος σήμερα σε μερικές από τις σημαντικότερες χώρες παγκοσμίως. Ειδικότερα, καταγράφονται οι υπηρεσίες υγείας που προσφέρονται στους ασθενείς-πελάτες και εκτιμάται η επίδραση τους στα αποτελέσματα υγείας και στην εξοικονόμηση χρηματικών πόρων για το ΕΣΥ. Ακολούθως, στην ενότητα 2.4 περιγράφονται οι δραστηριότητες των Ελλήνων φαρμακοποιών και οι υπηρεσίες που προσφέρουν στους ασθενείς-πελάτες τους, ενώ γίνεται σύγκριση των ελληνικών δεδομένων με τα χαρακτηριστικά των φαρμακείων κοινότητας στη Μεγάλη Βρετανία, μια χώρα που έχει αναγνωρίσει και εφαρμόσει ευρέως τις υπηρεσίες φαρμακευτικής φροντίδας τα τελευταία 10 χρόνια. Επιπλέον, στην ενότητα 2.5, γίνεται μια συνοπτική παρουσίαση των βασικών βιβλιογραφικών πηγών που χρησιμοποιήθηκαν στην διατύπωση του σκοπού και των στόχων της διπλωματικής εργασίας όσον αφορά στους ασθενείς-πελάτες των ιδιωτικών φαρμακείων. Ειδικότερα, παρατίθενται τα αποτελέσματα παλαιότερων μελετών σχετικά με: την ικανοποίηση που απολαμβάνουν οι ασθενείς-πελάτες από τις υπηρεσίες υγείας και τα γενικά χαρακτηριστικά του φαρμακείου, την εικόνα που έχουν για το σύγχρονο φαρμακοποιό και την άποψη τους ως προς συμβολή των υπηρεσιών στην πρωτοβάθμια περίθαλψη. Τέλος, στην ενότητα 2.6, παρουσιάζονται μερικές από τις σημαντικότερες βιβλιογραφικές μελέτες που συνέβαλαν στη διατύπωση του σκοπού και των στόχων της παρούσας έρευνας όσον αφορά στους φαρμακοποιούς, ιδιοκτήτες ή εργαζόμενους σε ιδιωτικά φαρμακεία. Πιο συγκεκριμένα, αναφέρονται τα αποτελέσματα ερευνητικών μελετών σχετιζόμενα με: την προθυμία των φαρμακοποιών να προσφέρουν νέες υπηρεσίες υγείας, τις αντιλήψεις για το ρόλο τους και την απαιτούμενη εκπαίδευση για την παροχή υπηρεσιών, τα εμπόδια που καλούνται να αντιμετωπίσουν κατά την εφαρμογή της φαρμακευτική φροντίδας, τις προβλέψεις τους ως προς το μέλλον του ελληνικού φαρμακείου και τις στρατηγικές στροφής του προς μια νέα, πιο ασθενοκεντρική προσέγγιση. 6

22 2.2 ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΣΤΙΣ ΥΠΗΡΕΣΙΕΣ ΥΓΕΙΑΣ ΟΡΙΣΜΟΣ ΥΓΕΙΑΣ Η έννοια της υγείας, αποτελεί ένα αμφιλεγόμενο θέμα συζήτησης μεταξύ των επιστημόνων, με πλήθος αντικρουόμενων απόψεων επί του ορθότερου τρόπου προσδιορισμού της. Στην παρούσα ερευνητική μελέτη, επιλέχθηκε ο ορισμός του Παγκόσμιου Οργανισμού Υγείας (ΠΟΥ WHO: World Health Organization) σύμφωνα με τον οποίο: «υγεία είναι η κατάσταση πλήρους σωματικής, ψυχικής και κοινωνικής ευεξίας και όχι απλώς η απουσία ασθένειας ή αναπηρίας». Ο ορισμός αυτός υπογράφηκε στις 22 Ιουλίου του 1946, από τους εκπροσώπους 61 κρατών, και τέθηκε σε ισχύ στις 7 Απριλίου του 1948, χωρίς να έχει διορθωθεί ή τροποποιηθεί έκτοτε. Αυτό που παρατηρούμε είναι πως ο ρόλος του φυσικού και κοινωνικού περιβάλλοντος και της ανθρώπινης συμπεριφοράς βρίσκονται, πλέον, στο κέντρο του ενδιαφέροντος, αποτελώντας τον πυρήνα ενός νέου βιοψυχοκοινωνικού μοντέλου ερμηνείας της υγείας και της ασθένειας. Η προαγωγή της υγείας, σύμφωνα με τη Διακήρυξη της Οτάβας του Παγκόσμιου Οργανισμού Υγείας (21 Νοεμβρίου 1986), είναι η διαδικασία μέσα από την οποία τα άτομα γίνονται ικανά να αναπτύξουν τον έλεγχο πάνω στην υγεία τους και να τη βελτιώσουν. Η άποψη αυτή απορρέει από μια ευρύτερη αντίληψη που ταυτίζει την υγεία με τη δυνατότητα που έχει ένα άτομο ή μια ομάδα, από τη μια να πραγματοποιεί τις επιθυμίες της και να ικανοποιεί τις ανάγκες της, και από την άλλη, να μεταβάλλει το περιβάλλον ή να προσαρμόζεται σε αυτό. Ως εκ τούτου, η υγεία πρέπει να αντιμετωπίζεται σαν συντελεστής της καθημερινής ζωής και όχι σαν αυτοσκοπός. Οι παραπάνω, αποτελούν θετικούς ορισμούς της έννοιας της υγείας, οι οποίο συνδέονται με τις κοινωνικές και προσωπικές δυνατότητες ενός ατόμου και εντάσσονται στα πλαίσια των σύγχρονων τάσεων προσέγγισης της υγείας ΟΡΙΣΜΟΣ ΠΡΩΤΟΒΑΘΜΙΑΣ ΦΡΟΝΤΙΔΑΣ ΥΓΕΙΑΣ Η έννοια της πρωτοβάθμιας φροντίδας υγείας καθορίστηκε το 1978, με την διακήρυξη της Άλμα Άτα στη Διεθνή Συνδιάσκεψη για την Πρωτοβάθμια Φροντίδα Υγείας και ορίζεται ως: «η ουσιαστική υγειονομική περίθαλψη που βασίζεται σε πρακτικές, σε επιστημονικά σωστές και κοινωνικά αποδεκτές μεθόδους και σε τεχνολογία που προσφέρεται σε όλα τα άτομα μιας κοινότητας, με την πλήρη συμμετοχή τους, σε κόστος που ανταποκρίνεται στις οικονομικές δυνατότητες της κοινότητας και της χώρας, στο πλαίσιο ενός πνεύματος αυτοδυναμίας και αυτοδιάθεσης». Η πρωτοβάθμια φροντίδα υγείας αποτελεί αναπόσπαστο κομμάτι τόσο του συστήματος υγείας μιας χώρας όσο και της συνολικής κοινωνικής και οικονομικής ανάπτυξης μιας κοινότητας. Είναι το πρώτο επίπεδο επαφής των ατόμων, της οικογένειας και της κοινότητας με το εθνικό σύστημα υγείας, προσπαθώντας να φέρει τη φροντίδα υγείας όσο το δυνατόν πλησιέστερα στον πληθυσμό. Η Διεθνής Συνδιάσκεψη για την Πρωτοβάθμια Φροντίδα Υγείας επιβεβαιώνει με έμφαση ότι η υγεία είναι βασικό ανθρώπινο δικαίωμα και ότι η επίτευξη του υψηλότερου δυνατού επιπέδου της είναι ένας από τους σημαντικότερους κοινωνικούς στόχους διεθνώς ( aration_en.pdf). Από την άλλη, το «Σχέδιο νόμου για την οργάνωση και λειτουργία του γενικού συστήματος πρωτοβάθμιας φροντίδας υγείας» (2009) του ελληνικού Υπουργείου Υγείας αναφέρει πως: «Ως Πρωτοβάθμια Φροντίδα Υγείας (ΠΦΥ) ορίζεται το γενικό σύστημα παροχής υπηρεσιών εξωνοσοκομειακής φροντίδας υγείας, που εξασφαλίζει την ισότιμη πρόσβαση όλου του πληθυσμού, σε ατομικό και οικογενειακό επίπεδο, στις υπηρεσίες Πρωτοβάθμιας Φροντίδας Υγείας. Το σύστημα αυτό αποσκοπεί στην πρόληψη, διατήρηση, προαγωγή, αποκατάσταση και ενδυνάμωση της υγείας όλων των πολιτών, με την παροχή 7

23 πιστοποιημένων ιατρικών υπηρεσιών, εξετάσεων και φαρμάκων και την υιοθέτηση και εφαρμογή κοινών κανόνων πρωτοβάθμιας φροντίδας και πρόληψης για τη δημόσια υγεία». Η πρωτοβάθμια φροντίδα υγείας περιλαμβάνει: (α) τις ιατρικές και νοσηλευτικές υπηρεσίες, που έχουν ως σκοπό την πρόληψη και αποκατάσταση βλαβών της υγείας που δεν απαιτούν νοσηλεία σε νοσοκομείο, (β) τη διεξαγωγή ιατρικών και οδοντιατρικών πράξεων και εξετάσεων και τη χορήγηση φαρμακευτικής αγωγής σύμφωνα με τα πρωτόκολλα ιατρικών πράξεων και φαρμάκων, (γ) τη φροντίδα και παρακολούθηση των ασθενών μετά την έξοδο τους από το νοσοκομείο, (δ) τις υπηρεσίες ανοικτής φροντίδας και φροντίδας στο σπίτι, (ε) τις υπηρεσίες κοινωνικής φροντίδας, (στ) την επείγουσα προνοσοκομειακή παροχή υπηρεσιών υγείας, μέσω της μεταφοράς ασθενών από το Εθνικό Κέντρο Άμεσης Βοήθειας (Ε.Κ.Α.Β.) ή άλλους πιστοποιημένους για το σκοπό αυτό οργανισμούς από το Υπουργείο Υγείας και Κοινωνικής Αλληλεγγύης και (ζ) την παροχή υπηρεσιών προληπτικής ιατρικής, σύμφωνα με την πολιτική Δημόσιας Υγείας και τα Εθνικά Σχέδια Δράσης του Υπουργείου Υγείας και Κοινωνικής Αλληλεγγύης, στον πρωτογενή και στο δευτερογενή τομέα. Οι υπηρεσίες προληπτικής ιατρικής εστιάζουν ιδίως στα κρίσιμα προβλήματα των επιδημιών και των παραγόντων κινδύνου της υγείας, όπως είναι η παχυσαρκία, η χρήση αλκοόλ, εξαρτησιογόνων ουσιών και καπνού, από ευαίσθητες ομάδες του πληθυσμού. Η πρωτοβάθμια φροντίδα υγείας παρέχεται από δημόσιους και ιδιωτικούς φορείς που εντάσσονται στο Γενικό Σύστημα Πρωτοβάθμιας Φροντίδας Υγείας και περιλαμβάνουν: τα Κέντρα Υγείας, το ΙΚΑ, τα ΚΑΠΗ, τα ΚΗΦΗ, τα Γηροκομεία και τα Εξωτερικά Ιατρεία των Νοσοκομείων. Ακόμα, στις μη αστικές περιοχές η πρωτοβάθμια φροντίδα υγείας προσφέρεται, κυρίως, από τα Κέντρα Υγείας και τα περιφερειακά ιατρεία. Στις λοιπές περιοχές, η πρωτοβάθμια φροντίδα υγείας παρέχεται κυρίως από τα Πολυϊατρεία, τους ιδιώτες ιατρούς, τα εργαστήρια και διαγνωστικά κέντρα του ιδιωτικού τομέα και τα εξωτερικά ιατρεία των νοσοκομείων του Ε.Σ.Υ ΟΡΙΣΜΟΣ ΦΑΡΜΑΚΕΥΤΙΚΗΣ ΦΡΟΝΤΙΔΑΣ Το 1990 δημοσιεύτηκε ο πρώτος ορισμός της φαρμακευτικής φροντίδας (pharmaceutical care) από τους Hepler & Strand (1990) σύμφωνα με τον οποίο: «φαρμακευτική φροντίδα είναι η υπεύθυνη παροχή φαρμακευτικής θεραπείας προκειμένου να επιτευχθούν σαφή αποτελέσματα τα οποία βελτιώνουν την ποιότητα ζωής ενός ασθενούς». Αυτά τα αποτελέσματα αφορούν: α) τη θεραπεία μιας ασθένειας, β) την αντιμετώπιση ή μείωση των συμπτωμάτων μιας ασθένειας, γ) τη διακοπή ή επιβράδυνση της εξέλιξης μιας ασθένειας και δ) την πρόληψη μιας ασθένειας ή συμπτωματολογίας. Η φαρμακευτική φροντίδα εμπεριέχει τη διαδικασία με την οποία ένας φαρμακοποιός συνεργάζεται με έναν ασθενή και με άλλους επαγγελματίες υγείας για το σχεδιασμό, την εφαρμογή και την παρακολούθηση ενός θεραπευτικού σχήματος το οποίο θα παράγει συγκεκριμένα θεραπευτικά αποτελέσματα για τον ασθενή. Αυτό το θεραπευτικό σχήμα περιλαμβάνει με τη σειρά του τρεις σημαντικές διαδικασίες: α) την ανίχνευση δυνητικών και πραγματικών σχετιζόμενων με το φάρμακο προβλημάτων, β) την επίλυση των υπάρχοντων σχετιζόμενων με το φάρμακο προβλημάτων και γ) την πρόληψη δυνητικών σχετιζόμενων με το φάρμακο προβλημάτων (Hepler et al, 1990). Οι περισσότερες ευρωπαϊκές χώρες βασίστηκαν στον ορισμό των Hepler και Strand για να προσεγγίσουν τη φαρμακευτική φροντίδα, ενώ άλλες απλά μετέφρασαν την χρησιμοποιούμενη ορολογία. Ωστόσο, η προσπάθεια μετάφρασης του ορισμού είχε σαν αποτέλεσμα τη δημιουργία σημαντικών αντιφάσεων, κυρίως ως προς τη σημασία της λέξης «φροντίδα», η οποία διαφέρει μεταξύ των διάφορων γλωσσών. Πολλοί ήταν εκείνοι που προσπάθησαν να αποσαφηνίσουν την έννοια της φαρμακευτικής φροντίδας και να δημιουργήσουν έναν ενιαίο ορισμό, αλλά κατέληξαν στο συμπέρασμα πως κάτι τέτοιο είναι αδύνατον λόγω του γεγονότος πως εμπλέκονται πολλές διαφορετικές χώρες, γλώσσες και 8

24 συστήματα υγείας. Είναι αξιοσημείωτο το γεγονός πως παρατηρήθηκαν διαφορές στην ερμηνεία του όρου ακόμα και εντός της ίδιας χώρας ή εντός του ίδιου περιβάλλοντος (π.χ. νοσοκομειακό φαρμακείο και φαρμακείο κοινότητας). Σε γενικές γραμμές, μπορούμε να πούμε ότι η φαρμακευτική φροντίδα στην Ευρώπη θεωρείται ως η διαδικασία βελτιστοποίησης του αποτελέσματος της φαρμακοθεραπείας ενός ασθενούς - τίποτα περισσότερο και τίποτα λιγότερο που αποβλέπει στη βελτίωση της ποιότητας ζωής του και κατ επέκταση στην επίτευξη καλύτερων οικονομικών, κλινικών και ανθρωπιστικών αποτελεσμάτων. Το ερώτημα που προκύπτει σχετικά με τη φαρμακευτική φροντίδα είναι: «Ποιος μπορεί να την προσφέρει;». Αδιαμφισβήτητα, ο φαρμακοποιός έχει τον επαγγελματισμό και το επιστημονικό υπόβαθρο για κάτι τέτοιο, ενώ αποτελεί για πολλές ευρωπαϊκές χώρες τον πιο εύκολα προσβάσιμο αλλά και μοναδικό επαγγελματία υγείας με τις απαιτούμενες γνώσεις και δεξιότητες (Foppe van Mil et al, 2006). Η διαδικασία της φαρμακευτικής φροντίδας, αποδόθηκε σχηματικά από τον Hepler, υπό τη μορφή του κύκλου του Deming (Σχεδίασε-Κάνε-Έλεγξε-Δράσε), ενός κύκλου αύξησης της ποιότητας (Εικόνα 2.1) (Foppe van Mil et al, 2004). Ο τρόπος για να προλάβουμε, να ανιχνεύσουμε και να διορθώσουμε τα σχετιζόμενα με τα φάρμακα προβλήματα ενός ασθενούς είναι να αναλύσουμε συστηματικά τον ασθενή, το φαρμακευτικό του προφίλ και τη συμπεριφορά του κατά τη χρήση των φαρμάκων. Πιο αναλυτικά, αρχικά πρέπει να οριστούν οι θεραπευτικοί στόχοι της φαρμακευτικής αγωγής και να αξιολογηθεί το θεραπευτικό πλάνο, και ακολούθως, μετά τη διάθεση του φαρμάκου, ο ασθενής πρέπει να ελεγχθεί τόσο ως προς την επίτευξη των θεραπευτικών στόχων, όσο και ως προς την εμφάνιση ανεπιθύμητων δράσεων. Σε περίπτωση που κάποιο πρόβλημα σχετιζόμενο με τη φαρμακοθεραπεία γίνει φανερό, ο φαρμακοποιός οφείλει να επαναπροσδιορίσει τους θεραπευτικούς στόχους και το θεραπευτικό σχέδιο, αντίστοιχα. Βέβαια, για να προσφερθεί η φαρμακευτική φροντίδα, απαραίτητη προϋπόθεση είναι να υπάρχει ικανοποιητική επικοινωνία του φαρμακοποιού με τον ασθενή σε θέματα που αφορούν στη φαρμακοθεραπεία (Foppe van Mil et al, 2004). Εικόνα 2.1: Ο κύκλος φαρμακευτικής φροντίδας του Hepler [Foppe van Mil et al, 2004] 9

25 2.2.4 ΟΡΙΣΜΟΣ ΕΠΑΓΕΛΜΑΤΙΚΗΣ ΦΑΡΜΑΚΕΥΤΙΚΗΣ ΥΠΗΡΕΣΙΑΣ Πλήθος όρων και ορισμών υπάρχουν για την περιγραφή εξειδικευμένων πλευρών της φαρμακευτικής πρακτικής και της παροχής υπηρεσιών, ωστόσο κανένας δεν περιλαμβάνει το συνολικό εύρος των επαγγελματικών υπηρεσιών που προσφέρονται από τα ιδιωτικά φαρμακεία. Η πλειονότητα των τρεχόντων ορισμών των φαρμακευτικών υπηρεσιών απευθύνεται είτε στην επαγγελματική φιλοσοφία της φαρμακευτικής φροντίδας είτε σε εξιδεικευμένες, επαγγελματικές φαρμακευτικές υπηρεσίες που παρέχονται από φαρμακοποιούς και εστιάζουν στην ασφαλή χρήση των φαρμάκων και στην αύξηση της αποτελεσματικότητας τους. Η φαρμακευτική φροντίδα είναι ένας από τους όρους-κλειδιά που χρησιμοποιήθηκε για να περιγράψει τη φαρμακευτική πρακτική πέρα από την εκτέλεση συνταγών. Η φιλοσοφία της φαρμακευτικής φροντίδας μετατράπηκε σε έναν υπηρεσιοκεντρικό ορισμό, όπου οι σχετιζόμενες με τα φάρμακα υπηρεσίες παρέχονται από φαρμακοποιούς ενημερωμένους, εκπαιδευμένους και ικανούς να προωθήσουν την αποτελεσματική και ασφαλή φαρμακευτική θεραπεία. Ακολούθως, οι συγγραφείς μετέβαλλαν τη βασική ιδέα και εφηύραν ένα νέο ορισμό, αυτό των γνωστικών φαρμακευτικών υπηρεσιών, ο οποίος κρατά και πάλι τους φαρμακοποιούς στον πυρήνα, αλλά διευρύνει το αποτέλεσμα των προσφερόμενων υπηρεσιών στην υγεία των ασθενών, και ειδικότερα, εστιάζει στον ενεργό τους ρόλο στη βελτίωση της υγείας μέσω της αποτελεσματικής αλληλεπίδρασης τους με τους ασθενείς και τους άλλους επαγγελματίες υγείας. Επιπλέον, ο όρος «γνωστικές φαρμακευτικές υπηρεσίες» (cognitive pharmaceutical services - CPS) ενσωματώνει πλευρές της παροχής υπηρεσιών που έλειπαν από τους προηγούμενους ορισμούς, όπως οι υπηρεσίες υγείας σε τοπικό επίπεδο φαρμακείων και πληθυσμού και η αναγνώριση του ρόλου του προσωπικού ενός φαρμακείου. Ωστόσο, οι υπάρχοντες ορισμοί για τη φαρμακευτική φροντίδα περιόριζαν με διάφορους τρόπους το ρόλο των ιδιωτικών φαρμακείων, αφού εστίαζαν στην ασφάλεια και αποτελεσματικότητα των φαρμάκων, καθώς και στη βελτιστοποίηση των αποτελεσμάτων της εκάστοτε φαρμακοθεραπείας. Έτσι, παρά το γεγονός πως η φαρμακευτική φροντίδα έπρεπε να παραμείνει το επίκεντρο των παρεχόμενων από τους φαρμακοποιούς υπηρεσιών, ένας εκτενέστερος ορισμός ήταν αναγκαίος για την αναγνώριση του ευρύτερου ρόλου των φαρμακείων στην υγεία του πληθυσμού (Foppe van Mil et al, 2006). Ειδικότερα, καθώς ο ρόλος του επαγγέλματος επεκτείνεται και αναπτύσσεται, είναι σημαντικό να αναγνωρίζεται και να καταγράφεται το σύνολο των υπηρεσιών που παρέχονται τόσο από τους φαρμακοποιούς (συμπεριλαμβανομένων των εξειδικεύσεων και των ποικίλων χώρων) όσο και από τα φαρμακεία (συμπεριλαμβανομένων άλλων επαγγελματιών υγείας και υπηρεσιών υγείας). Οι φαρμακοποιοί διαφοροποιούν τον τρόπο δράσης τους και εξειδικεύονται σε νέους, αναδυόμενους τομείς. Ταυτόχρονα, τα ιδιωτικά φαρμακεία συμπεριλαμβάνουν τις επαγγελματικές φαρμακευτικές υπηρεσίες, τόσο στην επαγγελματική πρακτική όσο και στο επιχειρηματικό τους μοντέλο. Αυτή η διαρκής επέκταση και διαφοροποίηση του ρόλου των φαρμακοποιών φαίνεται να είναι επαγγελματικά επωφελής και ζωτικής σημασίας για την επιβίωση των σύγχρονων φαρμακείων. Το γεγονός αυτό εξηγεί και την τάση, σε διεθνές και παγκόσμιο επίπεδο, για αποζημίωση των φαρμακοποιών από την εκάστοτε κυβέρνηση ή τις επιχειρήσεις ασφαλιστικής κάλυψης, όσον αφορά τις φαρμακευτικές υπηρεσίες που στοχεύουν στη βελτίωση της υγείας των ασθενών (Moullin et al, 2013). Είναι προφανής, λοιπόν, η ανάγκη δημιουργίας ενός παγκοσμίως αποδεκτού ορισμού, ο οποίος να περικλείει το συνολικό εύρος των δραστηριοτήτων, υπηρεσιών και προγραμμάτων που παρέχονται από ένα φαρμακείο. Οι Moullin et al (2013), ύστερα από διεξοδική μελέτη της σχετικής με τη φαρμακευτική πρακτική βιβλιογραφίας πρότειναν έναν δικό τους ορισμό για την επαγγελματική φαρμακευτική υπηρεσία σύμφωνα με τον οποίο αυτή ορίζεται ως: «μία πράξη ή σύνολο πράξεων που αναλαμβάνονται ή οργανώνονται από ένα φαρμακείο και 10

26 παρέχονται από έναν φαρμακοποιό ή άλλον επαγγελματία υγείας, ο οποίος εφαρμόζει τις εξειδικευμένες γνώσεις υγείας προσωπικά ή μέσω ενός διαμεσολαβητή, σε έναν ασθενή/πελάτη, στον πληθυσμό ή σε άλλον επαγγελματία υγείας, ώστε με τον τρόπο αυτό να εξελίξει τη διαδικασία της φροντίδας και τελικά να βελτιώσει το αποτέλεσμα υγείας και την αξία της ιατροφαρμακευτικής περίθαλψης». Ο ορισμός αυτός διευκολύνει την αντίληψη του εύρους των υπηρεσιών που παρέχονται από τα ιδιωτικά φαρμακεία αλλά και την αναγνώριση των βασικών χαρακτηριστικών της εφαρμογής και παροχής επαγγελματικών φαρμακευτικών υπηρεσιών. Για την καλύτερη κατανόηση του ορισμού που μόλις περιγράφηκε, είναι αναγκαία η αποσαφήνιση και ο περαιτέρω σχολιασμός μερικών από τις έννοιες που περιέχονται σε αυτόν (Moullin et al, 2013). Ειδικότερα: 1. Ως υπηρεσία ορίζεται «μία πράξη, ένα σύνολο πράξεων ή μια σειρά από καθορισμένες δραστηριότητες». Έμφαση δίνεται στην αξία, στο όφελος ή στην εμπειρία που δημιουργεί μια υπηρεσία. 2. Ως φαρμακείο κοινότητας ορίζεται ένας καταχωρημένος χώρος, εγκεκριμένος και αναγνωρισμένος από τη νομοθεσία και τους κανονισμούς της εκάστοτε χώρας. Αυτή η επιχειρηματική «δομή» καθιστά δυνατή τη διαδικασία της φροντίδας και περιλαμβάνει εγκαταστάσεις, προσωπικό, διοικητικές διαδικασίες και εξοπλισμό. Τα παραπάνω στοιχεία είναι χρήσιμα στην αξιολόγηση μιας υπηρεσίας. 3. Ως επαγγελματική χαρακτηρίζεται μια φαρμακευτική υπηρεσία που αναλαμβάνεται ή οργανώνεται από ένα φαρμακείο και εκτελείται εντός ή εκτός του χώρου αυτού. Ανεξαρτήτως τοποθεσίας, εάν μια υπηρεσία ταιριάζει στην επαγγελματική πρακτική ενός φαρμακείου και χρησιμοποιεί τους πόρους του και/ή τις ικανότητες του χώρου και/ή του προσωπικού, τότε μπορεί να χαρακτηριστεί ως μια επαγγελματική φαρμακευτική υπηρεσία. Το γεγονός πως η αναφερόμενη υπηρεσία μπορεί να προσφερθεί όχι μόνο από έναν φαρμακοποιό αλλά από οποιονδήποτε επαγγελματία υγείας, αποτελεί μια εξέλιξη σε σχέση με παλαιότερους ορισμούς που βασίζονταν στην έννοια του φαρμακοποιού και όχι του φαρμακείου. Παραδείγματα τέτοιων επαγγελματιών αποτελούν οι νοσηλευτές και οι διατροφολόγοι. Επιπλέον, είναι σημαντικό να αναφερθεί πως από τον ορισμό των επαγγελματικών φαρμακευτικών υπηρεσιών εξαιρούνται υπηρεσίες που αν και εκτελούνται από φαρμακεία δεν απαιτούν εξειδικευμένες γνώσεις και ως εκ τούτου δε θεωρούνται επαγγελματικές (π.χ. μεταφορά των φαρμάκων κατ οίκον, υπηρεσίες ομορφιάς, πώληση προϊόντων χωρίς βοήθεια ή συμβουλή). 4. Όσον αφορά στις εξειδικευμένες γνώσεις υγείας ενός φαρμακοποιού ή άλλου επαγγελματία υγείας, αυτές αποτελούν αναπόσπαστο κομμάτι της φαρμακευτικής φροντίδας και εφαρμόζονται μέσω μιας βασιζόμενης στην παρατήρηση προσέγγισης των προβλημάτων υγείας του ασθενούς. Προκειμένου να μπορεί μια φαρμακευτική υπηρεσία να χαρακτηριστεί ως επαγγελματική είναι απαραίτητο να περιλαμβάνει την εφαρμογή των εξειδικευμένων γνώσεων υγείας ενός φαρμακοποιού ή άλλου επαγγελματία υγείας. Οι γνώσεις αυτές περιλαμβάνουν πέραν της απλής χορήγησης μιας φαρμακευτικής αγωγής, την αναγνώριση και διαχείριση των προβλημάτων υγείας, την εξειδίκευση σε λιγότερο παραδοσιακά πεδία κ.α. 5. Όσον αφορά στον ορισμό του δίκτυο διανομής των φαρμακευτικών υπηρεσιών, αυτό έχει διευρυνθεί τα τελευταία χρόνια απαντώντας στην κριτική πως τα φαρμακεία εστιάζουν αποκλειστικά στον πελάτη. Έτσι, οι επαγγελματικές φαρμακευτικές υπηρεσίες μπορεί να απευθύνονται σε ένα μεμονωμένο άτομο, σε έναν ασθενή ή σε κάποιον στη θέση του ασθενούς, σε μία κοινότητα ή ομάδα ή σε κάποιον άλλο επαγγελματία υγείας. Η επικοινωνία μπορεί να γίνει είτε προσωπικά, δηλαδή με άμεση επαφή του φαρμακοποιού με κάποιον που υπάγεται στο εν λόγω δίκτυο, είτε 11

27 μέσω εκπροσώπου, δηλαδή με προσφορά της υπηρεσίας από κατάλληλα εκπαιδευμένο προσωπικό ή από τεχνολογικό μέσο, όπως ένα αυτοματοποιημένο μηχάνημα ή μια ιστοσελίδα. Σε κάθε περίπτωση οι υπηρεσίες που παρέχονται από το διαμεσολαβητή, βρίσκονται υπό την επίβλεψη ή τον έλεγχο του επαγγελματία υγείας που έχει αναλάβει την ευθύνη της ιατροφαρμακευτικής φροντίδας. 6. Ένα ακόμα σημαντικό συστατικό στοιχείο του ορισμού της επαγγελματικής φαρμακευτικής υπηρεσίας είναι η διαδικασία της φροντίδας και η προσπάθεια βελτιστοποίησης της. Η διαδικασία της ιατρικής περίθαλψης αποτελείται από τουλάχιστον δύο σύνολα συμπεριφορών, του παροχέα και του πελάτη, τα οποία συγκλίνουν κατά την παροχή υπηρεσιών ώστε να παράγουν θετικά αποτελέσματα υγείας. Η διαδικασία της περίθαλψης από μόνη της αποτελείται από τρία συστατικά: την αναγνώριση μιας ανάγκης (συμπεριλαμβανομένης της πρόληψης), τη χρήση της υπηρεσίας και την τροποποίηση της ανάγκης. Πιο αναλυτικά, η συμπεριφορά των πελατών περιλαμβάνει την αναγνώριση μιας ανάγκης, την απόφαση να αναζητήσουν φροντίδα, τη διαδικασία αναζήτησης φροντίδας και την αποδοχή της ασθένειας τους έτσι ώστε να συμμορφωθούν στη θεραπεία. Από την άλλη, η συμπεριφορά των παροχέων περιλαμβάνει την αναγνώριση της ανάγκης, τη διάγνωση και τη λήψη αποφάσεων έτσι ώστε να τροποποιηθεί η ανάγκη. Σκοπός είναι να χρησιμοποιηθούν οι επαγγελματικές φαρμακευτικές υπηρεσίες με τον πιο αποτελεσματικό τρόπο, προσαρμόζοντας οποιαδήποτε από τις συμπεριφορές ή τα συστατικά μέλη στη διαδικασία της περίθαλψης. 7. Τέλος, πρέπει να σημειωθεί πως στόχος μιας επαγγελματικής φαρμακευτικής υπηρεσίας είναι να βελτιώσει τα αποτελέσματα υγείας, και ειδικότερα, να προλάβει τα αρνητικά, να διατηρήσει τα θετικά ή να βελτιώσει τα οικονομικά, κλινικά και ανθρωπιστικά αποτελέσματα, καθώς και να αυξήσει την αξία της ιατροφαρμακευτικής περίθαλψης (μεγιστοποίηση των αποτελεσμάτων υγείας ανά δαπανώμενο δολάριο). Τα εν λόγω αποτελέσματα αποτελούν το απόλυτο μέτρο αξιολόγησης των φαρμακευτικών υπηρεσιών, ενώ η επαγγελματική πρακτική και το περιβάλλον παροχής των υπηρεσιών θεωρούνται ως δύο σημαντικοί παράγοντες βελτίωσης τους. Συμπερασματικά, ο καθορισμός του εύρους των επαγγελματικών φαρμακευτικών υπηρεσιών διευκολύνει την ολιστική κατανόηση του ρόλου αλλά και της αξίας των φαρμακείων για το σύστημα ιατροφαρμακευτικής περίθαλψης, τόσο ως ανεξάρτητη μονάδα όσο και ως μέλος ενός συλλογικού δικτύου. Ο ακριβής ορισμός, λοιπόν, των φαρμακευτικών υπηρεσιών διευκολύνει την αναγνώριση και κατηγοριοποίηση τους, όπως επίσης και την αξιολόγηση των μεμονωμένων φαρμακείων ως προς τη συνολική προσφορά, το ρυθμό και την ποιότητα των υπηρεσιών που προσφέρουν. Με τον τρόπο αυτό θα επιτευχθεί ο διαχωρισμός των φαρμακείων που είναι επαγγελματικοί παροχείς υγείας και θα καθοριστεί ο αριθμός, ο τύπος, το επίπεδο και η ποιότητα των παρεχόμενων υπηρεσιών ως μέρος της συνολικής τους προσφοράς προς το κοινό. Τελικός σκοπός θα είναι τα φαρμακεία να αναγνωριστούν ως παροχείς όχι μόνο προϊόντων αλλά και επαγγελματικών φαρμακευτικών υπηρεσιών ΚΑΤΗΓΟΡΙΕΣ ΕΠΑΓΓΕΛΜΑΤΙΚΩΝ ΦΑΡΜΑΚΕΥΤΙΚΩΝ ΥΠΗΡΕΣΙΩΝ Το σύγχρονο φαρμακείο προκειμένου να ανταπεξέλθει στις συνεχώς αυξανόμενες απαιτήσεις των ασθενών, να αυξήσει την αποτελεσματικότητα μιας φαρμακευτικής αγωγής, να μειώσει τις ανεπιθύμητες ενέργειες της και να βελτιώσει τα αποτελέσματα υγείας και κατ επέκταση την ποιότητα ζωής του πληθυσμού, έχει αναπτύξει μια σειρά εξειδικευμένων υπηρεσιών υγείας. Στην Ελλάδα, ο τομέας των υπηρεσιών δεν έχει ακόμα αναπτυχθεί, λόγω της έλλειψης ενός ολοκληρωμένου νομοθετικού πλαισίου το οποίο να ορίζει επακριβώς τις 12

28 υπηρεσίες που πρέπει το σύγχρονο ελληνικό φαρμακείο να προσφέρει στους ασθενείςπελάτες του, αλλά κυρίως, την αμοιβή που αντιστοιχεί στον φαρμακοποιό για καθεμία από αυτές. Αντίθετα, στο εξωτερικό και σε χώρες όπως το Ηνωμένο Βασίλειο, οι φαρμακευτικές υπηρεσίες αποτελούν αναπόσπαστο κομμάτι των φαρμακείων κοινότητας με αναγνωρισμένη αξία για το Εθνικό Σύστημα Υγείας, ενώ προσφέρονται συνήθως βάσει συμβολαίου το οποίο επισυνάπτεται μεταξύ του φαρμακοποιού και του πελάτη, ορίζοντας τις υπηρεσίες που θα του προσφέρονται και το αντίστοιχο κόστος αυτών (Jacobs et al, 2011). Οι επαγγελματικές φαρμακευτικές υπηρεσίες μπορούν να διακριθούν σε τρεις κατηγορίες σύμφωνα με την ετήσια αναφορά του PGEU (Pharmaceutical Group of the European Union) για το 2010 αλλά και την Βρετανική Επιτροπή Διαπραγμάτευσης των Φαρμακευτικών Υπηρεσιών (Pharmaceutical Services Negotiating Committee PSNC). Τα σύγχρονα ελληνικά φαρμακεία προσφέρουν κατά κύριο λόγο στους πελάτες τους τις υπηρεσίες της πρώτης ομάδας (βασικές υπηρεσίες), ωστόσο είναι χρήσιμο να αναφερθούν και ακόμα περισσότερο να εφαρμοσθούν μελλοντικά οι υπηρεσίες των άλλων δύο ομάδων, καθώς έχουν αποδεδειγμένα οφέλη για την υγεία του πληθυσμού. Οι τρεις κατηγορίες των φαρμακευτικών υπηρεσιών περιγράφονται παρακάτω (Παπαδόπουλος, 2015, A. Βασικές υπηρεσίες (Essential services) Πρόκειται για τον βασικό κορμό των υπηρεσιών, οι οποίες πρέπει να παρέχονται από όλα τα φαρμακεία. Σε αυτή την ομάδα υπηρεσιών ανήκουν: 1. Εκτέλεση συνταγών η παροχή των φαρμάκων που καταγράφονται στη συνταγή, συνοδευόμενη από συμβουλές προς τον ασθενή σχετικά με την ορθή χρήση τους, καθώς και η διατήρηση ιστορικού των φαρμάκων που χορηγήθηκαν. 2. Εκτέλεση επαναλαμβανόμενων συνταγών η διαχείριση επαναλαμβανόμενων θεραπειών για πάνω από έναν χρόνο σε συνεργασία με τον ασθενή και τον συνταγογράφο ιατρό. Ο ασθενής λαμβάνει την φαρμακευτική του αγωγή χωρίς να επισκεφθεί προηγουμένως τον γιατρό, αφού ο φαρμακοποιός επιβεβαιώσει την ανάγκη για επαναχορήγηση ενός φαρμάκου σ αυτόν. 3. Διαχείριση και ανακύκλωση ανεπιθύμητων φαρμάκων η συγκέντρωση και ασφαλής διάθεση των φαρμάκων που οι ασθενείς δε χρειάζονται πια. 4. Προώθηση ενός υγιεινού τρόπου ζωής (Δημόσια Υγεία) η παροχή συμβουλών για τη βελτίωση του τρόπου ζωής σε ομάδες ασθενών υψηλού κινδύνου (π.χ. διακοπή του καπνίσματος, έλεγχος του σωματικού βάρους) και η συμμετοχή σε εκστρατείες ενημέρωσης και προώθησης μιας καλύτερης ποιότητας ζωής (π.χ. καμπάνια για την αύξηση της φυσικής δραστηριότητας, για την κατάχρηση ουσιών και αλκοόλ, για τη διατήρηση της σεξουαλικής υγείας). 5. Καθοδήγηση των ασθενών στον κατάλληλο ιατρό η παραπομπή των ασθενών σε άλλους επαγγελματίες υγείας ή άλλες πηγές βοήθειας όταν αυτό κρίνεται αναγκαίο. 6. Υποστήριξη για αυτοθεραπεία κοινών προβλημάτων υγείας η παροχή συμβουλών και καθοδήγησης στους ασθενείς για την αντιμετώπιση μη σημαντικών προβλημάτων υγείας μέσω της αποτελεσματικής φροντίδας για τον εαυτό τους ή κάποιο μέλος της οικογένειας τους. 7. Καταγραφή των ανεπιθύμητων ενεργειών, των παρενεργειών και των προβλημάτων ποιότητας των χορηγούμενων φαρμάκων και εξασφάλιση της ικανοποίησης των ασθενών. B. Προχωρημένες υπηρεσίες (Advanced services) Οι προχωρημένες και οι εξειδικευμένες υπηρεσίες, σε αντίθεση με τις βασικές υπηρεσίες, προσφέρονται κατά βούληση του φαρμακοποιού, ο οποίος για να είναι σε θέση να τις 13

29 προσφέρει πρέπει να ενημερώνεται και να εκπαιδεύεται συνεχώς επί των επιστημονικών εξελίξεων, καθώς η βασική του εκπαίδευση δεν επαρκεί. Οι υπηρεσίες που περιλαμβάνονται στην ομάδα αυτή είναι: 1. Φαρμακοθεραπευτική ανασκόπηση (MUR Medicines Use Review) & συμμόρφωση η προσανατολισμένη προς τη συμμόρφωση στη φαρμακοθεραπεία συζήτηση με τον ασθενή ώστε να εντοπιστούν και να λυθούν τυχόν προβλήματα που σχετίζονται με αυτή. Στόχος της υπηρεσίας είναι η παρακίνηση των ασθενών να ακολουθήσουν πιστά τις οδηγίες που τους έχουν δοθεί από τους επαγγελματίες υγείας σχετικά με τη δόση, την οδό και τον τρόπο χορήγησης, αλλά και τους διατροφικούς περιορισμούς που σχετίζονται με τη φαρμακευτική τους αγωγή, καθώς και η επίλυση των πιθανών αποριών τους. Αποτέλεσμα της υπηρεσίας είναι η καλύτερη ενημέρωση των ασθενών σχετικά με τη φαρμακευτική τους αγωγή, καθώς και η επίτευξη καλύτερων αποτελεσμάτων υγείας για τις ομάδες υψηλού κινδύνου (π.χ. ασθενείς με αναπνευστικά προβλήματα, ασθενείς υπό θεραπεία με φάρμακα «υψηλού ρίσκου»). 2. Υπηρεσία Νέων Φαρμάκων (NMS - New Medicine Service) η ολοκληρωμένη ενημέρωση των ασθενών σχετικά με ένα φάρμακο το οποίο τους συνταγογραφείται για πρώτη φορά και προορίζεται για μακροχρόνια θεραπεία. Πρόκειται για μια πολύ σημαντική υπηρεσία που αφορά στην παροχή οδηγιών για τη σωστή χρήση ενός φαρμάκου, περιορίζοντας τις ανεπιθύμητες ενέργειες, τις παρενέργειες και τις δυσκολίες που προκύπτουν, συνήθως, σε ασθενείς που χρησιμοποιούν ένα καινούργιο φάρμακο. 3. Ανασκόπηση χρήσης συσκευής (Appliance Use Review) μια υπηρεσία παρόμοια προς την MUR, που βοηθά τους ασθενείς να κατανοήσουν και να χρησιμοποιήσουν καλύτερα μια συσκευή (π.χ. συσκευή στομίας). Αυτό επιτυγχάνεται μέσω της παροχής συμβουλών για την ασφαλή χρήση και αποθήκευση του μηχανήματος, καθώς και μέσω της επίλυσης αποριών και προβλημάτων που σχετίζονται με την λειτουργία του. 4. Παροχή πρώτων βοηθειών η αντιμετώπιση μικροτραυματισμών (π.χ. έγκαυμα 1 ου βαθμού, τραυματισμός από μικρό γυαλί), καταστάσεων που δεν απαιτούν νοσοκομειακή νοσηλεία ή καταστάσεων που χρήζουν άμεσης αντιμετώπισης (π.χ. ένεση αδρεναλίνης σε περίπτωση αναφυλαξίας). C. Εξειδικευμένες υπηρεσίες (Enhanced and locally commissioned services) Στην τρίτη ομάδα κατατάσσονται οι υπηρεσίες που παρέχονται τοπικά, βάσει των αναγκών του πληθυσμού μιας περιοχής. Χαρακτηριστικά παραδείγματα εξειδικευμένων φαρμακευτικών υπηρεσιών που προσφέρονται στην Αγγλία και σε άλλες ευρωπαϊκές χώρες είναι: Η διαχείριση μικροπροβλημάτων υγείας Η παρηγορητική φροντίδα Η φροντίδα στο σπίτι Η προμήθεια διατροφικών συμπληρωμάτων χωρίς γλουτένη Η παροχή υπηρεσιών στα σχολεία Η παροχή υπηρεσιών εκτός του κανονικού ωραρίου λειτουργίας Η συμπληρωματική και ανεξάρτητη συνταγογράφηση από τον φαρμακοποιό Η παρακολούθηση της αποτελεσματικότητας της φαρμακευτικής αγωγής ασθενών με χρόνιες παθήσεις Η υποστήριξη της συμμόρφωσης των ασθενών στην φαρμακευτική τους αγωγή Η διακοπή του καπνίσματος 14

30 Η προώθηση ενεργειών που προάγουν την υγεία των ασθενών-πελατών Η πρόληψη των πανδημιών και της εποχιακής γρίπης μέσω του αντιγριπικού εμβολιασμού και της χορήγησης αντιβιοτικών και αντιικών φαρμάκων Σε γενικές γραμμές, παρατηρούμε πως η πλειοψηφία των εξειδικευμένων υπηρεσιών κατατάσσεται στην κατηγορία των υπηρεσιών δημόσιας υγείας και προώθησης ενός υγιεινού τρόπου ζωής, όπως αυτές περιεγράφηκαν στην πρώτη ομάδα υπηρεσιών (Βασικές Υπηρεσίες) ΜΟΝΤΕΛΟ ΠΑΡΟΧΗΣ ΦΑΡΜΑΚΕΥΤΙΚΩΝ ΥΠΗΡΕΣΙΩΝ Οι επαγγελματικές φαρμακευτικές υπηρεσίες υπάγονται στο σύνολο των υπηρεσιών που προσφέρονται από ένα φαρμακείο. Ωστόσο, ένα φαρμακείο προσφέρει στους ασθενείςπελάτες του και μη-επαγγελματικές υπηρεσίες, οι οποίες δεν απαιτούν εξειδικευμένες γνώσεις υγείας, δε βελτιστοποιούν τη διαδικασία της φροντίδας, ούτε στοχεύουν στη βελτίωση των αποτελεσμάτων υγείας και της αξίας της ιατροφαρμακευτικής περίθαλψης. Στα πλαίσια της παρούσας διπλωματικής εργασίας θα επικεντρωθούμε στις επαγγελματικές υπηρεσίες φαρμακείου οι οποίες μπορούν να προσφερθούν τόσο από φαρμακοποιούς (υπηρεσίες προσφερόμενες από φαρμακοποιούς), όσο και από άλλους επαγγελματίες υγείας που εργάζονται σε ένα φαρμακείο (υπηρεσίες προσφερόμενες από άλλους επαγγελματίες υγείας). Οι προσφερόμενες από τους φαρμακοποιούς υπηρεσίες μπορούν να διαχωριστούν σε φαρμακευτικές υπηρεσίες (σχετιζόμενες με φαρμακοθεραπεία, συμπεριλαμβάνοντας κλινικές υπηρεσίες, υπηρεσίες διαχείρισης φαρμακευτικής αγωγής και πρακτικές φαρμακευτικές υπηρεσίες) και άλλες ιατροφαρμακευτικές υπηρεσίες (σχετιζόμενες με την προώθηση της υγείας και την πρωτοβάθμια φροντίδα). Κέντρο προσοχής των φαρμακοποιών αποτελεί η φαρμακοθεραπεία, το πεδίο εξειδίκευσης τους, ωστόσο όλες οι υπηρεσίες που χρησιμοποιούν τις γνώσεις και ικανότητες τους ώστε να βελτιώσουν την αξία της φροντίδας υγείας, θα πρέπει να αναγνωρίζονται και να μελετώνται. Για την καλύτερη κατανόηση των όσων περιγράφηκαν σχετικά με τις κατηγορίες των υπηρεσιών που προσφέρονται από ένα φαρμακείο ακολουθεί σχηματική απεικόνιση του μοντέλου παροχής φαρμακευτικών υπηρεσιών (Εικόνα 2.2) (Moullin et al, 2013). Υπηρεσίες Επαγγελματικές Υπηρεσίες Φαρμακείου Μη-Επαγγελματικές Υπηρεσίες Φαρμακείου Υπηρεσίες προσφερόμενες από φαρμακοποιούς Υπηρεσίες προσφερόμενες από άλλους επαγγελματίες υγείας Φαρμακευτικές Υπηρεσίες Άλλες Ιατροφαρμακευτικές Υπηρεσίες Εικόνα 2.2: Μοντέλο παροχής φαρμακευτικών υπηρεσιών [Moullin et al, 2013] 15

31 2.2.7 ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΕΞΕΛΙΞΗ ΤΟΥ ΦΑΡΜΑΚΕΥΤΙΚΟΥ ΕΠΑΓΓΕΛΜΑΤΟΣ Στην ενότητα αυτή θα γίνει μια ιστορική αναδρομή στην πορεία και εξέλιξη του φαρμακευτικού επαγγέλματος στις Η.Π.Α και στην Ευρώπη, προκειμένου να αποκαλυφθούν όλοι εκείνοι οι παράγοντες που οδήγησαν στη στροφή των σύγχρονων φαρμακοποιών προς τη φροντίδα του ασθενή και την παροχή φαρμακευτικών υπηρεσιών ΗΝΩΜΕΝΕΣ ΠΟΛΙΤΕΙΕΣ ΑΜΕΡΙΚΗΣ Κατά τη διάρκεια του 20 ου αιώνα στις Η.Π.Α, μπορούμε να διακρίνουμε τρεις μεγάλες περιόδους εξέλιξης του φαρμακευτικού επαγγέλματος: την παραδοσιακή φάση, τη μεταβατική φάση και τη φάση φροντίδας για τον ασθενή. Πιο αναλυτικά, στις αρχές του 20 ου αιώνα ο φαρμακοποιός ήταν υπεύθυνος για την προμήθεια, παρασκευή και πώληση φαρμακευτικών σκευασμάτων. Πρωταρχική του υποχρέωση ήταν να εξασφαλίσει πως τα φάρμακα που πωλούσε ήταν αγνά, ανόθευτα και παρασκευασμένα σύμφωνα με τις γενικά αποδεκτές αρχές παρασκευής, ενώ μια δευτερεύουσα υποχρέωση του ήταν να δίνει καλές συμβουλές στους πελάτες που ζητούσαν να τους προτείνει μη-συνταγογραφούμενα φάρμακα. Ο παραδοσιακός ρόλος άρχισε να υποχωρεί όταν οι φαρμακευτικές βιομηχανίες ανέλαβαν σταδιακά την παρασκευή των φαρμάκων, καθώς και όταν η επιλογή του θεραπευτικού παράγοντα έγινε καθήκον των γιατρών. Ως αποτέλεσμα, ο ρόλος του φαρμακοποιού περιορίστηκε σημαντικά. Η κλινική φαρμακευτική πρακτική γεννήθηκε στα μέσα του 1960, όταν ξεκίνησε μια περίοδος επαγγελματικής μετάβασης στην οποία οι φαρμακοποιοί αναζητούσαν μεθόδους αυτοπραγμάτωσης, δηλαδή πλήρους εκμετάλλευσης όλων των επαγγελματικών δυνατοτήτων τους. Η μεταβατική φάση, ήταν μια περίοδος επαγγελματικής ανομοιομορφίας στην οποία ο κάθε φαρμακοποιός δρούσε αυτόνομα και μεμονωμένα, αναπτύσσοντας τα καθήκοντα που επιθυμούσε. Δεκάδες νέες και καινοτόμες δραστηριότητες προστέθηκαν στο επάγγελμα, ενώ ιδιαίτερα σημαντική ήταν η προσφορά των φαρμακοποιών στη βιβλιογραφία. Αυτό το ενδοσκοπικό, μεταβατικό στάδιο, ήταν ίσως μια αναπόφευκτη αντίδραση στην εξαφάνιση του παραδοσιακού ρόλου του φαρμακοποιού αλλά και ένας προάγγελος της επαγγελματικής ωρίμανσης του. Πολλοί φαρμακοποιοί ανέπτυξαν νέες, κοινωνικά απαραίτητες υπηρεσίες και δοκίμασαν τις ικανότητες τους σε αυτές. Δυστυχώς όμως, πολλοί διαφώνησαν και αντέδρασαν στη νέα αυτή πραγματικότητα. Ως αποτέλεσμα το φαρμακευτικό επάγγελμα μετατράπηκε σε ένα σύνολο αντικρουόμενων συμφερόντων και ομάδων, ένα επάγγελμα σε αναζήτηση ρόλου, ανίκανο να ξεπεράσει τα εμπόδια που του παρουσιάζονται και να επιλέξει ποια πρέπει να είναι τα καθήκοντα του (Hepler et al, 1990). Η λύση στα παραπάνω προβλήματα δεν ήταν η αποσαφήνιση ή η κατάρτιση λιστών με τις αρμοδιότητες και τα νέα καθήκοντα των φαρμακοποιών. Το στοιχείο που έλειπε σε αυτή τη μεταβατική περίοδο ήταν η κατανόηση της ευθύνης απέναντι στον ασθενή. Κάποιοι φαρμακοποιοί δεν αντιλαμβάνονταν την αντιστοιχία των νέων καθηκόντων τους με τη φροντίδα για τον ασθενή, και το επάγγελμα συνολικά δεν είχε ξεκαθαρίσει τον κοινωνικό ρόλο των κλινικών του υπηρεσιών. Φαρμακευτικές υπηρεσίες όπως, η παρακολούθηση της φαρμακοθεραπείας και η πληροφόρηση για την ορθή χρήση των φαρμάκων, μπορεί να επέκτειναν το ρόλο και να ενίσχυαν την επαγγελματική θέση των φαρμακοποιών, αλλά δεν αρκούσαν παρά μόνο εάν προσφέρονταν στα πλαίσια της επαγγελματικής ευθύνης για την ευημερία των ασθενών. Όπως πολύ σωστά ανέφερε ο κλινικός εκπαιδευτής Cipolle R.J. στη φιλοσοφία του, «τα φάρμακα δεν έχουν δόσεις, οι ασθενείς έχουν δόσεις». Η φαρμακευτική πρακτική έπρεπε να αποκαταστήσει αυτό που έλειπε για χρόνια, την έμφαση στην ευημερία του ασθενούς και στην υπεράσπιση και προστασία του από τις επιβλαβείς επιπτώσεις των φαρμάκων. Ο σύγχρονος φαρμακοποιός πρέπει να έχει ως κοινωνικό και επαγγελματικό του στόχο την επικράτηση του κλινικού ρόλου του επαγγέλματος του. 16

32 Πολλοί φαρμακοποιοί στέκονται στο κατώφλι της επαγγελματικής ωρίμανσης ενώ άλλοι έχουν περάσει το κατώφλι και έχουν εισέλθει δυναμικά στο τρίτο στάδιο, αυτό της φροντίδας για τον ασθενή. Ωστόσο, η βοήθεια και υποστήριξη από φαρμακευτικούς οργανισμούς, εκπαιδευτικούς θεσμούς και εταιρικούς εργοδότες είναι απαραίτητη προκειμένου να ωριμάσουν επαγγελματικά. Το κλειδί της επιτυχίας, λοιπόν, βρίσκεται στα χέρια των θεσμών και των οργανισμών, οι οποίοι θα πρέπει να αγωνιστούν έναντι του κοινωνικού και όχι του προσωπικού συμφέροντος (Hepler et al, 1990) ΕΥΡΩΠΗ Ιστορικά, το επάγγελμα του φαρμακοποιού στην Ευρώπη εξελίχθηκε από την παρασκευή γαληνικών σκευασμάτων, στη δεκαετία του , στην εκτέλεση συνταγών (το 1950 περίπου) και τελικά στην παροχή ιατροφαρμακευτικής φροντίδας και κλινικών υπηρεσιών. Δυστυχώς, αυτή η τελευταία εξέλιξη είχε να αντιμετωπίσει τα συμφέροντα των ευρωπαϊκών κυβερνήσεων, οι οποίες αναγνωρίζοντας πως το κόστος της υγείας ανέβαινε ανεξέλεγκτα, προσπάθησαν να απελευθερώσουν το σύστημα ιατροφαρμακευτικής περίθαλψης, συμπεριλαμβανομένων των φαρμακείων. Τα φαρμακεία έχασαν το μονοπώλιο τους σε έναν περιορισμένο αριθμό φαρμάκων σε κάποιες χώρες όπως, η Αγγλία, η Δανία και η Ιρλανδία, στην προσπάθεια για αύξηση του ανταγωνισμού και μείωση των τιμών. Σε πολλές χώρες, όπως η Νορβηγία και η Ισλανδία, οι παραπάνω αλλαγές προκάλεσαν την προσωρινή διακοπή της ανάπτυξης της φαρμακευτικής φροντίδας και άλλων υπηρεσιών προοριζόμενων για τους ασθενείς. Επιπρόσθετα, δεν πρέπει να παραληφθεί πως οι σημαντικές πολιτικές αλλαγές στην Ευρώπη το 1991 και 1992 που αφορούσαν στα πρώην κομμουνιστικά και νυν ανεξάρτητα κράτη, όπως η Κροατία, η Τσεχία, η Πολωνία και η Σλοβενία, επηρέασαν σημαντικά την εξέλιξη του φαρμακευτικού επαγγέλματος, δίνοντας την ευκαιρία στις φαρμακευτικές βιομηχανίες να εκμεταλλευτούν αυτή την «άγνωστη γη», προωθώντας τα δικά τους προϊόντα και εκτοπίζοντας με ύπουλα μέσα τον ανταγωνισμό. Ωστόσο, στις αρχές του 1980, στις Σκανδιναβικές χώρες και στην Ολλανδία, η κλινική φαρμακευτική που αποτελεί τη βάση για την ανάπτυξη της φαρμακευτικής φροντίδας - ξεκίνησε να παίζει σημαντικό ρόλο για ένα φαρμακείο γεγονός που ενισχύθηκε από την ίδρυση του Ευρωπαϊκού Συλλόγου Κλινικής Φαρμακευτικής. Σταδιακά, οι φαρμακευτικοί σύλλογοι διαφόρων ευρωπαϊκών χωρών ενημερώθηκαν για την εξέλιξη του επαγγέλματος, γνωστή ως φαρμακευτική φροντίδα, και τελικά, το 1998, η Διεθνής Φαρμακευτική Ομοσπονδία (FIP) δημοσίευσε μια ανακοίνωση με τις βασικές επαγγελματικές απαιτήσεις της φαρμακευτικής φροντίδας από τους φαρμακοποιούς που την προσφέρουν, αποτελώντας τμήμα της Καλής Φαρμακευτικής Πρακτικής (Good Pharmacy Practice). Ακόμα, το Ευρωπαϊκό Συμβούλιο (Επιτροπή των Υπουργών) εξέφρασε την άποψη πως, στα πλαίσια του ρόλου του φαρμακοποιού στην προστασία της υγείας, μια από τις βασικές του δραστηριότητες, ως ειδικός στα φαρμακευτικά προϊόντα, πρέπει να είναι η πρόληψη της εμφάνισης ιατρογενών ρίσκων. Η φαρμακευτική φροντίδα αποτελεί μια από τις σημαντικότερες οδούς πρόληψης ή/και μείωσης των ιατρογενών ρίσκων και ως συνέπεια, πρέπει να εφαρμοσθεί συστηματικά. Ωστόσο, η υιοθέτηση της φαρμακευτικής φροντίδας δεν ακολουθήθηκε από όλες τις ευρωπαϊκές χώρες λόγω των διαφορών τους ως προς τα πολιτικά, νομικά και ιατροφαρμακευτικά δεδομένα (Foppe van Mil et al, 2004 & 2006). Σήμερα, οι διεθνείς πρωταγωνιστές στην εφαρμογή της φαρμακευτικής φροντίδας στην Ευρώπη είναι δύο: το EuroPharm Forum (EFP) στην Κοπεγχάγη, και το Pharmaceutical Care Network Europe (PCNE), ένα ανεξάρτητο, μη-κερδοσκοπικό δίκτυο ερευνητών στο πεδίο της φαρμακευτικής φροντίδας, που ιδρύθηκε το Το EuroPharm Forum, ιδρύθηκε το 1993 και αποτελεί το συντονιστή για όλους τους εθνικούς φαρμακευτικούς οργανισμούς, προσπαθώντας να αναπτύξει τις φαρμακευτικές υπηρεσίες έτσι ώστε να ικανοποιούν τους στόχους της δημόσιας υγείας, όπως αυτοί τέθηκαν από τον Παγκόσμιο Οργανισμό Υγείας 17

33 (WHO). Οι δραστηριότητες του EFP διευκολύνονται καθώς οι δυνάμεις των φαρμακοποιών επικεντρώνονται στην παροχή φροντίδας για το διαβήτη, στον έλεγχο της υπέρτασης, στις συμβουλές για τη διακοπή του καπνίσματος και για τη σωστή χρήση των φαρμάκων και στις υπηρεσίες σχετικά με το άσθμα και το HIV/AIDS. Επιπλέον των τοπικών σωματείων/οργανισμών, όπως στην Ολλανδία (ΚΝΜΡ), στη Γερμανία (ABDA) ή στη Δανία, η EFP δημοσίευσε τις βασικές αρχές της φαρμακευτικής φροντίδας για διάφορες ασθένειες (άσθμα, διαβήτης, υπέρταση). Μερικά από τα βασικότερα εργαλεία και προσεγγίσεις για τη διευκόλυνση της εφαρμογής της φαρμακευτικής φροντίδας αποτελούν τα εκπαιδευτικά σεμινάρια, τα εγχειρίδια, η υποστήριξη μάρκετινγκ, η διαχείριση των ασθενειών, η μεθοδολογία των ψευδο-ασθενών και τα προγράμματα συνολικής διαχείρισης και συνεχούς βελτίωσης της ποιότητας (Foppe van Mil et al, 2004). Ο ρόλος των φαρμακοποιών έχει εξελιχθεί και επεκταθεί με το πέρασμα των χρόνων, από την προετοιμασία και προμήθεια των φαρμάκων στην παροχή κλινικών υπηρεσιών, όπως η διαχείριση των συνταγογραφούμενων φαρμάκων, η παροχή συμβουλών στους ασθενείς για ένα εύρος κοινών προβλημάτων υγείας, η υποστήριξη μακροχρόνιων καταστάσεων, η προώθηση της υγείας και η πληροφόρηση των άλλων επαγγελματιών υγείας π.χ. γενικών ιατρών και νοσηλευτών, σε εξειδικευμένα φαρμακευτικά πεδία. Αυτή η πρόσφατη μετατόπιση των φαρμακοποιών συμβαδίζει με τη φιλοσοφία της φαρμακευτικής φροντίδας, αν και οι υπηρεσίες που παρέχονται μπορούν να καταταχθούν στις έννοιες «διαχείριση φαρμάκων» και «φαρμακευτικές υπηρεσίες». Μια σημαντική πλευρά της ιατροφαρμακευτικής στρατηγικής είναι η προώθηση της «επιλογής του ασθενή», σκοπός για τον οποίο αυξήθηκε το εύρος και η ποικιλία των επαγγελματιών υγείας, οδηγώντας στην αύξηση της παροχής φαρμακευτικής φροντίδας από τον ιδιωτικό τομέα ευρωπαϊκών χωρών, στις οποίες μέχρι πρόσφατα κυριαρχούσε η δημόσια παροχή ιατροφαρμακευτικής φροντίδας (Jacobs et al, 2011). Στη συνέχεια παρουσιάζεται η εξέλιξη του φαρμακευτικού επαγγέλματος σε κάποιες από τις σημαντικότερες ευρωπαϊκές χώρες (Foppe van Mil et al, 2006): Στην Ολλανδία, όπου τα φαρμακεία είναι σχετικά μεγάλα και 95% των ασθενών επισκέπτονται πάντα το ίδιο φαρμακείο, η παρακολούθηση της φαρμακευτικής αγωγής ξεκίνησε τη δεκαετία του 1980, με τη συνεργασία φαρμακοποιών και γενικών ιατρών και την από κοινού παρακολούθηση της φαρμακοθεραπείας ενός ασθενούς. Το παραπάνω μοντέλο ακολουθείται έως και σήμερα, με την προσθήκη κάποιων προγραμμάτων που αποσκοπούν στην αντιμετώπιση συγκεκριμένων ασθενειών, όπως ο διαβήτης και το άσθμα. Επιπλέον, η παροχή των φαρμακευτικών υπηρεσιών περιλαμβάνεται συχνά σε συμβόλαια μεταξύ φαρμακείων και ασφαλιστικών εταιρειών, αλλά η ανταμοιβή είναι περιορισμένη. Στη Σουηδία, η πρώτη δημοσίευση σχετικά με τα προγράμματα φαρμακευτικής φροντίδας έγινε το 1993, αλλά ο Εθνικός Φαρμακευτικός Οργανισμός επικεντρώθηκε αρχικά στην προώθηση της υγείας και στην παροχή συμβουλών. Το 2004 δημιουργήθηκε μια εθνική βάση δεδομένων για σχετιζόμενα με τα φάρμακα προβλήματα, γεγονός που επιτάχυνε τη διαδικασία ελέγχου της φαρμακοθεραπείας των ασθενών πελατών. Λίγο αργότερα, το 2006, έγινε δυνατή η καταγραφή των φαρμάκων που συνταγογραφούνταν σε κάθε ασθενή και η πρόσβαση σε αυτά μέσω ειδικού εθνικού μητρώου, δημιουργώντας ένα πιο ολοκληρωμένο σύστημα φαρμακευτικής φροντίδας στο οποίο βασικό ρόλο παίζουν η αναγνώριση και η επίλυση των σχετιζόμενων με τη φαρμακοθεραπεία προβλημάτων. Στο Ηνωμένο Βασίλειο, η φαρμακευτική φροντίδα συνδέθηκε με την επαγγελματική εξέλιξη και τον έλεγχο ποιότητας της φαρμακοθεραπείας από το Πολυάριθμες έρευνες σχετικά με τους νέους ρόλους των φαρμακοποιών και τις απόψεις και ανάγκες ασθενών και φαρμακοποιών διεξήχθησαν. Έτσι, εκτός από τα νοσοκομειακά φαρμακεία και τα φαρμακεία κοινότητας, προέκυψε ένας 18

34 καινούργιος ρόλος, αυτός του σύμβουλου-φαρμακοποιού (που καλείται και φαρμακοποιός πρωτοβάθμιας φροντίδας), ο οποίος ασχολείται με τον έλεγχο της φαρμακοθεραπείας στις πρακτικές υγείας. Στη Γερμανία, η παροχή φαρμακευτικών υπηρεσιών ξεκίνησε από τις αρχές του Διάφορες έρευνες έδειξαν πως η παροχή φαρμακευτικών υπηρεσιών, μια πρακτική που μπορούσε να πραγματοποιηθεί από τα γερμανικά φαρμακεία κοινότητας, απέφερε σημαντικά οφέλη για τους ασθενείς. Έτσι, το 2003 ένα διεθνές συμβόλαιο υπεγράφη μεταξύ των αντιπροσώπων των ιδιοκτητών φαρμακείων κοινότητας και την μεγαλύτερη γερμανική εταιρεία ασφάλισης της υγείας, το οποίο καθόριζε και την αμοιβή των φαρμακοποιών για την παροχή φαρμακευτικών υπηρεσιών. Το 2004, στο συμβόλαιο αυτό προστέθηκαν και οι γενικοί ιατροί, δημιουργώντας με τον τρόπο αυτό την έννοια του οικογενειακού γιατρού και του οικογενειακού φαρμακείου. Μέσα σε διάστημα λίγων μηνών πάνω από το 80% των φαρμακείων υπέγραψαν να συμμετάσχουν στο σχετικό πρόγραμμα, αλλά η πραγματική επίδραση του στην πράξη δεν έχει ακόμα ξεκαθαριστεί. Ένας από τους παράγοντες που περιορίζει τις δυνατότητες της φαρμακευτικής φροντίδας είναι η ελλιπής και σχετικά ξεπερασμένη εκπαίδευση των φαρμακοποιών (η κλινική φαρμακευτική προστέθηκε πριν λίγα χρόνια στον κύκλο σπουδών των Γερμανών φοιτητών φαρμακευτικής). Στο Βέλγιο, ο φαρμακευτικός σύλλογος έδωσε προτεραιότητα στη φαρμακευτική φροντίδα το 1994 και άρθρα σχετικά με αυτή ξεκίνησαν να δημοσιεύονται στα επιστημονικά περιοδικά από το Ωστόσο, η πλήρης ανάπτυξη ήρθε αργότερα και το 2005, η παροχή φαρμακευτικής φροντίδας έγινε ένα νόμιμο καθήκον για τους φαρμακοποιούς κοινότητας. Παρ όλα αυτά, η εφαρμογή της φαρμακευτικής φροντίδας παραμένει δύσκολη, καθώς συνήθως υπάρχει ένας μόνο, διαθέσιμος φαρμακοποιός ανά φαρμακείο. Οι Πολωνοί φαρμακοποιοί εκδήλωσαν το ενδιαφέρον τους για τη φαρμακευτική φροντίδα στο πρώτο συμβούλιο για τη φαρμακευτική φροντίδα το 2001, αλλά μέλη των πολωνικών φαρμακευτικών οργανισμών ήταν παρόντα σε διεθνή συνέδρια, αφιερωμένα στη φαρμακευτική φροντίδα, από το Είναι δύσκολο να ανατρέξουμε στην ιστορική εξέλιξη της φαρμακευτικής φροντίδας στην Ελβετία λόγω της ομοσπονδιακής δομής της χώρας και των τεσσάρων διαφορετικών γλωσσών που μιλούνται σε αυτή. Οι πρώτες δραστηριότητες ξεκίνησαν το 1996, αλλά στόχευαν στη μεταρρύθμιση της επαγγελματικής πρακτικής και στη δημιουργία ευκαιριών για νέες δραστηριότητες, όπως η φαρμακευτική φροντίδα. Παρά το γεγονός πως ένα είδος ανταμοιβής υπήρχε από το 2001, αρκετά αργότερα θεσπίστηκε επίσημα η εφαρμογή του από το γερμανόφωνο και το γαλλόφωνο τμήμα της χώρας. Τέλος, η Πορτογαλία αποτελεί ένα παράδειγμα ολοκληρωμένης προσέγγισης στη φαρμακευτική φροντίδα. Από το 1999, ο πορτογαλικός φαρμακευτικός σύλλογος ανέπτυξε στρατηγική, μεθόδους και εργαλεία για προγράμματα ελέγχου των ασθενειών, που βασίζονται στο φαρμακείο. Τα προγράμματα αυτά αποτελούν ουσιαστικά προγράμματα συμβουλευτικής βοήθειας και φαρμακευτικής φροντίδας, π.χ. βοήθεια σε ασθενείς με άσθμα, διαβήτη και υπέρταση, για τα οποία οι φαρμακοποιοί κέρδισαν την αποζημίωση τους μετά από διαπραγματεύσεις με την κυβέρνηση. Κάθε νέα εξέλιξη του επαγγέλματος στην Πορτογαλία καθοδηγείται από εκτεταμένες ερευνητικές προσπάθειες και πολλά από τα αποτελέσματα αυτών δημοσιεύτηκαν το 2004 και

35 2.3 ΟΙ ΥΠΗΡΕΣΙΕΣ ΥΓΕΙΑΣ ΠΑΓΚΟΣΜΙΩΣ Σήμερα, στην Ευρώπη διακρίνουμε τέσσερα διαφορετικά φαρμακευτικά συστήματα: α) ο Σκανδιναβικός τύπος φαρμακείου, που χαρακτηρίζεται από σχετικά μεγάλα φαρμακεία, εξυπηρετώντας άτομα, και επικεντρώνεται στα φάρμακα, β) ο τύπος της Νότιας Ευρώπης, της Γαλλίας και του Βελγίου, που χαρακτηρίζεται από πολύ μικρά φαρμακεία, τα οποία εξυπηρετούν πελάτες και τα όποια πωλούν επίσης παραφάρμακα και καλλυντικά, γ) ο Αγγλοσαξωνικός τύπος φαρμακείου, στο Ηνωμένο Βασίλειο και στην Ιρλανδία (που μοιάζει με αυτόν στις Ηνωμένες Πολιτείες και στην Αυστραλία), ο οποίος εξυπηρετεί περίπου πελάτες και πουλά φάρμακα αλλά και πολλά μη φαρμακευτικά προϊόντα και τέλος, δ) ο τύπος των φαρμακείων στην Κεντρική και Ανατολική Ευρώπη (Γερμανία, Ελβετία, Αυστρία και άλλες ανατολικές χώρες), ο οποίος εξυπηρετεί πελάτες και επικεντρώνεται σε όλους τους τύπους ιατροφαρμακευτικών ανέσεων (Foppe van Mil et al, 2006). Στις Ηνωμένες Πολιτείες Αμερικής, τα φαρμακεία κοινότητας εξυπηρετούν περισσότερους από ασθενείς και είναι απελευθερωμένα ως προς το ιδιοκτησιακό τους καθεστώς, καθώς μπορεί να βρίσκονται εντός των «σούπερ μάρκετ» ή μεγάλων αλυσίδων καταστημάτων λιανικής πώλησης, με μόνη προϋπόθεση την ύπαρξη ενός πτυχιούχου φαρμακοποιού, ο οποίος να αναλαμβάνει την ευθύνη για τη διανομή των φαρμάκων. Ειδικότερα, τα φαρμακεία κοινότητας στις ΗΠΑ μπορούν να ανήκουν σε ιδιώτες ή σε εταιρείες, ενώ οι ιδιοκτήτες δύνανται να κατέχουν περισσότερα του ενός φαρμακεία, γεγονός που επιτρέπει τη δημιουργία μεγάλων φαρμακευτικών αλυσίδων. Ακόμα, συγκεκριμένες κατηγορίες μη-συνταγογραφούμενων φαρμάκων μπορούν να πωλούνται εκτός των φαρμακείων ή απουσία φαρμακοποιού, τόσο στις ΗΠΑ όσο και στον Καναδά, σε αντίθεση με τη Γαλλία και τη Γερμανία, όπου κάτι τέτοιο απαγορεύεται (Mossialos et al, 2003). Από την άλλη, στην Αυστραλία ιδιοκτήτες των φαρμακείων σύμφωνα με τις νέες νομοθετικές διατάξεις του 2011, μπορούν να είναι εγγεγραμμένοι φαρμακοποιοί ή συλλογικοί φορείς ελεγχόμενοι από φαρμακοποιούς. Ωστόσο, σχεδόν σε όλα τα διαμερίσματα της Αυστραλίας, με εξαίρεση την Επικράτεια της Αυστραλιανής Πρωτεύουσας, τα φαρμακεία μπορούν να κατέχονται επίσης από αλληλασφαλιστικές εταιρείες (friendly societies), ενώ σε κάποιες περιοχές οι συγγενείς των φαρμακοποιών επιτρέπεται να έχουν ένα μικρό μερίδιο στο φαρμακείο. Επιπλέον, ο αριθμός φαρμακείων που μπορεί να κατέχει ένας φαρμακοποιός ποικίλλει μεταξύ των Αυστραλιανών Διαμερισμάτων και μπορεί να είναι από τέσσερα φαρμακεία έως όσα αυτός επιθυμεί, αναλόγως της γεωγραφικής περιοχής (Hattingh, 2011). Τέλος, όσον αφορά στον αριθμό των φαρμακείων ανά κάτοικο, το 2014 υπολογίστηκε από το Φαρμακευτικό Σωματείο της Αυστραλίας πως στη χώρα δραστηριοποιούνται φαρμακεία από τα οποία καθένα εξυπηρετεί κατά μέσο όρο ασθενείς (The Pharmacy Guild of Australia, 2014) ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ ΤΟΥ ΦΑΡΜΑΚΕΥΤΙΚΟΥ ΕΠΑΓΓΕΛΜΑΤΟΣ ΣΗΜΕΡΑ Οι περισσότερες ευρωπαϊκές χώρες αντιμετωπίζουν αυτή τη στιγμή μια κρίση σε οικονομικό επίπεδο η οποία έχει ως αποτέλεσμα τη μείωση των κρατικών δαπανών σε όλους τους τομείς, μεταξύ των οποίων και ο τομέας της υγείας. Ταυτόχρονα η γήρανση του πληθυσμού, η έξαρση των χρόνιων lifestyle 1 ασθενειών και οι αυξημένες απαιτήσεις του πληθυσμού αυξάνουν τα κόστη υγείας. Κατά συνέπεια, οι ευρωπαίοι πολίτες αντιμετωπίζουν, όλο συχνότερα, δυσκολίες πρόσβασης σε φάρμακα πρώτης ανάγκης. Είναι 1 lifestyle ασθένεια: μια ασθένεια που προκαλείται από την έκθεση σε παράγοντες κινδύνου σχετιζόμενους με τον τρόπο ζωής, π.χ. ανθυγιεινή διατροφή, κάπνισμα, καθιστική ζωή και έντονο στρες (WHO, 2005). 20

36 επιτακτική, λοιπόν, η ανάγκη για συνεργασία μεταξύ των επαγγελματιών υγείας και εξέλιξη του ρόλου του φαρμακοποιού με την ανάληψη νέων ρόλων και καθηκόντων από αυτόν. Ο φαρμακοποιός αποτελεί ένα σημαντικό εργαλείο για το Εθνικό Σύστημα Υγείας μια χώρας, γεγονός που έχουν, ήδη, αντιληφθεί πολλές ευρωπαϊκές χώρες, αποδίδοντας του νέες αποστολές και ορίζοντας μια νέα μορφή αποζημίωσης του, βάσει των υπηρεσιών που προσφέρει. Ωστόσο, αυτή η εξέλιξη της μορφής του φαρμακευτικού επαγγέλματος δεν έχει, ακόμα, αναπτυχθεί πλήρως στις περισσότερες χώρες και προκειμένου να γίνει αποδεκτή τόσο από τους υπόλοιπους επαγγελματίες υγείας όσο και από τους ασθενείς, πρέπει να παρέχει πειστικές αποδείξεις. Ειδικότερα, οι ιατροί θα πρέπει να αποδεχτούν την παραχώρηση αρμοδιοτήτων στους φαρμακοποιούς, ενώ το κοινό θα πρέπει να ενημερωθεί διεξοδικά για τις νέες δυνατότητες και υπηρεσίες που μπορούν να του προσφέρουν. Η οργάνωση των φαρμακείων κοινότητας διαφέρει από χώρα σε χώρα αναλόγως της τοπικής οικονομίας, αλλά και των ισχυόντων κανονισμών ως προς την παροχή φαρμάκων, τις αρμοδιότητες των φαρμακοποιών, τη λειτουργία των φαρμακείων και την παροχή φροντίδας υγείας γενικότερα (Jacobs et al, 2011). Για το λόγο αυτό, επιλέχθηκε η περιγραφή της μορφής του φαρμακευτικού επαγγέλματος και των υπηρεσιών ιατροφαρμακευτικής περίθαλψης που προσφέρονται, σήμερα, από τα φαρμακεία κοινότητας μερικών από τις σημαντικότερες ευρωπαϊκές χώρες, καθώς και της Αυστραλίας και των ΗΠΑ: Γαλλία Η Γαλλία είναι μια από τις χώρες που έχει επικεντρωθεί σε μεγάλο βαθμό στην παροχή φαρμακευτικών υπηρεσιών, προάγοντας τη φαρμακευτική φροντίδα. Ειδικότερα, η αυξημένη ζήτηση για φροντίδα υγείας και οι μειώσεις στις προσφερόμενες υπηρεσίες, ιδιαίτερα από τους γενικούς ιατρούς, γέννησαν αρκετά ερωτήματα σε διάφορες περιοχές της Γαλλίας σχετικά με τις αρχές και τους κανονισμούς για την απόσταση, τη διαθεσιμότητα και την πρόσβαση στα φαρμακεία κοινότητας. Για τη διευθέτηση αυτών των ζητημάτων, μια μεταρρύθμιση του νόμου σχετικά με τη φροντίδα υγείας υιοθετήθηκε το 2009, γνωστού ως «Νοσοκομεία, Ασθενείς, Υγεία, Διαμερίσματα» ή «HPST» νόμος. Η πρωτοβάθμια φροντίδα αποτελεί έναν από τους πρωταρχικούς τομείς ενδιαφέροντος αυτής της μεταρρύθμισης, και για πρώτη φορά, ένα νομοθετικό πλαίσιο επεκτείνει το ρόλο του φαρμακοποιού στην παροχή αυτών των υπηρεσιών. Έτσι, από απλός διανομέας φαρμάκων (άρθρο R του Δημόσιου Νόμου Υγείας), ο φαρμακοποιός πλέον αναλαμβάνει αρμοδιότητες που ανήκουν στην πρώτη γραμμή της φροντίδας υγείας, συνεργάζεται με άλλους επαγγελματίες υγείας και εκπαιδεύεται σε θεραπευτικά ζητήματα και στον έλεγχο της κατάστασης της υγείας των ασθενών π.χ. μέτρηση αρτηριακή πίεσης, γλυκόζης αίματος (άρθρο 38 του HPST νόμου) (Perraudin et al, 2011). Επιπλέον, από την 1 η Ιανουαρίου του 2015, ένας νέος τρόπος ανταμοιβής τέθηκε σε ισχύ και τα φαρμακεία μπορούν να τιμολογούν εφεξής στα ταμεία και την αμοιβή διακίνησης φαρμάκων. Ως εκ τούτου, η ανταμοιβή των φαρμακοποιών είναι πλέον μεικτή καθώς περιλαμβάνει το εμπορικό περιθώριο κέρδους συν μια ανταμοιβή πώλησης ανά κουτί (0,82 συμπεριλαμβανομένου του φόρου, η οποία το 2016 θα γίνει 1,02 ). Επιπλέον, οι φαρμακοποιοί μπορούν να τιμολογούν μια συμπληρωματική αμοιβή των 0,51 για την εκτέλεση συνταγών άνω των 5 γραμμών ή πιο σύνθετων, ως αντιστάθμισμα για τη χορήγηση στον ασθενή ενός δοσολογικού πλάνου. Κάθε αμοιβή έχει τον δικό της κωδικό π.χ. HD (Αμοιβή διανομής), HC (Αμοιβή για σύνθετη συνταγή) κ.α. Βέβαια, όπως είναι αναμενόμενο, οι απόψεις για το νέο αυτό μέτρο διίστανται, καθώς κάποιοι υποστηρίζουν πως θέτει σε κίνδυνο το μέλλον του επαγγέλματος γιατί ανοίγει το δρόμο στο παιχνίδι του ανταγωνισμού ανάμεσα στα φαρμακεία. Όσον αφορά στις υπηρεσίες που προσφέρουν οι Γάλλοι φαρμακοποιοί στους ασθενείς τους, αυτές περιλαμβάνουν εκτός των βασικών, την ηλεκτρονική πώληση φαρμάκων, την τήρηση προσωπικού ιατρικού φακέλου και φαρμακευτικού φακέλου αλλά και γρήγορους 21

37 διαγνωστικούς ελέγχους, ενώ στο άμεσο μέλλον θα μπορούν, επίσης, να εμβολιάζουν τους ασθενείς-πελάτες τους (Pharmacy Management και Επικοινωνία, 2015). Ηνωμένο Βασίλειο Η νέα αποστολή του φαρμακοποιού έχει ήδη αναγνωριστεί από το βρετανικό σύστημα υγείας, γεγονός που αποδεικνύεται από την αξιόλογη αμοιβή του για τις υπηρεσίες που προσφέρει. Ειδικότερα, οι φαρμακευτικές υπηρεσίες προσφέρονται βάσει συμβολαίου των βρετανών φαρμακοποιών με την Εθνική Υπηρεσία Υγείας (NHS, National Health Service), είτε πρόκειται για μικρό φαρμακείο που ανήκει σε φαρμακοποιό, είτε για μικρή τοπική αλυσίδα που ανήκει και διαχειρίζεται από κατάλληλο φαρμακοποιό, είτε για μεγάλη, εθνική αλυσίδα φαρμακευτικών οργανισμών και «σούπερ μάρκετ», οι οποία συνήθως ανήκει σε μηφαρμακοποιούς. Επιπλέον, με το «νέο» αυτό συμβόλαιο του 2005, οι ρόλοι των φαρμακοποιών συνεχώς επεκτείνονται σε πεδία τα οποία μέχρι πρότινος αποτελούσαν αποκλειστική αρμοδιότητα των γενικών ιατρών (Jacobs et al, 2011). Χαρακτηριστικά παραδείγματα μερικών εκ των νέων, εξειδικευμένων υπηρεσιών που προσφέρονται σήμερα στο βρετανικό πληθυσμό από τα φαρμακεία κοινότητας που επισκέπτεται είναι: η διαχείριση της φαρμακοθεραπείας (MUR), η παρακολούθηση νέας χρόνιας αγωγής, η επείγουσα αντισύλληψη, οι καμπάνιες προαγωγής ενός υγιεινού τρόπου ζωής, η υποστήριξη διακοπής του καπνίσματος, η πρόσβαση σε φάρμακα εκτός ωραρίου, η συμπληρωματική συνταγογράφηση από ειδικά πιστοποιημένο φαρμακοποιό, ο εποχιακός αντιγριπικός εμβολιασμός, η διάγνωση/θεραπεία σεξουαλικώς μεταδιδόμενων νοσημάτων με τη χρήση ειδικού εξοπλισμού, η μέτρηση της χοληστερόλης, η συμβουλευτική παραπομπή σε άλλους επιστήμονες υγείας και η ανταλλαγή βελονών και συριγγών των χρηστών ναρκωτικών ουσιών, ώστε να προληφθεί η εξάπλωση ασθενειών (Δαγρές, 2011). Γερμανία Μια σημαντική εξέλιξη στα γερμανικά φαρμακεία, τα οποία δύνανται να ανήκουν μόνο σε πτυχιούχους φαρμακοποιούς, είναι η ιδέα του οικογενειακού ή οικιακού φαρμακείου, που επικεντρώνεται στη διαχείριση σοβαρών ασθενειών. Στο πρόγραμμα αυτό, οι ασθενείς επιλέγουν από μια λίστα συμμετεχόντων φαρμακείων, εκείνο που επιθυμούν να γίνει το οικογενειακό τους φαρμακείο. Όλα τα προσωπικά και φαρμακοθεραπευτικά τους δεδομένα καταγράφονται και επεξεργάζονται στον υπολογιστή του φαρμακείου, και ως εκ τούτου οι ασθενείς «υποχρεώνονται», κατά κάποιο τρόπο, να προμηθεύονται όλα τα φάρμακα (συνταγογραφούμενα και μη), τα συμπληρώματα και τις συσκευές που χρησιμοποιούν, από το φαρμακείο που επέλεξαν. Επιπλέον, τα φαρμακεία που συμμετέχουν στο πρόγραμμα προσφέρουν αναθεωρήσεις των φαρμακευτικών αγωγών των ασθενών, οι οποίες πιθανώς να προσφέρουν σημαντικά στοιχεία για μελλοντικές αναλύσεις κόστους-αποτελεσματικότητας. Τέλος, η ιδέα του οικογενειακού φαρμακείου συμπεριλαμβάνει την αμοιβή των φαρμακοποιών για προχωρημένες υπηρεσίες υγείας, με απαραίτητη προϋπόθεση τη σύναψη συμβολαίου με κάποια ασφαλιστική εταιρεία (Jacobs et al, 2011, Foppe van Mil et al, 2004). Ολλανδία Στην Ολλανδία, τα φαρμακεία επικέντρωσαν τη δραστηριότητα τους στην εφαρμογή μιας μηχανογραφημένης αναθεώρησης της φαρμακευτικής αγωγής ενός ασθενούς, μέσω μιας μηχανογραφημένης βάσης δεδομένων, η οποία έδινε τη δυνατότητα πρόβλεψης της συμπεριφοράς του απέναντι σε μια πιθανή φαρμακευτική αγωγή. Το 38% των παρεμβάσεων που προέκυψαν είτε από προειδοποιήσεις του προγράμματος μηχανογράφησης, είτε από άλλες μορφές επαγγελματικής αξιολόγησης, οδήγησαν σε αλλαγή της συνταγογράφησης ή της εκπαίδευσης του ασθενούς. Αυτές οι παρεμβάσεις αντιπροσωπεύουν το 9% όλων των 22

38 συνταγών που εκτελέστηκαν. Ακόμα, η Ολλανδία αποτελεί μια από τις λίγες ευρωπαϊκές χώρες οι οποίες ανταμείβουν τους φαρμακοποιούς για κάποιες μορφές φαρμακευτικής φροντίδας (υπηρεσίες φαρμακευτικής φροντίδας). Ειδικότερα, κάποιες ολλανδικές ασφαλιστικές εταιρείες ξεκίνησαν να συνδέουν την παροχή φαρμακευτικής φροντίδας σε συγκεκριμένα πεδία με μια μικρή ανταμοιβή (Foppe van Mil et al, 2004). Βέλγιο Tην 1η Ιανουαρίου 2012, σε όλα τα βελγικά φαρμακεία εισήχθη ένας νέος φαρμακευτικός φάκελος, ο οποίος συμπλήρωνε τον ήδη υπάρχοντα και κατέγραφε τα φάρμακα που προμηθεύεται ο κάθε ασθενής από το συγκεκριμένο φαρμακείο, δίνοντας με τον τρόπο αυτό τη δυνατότητα στον φαρμακοποιό να εξασκήσει ενεργά το συμβουλευτικό του ρόλο, και επιπλέον, να βελτιώσει τη συμμόρφωση του ασθενούς στη θεραπεία και να συμβάλλει στην υιοθέτηση μιας λογικής και λιγότερο ακριβής χρήσης των φαρμάκων. Σημαντικό είναι να τονιστεί, πως η σύσταση αυτού του νέου φαρμακευτικού φακέλου γίνεται μόνο έπειτα από τη σύμφωνη γνώμη και συναίνεση του ασθενούς, και εφόσον κρίνεται απαραίτητο, και του γιατρού (Pharmacy Management και Επικοινωνία, 2011). Ακόμα, μια άλλη εξέλιξη των βελγικών φαρμακείων, που τέθηκε σε ισχύ την 1 η Ιανουαρίου 2015 έπειτα από το βασιλικό διάταγμα της 8 ης Ιουλίου 2014, είναι η υποχρεωτική εκπαίδευση των Βέλγων φαρμακοποιών έπειτα από την ολοκλήρωση των βασικών τους σπουδών. Ειδικότερα, το σχετικό διάταγμα καθορίζει το επίπεδο εκπαίδευσης που πρέπει να έχουν οι φαρμακοποιοί, που δραστηριοποιούνται στο χώρο του φαρμακείου, αλλά και τον τρόπο υλοποίησης της. Αν ο φαρμακοποιός καθορίσει ελεύθερα το ετήσιο πρόγραμμα δια βίου εκπαίδευσης που θα ακολουθήσει, θα πρέπει να συγκεντρώνει το λιγότερο 20 πόντους ετησίως, από τους οποίους τουλάχιστον οι 16 θα πρέπει να είναι στους τομείς Α και Β (φαρμακευτικές επιστήμες και φαρμακευτική φροντίδα), ενώ το λιγότερο 12 πόντοι θα πρέπει να συνδέονται με μια δραστηριότητα στην οποία θα είναι παρόν. Σκοπός της εκπαίδευσης, που πρέπει να προσφέρεται μόνο από πιστοποιημένους φορείς, είναι η διατήρηση ενός υψηλού επιπέδου ποιότητας στο φαρμακείο, σε αντιστοιχία με την ανάπτυξη του επαγγέλματος στον τομέα της φαρμακευτικής φροντίδας και της παροχής ποιοτικών υπηρεσιών στον πελάτη (Pharmacy Management και Επικοινωνία, 2015). Ελβετία Η Ελβετία έχει μυηθεί αρκετά στον τομέα των υπηρεσιών υγείας προφέροντας, μεταξύ άλλων, συμβουλές για έναν καλύτερο τρόπο ζωής. Ειδικότερα, το 2010, 527 ελβετικά φαρμακεία οργάνωσαν μια κοινή καμπάνια για την αντιμετώπιση του αυξημένου βάρους και της παχυσαρκίας, προσπαθώντας να κινητοποιήσουν το 37% των υπέρβαρων ή παχύσαρκων Ελβετών. Η καμπάνια που έγινε με πρωτοβουλία των φαρμακευτικών συλλόγων PharmaSuiss και PharmaGeneve, καθώς και του δικτύου ανεξάρτητων φαρμακοποιών Pharma Plus, ήταν πάνω απ όλα μια ενέργεια πρόληψης, προσανατολισμένη σε δύο άξονες: τη φυσική δραστηριότητα και την ισορροπημένη διατροφή. Για να επιτύχει το σκοπό της, η καμπάνια εκτός των υλικών προβολής με τα απαραίτητα μηνύματα (βιτρίνες, αφίσες ή έντυπα), επικεντρώθηκε σε συμβουλευτικές ενέργειες. Ωστόσο για την παροχή των συμβουλών απαιτούνταν ραντεβού με τον φαρμακοποιό, κατά το οποίο γινόταν μέτρηση της πίεσης, συμπλήρωση ενός ερωτηματολογίου και στη συνέχεια, ανάλογα με τις συνήθειες διατροφής και την υπάρχουσα πάθηση, δίνονταν εξατομικευμένες προτάσεις με στόχο το ιδανικό βάρος. Η χρέωση της επίσκεψης ήταν 15 ελβετικά φράγκα (Pharmacy Management και Επικοινωνία, 2011). Επιπλέον, ως πρωτοπόρος των φαρμακευτικών υπηρεσιών, η Ελβετία, αποφάσισε να εφαρμόσει σε όλα τα φαρμακεία μια νέα υπηρεσία παροχής συμβουλών μέσω βίντεο, η οποία για δυο χρόνια βρισκόταν σε πιλοτικό στάδιο, την εφαρμογή Netcare. Μέσω της εφαρμογής 23

39 αυτής τα φαρμακεία θα μπορούν να προτείνουν στους ασθενείς τους να συμβουλευτούν μέσω τηλεδιάσκεψης έναν γιατρό συγκεκριμένου Ιατρικού Κέντρου ή οποιονδήποτε άλλον ιατρό της επιλογής τους. Η διαδικασία της υπηρεσίας αυτής έχει ως εξής: ο πελάτης συμπληρώνει ένα σύντομο ερωτηματολόγιο και ο φαρμακοποιός στη συνέχεια, προσεγγίζει τους διαθέσιμους χωρίς ραντεβού γιατρούς. Βάσει αυτών των στοιχειών και με τη βοήθεια αλγορίθμων, που έχουν οριστεί από επιστήμονες (γιατρούς ή φαρμακοποιούς), κρίνεται αν ο ασθενής θα πρέπει να συνδεθεί μέσω βιντεοκλήσης με έναν γιατρό ή άλλον επαγγελματία υγείας. Η εμπειρία έδειξε πως 73% των περιπτώσεων μπόρεσαν να διευθετηθούν από τον φαρμακοποιό, με τη βοήθεια της τηλεϊατρικής, και μόνο το 20% των ασθενών έπρεπε να απευθυνθούν και σε έναν άλλο ιατρό. Ακόμα, πρέπει να σημειωθεί πως τα δεδομένα ήχου και εικόνας μεταφέρονται με κωδικοποιημένη μορφή, γεγονός που εγγυάται πως θα μείνουν εμπιστευτικά. Τα κόστος της αρχικής επένδυσης για να παρέχει κάποιος την υπηρεσία αυτή είναι αρκετά υψηλό, ωστόσο, φαίνεται πως η εφαρμογή Netcare δίνει τη δυνατότητα στους Ελβετούς φαρμακοποιούς να τοποθετηθούν ως επαγγελματίες υγείας, χωρίς την παρουσία θεραπόντων ιατρών, με αποτέλεσμα τα φαρμακεία που την έχουν ήδη εφαρμόσει να μην επιθυμούν να την εγκαταλείψουν (Pharmacy Management και Επικοινωνία, 2015). Σουηδία Τα συνολικά 900 φαρμακεία της Σουηδίας, ανήκαν μέχρι το 2009 στην κρατική αλυσίδα Apoteket, με την ιδιωτικοποίηση κάποιων εξ αυτών να λαμβάνει χώρα τα τελευταία 5 χρόνια. Οι αγοραστές τους, ήταν στην πλειοψηφία τους ιδιωτικές αλυσίδες και πολύ λίγοι ανεξάρτητοι φαρμακοποιοί. Βέβαια, το κράτος διατηρεί ακόμη την πλειονότητα των φαρμακείων στη Σουηδία (Pharmacy Management και Επικοινωνία, 2011). Όπως και στην υπόλοιπη Ευρώπη, έτσι και στη Σουηδία, η φαρμακευτική φροντίδα αποτελεί βασικό κομμάτι της καθημερινής πρακτικής των φαρμακοποιών, καθώς τα σουηδικά φαρμακεία έχουν υιοθετήσει ένα νέο όραμα, αυτό της στροφής προς την υγεία του πληθυσμού, το οποίο εφαρμόζεται σε όλες τις δραστηριότητες που λαμβάνουν χώρα εντός του φαρμακείου. Ειδικότερα, οι Σουηδοί φαρμακοποιοί παρέχουν συμβουλές για την αντιμετώπιση κοινών προβλημάτων υγείας, για τον έλεγχο της φυσικής κατάστασης των ασθενών, για την απώλεια βάρους και για την υιοθέτηση ενός υγιεινού τρόπου ζωής, ενώ οργανώνουν διαλέξεις και ετήσιες καμπάνιες ενημέρωσης σχετικά με την ισορροπημένη διατροφή, την καλή φυσική κατάσταση, το διαβήτη, τις καρδιαγγειακές νόσους κ.α. Επιπλέον, μια πολύ σημαντική υπηρεσία, που εισήχθη στο λογισμικό των σουηδικών φαρμακείων κοινότητας το 2001, είναι η αναγνώριση, καταγραφή και αρχειοθέτηση των σχετιζόμενων με τα φάρμακα προβλημάτων και η παράλληλη πρόσβαση σε μια εθνική βάση δεδομένων, σχετικά με τα προβλήματα που προκύπτουν από τα φάρμακα. Κατά τον πρώτο χρόνο εφαρμογής του προγράμματος, σχεδόν συνταγές και σχετιζόμενα με μησυνταγογραφούμενα φάρμακα προβλήματα έδειξαν πως οι ανεπιθύμητες ενέργειες είναι ο πιο συχνά παρατηρούμενος τύπος προβλήματος σχετιζόμενο με φάρμακο (Westerlund et al, 2006, Farris et al, 2005). Από την άλλη, το 2002 δόθηκε η δυνατότητα στους ασθενείς να συμμετάσχουν σε ένα ειδικό πρόγραμμα, το οποίο επέτρεπε την καταγραφή εξατομικευμένων και πιο εξειδικευμένων συμβουλών για τους ασθενείς, καθώς και την μετέπειτα παρακολούθηση της κατάστασης της υγείας τους. Τέλος, αξίζει να αναφερθεί το παράδειγμα μια καμπάνιας που οργανώθηκε από τα φαρμακεία της Σουηδίας το 2004, υπό την ονομασία Year of health, και στόχευε στη βελτίωση της υγείας μέσω αλλαγών στον τρόπο ζωής του πληθυσμού. Κατά τη διάρκεια της καμπάνιας, νέα προϊόντα υγείας και ενημερωτικά έντυπα προσφέρονταν από όλα τα φαρμακεία, ενώ σε επιλεγμένα σημεία δημιουργήθηκαν ειδικοί χώροι στους οποίους ο ασθενής πέρα από την επαφή του με εξειδικευμένα προϊόντα μπορούσε να συζητήσει για θέματα υγείας με επιστήμονες διαφόρων ειδικοτήτων π.χ. φυσιοθεραπευτές, νοσηλευτές κ.α. Ένα χρόνο πριν την έναρξη της καμπάνιας, εκπαιδευτικά πακέτα σε ένα από τα τρία θέματα: «κάπνισμα», «στρες» και 24

40 «διατροφή & άσκηση», προτάθηκαν στο προσωπικό των φαρμακείων, το οποίο παράλληλα παρακινήθηκε να εφαρμόσει τις γνώσεις που απέκτησε για τη βελτίωση και της δικής του ζωής (Björkman et al, 2008). Δανία Η Δανία διαθέτει ένα από τα πιο δυναμικά και καλύτερα οργανωμένα φαρμακευτικά συστήματα στην Ευρώπη, το οποίο έχει στραφεί, ήδη, από το 1995 στη φαρμακευτική φροντίδα, με πλήθος ερευνών να εστιάζουν στην αποτελεσματικότητα των παρεμβάσεων που παρέχονται από τα κοινοτικά φαρμακεία. Μεταξύ των σημαντικότερων υπηρεσιών συγκαταλέγονται, η πληροφόρηση σχετικά με τη χρήση των φαρμάκων, οι συμβουλές για την πρόληψη ασθενειών και την αυτοφροντίδα, η διαχείριση της φαρμακευτικής θεραπείας των ασθενών, η διατήρηση ιστορικού των φαρμακευτικών τους αγωγών και η ανίχνευση των σχετιζόμενων με τη θεραπεία προβλημάτων (Foppe van Mil et al, 2004, 2006). Άλλωστε, τον πρωταγωνιστικό ρόλο των Δανών στη διαχείριση της φαρμακευτικής φροντίδας αναγνωρίζει και μια από τις μεγαλύτερες ενώσεις φαρμακοποιών παγκοσμίως, η American Pharmacists Association (2013). Ουγγαρία Η Ουγγαρία αποτελεί μια από τις χώρες που έως το 2012 ήταν απελευθερωμένη ως προς το ιδιοκτησιακό καθεστώς των φαρμακείων της. Όμως, από την 1η Ιανουαρίου 2012 αποφασίστηκε η απαγόρευση της δημιουργίας αλυσίδων φαρμακείων από χονδρέμπορους, από φαρμακευτικές εταιρείες και άλλους επενδυτές. Επιπλέον, οι ήδη υπάρχουσες αλυσίδες θα περιέλθουν σταδιακά μέχρι το 2017 στα χέρια ανεξάρτητων φαρμακοποιών. Η απόφαση της Βουδαπέστης να βάλει φρένο στις αλυσίδες που έχουν εξαπλωθεί στην Ανατολική Ευρώπη, αποτελεί ένδειξη μιας γενικότερης τάσης που αρχίζει να διαφαίνεται ευρωπαϊκά, ως προς την ανακατανομή δυνάμεων στο ιδιοκτησιακό καθεστώς του φαρμακείου. Η απόφαση του Ευρωπαϊκού Δικαστηρίου στις 19 Μαΐου 2009, που επικύρωσε τις νομοθεσίες της Ιταλίας και της Γερμανίας, ώστε να μην επιτραπεί η επιχειρηματική διαχείριση των φαρμακείων από μη φαρμακοποιούς, έκοψε τα φτερά σε αυτούς που υποστήριζαν την απελευθέρωση του επαγγέλματος με το άνοιγμα του κεφαλαίου προς τρίτους. Έτσι, οι κινήσεις των υπαρχόντων αλυσίδων γίνονται πολύ διακριτικές στη Δυτική Ευρώπη, αντίθετα με την Ανατολική Ευρώπη που αποτελεί ακόμη ελεύθερο πεδίο και οι δραστηριότητές των φαρμακευτικών αλυσίδων, συνεχώς, επεκτείνονται (Pharmacy Management και Επικοινωνία, 2011). Ισπανία Σχεδόν όλα τα φαρμακεία στην Ισπανία προσφέρουν τις ίδιες υπηρεσίες στους ασθενείςπελάτες τους, οι οποίες περιλαμβάνουν τη μέτρηση του ύψους και του σωματικού βάρους, τον προσδιορισμό των επιπέδων γλυκόζης και χοληστερόλης στο αίμα και τη μέτρηση της αρτηριακής πίεσης. Ακόμα, σε κάποιες περιοχές της Ισπανίας, τα φαρμακεία κοινότητας προσφέρουν εθελοντικά την υπηρεσία παροχής μεθαδόνης σε ασθενείς με εξάρτηση στα οπιοείδη, για την οποία και αμείβονται με 45 μηνιαίως ανά ασθενή, καθώς και την υπηρεσία ανταλλαγής βελονών και συριγγών για τους τοξικομανείς. Επιπλέον, σε κάποιες άλλες πόλεις προσφέρονται συμβουλευτικές υπηρεσίες για τη διακοπή του καπνίσματος ή απευθείας παρατηρούμενη θεραπεία, κυρίως για τη φυματίωση, η οποία αφορά στη χορήγηση του φαρμάκου παρουσία του φαρμακοποιού, ώστε να βεβαιωθεί ότι ελήφθη από τον ασθενή. Ο φαρμακοποιός αποζημιώνεται για την υπηρεσία αυτή μόνο σε μία πολιτεία. Σε γενικές γραμμές, όλες οι υπηρεσίες προσφέρονται δωρεάν από τα ισπανικά φαρμακεία κοινότητας, με εξαίρεση τις δύο περιπτώσεις που μόλις περιγράφηκαν. Τέλος, μια ακόμα υπηρεσία στην 25

41 οποία επικεντρώθηκαν συγκεκριμένα φαρμακεία είναι ο εντοπισμός των «σιωπηλών» ασθενειών, όπως ο διαβήτης και η υπέρταση. Ο προληπτικός έλεγχος των παραμέτρων υγείας, συνέβαλε στην αναγνώριση των υψηλών επιπέδων γλυκόζης στο 4% των ασθενώνπελατών των φαρμακείων, οι οποίοι παραπέμφθηκαν στον γιατρό (Gastelurrutia et al, 2005). Πορτογαλία Στην Πορτογαλία, οι φαρμακοποιοί αποζημιώνονται για τη διαχείριση του διαβήτη (Farris et al, 2005). Ειδικότερα, οι φαρμακοποιοί συμφώνησαν με την αρμόδια υπουργό υγείας τη σύναψη συμβολαίου αποζημίωσης τους για την παροχή ενός προγράμματος ελέγχου και διαχείρισης της κατάστασης της υγείας των διαβητικών ασθενών μέσω της ανάλυσης των παραπόνων τους, της μέτρησης της γλυκόζης του αίματος τους έναντι τιμώνστόχων και την αναθεώρηση της φαρμακευτικής τους αγωγής μεταξύ των επισκέψεων στον γιατρό (Foppe van Mil et al, 2004). Ιταλία Η Ιταλία, όπως και η Ελλάδα, δεν έχει αναπτύξει ακόμα το σύστημα των υπηρεσιών υγείας, ούτε υπάρχουν οι κατάλληλες νομοθεσίες και ρυθμιστικές διατάξεις που να καθορίζουν τα καθήκοντα ή την αμοιβή των φαρμακοποιών για την παροχή φαρμακευτικής φροντίδας. Ωστόσο, ο Ιταλός υπουργός υγείας αποφάσισε το 2010 να εισάγει στα φαρμακεία κοινότητας κάποιες επαγγελματικές υπηρεσίες (Pharmacy Management και Επικοινωνία, 2011). Δυστυχώς, οι έρευνες σχετικά με την καταγραφή και την αξιολόγηση των προσφερόμενων υπηρεσιών είναι ελάχιστες. Χαρακτηριστικά αναφέρεται η μελέτη των Manfrin et al (2015), που προσπάθησε να προσδιορίσει την επίδραση της υπηρεσίας διαχείρισης της φαρμακοθεραπείας (MUR) στη βελτίωση της υγείας των ασθματικών ασθενών. Πρόκειται για την πρώτη προσπάθεια εκτίμησης της συμβολής των φαρμακοποιών στη βελτίωση της υγείας του πληθυσμού και πιο συγκεκριμένα, στη μείωση της σοβαρότητας του άσθματος, και ως συνέπεια περαιτέρω έρευνα είναι απαραίτητη. Ηνωμένες Πολιτείες Αμερικής Οι Ηνωμένες Πολιτείες Αμερικής βρίσκονται σε πολύ καλό στάδιο όσον αφορά στην εφαρμογή της φαρμακευτικής φροντίδας και στην παροχή εξειδικευμένων υπηρεσιών στους ασθενείς τους. Η βιβλιογραφική ανασκόπηση που διεξήχθη το Μάιο του 2014 από τη συμβουλευτική εταιρεία Avalere Health, η οποία επικεντρώνεται στις ιατροφαρμακευτικές επιχειρηματικές στρατηγικές και στη δημόσια πολιτική, κατέγραψε επιγραμματικά τις βασικότερες από αυτές. Πρόκειται για τη διαχείριση της φαρμακευτικής αγωγής του ασθενούς, η οποία περιλαμβάνει την καταγραφή του ιατρικού και φαρμακευτικού του ιστορικού, την εκπαίδευση του, την ανασκόπηση και τον έλεγχο της θεραπείας του και την πρόταση ενδεχόμενων αλλαγών αυτής, αν κρίνεται απαραίτητο, αλλά και για την αναπροσαρμογή της θεραπείας, ύστερα από την προσθήκη νέων φαρμάκων ή την αλλαγή του δοσολογικού σχήματος, ώστε να αποφευχθούν παραλείψεις, δοσολογικά λάθη ή αλληλεπιδράσεις φαρμάκων. Επιπλέον, τα φαρμακεία των ΗΠΑ προσφέρουν υπηρεσίες πρόληψης και ανοσοποίησης, οι οποίες περιλαμβάνουν τον έλεγχο των επιπέδων χοληστερόλης και γλυκόζης του αίματος των ασθενών, τα τεστ για μολυσματικές νόσους (π.χ. στρεπτόκοκκο, ηπατίτιδα κ.α.) και τον εμβολιασμό τους έναντι διάφορων ιών, οι οποίοι καθορίζονται από τους κανονισμούς, τις απαιτήσεις και τις συνθήκες της κάθε πολιτείας. Βέβαια, δεν θα μπορούσαν να λείπουν και οι συμβουλευτικές υπηρεσίες σχετικά με τη βελτίωση της ποιότητας ζωής του πληθυσμού, όπως η διακοπή του καπνίσματος και ο έλεγχος του σωματικού του βάρους (Avalere Health, 2014). Ακόμα, βιβλιογραφικές ανασκοπήσεις έχουν δείξει πως στις Ηνωμένες Πολιτείες Αμερικής, οι φαρμακοποιοί 26

42 προσφέρουν έλεγχο για άσθμα, διαβήτη, δυσλιπιδαιμία και αντιθρομβωτική θεραπεία, καθώς και ελέγχους σε γυναίκες που βρίσκονται στην κλιμακτήριο ή μετά από αυτήν, στις οποίες περιλαμβάνεται ο έλεγχος για οστεοπόρωση, η αξιολόγηση του κινδύνου ανάπτυξης καρκίνου του μαστού και η σύνθεση θεραπείας ορμονικής υποκατάστασης (Johnson et al, 2008, Farris et al, 2005). Τέλος, σημαντικό είναι να αναφερθεί, πως στις ΗΠΑ έχει σχεδιαστεί ένα ολοκληρωμένο μοντέλο συνεργατικής φαρμακευτικής θεραπείας, το οποίο εξασφαλίζει την αποτελεσματική επικοινωνία του φαρμακοποιού με του άλλους επαγγελματίες υγείας, διευρύνοντας το πεδίο δράσης των φαρμακοποιών (Avalere Health, 2014). Αυστραλία Στην Αυστραλία, τα φαρμακεία έχουν υιοθετήσει ένα προοδευτικό μοντέλο πρακτικής, με τους φαρμακοποιούς να δρουν μπροστά από τον πάγκο και να συζητούν με τους ασθενείς τους (Farris et al, 2005). Σύμφωνα με την αναφορά του Φαρμακευτικού Συλλόγου της Αυστραλίας (The Pharmacy Gild of Australia) για το 2014, πλήθος υπηρεσιών προσφέρονται στους ασθενείς-πελάτες, μεταξύ των οποίων: η διαχείριση του άσθματος, η μέτρηση της αρτηριακής πίεσης, οι υπηρεσίες βρεφικής φροντίδας, ο έλεγχος της πυκνότητας των οστών, η μέτρηση της χοληστερόλης, η προετοιμασία για χημειοθεραπεία, η εκτίμηση του ρίσκου για Χρόνια Αποφρακτική Πνευμονοπάθεια (ΧΑΠ) και η υποστήριξη της αυτοδιαχείρισης της, η εκτίμηση του κινδύνου διαβήτη και η υποστήριξη της αυτοδιαχείρισης του, η διανομή κατ οίκον, η ανοσοποίηση, η υποστήριξη της ψυχικής υγείας, η υποστήριξη σε μικροπρόβλημα υγείας, η ενημέρωση για τη σεξουαλική υγεία, η αναθεώρηση της φαρμακοθεραπείας, η υποστήριξη της διακοπής του καπνίσματος, η υποστήριξη της υπνοϊκής άπνοιας, η φροντίδα χορήγησης της δόσης, η υποστήριξη διαχείρισης του βάρους, η περίθαλψη των τραυμάτων κ.α. Οι περισσότερες από τις υπηρεσίες που περιγράφηκαν προσφέρονται δωρεάν, καθώς το κόστος τους για τον φαρμακοποιό είναι ελάχιστο και καλύπτεται από τα περιθώρια κέρδους (The Pharmacy Gild of Australia, 2014). Ωστόσο, υπάρχουν κάποιες υπηρεσίες για τις οποίες οι φαρμακοποιοί αποζημιώνονται, όπως η πληροφόρηση των ασθενών για τα φάρμακα, η διαχείριση της φαρμακευτικής τους αγωγής και η υπηρεσία στο σπίτι (Farris et al, 2005) ΕΚΤΙΜΗΣΗ ΤΗΣ ΕΠΙΔΡΑΣΗΣ ΤΩΝ ΥΠΗΡΕΣΙΩΝ ΣΤΑ ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΑ ΥΓΕΙΑΣ Απαραίτητη προϋπόθεση για την αναγνώριση της αξίας των υπηρεσιών φαρμακευτικής φροντίδας και την εφαρμογή τους από τα φαρμακεία κοινότητας, μέσω της νομικής κατοχύρωσης τους από τα εκάστοτε συστήματα υγείας, είναι η διεξαγωγή ερευνητικών μελετών ως προς τα αποτελέσματα τους στην υγεία του πληθυσμού. Οι μέθοδοι που χρησιμοποιούνται για την ανάλυση είναι τόσο ποιοτικές όσο και ποσοτικές, αναλόγως των στόχων που έχουν τεθεί στην εκάστοτε μελέτη, ενώ συνήθως απαιτούν χρηματοδότηση από αρμόδιους φορείς για την ολοκλήρωση τους. Είναι, λοιπόν, πολύ σημαντικό ο τομέας της έρευνας να ενισχυθεί και να προωθηθεί από ιδιωτικούς και δημόσιους φαρμακευτικούς οργανισμούς, παγκοσμίως, έτσι ώστε να παραχθούν επαρκή στοιχεία για την εφαρμογή και καθιέρωση των υπηρεσιών υγείας σε όλα τα ιδιωτικά φαρμακεία ανά τον κόσμο. Στη συνέχεια, παρουσιάζονται τα αποτελέσματα και οι επιδράσεις στην κατάσταση της υγείας των ασθενών, μιας σειράς εξειδικευμένων υπηρεσιών φαρμακευτικής φροντίδας προσφερόμενες από φαρμακεία κατάλληλα καταρτισμένα για την παροχή τους: i. AIDS: Λόγω της σπουδαιότητας της συμμόρφωσης του ασθενούς στην εξαιρετικά ισχυρή αντιρετροϊκή θεραπεία HAART, είναι προφανές πως η παροχή υπηρεσιών παρακολούθησης και ελέγχου της φαρμακοθεραπείας του από ένα φαρμακείο μπορεί 27

43 να αποφέρει σημαντικά οφέλη. Παρ όλα αυτά ο αριθμός των σχετικών ερευνών είναι ακόμα περιορισμένος (Foppe van Mil et al, 2006). Μία από τις σημαντικότερες, είναι αυτή που διεξήχθη για την αξιολόγηση του πρώτου χρόνου εφαρμογής της αμειβόμενης υπηρεσίας ελέγχου της φαρμακοθεραπείας ασθενών που έχουν προσβληθεί από τον ιό του AIDS. Η έρευνα έλαβε χώρα στην Καλιφόρνια και αφορούσε στη σύγκριση των αποτελεσμάτων στην υγεία των ασθενών, στη συμμόρφωση τους στη φαρμακοθεραπεία και στα ιατρικά και φαρμακευτικά κόστη, μεταξύ των φαρμακείων που προσέφεραν την υπηρεσία και εκείνων που δεν την προσέφεραν. Τα κυριότερα αποτελέσματα έδειξαν πως οι ασθενείς που δέχονταν την υπηρεσία ελέγχου της φαρμακευτικής τους αγωγής είχαν καλύτερα αποτελέσματα, μεγαλύτερα ποσοστά συμμόρφωσης, λιγότερες καταχρήσεις φαρμάκων και λιγότερα ανεπιθύμητα συμβάντα συγκριτικά με τους ασθενείς που δεν την λάμβαναν. Επιπλέον, περισσότεροι ήταν οι ασθενείς που έμειναν στην αρχική τους θεραπεία κατά τη διάρκεια του χρόνου, αποφεύγοντας την ανάπτυξη αντοχής στα φάρμακα και ενισχύοντας την πιθανότητα να μείνουν υγιείς για μεγαλύτερο χρονικό διάστημα. Τέλος, το συνολικό κόστος ανά ασθενή ήταν κατά 10% μεγαλύτερο για τα πιλοτικά φαρμακεία, γεγονός που αποδίδεται σε υπηρεσίες ψυχικής υγείας και στο κόστος φαρμάκων που δε σχετίζονται με τη βασική αντιρετροϊκή θεραπεία του ασθενούς (Hirsch et al, 2009). ii. Υπέρταση: Φαίνεται πως αποτελεί μια από τις ασθένειες στις οποίες η φαρμακευτική φροντίδα είναι ιδιαίτερα χρήσιμη. Οι Enlund et al (2001), συμπέραναν πως στη Φιλανδία τα περισσότερα προβλήματα στη διαχείριση της υπέρτασης προκαλούνται από τη συμπεριφορά των ασθενών με τα φάρμακα. Μια άλλη μελέτη στη Γαλλία έδειξε πως οι ασθενείς χρειάζονταν καθοδήγηση και συμβουλευτική υπηρεσία, αλλά συχνά τα ίδια τα φαρμακεία έπρεπε να αναβαθμίσουν τις γνώσεις τους. Στην Πορτογαλία, ο αντίστοιχος Φαρμακευτικός σύλλογος δημιούργησε πρόγραμμα φαρμακευτικής φροντίδας των υπερτασικών ασθενών, το οποίο αποδείχθηκε ιδιαίτερα επωφελές καθώς βελτίωσε σημαντικά την αρτηριακή πίεση των ασθενών. Επιπλέον, μια πιλοτική έρευνα για την αποστολή SMS υπενθύμισης στους υπερτασικούς ασθενείς και τη βελτίωση της συμμόρφωσης τους βρίσκεται υπό εξέλιξη (Foppe van Mil et al, 2006). Στη Μεγάλη Βρετανία (Blenkinsopp et al, 2000), υπηρεσία ελέγχου της συμμόρφωσης των ασθενών στη φαρμακευτική τους αγωγή έδειξε καλύτερη ρύθμιση της αρτηριακής πίεσης των ασθενών συγκριτικά με την ομάδα ελέγχου. Ειδικότερα, οι φαρμακοποιοί παρείχαν οδηγίες, συμβουλές, μέτρηση της αρτηριακής πίεσης, παρακολούθηση των σχετιζόμενων με τα φάρμακα προβλημάτων και παραπομπή στο γιατρό όπου το έκριναν απαραίτητο. Ως αποτέλεσμα των παραπάνω, προέκυψε καλύτερη ρύθμιση της πίεσης των συμμετεχόντων και καλύτερη συμμόρφωση τους στη φαρμακοθεραπεία, ενώ δήλωσαν πολύ ικανοποιημένοι από την επικοινωνία τους με τον φαρμακοποιό και την παρεχόμενη υπηρεσία γενικότερα. iii. Παχυσαρκία: Προγράμματα ελέγχου του σωματικού βάρους και αντιμετώπισης της παχυσαρκίας προσφέρονται από διάφορες χώρες, μεταξύ των οποίων το Ηνωμένο Βασίλειο, η Γερμανία, η Ελβετία, η Δανία, η Ισπανία και οι Η.Π.Α. Αυτά τα προγράμματα συνήθως περιλαμβάνουν ελέγχους της γενικής υγείας (π.χ. αρτηριακή πίεση, γλυκόζη αίματος, σωματικό βάρος), συμβουλές και προμήθεια των κατάλληλων φαρμάκων, συνταγογραφούμενων ή μη, για την απώλεια βάρους (Weidmann et al, 2012). Μελέτη που διεξήχθη στη Δανία το 1999, αξιολόγησε την ικανότητα 296 παχύσαρκων ασθενών να χάσουν βάρος, λαμβάνοντας μέρος σε πρόγραμμα αδυνατίσματος διάρκειας 12 εβδομάδων, το οποίο καθοδηγούνταν από εξειδικευμένο φαρμακείο. Το πρόγραμμα προσέφερε 8 εκπαιδευτικές συνεδρίες, διάρκειας 1,5 ωρών, 28

44 σε θέματα διατροφής και φυσιολογίας, στοχεύοντας σε διαιτητικές αλλαγές. Το βάρος των ασθενών σημειώθηκε πριν και μετά το πρόγραμμα των 12 εβδομάδων καθώς και ύστερα από 3, 6 και 12 εβδομάδες από την ολοκλήρωση του. Τα αποτελέσματα έδειξαν μια μέση απώλεια βάρους, της τάξης των 5,3 έως 6,2 κιλών τόσο σε άντρες όσο και σε γυναίκες, ενώ 205 εκ των ασθενών κατάφεραν να διατηρήσουν την απώλεια σε επίπεδα μεγαλύτερα των 5 κιλών έπειτα από ένα χρόνο (Toubro et al. 1999). Παρόμοια έρευνα στην Αμερική, πέτυχε την απώλεια 3,6 κιλών ανά ασθενή, σε δείγμα 289 συμμετεχόντων, οι οποίοι έλαβαν μέρος σε πρόγραμμα ελέγχου του σωματικού βάρους, προσφερόμενο από τα φαρμακεία, με την ονομασία Healthy Habits. Μεταξύ των υπηρεσιών που προσφέρονταν από το πρόγραμμα Healthy Habits ήταν το γραπτό υλικό, η υποστήριξη μέσω διαδικτύου και η ανά δεκαπενθήμερο παροχή συμβουλών έως την επίτευξη του στόχου, ακολουθούμενη από μηνιαίες συζητήσεις και συμβουλές για διάστημα συνολικής διάρκειας 3 μηνών (Lloyd et al, 2007). Όσον αφορά στην άποψη των ασθενών για την παροχή της αναφερόμενης υπηρεσίας από τα φαρμακεία, οι συμμετέχοντες σε σκωτσέζικη έρευνα δήλωσαν πως θα το έβρισκαν πιο βολικό να δέχονται την υπηρεσία ελέγχου του σωματικού βάρους από τον φαρμακοποιό, συγκριτικά με τον ιατρό, ωστόσο, από τη μία, δε γνώριζαν πως τέτοιου τύπου υπηρεσίες δύνανται να προσφερθούν από τα φαρμακεία κοινότητας και από την άλλη, δε νιώθουν ιδιαίτερα άνετα να συζητάνε τα θέματα αυτά με έναν φαρμακοποιό. Επιπλέον, η έλλειψη ενός ιδιωτικού χώρου για πρόσωπο-με-πρόσωπο συζήτηση με τον φαρμακοποιό και η αντίληψη πως αυτός δε διαθέτει εξειδικευμένες γνώσεις, αποτελούν μερικά ακόμα πιθανά εμπόδια (Weidmann et al, 2012). iv. Στεφανιαία νόσος: Σχετικά λίγες έρευνες έχουν διεξαχθεί σε αυτό το ενδιαφέρον πεδίο. Μελέτη επί της συμφορητικής καρδιακής ανεπάρκειας στη Βόρεια Ιρλανδία έδειξε πως ως αποτέλεσμα της φαρμακευτικής φροντίδας, οι ασθενείς βελτίωσαν σημαντικά τις γνώσεις τους για τη φαρμακευτική αγωγή και παρουσίασαν βελτιωμένα αποτελέσματα. Επιπροσθέτως, η μελετώμενη ομάδα σημείωσε λιγότερες νοσοκομειακές εισαγωγές συγκριτικά με την ομάδα ελέγχου (Foppe van Mil et al, 2006). Επίσης, στην πόλη Birmingham του Ηνωμένου Βασιλείου, διεξήχθη πιλοτικό πρόγραμμα στοχευμένης αξιολόγησης του ρίσκου εμφάνισης καρδιαγγειακών νόσων στους ασθενείς. Ειδικότερα, οι φαρμακοποιοί επικεντρώθηκαν στους πελάτες τους ηλικίας ετών, κυρίως άντρες, οι οποίοι δεν είχαν κάποια διαγνωσμένη καρδιαγγειακή νόσο, αλλά θεωρούνταν ομάδα υψηλού κινδύνου. Η υπηρεσία περιλάμβανε την μέτρηση της αρτηριακής πίεσης και του λόγου LDL προς HDL χοληστερόλης καθώς και τον προσδιορισμό καρδιαγγειακών παραγόντων κινδύνου, ενώ λάμβανε υπόψη το κάπνισμα ή το διαβήτη προκειμένου να προσδιορίσει την πιθανότητα νόσησης του ασθενούς σε βάθος 10 χρόνων. Όλοι οι ασθενείς λάμβαναν γραπτές και προφορικές συμβουλές από τον φαρμακοποιό και σε περίπτωση που ο κίνδυνος καρδιαγγειακής νόσου χρειαζόταν περισσότερη διερεύνηση, παραπεμπόταν στον γιατρό. Επίσης, στους ασθενείς για τους οποίους το ρίσκο ήταν μέτριο ή χαμηλό, προτάθηκε σωματική άσκηση, ισορροπημένη διατροφή, διακοπή του καπνίσματος και άλλες συμβουλές σχετικά με την υιοθέτηση ενός υγιούς τρόπου ζωής. Τα αποτελέσματα της έρευνας έδειξαν πως 70% των συμμετεχόντων είχαν υψηλό ρίσκο εμφάνισης καρδιαγγειακών διαταραχών (κυρίως υψηλή πίεση και χοληστερόλη) και παραπέμφθηκαν στον γιατρό. Ως εκ τούτου, η παροχή υπηρεσιών πρόβλεψης και παρακολούθησης των ασθενών με καρδιαγγειακά νοσήματα από τα ιδιωτικά φαρμακεία είναι ιδιαίτερα σημαντική, καθώς επιτρέπει την πρόσβαση στην υγεία ασθενών που δεν επισκέπτονται συχνά τον γιατρό ή που κατοικούν σε απομακρυσμένες περιοχές ή που ανήκουν σε μειονοτικές ομάδες (π.χ. μετανάστες) (Horgan et al, 2010). 29

45 v. Διακοπή του καπνίσματος: Η διακοπή του καπνίσματος αποτελεί μια από τις σημαντικότερες υπηρεσίες, προσφερόμενες από τα φαρμακεία κοινότητας, γεγονός που αποδεικνύεται από πλήθος ερευνών μελέτης της επίδρασης της στη συμπεριφορά των ασθενών. Ειδικότερα, στην Βόρεια Ιρλανδία και στο Λονδίνο η υπηρεσία διακοπής του καπνίσματος, που περιλάμβανε την παροχή προφορικών συμβουλών και γραπτών φυλλαδίων πληροφόρησης, καθώς και την παρακολούθηση της συμπεριφοράς των καπνιστών, εβδομαδιαίως, για τις τέσσερις πρώτες εβδομάδες, και μηνιαίως στη συνέχεια, έδωσε πολύ καλά αποτελέσματα. Το 14,3% των καπνιστών που συμμετείχαν στο πρόγραμμα παρέμειναν εγκρατείς για διάστημα μεγαλύτερο των 12 μηνών, ενώ το αντίστοιχο ποσοστό για την ομάδα ελέγχου ήταν 2,7% (Maguire et al, 2001). Από την άλλη, στην πολιτεία Βιρτζίνια των Ηνωμένων Πολιτειών Αμερικής, μελετήθηκαν τα αποτελέσματα ενός προγράμματος διακοπής του καπνίσματος παρεχόμενο από εφτά αλυσίδες φαρμακείων κοινότητας. Οι ενδιαφερόμενοι καπνιστές έρχονταν σε επαφή με κατάλληλα εκπαιδευμένο φαρμακοποιό, σε ημι-ιδιωτικό χώρο, κατά τη διάρκεια προγραμματισμένου κλινικού χρόνου και στοιχεία σχετικά με τη συμπεριφορά τους καταγράφονταν από τους φαρμακοποιούς έπειτα από κάθε συνεδρία. Οι μετρήσεις έδειξαν πως 25% των συμμετεχόντων στο πρόγραμμα, απείχαν από το κάπνισμα για διάστημα μεγαλύτερο των 12 μηνών, ενώ τα επίπεδα εγκράτειας για 1, 3 και 6 μήνες ήταν 43,8%, 31,3% και 25% αντίστοιχα. Οι γυναίκες ήταν 5 φορές περισσότερο επιτυχημένες από τους άντρες στη διατήρηση μακροχρόνιας αποχής από το κάπνισμα, ενώ δε βρέθηκε στατιστικώς σημαντική διαφορά στα επίπεδα διακοπής ως προς την ηλικία, τον αριθμό τσιγάρων ανά ημέρα, το επίπεδο εξάρτησης στη νικοτίνη, τον αριθμό τον προηγούμενων προσπαθειών διακοπής ή τη μέθοδο διακοπής (Kennedy et al, 2002). Σε γενικές γραμμές, ο φαρμακοποιός αποτελεί έναν από τους καταλληλότερους επαγγελματίες υγείας για την παροχή της εξεταζόμενης υπηρεσίας, αφού μπορεί να συμβουλεύσει τους ασθενείς για τη σωστή χρήση της θεραπείας υποκατάστασης νικοτίνης και να τους προσφέρει συμπεριφορική υποστήριξη, βοηθώντας τους στη διακοπή του καπνίσματος. Στο Ηνωμένο Βασίλειο, δυο έρευνες που διεξήχθησαν συνολικά σε 976 ασθενείς, σύγκριναν τα αποτελέσματα ενός προγράμματος υποστήριξης των καπνιστών, μέσω συμβουλών και διατήρησης αρχείου, με την υποστήριξη που παρέχεται από ένα συνηθισμένο φαρμακείο. Και στις δύο μελέτες, η πλειοψηφία των ασθενών τόσο στην εξεταζόμενη ομάδα όσο και στην ομάδα ελέγχου χρησιμοποιούσε θεραπεία υποκατάστασης της νικοτίνης. Επιπλέον, τα αποτελέσματα και των δύο μελετών καταγράφηκαν σε τρία διαφορετικά χρονικά σημεία. Ωστόσο, διαφορετικός ήταν ο τρόπος της μετέπειτα παρακολούθησης των συμμετεχόντων, καθώς και του βαθμού εγκράτειας αυτών. Η μια έρευνα έδειξε σημαντική διαφορά στο ποσοστό καπνιστών που δήλωσαν πως διέκοψαν το κάπνισμα σε διάστημα 12 μηνών (14,3% έναντι 2,7%) και η άλλη έρευνα έδωσε θετική στάση μετά από κάθε επαναληπτική εξέταση (12% έναντι 7,4%) στους 9 μήνες. Ωστόσο, η ισχύς των δεδομένων είναι περιορισμένη, αφού μόνο μια από τις έρευνες παρουσίασε στατιστικώς σημαντική επίδραση, με αποτέλεσμα περισσότερες έρευνες και πειραματικά αποτελέσματα να απαιτούνται (Sinclair et al, 2004). vi. Διαβήτης: Έρευνες σχετικά με την επίδραση της φαρμακευτικής φροντίδας στο διαβήτη διεξήχθησαν σε διάφορες χώρες, όπως η Πορτογαλία, η Ολλανδία και η Γερμανία. Τα αποτελέσματα των ερευνών τονίζουν τη σπουδαιότητα της αυτοδιαχείρισης και του αυστηρού ελέγχου της νόσου, καθώς και τη συμβολή της τακτικής μέτρησης της γλυκόζης του αίματος των διαβητικών ασθενών από το φαρμακείο στην αναβολή εμφάνισης των επιπλοκών της και στη βελτίωση της ποιότητας ζωής του ασθενούς (Foppe van Mil et al, 2006). Τα προγράμματα ελέγχου 30

46 του σακχαρώδη διαβήτη οφείλουν να περιλαμβάνουν ένα εύρος υπηρεσιών, όπως η υποστήριξη της μέτρησης της γλυκόζης του αίματος από τον ίδιο τον ασθενή, ο έλεγχος και η προώθηση της συμμόρφωσης στη φαρμακευτική αγωγή, ο εντοπισμός και η επίλυση των σχετιζόμενων με τα φάρμακα προβλημάτων, η στοχευμένη εκπαίδευση, η παρακολούθηση της αρτηριακής πίεσης, του σωματικού βάρους και της χοληστερίνης, καθώς και η υπενθύμιση της σπουδαιότητας τακτικής εξέτασης των ασθενών για πιθανές επιπλοκές προκαλούμενες από το διαβήτη, π.χ. εξέταση ματιών και ποδιών (Krass et al, 2009). Στην Αυστραλία, αρκετές έρευνες έχουν προσανατολιστεί στον προσδιορισμό της αποτελεσματικότητας των υπηρεσιών ελέγχου του διαβήτη. Μία από αυτές μελέτησε τις υπηρεσίες που προσφέρονταν στους διαβητικούς ασθενείς κατά τη συνηθισμένη επίσκεψη τους στο φαρμακείο (6-9 μήνες). Σε κάθε επίσκεψη ο φαρμακοποιός αναλάμβανε την αξιολόγηση, τον έλεγχο και την αναθεώρηση της προόδου του ασθενούς και πραγματοποιούσε τις κατάλληλες παρεμβάσεις ώστε να διευκολύνει την αυτορρύθμιση της νόσου. Επιπλέον, προσέφερε μέτρηση της γλυκόζης του αίματος, εκπαίδευση σχετικά με την ασθένεια, τη θεραπεία και το σωστό τρόπο ζωής του ασθενούς, υποστήριξη της συμμόρφωσης του στη φαρμακευτική αγωγή, ανίχνευση των παρενεργειών των χορηγούμενων φαρμάκων και παραπομπή στον γιατρό όταν έκρινε πως απαιτούνταν επανεκτίμηση της κατάστασης του. Τα αποτελέσματα της μελέτης έδειξαν πως οι ασθενείς που έλαβαν την υπηρεσία είχαν αξιοσημείωτα μεγαλύτερη βελτίωση των γλυκαιμικών δεικτών σε σύγκριση με την ομάδα ελέγχου (Krass et al, 2007). vii. Υπερχοληστερολαιμία: Η LipoPharm έρευνα στη Γερμανία, έδειξε θετική επίδραση στο επίπεδο των λιπιδίων και στο προφίλ υγείας του 50-60% των ασθενών που δέχτηκαν τη φαρμακευτική φροντίδα. Στην Ολλανδία, υπενθυμιστικά γράμματα αποστέλλονταν στους ασθενείς, ώστε να βελτιώσουν τη συμμόρφωση τους στη φαρμακευτική αγωγή της υπέρτασης και της χοληστερίνης. Η παρέμβαση ήταν μερικώς αποτελεσματική, αλλά μεγαλύτερες έρευνες απαιτούνται (Foppe van Mil et al, 2006). Από την άλλη, στον Καναδά (Ali et al, 2003), 149 ασθενείς που δε συμμορφώνονταν στην αντιλιπιδαιμίκη θεραπεία που τους είχε συνταγογραφηθεί, έλαβαν μέρος σε εξάμηνο πρόγραμμα κατά το οποίο οι φαρμακοποιοί τους ενημέρωναν για τις λιπιδαιμικές διαταραχές, τα οφέλη της συμμόρφωσης τους στη φαρμακοθεραπεία και τις αλλαγές στον τρόπο ζωής τους, που μπορούν να μειώσουν τον κίνδυνο στεφανιαίων καρδιακών νοσημάτων. Επιπλέον, οι φαρμακοποιοί παρακολούθησαν την πορεία της υγείας των ασθενών μέσω τηλεφωνικής επικοινωνίας τους με αυτούς ανά διαστήματα δύο μηνών. Τα αποτελέσματα της μελέτης έδειξαν αύξηση της συμμόρφωσης των ασθενών στη φαρμακευτική τους αγωγή και μείωση των επιπέδων συνολικής χοληστερόλης, τριγλυκεριδίων και χοληστερόλης χαμηλής πυκνότητας ("κακής" χοληστερόλης - LDL) κατά 6%, 16,2% και 8,5%, αντίστοιχα. Τα επίπεδα της χοληστερόλης υψηλής πυκνότητας ("καλής" χοληστερόλης HDL) έμειναν σχεδόν ίδια, με αποτέλεσμα ο λόγος της LDL προς την HDL χοληστερόλη να βελτιωθεί κατά 17,2%. Τέλος, όλοι οι συμμετέχοντες στο πρόγραμμα δήλωσαν ικανοποιημένοι και εξέφρασαν την επιθυμία τους να πληρώσουν κατά μέσο όρο $34,50 ανά 30 λεπτά συμβουλών παρεχόμενων από τους φαρμακοποιούς στο πλαίσιο της μελετώμενης υπηρεσίας. viii. Άσθμα: Πολυάριθμες έρευνες σχετικά με τις επιδράσεις της φαρμακευτικής φροντίδας στους ασθματικούς ασθενείς έχουν διεξαχθεί σε χώρες όπως η Φινλανδία, η Γερμανία, η Δανία, η Μάλτα, η Ισπανία και η Ολλανδία. Οι περισσότερες στέφθηκαν με επιτυχία και έδειξαν σημαντική επίδραση στα οικονομικά, κλινικά και ανθρωπιστικά 31

47 αποτελέσματα. Έτσι, όπως και ο διαβήτης, το άσθμα φαίνεται να αποτελεί μια ασθένεια στην οποία η εφαρμογή της φαρμακευτικής φροντίδας μπορεί να είναι πολύ επιτυχημένη (Foppe van Mil et al, 2006). Ειδικότερα, στην Αυστραλία (Saini et al, 2006), έρευνα που διεξήχθη σε αγροτικές και απομακρυσμένες περιοχές, ως προς τη δυνατότητα βελτίωσης της υγείας των ασθματικών ασθενών, παρείχε ενθαρρυντικά αποτελέσματα. Πιο συγκεκριμένα, έγινε παράλληλη μελέτη ελέγχου δύο ομάδων, σε δύο διαφορετικές αλλά δημογραφικά όμοιες περιοχές. Οι συμμετέχοντες φαρμακοποιοί εκπαιδεύτηκαν επί της παροχής της υπηρεσίας Διαχείρισης του Άσθματος ασθενών που κατοικούν σε Αγροτικές περιοχές (Rural Asthma Management Service - RAMS), ενώ οι φαρμακοποιοί ελέγχου παρείχαν τη συνηθισμένη φροντίδα στους ασθματικούς ασθενείς. Οι ασθενείς και των δύο ομάδων παρακολουθήθηκαν για 6 μήνες και τα αποτελέσματα συγκρίθηκαν μεταξύ του επιπέδου αναφοράς και των 6 μηνών. Οι ασθενείς που δέχθηκαν την RAMS υπηρεσία, παρουσίασαν μείωση της σοβαρότητας του άσθματος, βελτίωση των δεικτών μέγιστης ροής, μείωση των κινδύνων της μησυμμόρφωσης τους στη φαρμακοθεραπεία και αύξηση της αυτοπεποίθησης τους ως προς τον έλεγχο μιας ενδεχόμενης κρίσης άσθματος. Αντίθετα, οι παραπάνω μεταβλητές δεν διαφοροποιήθηκαν σημαντικά μεταξύ της έναρξης του προγράμματος και των τελικών επισκέψεων της ομάδας ελέγχου στο φαρμακείο (Saini et al, 2006). Επιπροσθέτως, μεταγενέστερη έρευνα στην Αυστραλία έδειξε πως οι ασθενείς-πελάτες των φαρμακείων που συμμετείχαν στο φαρμακευτικό πρόγραμμα φροντίδας του άσθματος είχαν 2,7 φορές μεγαλύτερη πιθανότητα να βελτιώσουν την κατάσταση τους από σοβαρή σε μη σοβαρή, συγκριτικά με την ομάδα ελέγχου. Ακόμα, η παρέμβαση βοήθησε στην καλύτερη συμμόρφωση των ασθενών στη φαρμακευτική τους αγωγή, στη μείωση της μέσης ημερήσιας δόσης φαρμάκων ανακούφισης των συμπτωμάτων τους, στην αλλαγή του προφίλ φαρμακοθεραπείας από φάρμακα ανακούφισης σε συνδυασμό φαρμάκων ανακούφισης και πρόληψης, στη μείωση του κινδύνου μησυμμόρφωσης και στη βελτίωση της ποιότητας ζωής και των γνώσεων των ασθενών για το άσθμα (Armour et al, 2007). Παρομοίως στη Γερμανία, η εφαρμογή μιας υπηρεσίας ελέγχου του άσθματος από τα τοπικά φαρμακεία κοινότητας αποδείχθηκε ιδιαίτερα αποτελεσματική και ως συνέπεια οι ασφαλιστικές εταιρείες σύναψαν συμβόλαιο με τους αντιπροσώπους των φαρμακοποιών, ώστε να λάβουν μέρος στο πρόγραμμα (Eickhoff et al, 2006). ix. Αντιγριπικός εμβολιασμός: Ο αντιγριπικός εμβολιασμός των ευπαθών ομάδων του πληθυσμού από τα φαρμακεία κοινότητας αποτελεί μια δραστηριότητα που γίνεται όλο και πιο δημοφιλής τα τελευταία χρόνια. Στην Αγγλία, αρκετές τοπικές φαρμακευτικές επιτροπές συγκέντρωσαν δεδομένα ως προς τη σπουδαιότητα της συγκεκριμένης υπηρεσίας, τα οποία και κατέθεσαν στο Εθνικό Σύστημα Υγείας (NHS). Ειδικότερα, ασθενείς που ανήκουν σε ομάδες υψηλού κινδύνου και δικαιούνται δωρεάν εμβολιασμό από το Εθνικό Σύστημα Υγείας στην Αγγλία, επέλεξαν να εμβολιαστούν ιδιωτικά, από τα φαρμακεία κοινότητας, πληρώνοντας το ανάλογο αντίτιμο. Είναι, λοιπόν, προφανές πως τα φαρμακεία έχουν τη δυνατότητα να υποστηρίξουν το Εθνικό Σύστημα Υγείας στη δωρεάν ανοσοποίηση του πληθυσμού, και ειδικότερα των ευπαθών ομάδων, έναντι της γρίπης. Εξάλλου πολλές από τις ομάδες-στόχους επισκέπτονται τα φαρμακεία αρκετά συχνά, είτε για την εκτέλεση συνταγών, είτε για την αναζήτηση συμβουλών υγείας. Σε γενικές γραμμές, οι ασθενείς υποστηρίζουν πως προτιμούν τον εμβολιασμό τους μέσω των φαρμακείων έναντι του εμβολιασμού τους από τους γενικούς ιατρούς του ΕΣΥ, καθώς είναι περισσότερο βολικά και προσβάσιμα, έχουν καλύτερο ωράριο λειτουργίας και δε χρειάζεται να κλείσουν ραντεβού, ενώ βρίσκονται κοντά στον τόπο κατοικίας ή εργασίας τους. Ακόμα, οι φαρμακοποιοί μπορούν ευκολότερα να προειδοποιήσουν τους ασθενείς που 32

48 ανήκουν σε ομάδες υψηλού κινδύνου για την αναγκαιότητα εμβολιασμού τους, ακόμη κι αν δεν τους χορηγήσουν το εμβόλιο οι ίδιοι, πρακτική ιδιαίτερα σημαντική σε περιπτώσεις ασθενών που δεν επισκέπτονται συχνά τους γιατρούς (Anderson et al, 2014). Δυο μεγάλες βιβλιογραφικές ανασκοπήσεις αναφέρουν πως υπάρχουν μέτρια έως καλά στοιχεία από αρκετές χώρες, πως τα φαρμακεία κοινότητας μπορούν να συμμετάσχουν με ασφάλεια στον εμβολιασμό των ασθενών έναντι διάφορων ιών, και κυριότερα της γρίπης. Στις Ηνωμένες Πολιτείες Αμερικής, για παράδειγμα, οι φαρμακοποιοί και οι φοιτητές φαρμακευτικής εκπαιδεύονται επίσημα μέσω αναγνωρισμένων προγραμμάτων ως ειδικοί στον εμβολιασμό, και η πρακτική της ανοσοποίησης που παρέχεται από τον φαρμακοποιό, κυρίως για τους ενήλικες ασθενείς, έχει γίνει ευρέως αποδεκτή ως ένας από τους σημαντικότερους ρόλους του. Επιπλέον, το γεγονός πως τα φαρμακεία διατηρούν ιστορικό των φαρμακευτικών αγωγών των ασθενών είναι ιδιαίτερα αποτελεσματικό στην αναγνώριση των πελατών που βρίσκονται σε ρίσκο και στην παραίνεση τους να εμβολιαστούν. Η χρήση των φαρμακείων για ανοσοποίηση έναντι της γρίπης περιοχών των Ηνωμένων Πολιτειών, όπου η πρόσβαση στον γιατρό είναι πολύ ακριβή, φάνηκε να είναι αρκετά έως πολύ σημαντική για την εξοικονόμηση χρημάτων, ακόμα και για τους υγιείς ασθενείς (Hogue et al, 2006). Έρευνα που διεξήχθη στο Σέφιλντ της Αγγλίας, από τον τοπικό φαρμακευτικό σύλλογο (Sheffield Local Pharmaceutical Committee - LPC), για την εκτίμηση του προγράμματος εποχιακού αντιγριπικού εμβολιασμού για το έτος , έδωσε ενθαρρυντικά αποτελέσματα. Πιο συγκεκριμένα, 19% των συμμετεχόντων στην έρευνα ασθενών δήλωσαν πως δεν θα έκαναν το εμβόλιο αν δεν τους προσφερόταν από το φαρμακείο, ενώ οι μισοί περίπου εξ αυτών έκαναν το εμβόλιο για πρώτη φορά. Επιπλέον, 20% του συνολικού δείγματος ασθενών έκαναν το εμβόλιο για πρώτη φορά, ποσοστό μικρότερο συγκριτικά με το αντίστοιχο για το έτος (36%). Όσον αφορά στο λόγο επιλογής του φαρμακείου έναντι των φορέων του ΕΣΥ για τον αντιγριπικό εμβολιασμό τους, οι ασθενείς ανέφεραν την ευκολία πρόσβασης, τη μη αναγκαιότητα για ραντεβού και το μικρό χρόνο αναμονής, ως τους σημαντικότερους παράγοντες, ενώ 99% αυτών δήλωσαν από αρκετά έως εξαιρετικά ικανοποιημένοι από την υπηρεσία. Τέλος, δεδομένα που συγκεντρώθηκαν κατά τη διάρκεια του από τη μεγαλύτερη αλυσίδα φαρμακείων κοινότητας του Ηνωμένου Βασιλείου (Boots UK) έδειξαν πως 5% των ασθενών που συμπλήρωσαν το ερωτηματολόγιο δικαιούνταν τον αντιγριπικό εμβολιασμό τους δωρεάν από το Εθνικό Σύστημα Υγείας, ωστόσο επέλεξαν να εμβολιαστούν από κάποιο ιδιωτικό φαρμακείο, πληρώνοντας το αντίστοιχο ποσό. Επιπλέον, εκ των υποψηφίων ασθενών για δωρεάν ανοσοποίηση έναντι της γρίπης, μόλις το 50% ενημερώθηκε από τον ιατρό του για τη δυνατότητα αλλά και αναγκαιότητα εμβολιασμού του και επέλεξε να μην πάει. Ως σημαντικότεροι παράγοντες επιλογής του φαρμακείου κρίθηκαν, όπως και σε προηγούμενες έρευνες, η προσβασιμότητα, η ευκολία, η προτίμηση του περιβάλλοντος του φαρμακείου και η δυσκολία εύρεσης ραντεβού. Συμπερασματικά, το φαρμακείο κοινότητας δύναται να υποστηρίξει το ΕΣΥ στοχεύοντας στις ομάδες ασθενών που είναι λιγότερο πιθανό να επισκεφτούν το γραφείο ενός γιατρού για τη σχετική υπηρεσία και προσφέροντας τόσο ιδιωτική όσο και χρηματοδοτούμενη από το ΕΣΥ ανοσοποίηση (Anderson et al, 2014). Ολοκληρώνοντας, αρκετές ακόμα είναι οι υπηρεσίες πρόληψης και βελτίωσης της ποιότητας ζωής των ασθενών που μπορούν να προσφερθούν από τα φαρμακεία κοινότητας, ωστόσο λόγω του γεγονότος πως βρίσκονται ακόμα υπό ανάπτυξη, είναι αδύνατο να αποδειχθεί και να εκτιμηθεί η αποτελεσματικότητα τους. Ως εκ τούτου, οι περισσότερες έρευνες σχετικά με νέες, εξειδικευμένες υπηρεσίες υγείας αρκούνται στην καταγραφή των 33

49 απόψεων και των στάσεων των φαρμακοποιών και των ασθενών-πελατών απέναντι σε αυτές, αλλά και στην περιγραφή των υφιστάμενων εμποδίων εφαρμογής τους. Χαρακτηριστικά παραδείγματα τέτοιων υπηρεσιών αποτελούν: η επείγουσα ορμονική αντισύλληψη, η οστεοπόρωση, η κατάθλιψη και το πρόγραμμα ανταλλαγής βελονών και συριγγών για χρήστες ναρκωτικών (Foppe van Mil et al, 2004) ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΗ ΕΚΤΙΜΗΣΗ ΤΩΝ ΥΠΗΡΕΣΙΩΝ ΥΓΕΙΑΣ Σε συνέχεια της προηγούμενης ενότητας, για την απόδειξη της σπουδαιότητας των υπηρεσιών υγείας απαιτείται όχι μόνο η ποιοτική αλλά και η ποσοτική εκτίμηση των αποτελεσμάτων της σε οικονομικό επίπεδο. Η συμβολή των υπηρεσιών υγείας στην εξοικονόμηση πόρων για το ΕΣΥ, αποτελεί ένα σημαντικό πεδίο έρευνας, με σημαντικές προοπτικές εξέλιξης και ανάπτυξης. Οι μελέτες οικονομικής εκτίμησης και αξιολόγησης των υπηρεσιών υγείας εμφανίζονται όλο και συχνότερα στη διεθνή βιβλιογραφία, καθώς η απόδειξη της αξίας της φαρμακευτικής φροντίδας αποτελεί τον πιο αποτελεσματικό τρόπο εξασφάλισης της μοναδικότητας του ρόλου του φαρμακοποιού στην παροχή της. Υπάρχουν τέσσερις βασικοί τύποι οικονομικής εκτίμησης: α) η ανάλυση ελαχιστοποίησης του κόστους, β) η ανάλυση κόστους-αποτελεσματικότητας, γ) η ανάλυση κόστους-χρησιμότητας και δ) η ανάλυση κόστους-ωφέλειας (Bethan et a. 1999). Στη συνέχεια, θα παρατεθούν τα αποτελέσματα ερευνών μελέτης του οικονομικού οφέλους για το ασφαλιστικό σύστημα, όπως αυτό προκύπτει από εξειδικευμένες υπηρεσίες παρεχόμενες από τα φαρμακεία, κατηγοριοποιημένα ανά μελετητή: Οικονομικά οφέλη του ασφαλιστικού συστήματος από τις υπηρεσίες υγείας που προσφέρονται από τα φινλανδικά φαρμακεία (PWC, AFP, 2010) Πριν γίνει η περιγραφή των στοιχείων που συλλέχθηκαν από την έρευνα της PricewaterhouseCoopers και του Συλλόγου Φινλανδικών Φαρμακείων, θα ήταν δόκιμο να αναφερθούν κάποια γενικά χαρακτηριστικά του φινλανδικού φαρμακευτικού συστήματος. Η Φινλανδία, είναι μια χώρα με πληθυσμό 5,5 εκατομμύρια κατοίκους, δηλαδή το ½ του ελληνικού πληθυσμού, στην οποία τα φαρμακεία λειτουργούν ως ανεξάρτητες ιδιωτικές μονάδες και βρίσκονται διάσπαρτα σε όλη την επικράτεια. Το κέρδος των φινλανδικών φαρμακείων βασίζεται στην πώληση και στην παροχή υπηρεσιών υγείας, στις οποίες συμπεριλαμβάνονται η εκτέλεση συνταγών, η πληροφόρηση για τις αλληλεπιδράσεις των λαμβανόμενων φαρμάκων, η μέτρηση διαφόρων παραμέτρων υγείας των ασθενών και η παροχή συμβουλών υγείας. Οι παραπάνω υπηρεσίες προσφέρονταν δωρεάν από τα φινλανδικά φαρμακεία και σύμφωνα με την εξεταζόμενη έρευνα αποσόβησαν 6,2 εκατομμύρια απλές επισκέψεις σε γενικούς ιατρούς και έκτακτα περιστατικά που διαφορετικά θα κατέληγαν σε ιατρική φροντίδα. Επιπλέον, προκάλεσαν μείωση της συνταγογράφησης κατά 2,6 εκατομμύρια ιατρικές συνταγές ενώ μείωσαν την ανάγκη παραμονής των ασθενών στο νοσοκομείο κατά νύχτες περίπου. Ακόμα, από οικονομικής άποψης, οι δωρεάν υπηρεσίες υγείας προσέφεραν κέρδος 565 εκατομμυρίων, ετησίως, για το ΕΣΥ, εκ των οποίων το μεγαλύτερο ποσοστό (περίπου 300 εκατομμύρια ευρώ), προέκυψε λόγω της μείωσης των επισκέψεων των ασθενών σε γενικούς ιατρούς. Από την άλλη, επιπλέον κέρδος 70 εκατομμυρίων ευρώ προέκυψε ετησίως, λόγω της αποσόβησης έκτακτων περιστατικών υγείας, ενώ 1 δις ευρώ υπολογίζεται το συνολικό οικονομικό όφελος για τον Δευτεροβάθμιο Τομέα Υγείας (ενδονοσοκομειακή παραμονή - φροντίδα), λόγω της αποσόβησης των εισαγωγών. Τέλος, οι υπηρεσίες ιατροφαρμακευτικής περίθαλψης, από τις οποίες προκύπτουν τα οικονομικά οφέλη που αναλύθηκαν, αφορούν στην πλειοψηφία τους στις δωρεάν συμβουλές υγείας (411 εκατ. ) και ένα σημαντικό μέρος αυτών (146 εκατ. ) στις συμβουλές επί της ιατρικής συνταγής. Σε γενικές γραμμές, παρατηρούμε πως οι υπηρεσίες υγείας πέραν της δυναμικής τους στη βελτίωση της ποιότητας ζωής και της γενικής 34

50 υγείας του πληθυσμού, διαδραματίζουν, επίσης, καταλυτικό ρόλο στη μείωση των εξόδων της δευτεροβάθμιας περίθαλψης, απελευθερώνοντας σημαντικά οικονομικά μεγέθη, τα οποία δύνανται να αξιοποιηθούν σε άλλους τομείς. Ολοκληρώνοντας, δεν πρέπει να παραληφθεί το γεγονός, πως το φινλανδικό φαρμακευτικό μοντέλο, που παρέχει δωρεάν υπηρεσίες υγείας από ανεξάρτητα φαρμακεία, πλησιάζει αρκετά στο ελληνικό, ενώ παράλληλα ο ελληνικός πληθυσμός είναι διπλάσιος από το φινλανδικό, στοιχεία αρκετά ενθαρρυντικά ως προς τα οφέλη των υπηρεσιών υγείας για το μελλοντικό φαρμακείο και το ΕΣΥ. Οικονομικά οφέλη από την υπηρεσία διαχείρισης μιας νόσου, προσφερόμενη από τα φαρμακεία κοινότητας των ΗΠΑ (Munroe et al, 1997) Η παρούσα μελέτη αξιολόγησε τα οικονομικά αποτελέσματα μιας υπηρεσίας ελέγχου και διαχείρισης της φαρμακοθεραπείας ασθενών με υπέρταση, σακχαρώδη διαβήτη, άσθμα και/ή υπερχοληστερολαιμία, παρεχόμενη από τα φαρμακεία κοινότητας. Κατάλληλα εκπαιδευμένοι φαρμακοποιοί παρέμβαιναν παρέχοντας στοχευμένη εκπαίδευση στους ασθενείς, διεξάγοντας συστηματικό έλεγχο της κατάστασης της υγείας τους, προσφέροντας τροποποιήσεις στη συμπεριφορά τους και επικοινωνώντας με τον γιατρό τους, ώστε να αντιμετωπίσουν έγκαιρα πιθανά προβλήματα σχετιζόμενα με τη θεραπεία τους. Είναι γεγονός, πως η λανθασμένη και αλόγιστη χρήση των φαρμάκων μπορεί να οδηγήσει σε σημαντικά προβλήματα υγείας, μειώνοντας τη σχέση κόστουςαποτελεσματικότητας μιας θεραπείας και οδηγώντας μέχρι και στο θάνατο ενός ασθενούς. Έρευνα που διεξήχθη στις ΗΠΑ το 1995 έδειξε πως η σχετιζόμενη με τα φάρμακα νοσηρότητα και θνησιμότητα μπορεί να κοστίσει περίπου $76 δισεκατομμύρια ετησίως, για το ΕΣΥ, κόστος που μπορεί να αποφευχθεί με την αποτελεσματική διαχείριση των ασθενών από το περιβάλλον ενός φαρμακείου κοινότητας. Επιπλέον, σημαντικός παράγοντας αύξησης των νοσοκομειακών εισαγωγών και απώλειας 20 εκατομμυρίων εργατοωρών ετησίως, είναι η μη συμμόρφωση του ασθενούς στη χορηγούμενη φαρμακευτική αγωγή. Στόχος, λοιπόν, των προγραμμάτων διαχείρισης των ασθενειών είναι η καταπολέμηση της νοσηρότητας και της θνησιμότητας, προερχόμενης από τα φάρμακα, ώστε να βελτιωθούν τα αποτελέσματα και να μειωθούν τα κόστη της ιατροφαρμακευτικής φροντίδας. Επιστρέφοντας στην εξεταζόμενη έρευνα, τα μεγέθη που επιλέχθηκε να εκτιμηθούν ήταν το κόστος των συνταγογραφούμενων φαρμάκων και τα συνολικά ιατρικά κόστη, όπως αυτά προέκυψαν έπειτα από τη σύγκριση δεδομένων που συλλέχθηκαν από 188 ασθενείς που συμμετείχαν στο πρόγραμμα σε 3 φαρμακεία κοινότητας με τα δεδομένα που συλλέχθηκαν από 401 ασθενείς ελέγχου, σε 5 μη συμμετέχοντα φαρμακεία, που ανήκαν, όμως, στην ίδια αλυσίδα λιανικής πώλησης. Σημαντική εξοικονόμηση παρατηρήθηκε σε όλες τις αναλύσεις κόστους για τα συνολικά, μηνιαία ιατρικά κόστη των ασθενών που έλαβαν την υπηρεσία. Τα οικονομικά μεγέθη που εξοικονομήθηκαν κυμαίνονται από $143,95 ανά ασθενή, ανά μήνα έως $293,39 ανά ασθενή, ανά μήνα, λαμβάνοντας υπόψη την πιθανή επίδραση της ηλικίας και της σοβαρότητας της νόσου. Με άλλα λόγια, η παρέμβαση των φαρμακοποιών μείωσε σημαντικά τα συνολικά, μηνιαία έξοδα φροντίδας της υγείας ασθενών με υπέρταση, υπερχοληστερολαιμία, διαβήτη και άσθμα. Οικονομικά οφέλη από την αντιθρομβωτική υπηρεσία διαχείρισης των ασθενών υπό θεραπεία με βαρφαρίνη, προσφερόμενη από τα φαρμακεία των ΗΠΑ (Hall et al, 2011) Σκοπός της έρευνας των Hall et al (2011), ήταν να εκτιμήσουν τις διαφορές τόσο στα έξοδα της φροντίδας υγείας όσο και στα θεραπευτικά αποτελέσματα ασθενών που λαμβάνουν θεραπεία βαρφαρίνης, ελεγχόμενη από μια αντιθρομβωτική υπηρεσία παρεχόμενη από τα φαρμακεία, με εκείνους που λαμβάνουν θεραπεία βαρφαρίνης, υπό τη συνηθισμένη ιατρική φροντίδα. Στην έρευνα συμμετείχαν 350 ασθενείς, από τους οποίους οι 35

51 175 παρακολουθούνταν μέσω της αντιθρομβωτικής υπηρεσίας των φαρμακείων για τουλάχιστον 2 μήνες και οι υπόλοιποι 175 λάμβαναν την κλασσική φροντίδα, αποτελώντας την ομάδα ελέγχου. Οι μεταβλητές που εξετάστηκαν ήταν: τα άμεσα αντιθρομβωτικά κόστη και τα συνολικά κόστη ιατρικής φροντίδας, τα σχετιζόμενα με την αντιθρομβωτική θεραπεία ανεπιθύμητα επεισόδια, οι εισαγωγές στα νοσοκομεία και οι επισκέψεις στα επείγοντα, η συχνότητα ελέγχου του χρόνου προθρομβίνης και η ποσότητα επανεκτέλεσης των συνταγών βαρφαρίνης. Επίσης, προσδιορίστηκαν και τα λειτουργικά έξοδα της υπηρεσίας για το φαρμακείο. Τα αποτελέσματα που προέκυψαν ήταν τα ακόλουθα: Το άμεσο κόστος της αντιθρομβωτικής φροντίδας μειώθηκε από τα $111,586 για την ομάδα ελέγχου στα $35,465 για την ομάδα παρέμβασης Το συνολικό κόστος ιατρικής φροντίδας μειώθηκε από $1,480,661 για την ομάδα ελέγχου σε $754,191 για την ομάδα παρέμβασης Λαμβάνοντας υπόψη τα λειτουργικά έξοδα της υπηρεσίας και τα έξοδα για τα φάρμακα, το κόστος που εξοικονομήθηκε για την ομάδα παρέμβασης ήταν $647,024 Η ομάδα παρέμβασης είχε σημαντικά λιγότερες ανεπιθύμητες ενέργειες, εισαγωγές στο νοσοκομείο και επισκέψεις στα επείγοντα σε σχέση με την ομάδα ελέγχου Τέλος, οι ασθενείς που δέχτηκαν την υπηρεσία σημείωσαν περισσότερες μετρήσεις του χρόνου προθρομβίνης, αλλά δεν υπήρξε σημαντική διαφορά ως προς την επανεκτέλεση των συνταγών βαρφαρίνης Συμπερασματικά, λαμβάνοντας υπόψη τα λειτουργικά έξοδα, η προσφερόμενη από φαρμακοποιούς αντιθρομβωτική θεραπεία, οδηγεί σε μείωση των εξόδων για τη φροντίδα υγείας των ασθενών, ενώ παράλληλα βελτιώνει τα θεραπευτικά αποτελέσματα της βαρφαρίνης. Οικονομικά και κλινικά οφέλη από το πρόγραμμα ελέγχου των διαβητικών ασθενών, προσφερόμενο από τα φαρμακεία των ΗΠΑ (Fera et al, 2009) Στόχος της περιγραφόμενης έρευνας ήταν η εκτίμηση των οικονομικών και κλινικών αποτελεσμάτων του Diabetes Ten City Challenge (DTCC), ένα πρόγραμμα διαχείρισης της υγείας διαβητικών ασθενών, προσφερόμενο από τα φαρμακεία κοινότητας. Στη μελέτη συμμετείχαν, εθελοντικά, 573 ασθενείς με διαβήτη στους οποίους προσφέρθηκαν υπηρεσίες αυτοδιαχείρισης της νόσου μέσω προγραμματισμένων συνεδριών παροχής συμβουλών στα πλαίσια του μοντέλου συνεργατικής διαχείρισης της φροντίδας. Οι ασθενείς συμμετείχαν στο πρόγραμμα για διάστημα τουλάχιστον ενός χρόνου και τα βασικά αποτελέσματα που προέκυψαν έπειτα από τη σύγκριση διαφόρων παραμέτρων στην έναρξη του προγράμματος και έπειτα από την ολοκλήρωση του, ήταν: Μείωση του κόστους ιατρικής φροντίδας κατά 8,5% και αύξηση του κόστους φαρμακευτικής φροντίδας κατά 36,5% Μείωση του μέσου συνολικού κόστους φροντίδας ανά ασθενή, ανά χρόνο κατά $1,079 (7,2%) Μείωση των επιπέδων γλυκοζυλιωμένης αιμοσφαιρίνης και LDL χοληστερόλης Πτώση της μέσης συστολικής και διαστολικής πίεσης του αίματος Μείωση του Δείκτη Μάζας Σώματος Συμπερασματικά, το πρόγραμμα DTCC κατάφερε με επιτυχία να εφαρμόσει μια συνεργατική υπηρεσία διαχείρισης της υγείας, χρησιμοποιώντας κατάλληλα καταρτισμένο φαρμακευτικό προσωπικό και εστιάζοντας στις κατευθυντήριες γραμμές για το διαβήτη και σε στρατηγικές αυτοδιαχείρισης. Τα κλινικά αποτελέσματα που προέκυψαν από την έρευνα υποδεικνύουν την ιδιαίτερα σημαντική επίδραση του προγράμματος στην ποιότητα ζωής των ασθενών και τα σπουδαία οφέλη που μπορούν μακροχρόνια να αποκομίσουν από αυτό. Όσον 36

52 αφορά στα οικονομικά αποτελέσματα του προγράμματος, αυτά πρέπει να αναλυθούν εκτενέστερα, σε μεταγενέστερες αναλύσεις, καθώς η παρούσα έρευνα έδωσε μέτρια αλλά ενθαρρυντικά ποσοστά. Τέλος, είναι απαραίτητο να αναφέρουμε, πως τα παραπάνω αποτελέσματα είναι ιδιαίτερα σημαντικά αν λάβουμε υπόψη μας πως ο διαβήτης, σύμφωνα με την Αμερικάνικη Διαβητολογική Ένωση, αφορά το 7,8% του πληθυσμού κοστίζοντας $174 δισεκατομμύρια ετησίως στην αμερικάνικη οικονομία, ποσό που υποδεικνύει πως για κάθε $5 που δαπανώνται στη φροντίδα υγείας, το $1 αφορά στη διαχείριση του διαβήτη. Οικονομικά και κλινικά οφέλη από το πρόγραμμα διαχείρισης της υπέρτασης, της δυσλιπιδαιμίας και του άσθματος, προσφερόμενο από τα φαρμακεία των ΗΠΑ (Bunting et al, 2006, 2008) Το Asheville Project, είναι ένα πρόγραμμα διαχείρισης της φαρμακευτικής θεραπείας (Medication Therapy Management MTM), προσανατολισμένο στους φαρμακοποιούς και βασισμένο στην κοινότητα. Ασχολείται με τη μελέτη της επίδρασης της υπηρεσίας MTM σε διάφορες ασθένειες, μεταξύ των οποίων το άσθμα, ο διαβήτης και οι καρδιαγγειακές νόσοι. Αντικείμενο της πρώτης έρευνας που θα παρουσιαστεί, ήταν η εκτίμηση των κλινικών και οικονομικών αποτελεσμάτων ενός μακροχρόνιου προγράμματος ελέγχου της φαρμακοθεραπείας ασθενών με υπέρταση ή/και δυσλιπιδαιμία, παρεχόμενο από τα φαρμακεία. Η υπηρεσία περιλάμβανε την εκπαίδευση των ασθενών ως προς την αυτoδιαχείριση της νόσου τους, τις πρόσωπο-με-πρόσωπο συζητήσεις και συμβουλές από τον φαρμακοποιό και την παροχή οικονομικών κινήτρων, όπως η σημαντική μείωση του αντίτιμου για τα αντιυπερτασικά φάρμακα και τα φάρμακα για τη μείωση της χοληστερόλης. Ακόμα, οι 565 ασθενείς που συμμετείχαν στην έρευνα, δέχθηκαν εκπαίδευση ως προς τη μείωση των κινδύνων καρδιαγγειακών ή ισχαιμικών επεισοδίων, καθώς και τακτικό έλεγχο των παραμέτρων υγείας τους. Τα βασικά αποτελέσματα που προέκυψαν από την εφαρμογή του Asheville Project για υπερτασικούς ασθενείς ή/και ασθενείς με χοληστερίνη, για διάστημα 6 χρόνων, είναι τα ακόλουθα: Μείωση του μέσου κόστους ανά καρδιαγγειακό επεισόδιο, από τα $14,343, πριν την εφαρμογή του προγράμματος, στα $9,931, μετά την εφαρμογή του Τριπλασιασμός της χρήσης των καρδιολογικών φαρμάκων, αλλά μείωση των σχετιζόμενων με τα καρδιαγγειακά νοσήματα ιατρικών κοστών κατά 46,5% Μείωση του μέσου ιατρικού κόστους σχετιζόμενου με καρδιαγγειακές νόσους, από το 30,6% του συνολικού κόστους φροντίδας υγείας στο 19% Μείωση των κρατικών δαπανών για καρδιαγγειακές νόσους ανά ασθενή, ανά χρόνο, από τα $1,362 στα $734, ενώ οι αντίστοιχες δαπάνες ανά ασθενή, ανά μήνα, μειώθηκαν κατά $52,42 Αύξηση των μέσων κρατικών δαπανών για την κάλυψη του κόστους των καρδιολογικών φαρμάκων κατά 290% ετησίως ή μηνιαίως, λόγω της καλύτερης συμμόρφωσης των ασθενών στη φαρμακευτική τους αγωγή Μείωση του ρίσκου καρδιαγγειακού επεισοδίου κατά 53% και της σχετιζόμενης με καρδιαγγειακές νόσους, επίσκεψης στα επείγοντα ή νοσοκομειακής επίσκεψης, κατά 50% Πτώση της μέσης συστολικής και διαστολικής πίεσης του αίματος και μείωση των επιπέδων της LDL χοληστερόλης Μείωση του ρυθμού καρδιαγγειακών επεισοδίων από 77 ανά 1000 άτομα, ανά χρόνο, πριν την εφαρμογή του προγράμματος, σε 38 ανά 1000 άτομα, ανά χρόνο κατά τη διάρκεια αυτού. Σε γενικές γραμμές παρατηρούμε, πως οι ασθενείς με υπέρταση ή δυσλιπιδαιμία, που έλαβαν υπηρεσίες εκπαίδευσης και μακροχρόνιας διαχείρισης της φαρμακευτικής τους 37

53 αγωγής από επαρκώς καταρτισμένους φαρμακοποιούς, επωφελήθηκαν σημαντικής κλινικής βελτίωσης της υγείας τους, μέσω της αύξησης της χρήσης των καρδιολογικών φαρμάκων και της μείωσης των καρδιαγγειακών επεισοδίων και των σχετιζόμενων ιατρικών δαπανών. Η δεύτερη έρευνα που θα παρουσιαστεί, αφορά στην εκτίμηση των κλινικών και οικονομικών αποτελεσμάτων ενός μακροχρόνιου προγράμματος ελέγχου της φαρμακοθεραπείας ασθματικών ασθενών, παρεχόμενο από τα φαρμακεία στα πλαίσια του Asheville Project. Η υπηρεσία περιλάμβανε, όπως και στην πρώτη έρευνα, την εκπαίδευση των ασθενών από καταρτισμένο προσωπικό ως προς την αυτoδιαχείριση της νόσου, τις πρόσωπο-με-πρόσωπο συζητήσεις και συμβουλές από τον φαρμακοποιό, την παρακολούθηση της εξέλιξης της ασθένειας τους και την παροχή οικονομικών κινήτρων, όπως η σημαντική μείωση του αντίτιμου για τα σχετιζόμενα με το άσθμα φάρμακα. Από την εφαρμογή του Asheville Project σε 207 ασθματικούς ασθενείς, για διάστημα 5 χρόνων, προέκυψαν τα ακόλουθα συμπεράσματα: Οι δαπάνες αγοράς φαρμάκων για το άσθμα αυξήθηκαν, ενώ οι σχετιζόμενες με το άσθμα ιατρικές αποζημιώσεις μειώθηκαν Τα συνολικά κόστη σχετιζόμενα με το άσθμα μειώθηκαν σημαντικά συγκριτικά με προηγούμενες μελέτες Το άμεσο κόστος που εξοικονομήθηκε άγγιξε τα $725 ανά ασθενή, ανά χρόνο και το έμμεσο εξοικονομούμενο κόστος εκτιμήθηκε στα $ 1,230 ανά ασθενή, ανά χρόνο Το έμμεσο κόστος λόγω χαμένων/μη παραγωγικών εργατοωρών μειώθηκε από 10,8 μέρες/χρόνο σε 2,6 μέρες/χρόνο Η πιθανότητα επίσκεψης στο τμήμα επειγόντων περιστατικών ή νοσοκομειακής εισαγωγής ήταν 6 φορές λιγότερο πιθανή Συμπερασματικά, οι ασθενείς με άσθμα που εκπαιδεύτηκαν και διαχειρίστηκαν ως προς τη φαρμακευτική τους αγωγή, παρουσίασαν αξιοσημείωτη βελτίωση της κατάστασης της υγείας τους, μειώνοντας σημαντικά όλο τα σχετιζόμενα με το άσθμα ιατρικά κόστη, παρά τις αυξημένες φαρμακευτικές δαπάνες που προέκυψαν λόγω αύξησης της συμμόρφωσης τους στη φαρμακοθεραπεία. Ανάλυση κόστους-αποτελεσματικότητας για την υπηρεσία διακοπής του καπνίσματος, προσφερόμενη από φαρμακεία στην Αγγλία και στην Ταϊλάνδη (Bauld et al, 2011, Thavorn et al, 2008) Οι υπηρεσίες διακοπής του καπνίσματος, προσφερόμενες από τα φαρμακεία κοινότητας, δύνανται να εξοικονομήσουν σημαντικούς πόρους για το σύστημα υγείας, αυξάνοντας παράλληλα τη μέση διάρκεια ζωής του πληθυσμού. Τα παραπάνω προέκυψαν από δύο διαφορετικές μελέτες, που έλαβαν χώρα στη Γλασκώβη της Σκωτίας (Bauld et al, 2011) και στην Ταϊλάνδη (Thavorn et al, 2008), μελετώντας τη σχέση κόστους-αποτελεσματικότητας για την εξεταζόμενη υπηρεσία. Ειδικότερα, στη Γλασκώβη, οι ασθενείς δέχτηκαν πρόσωπο-με-πρόσωπο συμβουλές από το φαρμακοποιό, διάρκειας 12 εβδομάδων, ενώ μπορούσαν παράλληλα να καταφύγουν σε φαρμακευτική βοήθεια (π.χ. θεραπεία υποκατάστασης της νικοτίνης). Τα ποσοστά των ασθενών που διέκοψαν το κάπνισμα προσδιορίστηκαν 52 εβδομάδες έπειτα από τη διακοπή και χρησιμοποιήθηκαν για την οικονομική αξιολόγηση της σχέσης κόστουςαποτελεσματικότητας της υπηρεσίας τόσο ετησίως όσο και στο επίπεδο του συνολικού χρόνου ζωής, συγκριτικά με τους ασθενείς που προσπάθησαν να κόψουν μόνοι τους το κάπνισμα. Τα αποτελέσματα που προέκυψαν έδειξαν πως το ποσοστό των ασθενών που διέκοψαν το κάπνισμα ήταν 2,8% μεγαλύτερο συγκριτικά με την ομάδα ελέγχου, ενώ το κόστος που εξοικονομήθηκε ανά ποιοτικά προσαρμοσμένα έτη ζωής (QALY) ήταν 2,600. Η τελευταία μεταβλητή αφορούσε στην αιτιολόγηση των ωφελειών όσων διακόψουν το 38

54 κάπνισμα ως προς την αύξηση του μέσου χρόνου ζωής τους και στη βελτίωση της ποιότητας ζωής τους από τη διακοπή του καπνίσματος. Από την άλλη, η έρευνα των Thavorn et al (2008), στην Ταϊλάνδη, προσπάθησε να εκτιμήσει το λόγο κόστους-αποτελεσματικότητας ενός οργανωμένου προγράμματος διακοπής του καπνίσματος, βασιζόμενο στα φαρμακεία κοινότητας, συγκρίνοντας τα αποτελέσματα του στους συμμετέχοντες καπνιστές με τα αντίστοιχα καπνιστών που λάμβαναν τη συνηθισμένη φροντίδα. Στην έρευνα συμμετείχαν ασθενείς ηλικίας ετών, που κάπνιζαν τσιγάρα ημερησίως. Στα βασικά αποτελέσματα του προγράμματος συγκαταλέγεται η εξοικονόμηση baht ( 250 ή 325 ή $500) για το εθνικό σύστημα υγείας και η αύξηση του προσδοκώμενου χρόνου ζωής κατά 0,18 χρόνια για τους άντρες, και η εξοικονόμηση baht ( 307 ή 399 ή $614) και αύξηση του χρόνου ζωής κατά 0,24 χρόνια για τις γυναίκες. Συμπερασματικά, η παροχή της υπηρεσίας διακοπής του καπνίσματος από τα φαρμακεία έχει σημαντικές επιδράσεις στο σύστημα υγείας εξοικονομώντας χρηματικούς πόρους και αυξάνοντας το προσδόκιμο ζωής του πληθυσμού. Τέλος, τέτοιου είδους έρευνες επιτρέπουν στους αρμόδιους φορείς πολιτικής της υγείας να αποφασίσουν το μέγεθος των πόρων που θα διανέμουν στην κάθε υπηρεσία. 2.4 ΟΙ ΥΠΗΡΕΣΙΕΣ ΥΓΕΙΑΣ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ Σε αντίθεση με τις φιλελεύθερες Ηνωμένες Πολιτείες της Αμερικής ή τις ανεπτυγμένες χώρες της Κεντρικής και Βόρειας Ευρώπης, η Ελλάδα δεν έχει, ακόμη, ενσωματώσει τη φαρμακευτική φροντίδα στο φάσμα των πρακτικών του σύγχρονου ελληνικού φαρμακείου. Ωστόσο, την τελευταία δεκαετία αρχίζουν να εμφανίζονται, ολοένα και συχνότερα, έρευνες σχετικά με τη σπουδαιότητα των υπηρεσιών υγείας, προσφερόμενων από τα ιδιωτικά φαρμακεία, και την αναγκαιότητα εφαρμογής τους στην ελληνική επικράτεια, οι περισσότερες εκ των οποίων διεξάγονται στο πλαίσιο μεταπτυχιακών προγραμμάτων ή διδακτορικών διατριβών. Επιπλέον, αρκετές μελέτες έχουν επικεντρωθεί στα εμπόδια εφαρμογής των υπηρεσιών υγείας και στην εύρεση των καταλληλότερων στρατηγικών στροφής του φαρμακευτικού επαγγέλματος προς μια περισσότερο «ασθενοκεντρική» προσέγγιση. Παρ όλ αυτά, δεν πρέπει να παραλειφθεί το γεγονός πως αρκετοί φαρμακοποιοί, παρά το νομοθετικό κενό και την αδιαφορία των αρμόδιων υγειονομικών φορέων, προσφέρουν με δική τους πρωτοβουλία, εξειδικευμένες υπηρεσίες υγείας και φαρμακευτικής φροντίδας στους ασθενείς- πελάτες τους, εντελώς δωρεάν. Χαρακτηριστική είναι η προσπάθεια του φαρμακοποιού και γ' αντιπρόεδρου του Πανελληνίου Φαρμακευτικού Συλλόγου, Γιάννη Δαγρέ (2011), να συγκρίνει το ελληνικό σύστημα υγείας με το αντίστοιχο βρετανικό ως προς τις παρεχόμενες υπηρεσίες. Μερικά από τα βασικότερα ευρήματα της έρευνας του είναι τα ακόλουθα: Τα φαρμακεία κοινότητας του Ηνωμένου Βασιλείου παρέχουν υπηρεσίες υπό τους όρους που περιγράφονται στο συμβόλαιο που επισυνάπτουν με το Εθνικό Σύστημα Υγείας. Βάσει του συμβολαίου οι ασθενείς επιβαρύνονται με 7,40 /συνταγή, ενώ σε περίπτωση παροχής κάποιας υπηρεσίας, υποβάλλονται σε επιπλέον χρέωση. Από την άλλη, στην Ελλάδα, η μόνη επίσημη αναφορά σχετικά με τους ρόλους και τα καθήκοντα του φαρμακοποιού, γίνεται στον Κώδικα Φαρμακευτικής Δεοντολογίας (Εφημερίς της Κυβερνήσεως της Ελληνικής Δημοκρατίας, 2 Σεπτεμβρίου 1993). Πιο συγκεκριμένα, στο Άρθρο 8 αναφέρεται πως: «ο φαρμακοποιός οφείλει να έχει ανώτερη αντίληψη για την αποστολή και ιερότητα του φαρμακευτικού λειτουργήματος και να απέχει από κάθε ενέργεια που δύναται να μειώσει την εκτίμηση του κοινωνικού συνόλου για το λειτούργημα του φαρμακοποιού ή αντιτίθεται στα χρηστά ήθη». Ακόμα, στο Άρθρο 9 τονίζεται πως: «ο φαρμακοποιός οφείλει την ίδια αφοσίωση σε όλους τους ασθενείς που τον 39

55 επισκέπτονται και εντός των ορίων των γνώσεων του να παρέχει κάθε βοήθεια σε ασθενή που βρίσκεται σε άμεσο κίνδυνο και εφ' όσον δεν δύναται εκείνη την στιγμή να υπάρξει ιατρική βοήθεια». Επιπλέον, στο Άρθρο 11 υπογραμμίζεται ότι: «ο φαρμακοποιός είναι υποχρεωμένος να παρέχει τη συνδρομή του στο έργο της κοινωνικής υγιεινής και να συνεργάζεται με τις κρατικές αρχές για την προστασία και τη διαφύλαξη της δημόσιας υγείας». Ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζει το Άρθρο 19, σύμφωνα με το οποίο: «ο φαρμακοποιός με φαρμακείο σε λειτουργία ή ο υπεύθυνος φαρμακοποιός κληρονομικού φαρμακείου δεν πρέπει να δέχεται αμοιβή ασυμβίβαστη με την αξιοπρέπεια του λειτουργήματος του φαρμακοποιού». Όσον αφορά στον αθέμιτο ανταγωνισμό τα Άρθρα 22 & 24 αναφέρουν αντίστοιχα: «οι φαρμακοποιοί οφείλουν να αποφεύγουν την προσέλκυση πελατείας με ενέργειες και μέσα αντίθετα στην αξιοπρέπεια του ανθρώπου και του φαρμακοποιού επιστήμονος και λειτουργού της δημόσιας υγείας (χορήγηση δώρων ή άλλων ανταλλαγμάτων)» και «γενικώς, απαγορεύεται στους φαρμακοποιούς με φαρμακείο σε λειτουργία τα εξής: β) Κάθε σύμβαση, πράξη ή συμφωνία που αποσκοπεί σε κερδοσκοπία σε βάρος της υγείας των ασθενών και παντός άλλου προσώπου, ζ) κάθε πράξη που μπορεί να προσπορίσει στον πελάτη αθέμιτη ωφέλεια». Από την άλλη, στα Άρθρα 26 & 27, σχετικά με τη σχέση του φαρμακοποιού με το κοινό επισημαίνεται πως: «ο φαρμακοποιός απαγορεύεται να παρέχει στους πελάτες τους ιατρικές συμβουλές και οφείλει να προτρέπει τους ασθενείς πελάτες να επισκεφθούν τον γιατρό για τα προβλήματα της υγείας τους» και «οι φαρμακοποιοί οφείλουν να απαντούν με περίσκεψη στις ερωτήσεις ασθενών ή των οικείων τους αναφορικά με την φύση της νόσου του ασθενούς, την αποτελεσματικότητα των χορηγουμένων φαρμάκων από τον γιατρό και την πιθανή πορεία της νόσου». Τέλος, οι κυρώσεις σε περίπτωση μη συμμόρφωσης στις διατάξεις του σχετικού κώδικα, περιγράφονται στο Άρθρο 34: «Κάθε παράβαση των κανόνων του παρόντος Κώδικος Ελληνικής Φαρμακευτικής Δεοντολογίας συνεπάγεται την πειθαρχική δίωξη του παραβάτου φαρμακοποιού και την επιβολή των νομίμων κυρώσεων από τα αρμόδια πειθαρχικά όργανα, ανεξαρτήτως άλλων τυχόν κυρώσεων, διοικητικών, ποινικών και αστικών που προβλέπονται από τους κειμένους νόμους». Οι βασικές υπηρεσίες που προσφέρονται τόσο από τα βρετανικά όσο και τα ελληνικά φαρμακεία είναι: η συμβουλευτική χορήγηση φαρμάκων βάσει ενδείξεωναντενδείξεων-παρενεργειών, η παρακολούθηση της επαναλαμβανόμενης χορήγησης της φαρμακευτικής αγωγής ενός ασθενούς, η προαγωγή ενός υγιεινού τρόπου ζωής, η συμβουλευτική παραπομπή σε άλλους υγειονομικούς επιστήμονες, όταν κρίνεται ότι χρειάζεται, η υποστήριξη του ασθενούς για εξαγωγή του μέγιστου αποτελέσματος από τη φαρμακοθεραπεία, τόσο σε περιστασιακές όσο και σε χρόνιες παθολογικές καταστάσεις, και μερικές από τις νέες υπηρεσίες των βρετανικών φαρμακείων (βάσει του συμβολαίου που συνάφθηκε με το εθνικό σύστημα υγείας τον Απρίλιο του 2010), όπως η χορήγηση φαρμάκων κατ οίκον, η παρακολούθηση της ανάγκης χρήσης αναλώσιμων κ.α. Όσον αφορά στην αμοιβή για τις παραπάνω υπηρεσίες, ενώ στο Ηνωμένο Βασίλειο καθορίζεται μέσω του συμβολαίου το αντίτιμο που αντιστοιχεί σε κάθε μια από αυτές, στην Ελλάδα προσφέρονται εντελώς δωρεάν. Σχετικά με τις ανεπτυγμένες υπηρεσίες, στην Ελλάδα σε αντίθεση με το Ηνωμένο Βασίλειο, προσφέρονται αποσπασματικά, από περιορισμένο αριθμό φαρμακείων, και περιλαμβάνουν την παρακολούθηση της πορείας μιας φαρμακευτικής αγωγής ως προς την ασφάλεια και την αποτελεσματικότητα της, την εμπλοκή στην επιλογή της κατάλληλης φαρμακοθεραπείας σε συνεργασία με τον θεράποντα ιατρό και την παρακολούθηση της ορθής χρήσης των φαρμάκων από τον ασθενή και της ορθής αποθήκευσης τους στο σπίτι. Οι αναφερόμενες υπηρεσίες προσφέρονται δωρεάν 40

56 στην Ελλάδα και έναντι προκαθορισμένου, ετήσιου αντιτίμου στο Ηνωμένο Βασίλειο. Συμπερασματικά, οι υπηρεσίες υγείας αποτελούν αναπόσπαστο κομμάτι του σύγχρονου, ελληνικού φαρμακείου, με παρουσία που πλησιάζει στα αντίστοιχα ευρωπαϊκά πρότυπα, ωστόσο δεν αναγνωρίζονται από την πολιτεία και ως εκ τούτου δεν ελέγχονται ως προς την ποιότητα τους. Επιπλέον, πρέπει να τονιστεί το γεγονός πως οι υπηρεσίες υγείας όχι μόνο προσφέρονται δωρεάν, εξοικονομώντας πολύ σημαντικούς πόρους για το εθνικό ασφαλιστικό σύστημα, αλλά σε πολλές περιπτώσεις επιβαρύνουν με οικονομική και λειτουργική ζημία τα φαρμακεία. 2.5 ΣΤΑΣΕΙΣ ΑΣΘΕΝΩΝ-ΠΕΛΑΤΩΝ ΑΠΕΝΑΝΤΙ ΣΤΙΣ ΥΠΗΡΕΣΙΕΣ ΥΓΕΙΑΣ Η παρούσα ενότητα αποσκοπεί στη συνοπτική παρουσίαση των βασικών βιβλιογραφικών πηγών στις οποίες στηρίχθηκε ο σχεδιασμός της έρευνας, η διατύπωση των στόχων και η συλλογή των πρωτογενών στοιχειών της διπλωματικής εργασίας όσον αφορά στους ασθενείς-πελάτες των ιδιωτικών φαρμακείων ΕΠΙΘΥΜΙΑ ΓΙΑ NΕΕΣ YΠΗΡΕΣΙΕΣ YΓΕΙΑΣ Το Ηνωμένο Βασίλειο αποτελεί, όπως περιγράφηκε στην ενότητα 2.3, μια από τις πρωτοπόρες χώρες στην προφορά υπηρεσιών υγείας στους πολίτες της μέσω των κοινοτικών φαρμακείων. Ήδη από το 2005, υπάρχει η δυνατότητα σύναψης συμβολαίου μεταξύ του Εθνικού Συστήματος Υγείας και των ενδιαφερόμενων φαρμακείων, το οποίο καθορίζει επακριβώς τις προσφερόμενες υπηρεσίες. Οι Krska et al (2010) προσπάθησαν να αποκρυπτογραφήσουν την άποψη των ασθενών ως προς τις υπηρεσίες υγείας που θεωρούν σημαντικές για τη δημόσια υγεία και θα επιθυμούσαν να τους προσφέρονται από τα φαρμακεία κοινότητας. Πρόκειται για τη βοήθεια διακοπής του καπνίσματος, τις συμβουλές υγείας κατά την εγκυμοσύνη, τις σεξουαλικές συμβουλές υγείας, τις συμβουλές διαχείρισης του σωματικού βάρους, την υποστήριξη των ασθενών που δυσκολεύονται στη λήψη των φαρμάκων, τον έλεγχο της αρτηριακής πίεσης, τις συμβουλές διατήρησης της στοματικής υγιεινής κ.α. Ακόμα, η πλειοψηφία των ασθενών διατηρεί θετική στάση απέναντι στην εξέλιξη του ρόλου του σύγχρονου φαρμακοποιού και την ανάληψη της ευθύνης για νέες, εξειδικευμένες υπηρεσίες, σύμφωνα με έρευνα που διεξήχθη στη Μάλτα (Wirth et al, 2010). Ειδικότερα, οι ασθενείς δήλωσαν πρόθυμοι απέναντι στην ανάπτυξη συνεργατικών μοντέλων φροντίδας, τα οποία θα εξασφαλίζουν την άμεση σύνδεση του φαρμακοποιού με τους επαγγελματίες υγείας (κυρίως γιατρούς της πρωτοβάθμιας και δευτεροβάθμιας φροντίδας υγείας), καθώς και στην παροχή διαγνωστικών ελέγχων (ανάλυση ούρων, μέτρηση αρτηριακής πίεσης, μέτρηση γλυκόζης αίματος). Παρομοίως, στη Μαλαισία οι ασθενείς εκφράζουν την ανάγκη και την προσδοκία τους για τη μέτρηση διαφόρων παραμέτρων υγείας (π.χ. ανάλυση σωματικού λίπους, μέτρηση χοληστερόλης) και κυρίως για την προσφορά συμβουλών ως προς τα συμπληρώματα φυτικής προέλευσης, ως προς τον έλεγχο του σωματικού βάρους, τη ρύθμιση του διαβήτη, τη διακοπή του καπνίσματος κ.α. (Bahari et al, 2010). Πρόσφατη έρευνα στο Σουδάν (Adil et al, 2014), επιβεβαίωσε το ενδιαφέρον των ασθενών για τις υπηρεσίες φαρμακευτικής φροντίδας, καθώς η πλειοψηφία αυτών κράτησε θετική στάση απέναντι στην εφαρμογή της φαρμακευτικής φροντίδας. Οι υπηρεσίες που συγκέντρωσαν τα υψηλότερα ποσοστά ως προς την επιθυμία προσφοράς τους από τα κοινοτικά φαρμακεία είναι η διαχείριση της φαρμακευτικής αγωγής των ασθενών, η μέτρηση 41

57 παραμέτρων υγείας (αρτηριακή πίεση, γλυκόζη αίματος) και η παροχή συμβουλών σε κρίσιμα θέματα υγείας (όπως η απώλεια βάρος και η υγιεινή διατροφή), διαδικασία που επιθυμούν να λαμβάνει χώρα σε κατάλληλα διαμορφωμένο χώρο. Ολοκληρώνοντας, στο Κατάρ, σε ερώτηση σχετικά με το ποιες υπηρεσίες θα ήθελαν να τους προσφέρονται μελλοντικά από τα φαρμακεία, οι ασθενείς δήλωσαν πως θα επιθυμούσαν αυτόματη επεξεργασία των συνταγών, διαγνωστικά τεστ και ελέγχους καθώς και άμεση επικοινωνία και συνεργασία των φαρμακοποιών με τους επαγγελματίες υγείας (El Hajj et al, 2011). Παρομοίως, στη Σαουδική Αραβία (Bawazir, 2004), οι ασθενείς ήταν θετικοί απέναντι στην προσφορά υπηρεσιών μέτρησης παραμέτρων υγείας (αρτηριακή πίεση, σωματικό βάρος, επίπεδα γλυκόζης και χοληστερόλης στο αίμα κ.α.) και διατήρησης αρχείου των ασθενών, από τα φαρμακεία. Συμπερασματικά, οι ασθενείς ανά τον κόσμο διατηρούν αρκετά θετική στάση απέναντι στο νέο ρόλο του φαρμακοποιού και στη στροφή του σύγχρονου φαρμακείου προς τις υπηρεσίες υγείας. Μεταξύ των περισσότερο επιθυμητών υπηρεσιών συγκαταλέγονται οι μετρήσεις παραμέτρων υγείας και οι συμβουλές σε διάφορα θέματα υγείας ΙΚΑΝΟΠΟΙΗΣΗ AΠΟ ΤΙΣ ΥΠΗΡΕΣΙΕΣ ΥΓΕΙΑΣ Η ικανοποίηση των ασθενών αποτελεί μια από τις πιο σημαντικές παραμέτρους για την αξιολόγηση της ποιότητας των φαρμακευτικών υπηρεσιών, καθώς βασιζόμενη στην προσωπική εκτίμηση του ασθενούς για μια υπηρεσία ή ένα προϊόν, αντανακλά την ικανότητα του παροχέα να ανταποκριθεί στις ανάγκες του ασθενούς. Ειδικότερα, ο προσδιορισμός της ικανοποίησης των ασθενών αποτελεί μια χρήσιμη προσέγγιση για την ανίχνευση και αναγνώριση των αναγκών τους και κατ επέκταση για τη δημιουργία ενός περισσότερο ποιοτικού ιατροφαρμακευτικού συστήματος. Η παροχή ικανοποιητικών υπηρεσιών υγείας συνιστά το συγκριτικό πλεονέκτημα έναντι του ανταγωνισμού, το οποίο εξασφαλίζει την επιβίωση και εξέλιξη του φαρμακευτικού επαγγέλματος (Krass et al, 2009). Τα οφέλη από έναν ικανοποιημένο ασθενή περιλαμβάνουν τη συνέχιση χρήσης των φαρμακευτικών υπηρεσιών, τη διατήρηση συνεχούς επικοινωνίας με τους επαγγελματίες υγείας, τη συμμόρφωση στη θεραπεία και τη συμμετοχή του ασθενούς στην ίδια του τη θεραπεία, μέσω της συνεργασίας με τον φαρμακοποιό. Τα τελευταία χρόνια έχουν αναπτυχθεί ερωτηματολόγια μέτρησης της ικανοποίησης των ασθενών, ως ένα εργαλείο αξιολόγησης του συστήματος ιατροφαρμακευτικής περίθαλψης από την οπτική γωνία των ασθενών (Khudair et al, 2013). Η ικανοποίηση των ασθενών δύναται να προσδιοριστεί μέσω: της αξιολόγησης της απόδοσης μιας υπηρεσίας (performance evaluation), του βαθμού επιβεβαίωσης ή διάψευσης των προσδοκιών τους (disconfirmation of expectations), της αξιολόγησης βασισμένης στα συναισθήματα (affect-based assessment) ή της αξιολόγησης βασισμένης στην ισοτιμία (equity-based assessment). Η αξιολόγηση της απόδοσης, αφορά στην προσωπική εκτίμηση των ασθενών ως προς τις υπηρεσίες υγείας και τους παροχείς, και αποτελεί ένα καλό μέτρο προσδιορισμού της ικανοποίησης τους, όταν έχουν προσδοκίες από την αναφερόμενη υπηρεσία. Πρόκειται για τη μέθοδο που χρησιμοποιήθηκε στην παρούσα ερευνητική μελέτη, ώστε να αξιολογηθεί η ικανοποίηση των ασθενών από τα γενικά χαρακτηριστικά του φαρμακείου, αλλά και από τις υπηρεσίες υγείας. Η επιβεβαίωση ή διάψευση των προσδοκιών των ασθενών, μελετά την ικανοποίηση που προκύπτει ως αποτέλεσμα της σύγκρισης της υπηρεσίας που προσφέρθηκε με την υπηρεσία που αναμενόταν να προσφερθεί. Ο προσδιορισμός της ικανοποίησης μέσω της αξιολόγησης των συναισθημάτων, αφορά στη συναισθηματική αντίδραση ενός ατόμου σε μια υπηρεσία και στην τελική έκβαση αυτής (εκτίμηση που βασίζεται στην ψυχολογική επιρροή), ενώ η ικανοποίηση ως αξιολόγηση βασισμένη στην ισοτιμία, αφορά στη σύγκριση των αποτελεσμάτων του ασθενούς έναντι της συνεισφοράς του, με σεβασμό προς τα αποτελέσματα και τη συνεισφορά κάποιου άλλου 42

58 προσώπου. Με άλλα λόγια, σχετίζεται με την αξιολόγηση της σχέσης προσφοράς (κόστους) έναντι του αντίστοιχου αποτελέσματος για έναν ασθενή (Krass et al, 2009, Khudair et al, 2013). Αρκετοί ερευνητές έχουν μελετήσει την ικανοποίηση των ασθενών τόσο από τα γενικά χαρακτηριστικά ενός φαρμακείου όσο και από τις υπηρεσίες υγείας, προσδιορίζοντας τους παράγοντες που επιδρούν σημαντικότερα σε αυτή. Πιο αναλυτικά, στο Κατάρ (Khudair et al, 2013) βρέθηκε πως η ικανοποίηση των ασθενών επηρεάζεται θετικά από την αμεσότητα των υπηρεσιών, τη συμπεριφορά των φαρμακοποιών, τις συμβουλές για τη φαρμακευτική αγωγή, την τοποθεσία και την άνεση της αίθουσας αναμονής, καθώς και από διάφορους κοινωνικόψυχολογικούς παράγοντες. Από την άλλη, στην Αυστραλία, δύο από τους σημαντικότερους παράγοντες ικανοποίησης του ασθενούς είναι η ικανοποίηση από το προσωπικό του φαρμακείου και ο χρόνος αναμονής για την εξυπηρέτηση του (Khudair et al, 2013). Έρευνα για την εκτίμηση των προσδοκιών των ασθενών και της ικανοποίησης τους από τις παρεχόμενες υπηρεσίες υγείας διεξήχθη στην Ισπανία (Gastelurrutia et al, 2006). Η συνολική ευχαρίστηση ήταν υψηλή, ενώ ο παράγοντας που βρέθηκε να παίζει το σημαντικότερο ρόλο στην ικανοποίηση των ασθενών είναι η διαθεσιμότητα των φαρμάκων, με την ύπαρξη ενός ιδιωτικού χώρου για σύσκεψη με τον φαρμακοποιό να μη βαθμολογείται πολύ υψηλά, συγκριτικά με άλλες έρευνες, καθώς οι ερωτώμενοι το βρήκαν εύκολο να ζητήσουν συμβουλές από τον φαρμακοποιό στον πάγκο. Επιπροσθέτως, στα Ηνωμένα Αραβικά Εμιράτα, οι Hasan et al (2013) προσπάθησαν να σχεδιάσουν ένα ερωτηματολόγιο εκτίμησης της ικανοποίησης των ασθενών. Τα αποτελέσματα της μελέτης έδειξαν πως οι συμμετέχοντες ήταν ικανοποιημένοι από τη σχέση τους με το προσωπικό και τον φαρμακοποιό, από τη γεωγραφική θέση του φαρμακείου και από τη διαθεσιμότητα συνταγογραφούμενων ή μη- φαρμάκων και παραφαρμάκων και μέτρια έως λίγο ικανοποιημένοι από τον τύπο και την ποιότητα της πληροφόρησης που λαμβάνουν (π.χ. συμβουλές σχετικά με τις ανεπιθύμητες ενέργειες των φαρμάκων, την υιοθέτηση ενός υγιεινού τρόπου ζωής και τη διαχείριση κοινών διαταραχών υγείας), από τις τιμές των φαρμάκων και από τη διαθεσιμότητα ενός χώρου αναμονής και ενός ιδιωτικού ή ημιιδιωτικού χώρου συζήτησης με τον φαρμακοποιό. Σε γενικές γραμμές, οι ασθενείς των Ηνωμένων Αραβικών Εμιράτων δεν ήταν ιδιαίτερα ικανοποιημένοι από τα χαρακτηριστικά και τις υπηρεσίες που τους προσφέρονται στα φαρμακεία κοινότητας, αφού επιθυμούν περισσότερες πληροφορίες σχετικά με τη φαρμακευτική τους αγωγή και την αυτοδιαχείριση της ασθένειας τους, καθώς επίσης συμβουλευτική σε θέματα υγείας και περισσότερη προσωπική φροντίδα. Ωστόσο, ο παράγοντας που βρέθηκε να επηρεάζει σημαντικότερα την ικανοποίηση του πληθυσμού ήταν η επικοινωνία και η αλληλεπίδραση του με τον φαρμακοποιό, καθιστώντας τον το πιο σημαντικό μέτρο της συνολικής ικανοποίησης από τις φαρμακευτικές υπηρεσίες. Στο γεγονός αυτό στηρίζεται και η παρατήρηση πως η προσωπικότητα, οι ικανότητες και η δυνατότητα του φαρμακοποιού να πλησιάσει τον ασθενή, δύναται να επηρεάσει την απόφαση του ασθενούς ως προς το φαρμακείο από το οποίο θα εξυπηρετείται συχνότερα. Στη Μάλτα (Wirth et al, 2010), η πλειοψηφία των ασθενών δήλωσε αρκετά έως πολύ ικανοποιημένη από διάφορα χαρακτηριστικά των φαρμακοποιών γεγονός που είχε ως αποτέλεσμα την αφοσίωση τους σε έναν συγκεκριμένο φαρμακοποιό και τη μόνιμη εξυπηρέτηση των αναγκών τους από το ίδιο φαρμακείο. Τα χαρακτηριστικά που συγκέντρωσαν τα υψηλότερα ποσοστά ικανοποίησης ήταν η ικανότητα του φαρμακοποιού να ανταπεξέλθει στις απαιτήσεις των πελατών, η παροχή ορθών οδηγιών χρήσης των φαρμάκων, η απλή και κατανοητή γλώσσα, η διακριτικότητα και η επαγγελματική σχέση φαρμακοποιού-ασθενή. Αντίθετα, λιγότερο ικανοποιημένοι δήλωσαν οι συμμετέχοντες από το χρόνο που τους αφιέρωνε ο φαρμακοποιός και από την ιδιωτικότητα στο χώρο του φαρμακείου, γεγονός που καθιστά απαραίτητη τη δημιουργία ενός ιδιωτικού χώρου συζήτησης και παροχής συμβουλών. 43

59 Ακόμα, από τη βιβλιογραφική ανασκόπηση των Panvelkar et al (2009), στόχος της οποίας ήταν η καταγραφή της ικανοποίησης των ασθενών από τις φαρμακευτικές υπηρεσίες, προέκυψε πως για τις γενικές υπηρεσίες, η συμπεριφορά των φαρμακοποιών, η διαθεσιμότητα των φαρμάκων, η άνεση, οι εγκαταστάσεις του φαρμακείου και η τοποθεσία, αποτελούν τους παράγοντες που επιδρούν σημαντικότερα στην ικανοποίηση των ασθενών. Επιπλέον, ο χρόνος αναμονής για την εκτέλεση μιας συνταγής βρέθηκε να επηρεάζει αρνητικά την ικανοποίηση ενός ασθενούς. Όσον αφορά στις υπηρεσίες παρέμβασης, οι ασθενείς συνήθως δηλώνουν πολύ ικανοποιημένοι από αυτές, ενώ όσο συχνότερα δέχονται συμβουλές και παρακολούθηση της φαρμακευτικής τους αγωγής και όσο ορθότερες είναι οι οδηγίες, τόσο υψηλότερο είναι το επίπεδο της ικανοποίησης τους. Συμπερασματικά, η ικανοποίηση των ασθενών αποτελεί ένα σημαντικό ανθρωπιστικό παράγοντα, ο προσδιορισμός του οποίου είναι απαραίτητος προκειμένου να προβλεφθεί η βιωσιμότητα των υπηρεσιών φροντίδας υγείας. Οι βιβλιογραφικές ανασκοπήσεις και έρευνες (Panvelkar et al, 2009, Eades et al, 2011) δείχνουν πως η ικανοποίηση έχει προσδιοριστεί έως ένα βαθμό στο πλαίσιο του κοινοτικού φαρμακείου, ωστόσο συμπληρωματική έρευνα απαιτείται ως προς την ανάπτυξη και τον έλεγχο εργαλείων, τα οποία να βασίζονται σε προτεινόμενα θεωρητικά πλαίσια, ως προς τον έλεγχο της ικανοποίησης πριν και μετά από ορισμένη χρονική περίοδο και ως προς τη δημιουργία καλά σχεδιασμένων τυχαιοποιημένων, ελεγχόμενων δοκιμών, που μετρούν τις αλλαγές της ικανοποίησης με το χρόνο ή/και μετά τη βελτίωση των υπηρεσιών. Περαιτέρω χρήση καινοτόμων προσεγγίσεων, οι οποίες περιλαμβάνουν την κατανόηση των προσδοκιών και των προτιμήσεων των ασθενών και τη συσχέτιση αυτών με τις υπηρεσίες που προσφέρονται, ώστε να ενισχυθούν και να εξηγηθούν τα επίπεδα της ικανοποίησης, ίσως αποτελέσουν μια μέθοδο ικανή να παρέχει πολύτιμες γνώσεις σχετικά με αυτό το συχνά χρησιμοποιούμενο αλλά λίγο κατανοητό πεδίο. Το κλειδί για την επιβίωση του μελλοντικού φαρμακείου είναι η προσφορά υπηρεσιών υψηλής ποιότητας, οι οποίες να ικανοποιούν σε μεγάλο βαθμό τον ασθενή. Για το σκοπό αυτό, οι φαρμακοποιοί οφείλουν να αναδιανείμουν τους διαθέσιμους πόρους, επενδύοντας στους κατάλληλους τομείς (απαραίτητο εξοπλισμό και κλινικά εργαλεία, επαρκείς προμήθειες φαρμάκων, παραφαρμάκων και καλλυντικών, εκπαίδευση και κατάρτιση, παρακίνηση του προσωπικού με χρηματικά bonus ), έτσι ώστε να βελτιωθεί η ικανοποίηση των ασθενών (Khudair et al, 2013) ΕΙΚΟΝΑ ΓΙΑ ΤΟΝ ΦΑΡΜΑΚΟΠΟΙΟ Η αντίληψη των ασθενών για το ρόλο του φαρμακοποιού, αλλά και για τις γνώσεις, τις ικανότητες, την εμπειρία και την εκπαίδευση του ποικίλλει, γεγονός που υποδεικνύει την αναγκαιότητα για εκτενέστερη ενημέρωση του κοινού ως προς τις δραστηριότητες με τις οποίες δύναται να ασχοληθεί και το όφελος του πληθυσμού από αυτές. Εκτενής αναζήτηση στη διαθέσιμη βιβλιογραφία έδειξε πως οι ασθενείς αντιλαμβάνονται τον φαρμακοποιό τόσο ως επιχειρηματία όσο και ως επαγγελματία υγείας, με τον επιστημονικό ρόλο να υπερισχύει σε αρκετές περιπτώσεις. Πιο αναλυτικά, στη Μάλτα (Wirth et al, 2010), η πλειοψηφία των συμμετεχόντων σε έρευνα σχετικά με την αντίληψη του κοινού για τον φαρμακοποιό κοινότητας και τις φαρμακευτικές υπηρεσίες, ανέφερε πως ο φαρμακοποιός έχει καλή ισορροπία μεταξύ των δύο ρόλων. Από την άλλη, αρκετοί ήταν οι ασθενείς που δήλωσαν πως ο φαρμακοποιός είναι πρωτίστως επαγγελματίας υγείας και ελάχιστοι όσοι τον θεωρούν έναν απλό επιχειρηματία. Επιπλέον, στο Σουδάν (Adil et al, 2014), οι ασθενείς δήλωσαν πως αντιλαμβάνονται τον φαρμακοποιό ως έναν επαγγελματία υγείας (όπως οι νοσηλευτές και οι γιατροί), τον οποίο μπορούν εύκολα να αναγνωρίσουν και να πλησιάσουν προκειμένου να επιλύσουν τα προβλήματα τους και να συζητήσουν επί της φαρμακευτικής τους αγωγής. 44

60 Παρόμοια έρευνα στη Σαουδική Αραβία (Bawazir S., 2004), παρουσίασε μια διαφορετική εικόνα του κοινού για τους φαρμακοποιούς, καθώς μόλις το ¼ των συμμετεχόντων δήλωσε πως ο φαρμακοποιός είναι ένας επαγγελματίας υγείας που διατηρεί καλή ισορροπία μεταξύ υγείας και επιχειρηματικών ζητημάτων, ενώ περισσότεροι από τους μισούς συμμετέχοντες ανέφεραν πως οι φαρμακοποιοί ενδιαφέρονται περισσότερο για την επιχειρηματική πτυχή του επαγγέλματος τους. Σημαντικό είναι να αναφερθεί, πως το επίπεδο εκπαίδευσης βρέθηκε να επηρεάζει την αντίληψη των ασθενών, καθώς οι συμμετέχοντες υψηλού μορφωτικού επιπέδου περιέγραψαν τον φαρμακοποιό, πρωτίστως ως επιχειρηματία, σε ποσοστό υψηλότερο συγκριτικά με τους συμμετέχοντες χαμηλότερης μόρφωσης. Αυτή η διαφοροποίηση των αποτελεσμάτων της έρευνας του Bawazir (2004) από τα αποτελέσματα ερευνών σε περισσότερο ανεπτυγμένες ευρωπαϊκές χώρες, προκύπτουν ως συνέπεια των υφιστάμενων πολιτισμικών διαφορών αλλά και της διαφορετικής οργάνωσης του συστήματος υγείας στη Σαουδική Αραβία. Τέλος, στο Κατάρ (El Hajj et al, 2011), η εικόνα των ασθενών για τους φαρμακοποιούς είναι αρκετά καλή, δεδομένου ότι σχεδόν οι μισοί συμμετέχοντες σε ερευνητική μελέτη σχετικά με τις υπηρεσίες υγείας, απάντησαν πως οι φαρμακοποιοί διατηρούν καλή ισορροπία μεταξύ των επιστημονικών και επιχειρηματικών τους ρόλων, ενώ μόλις ¼ αυτών χαρακτηρίζει τους φαρμακοποιούς ως απλούς επιχειρηματίες, με βασικό ενδιαφέρον το οικονομικό όφελος και τη μεγιστοποίηση των κερδών τους και όχι τη βελτίωση της υγείας των ασθενών-πελατών τους. Από την άλλη, ως προς την αντίληψη του πληθυσμού για τις γνώσεις, την εμπειρία και την εκπαίδευση των φαρμακοποιών, αλλά και ως προς το βαθμό εμπιστοσύνης του προς αυτόν, οι περισσότερες έρευνες έδωσαν θετικά αποτελέσματα. Για παράδειγμα, στα Ηνωμένα Αραβικά Εμιράτα (Hasan et al, 2013), οι συμμετέχοντες δήλωσαν εμπιστοσύνη στην ειδίκευση, στις γνώσεις και στις πληροφορίες που τους παρέχονται από τους φαρμακοποιούς, στο πλαίσιο έρευνας σχετικά με την ικανοποίηση που αισθάνονται από τις φαρμακευτικές υπηρεσίες. Αξιοσημείωτο είναι το γεγονός, πως οι ασθενείς έδειξαν να συνδέουν την ικανοποίηση με τη σχέση που αναπτύσσουν με τον φαρμακοποιό, θεωρώντας πως ικανός επαγγελματίας είναι αυτός που δείχνει ενδιαφέρον και προσήλωση στην υγεία του ασθενούς. Θετική στάση απέναντι στους φαρμακοποιούς διατήρησαν, επίσης, οι Μαλτέζοι ασθενείς (Wirth et al, 2010), καθώς 3 στους 4 ανέφεραν πως θα εμπιστεύονταν την άποψη του φαρμακοποιού τους για την αγορά ενός μη-συνταγογραφούμενου φαρμάκου και 8 στους 10 δήλωσαν ικανοποιημένοι από τις γνώσεις και ικανότητες των φαρμακοποιών να απαντούν σε θέματα υγείας. Αντίθετα, στη Σαουδική Αραβία (Bawazir S., 2004), οι ασθενείς εμφανίστηκαν περισσότερο διστακτικοί απέναντι στις συμβουλές και στην υποστήριξη σε θέματα υγείας από τους φαρμακοποιούς, αφού δεν ήταν ενημερωμένοι σχετικά με τις ικανότητες και τις γνώσεις τους. Βέβαια, είναι γεγονός πως το επίπεδο κατάρτισης και εκπαίδευσης των φαρμακοποιών στη Σαουδική Αραβία είναι χαμηλότερο συγκριτικά με άλλες χώρες (π.χ. Ηνωμένο Βασίλειο), καθώς η πρακτική εξάσκηση σε θέματα που αφορούν στο χώρο του κοινοτικού φαρμακείου και στην παροχή υπηρεσιών υγείας δεν συμπεριλαμβάνονται στο βασικό κύκλο σπουδών της αντίστοιχης φαρμακευτικής σχολής. Ως εκ τούτου, η μέτρια εικόνα των ασθενών για τις γνώσεις και ικανότητες του φαρμακοποιού προκύπτει ως συνάρτηση των δύο παραγόντων που περιγράφηκαν. Ολοκληρώνοντας, στο Κατάρ (El Hajj et al, 2011), ένα από τα σημαντικότερα προβλήματα που προέκυψαν σχετικά με την παροχή υπηρεσιών υγείας από τα φαρμακεία κοινότητας, ήταν οι γνώσεις και η ικανότητα των φαρμακοποιών να απαντήσουν στις ερωτήσεις των ασθενών. Μόλις 4 στους 10 ασθενείς θεωρούν πως οι φαρμακοποιοί στο Κατάρ είναι κατάλληλα εκπαιδευμένοι και καταρτισμένοι να παρέχουν όλες τις απαραίτητες πληροφορίες στους πελάτες τους. Το φαινόμενο αυτό προκύπτει ως αποτέλεσμα της ανεπαρκούς εκπαίδευσης των φαρμακοποιών σε προπτυχιακό επίπεδο, καθώς στο Κατάρ 45

61 υφίστανται διάφορες φαρμακευτικές σχολές, με σημαντικές διαφορές ως προς το εύρος και την ποιότητα των παρεχόμενων γνώσεων. Επιπροσθέτως, σημαντική επίδραση στην κακή εικόνα των ασθενών για τους φαρμακοποιούς έχει η απουσία ενός συστήματος συνεχούς εκπαίδευσης τους, πρόβλημα που αντιμετωπίστηκε μερικώς, έπειτα από την οργάνωση και εγκαθίδρυση του πρώτου εθνικού προγράμματος συνεχούς επαγγελματικής φαρμακευτικής εκπαίδευσης και ανάπτυξης, το 2008, από το QU Κολλέγιο Φαρμακευτικής. Τέλος, το γεγονός πως η πλειοψηφία των ασθενών δεν αναμένει την παροχή εξειδικευμένων υπηρεσιών υγείας από τους φαρμακοποιούς κοινότητας, αντανακλά την άγνοια της ως προς τις δυνατότητες των φαρμακοποιών καθιστώντας απαραίτητη την ενημέρωση του κοινού και την αύξηση των προσδοκιών του από τους επαγγελματικούς ρόλους των φαρμακοποιών. Συνοψίζοντας, από τις βιβλιογραφικές έρευνες που παρουσιάστηκαν στην παρούσα ενότητα συμπεραίνουμε πως η πλειοψηφία των ασθενών αντιλαμβάνεται τον φαρμακοποιό ως επαγγελματία υγείας, με πρωταρχικό στόχο την ικανοποίηση των αναγκών των ασθενώνπελατών του. Επιπλέον, σχετικά με την κατάρτιση και την εκπαίδευση του φαρμακοποιού, φαίνεται πως οι ασθενείς εμπιστεύονται τον φαρμακοποιό για την αγορά ενός μησυνταγογραφούμενου φαρμάκου, ωστόσο δεν έχουν πλήρη εικόνα των ικανοτήτων και δεξιοτήτων του, με αποτέλεσμα σε αρκετές περιπτώσεις να εμφανίζονται διστακτικοί απέναντι στην προσφορά υπηρεσιών υγείας από αυτόν ΣΥΜΒΟΛΗ & ΑΛΛΗΛΕΠΙΔΡΑΣΗ ΜΕ ΠΡΩΤΟΒΑΘΜΙΑ ΠΕΡΙΘΑΛΨΗ Οι υπηρεσίες υγείας μπορούν να συμβάλλουν στην πρωτοβάθμια περίθαλψη, περιορίζοντας τις νοσοκομειακές εισαγωγές, μειώνοντας τον αριθμό των επισκέψεων στο τμήμα επειγόντων περιστατικών των νοσοκομείων και στους ιατρούς του ΕΣΥ και βελτιώνοντας τη γενική υγεία του πληθυσμού, δεδομένα που έχουν προκύψει από αρκετές ερευνητικές μελέτες, μερικές εκ των οποίων περιγράφηκαν στις Ενότητες & (Krass et al, 2007, Foppe van Mil et al, 2006, PWC, AFP, 2010, Hall et al, 2011). Είναι, λοιπόν, σημαντικό να καταγραφεί η συμπεριφορά των ασθενών απέναντι στους επαγγελματίες υγείας, οι λόγοι προτίμησης κάποιου εξ αυτών σε συνάρτηση με την κατάστασης της υγείας τους, αλλά και η διάθεση τους απέναντι στην αμειβόμενη παροχή υπηρεσιών φαρμακευτικής φροντίδας. Η πλειοψηφία των ασθενών ανά τον κόσμο απευθύνεται αρχικά στον γιατρό για την αντιμετώπιση ενός προβλήματος υγείας, εκτός κι αν κρίνει πως αυτό δεν είναι σημαντικό, οπότε ο φαρμακοποιός αποτελεί την πρώτη του επιλογή. Ειδικότερα, στο Κατάρ (El Hajj et al, 2011), οι μισοί εκ των συμμετεχόντων σε έρευνα σχετικά με τις υπηρεσίες υγείας, τόνισαν πως σε περίπτωση ενός προβλήματος σχετιζόμενου με φάρμακα το πρώτο πρόσωπο στο οποίο θα απευθύνονταν είναι ο γιατρός, ενώ δεν ήταν λίγοι (4 στους 10) αυτοί που ανέφεραν τον φαρμακοποιό. Όσον αφορά στους λόγους που θα προτιμούσαν να αναζητήσουν συμβουλές από τον φαρμακοποιό, πριν απευθυνθούν στον γιατρό, η πλειοψηφία των συμμετεχόντων ανέφερε τη μη σοβαρότητα της κατάστασης, το σύντομο χρόνο αναμονής στο φαρμακείο, το γεγονός πως δε χρειάζεται ραντεβού για την παροχή οδηγιών και συμβουλών από τον φαρμακοποιό, καθώς και τις υψηλού επιπέδου γνώσεις των φαρμακοποιών περί των φαρμακευτικών ζητημάτων. Ακόμα, στη Μάλτα (Wirth et al, 2010), 3 στους 4 ασθενείς επέλεξαν τον γιατρό για την αναζήτηση συμβουλών υγείας, ενώ δεύτεροι σε προτίμηση ήρθαν οι φαρμακοποιοί και ακολούθησαν το οικογενειακό περιβάλλον, οι φίλοι και το Διαδίκτυο. Βέβαια, η πλειοψηφία των ασθενών έδειξε εμπιστοσύνη στη συμβουλή των φαρμακοποιών για την αγορά ενός μησυνταγογραφούμενου φαρμάκου, καθώς και για την αντιμετώπιση ενός δευτερεύοντος προβλήματος υγείας. Πιο συγκεκριμένα, οι Μαλτέζοι ασθενείς δήλωσαν πως θα επέλεγαν το φαρμακοποιό έναντι του γιατρού, κατά κύριο λόγο σε περιπτώσεις που η κατάσταση της υγείας τους δεν ήταν σοβαρή. Ωστόσο, η έλλειψη χρόνου, η μεγαλύτερη ευκολία 46

62 επικοινωνίας του ασθενή με τον φαρμακοποιό και η παροχή των συμβουλών υγείας, δωρεάν, από τον φαρμακοποιό, αποτελούν μερικούς, ακόμα, λιγότερο σημαντικούς λόγους επιλογής του φαρμακοποιού έναντι του γιατρού. Παρόμοια ήταν η συμπεριφορά των ασθενών στην Ιορδανία (Wazaify et al, 2008), όπου 6 στους 10 συμμετέχοντες τόνισαν πως θα επέλεγαν τον φαρμακοποιό έναντι του γιατρού εάν η κατάσταση της υγείας τους δεν ήταν σοβαρή. Λιγότερο συχνή ήταν η επιλογή του φαρμακοποιού ως αποτέλεσμα της δωρεάν παροχής των αντίστοιχων υπηρεσιών και της έλλειψης χρόνου για ραντεβού με τον γιατρό. Από την άλλη, στη Μεγάλη Βρετανία (Krska et al, 2010), οι μισοί εκ των συμμετεχόντων σε έρευνα σχετικά με τα φαρμακεία κοινότητας και τις υπηρεσίες που προσφέρουν, ανέφεραν πως η καλύτερη πηγή δημόσιων συμβουλών υγείας είναι οι γιατροί, ενώ σχετικά υψηλό ποσοστό συγκέντρωσαν και τα φαρμακεία. Στη συνέχεια ακολούθησαν, το διαδίκτυο, η εθνική τηλεφωνική γραμμή βοήθειας (NHS Direct), το φιλικό και οικογενειακό περιβάλλον και το νοσηλευτικό προσωπικό. Τα παραπάνω αποτελέσματα προσομοιάζουν σημαντικά με τις απόψεις των ασθενών στο Σουδάν (Adil et al, 2014), οι οποίοι θεωρούν ως καταλληλότερο επιστήμονα για την παροχή συμβουλών σε θέματα υγείας τον γιατρό, ενώ σχετικά υψηλό είναι και το ποσοστό όσων επέλεξαν τον φαρμακοποιό. Ωστόσο, παρά το γεγονός πως οι μισοί εκ των συμμετεχόντων θα εμπιστεύονταν τον φαρμακοποιό σε θέματα σχετικά με λάθος χρήση φαρμάκων, η πλειοψηφία αυτών έχει μέτρια έως κακή αντίληψη ως προς την ικανότητα των φαρμακοποιών να προσφέρουν συμβουλές σε επιλεγμένες δραστηριότητες δημόσιας υγείας (π.χ. διακοπή καπνίσματος, αντισύλληψη, πρόληψη ασθενειών). Τέλος, σχετικά με την επιθυμία πληρωμής για τις υπηρεσίες υγείας, η πλειοψηφία των Μαλτέζων ασθενών (Wirth et al, 2010) απάντησε πως δεν θα επιθυμούσε να πληρώσει για συμβουλές σχετικά με τη χρήση ενός συνταγογραφούμενου ή μη φαρμάκου, καθώς και για γενικές πληροφορίες σε θέματα υγείας. Αντίθετα, στην Ιορδανία (Wazaify et al, 2008), περισσότερο από το 1/3 των ασθενών δήλωσε πως θα επιθυμούσε να πληρώσει για νέες, εξειδικευμένες υπηρεσίες προσφερόμενες από τα φαρμακεία κοινότητας, γεγονός που υποδεικνύει πως το κοινό αντιλαμβάνεται τα φαρμακεία σαν κάτι ανώτερο από απλά καταστήματα πώλησης φαρμάκων. Επιπροσθέτως, η πλειοψηφία των Ιορδανών που δήλωσαν πρόθυμοι να πληρώσουν για μια υπηρεσία φαρμακευτικής φροντίδας ήταν γυναίκες και ασθενείς άνω των 60 ετών. Ολοκληρώνοντας, οι Assa-Eley et al (2005) κατέληξαν ύστερα από έρευνα, πως οι ασθενείς που γνωρίζουν τα οφέλη των υπηρεσιών φαρμακευτικής φροντίδας είναι περισσότερο πρόθυμοι να πληρώσουν για αυτές. Συμπερασματικά, ο γιατρός αποτελεί τον πρώτο επιστήμονα υγείας στον οποίο απευθύνονται οι ασθενείς για την αντιμετώπιση ενός προβλήματος υγείας, με τον φαρμακοποιό να ακολουθεί στη δεύτερη θέση, όπως προέκυψε από τις έρευνες που παρατέθηκαν στην παρούσα ενότητα. Όμως, σε περίπτωση μιας λιγότερο σημαντικής διαταραχής της υγείας τους οι ασθενείς εμπιστεύονται τη συμβουλή του φαρμακοποιού, ωστόσο, δεν είναι ιδιαίτερα πρόθυμοι να πληρώσουν για τις υπηρεσίες και συμβουλές υγείας που τους παρέχει. 2.6 ΣΤΑΣΕΙΣ ΦΑΡΜΑΚΟΠΟΙΩΝ ΑΠΕΝΑΝΤΙ ΣΤΙΣ ΥΠΗΡΕΣΙΕΣ ΥΓΕΙΑΣ Η παρούσα ενότητα αποσκοπεί στη συνοπτική παρουσίαση των βασικών βιβλιογραφικών πηγών στις οποίες στηρίχθηκε ο σχεδιασμός της έρευνας, η διατύπωση των στόχων και η συλλογή των πρωτογενών στοιχειών της διπλωματικής εργασίας όσον αφορά στους φαρμακοποιούς, ιδιοκτήτες ή εργαζόμενους σε ιδιωτικά φαρμακεία. 47

63 2.6.1 ΠΡΟΘΥΜΙΑ ΠΡΟΣΦΟΡΑΣ ΝΕΩΝ ΥΠΗΡΕΣΙΩΝ ΥΓΕΙΑΣ Οι υπηρεσίες που προσφέρονται από την πλειοψηφία των φαρμακείων σήμερα, διακρίνονται σε τρεις κατηγορίες, αναλόγως του περιεχομένου τους: α) βασικές υπηρεσίες, β) φαρμακευτικές υπηρεσίες και γ) υπηρεσίες ιατρικής περίθαλψης. Παραδοσιακά, τα φαρμακεία δίνουν μεγαλύτερη έμφαση στις βασικές υπηρεσίες, ωστόσο τα τελευταία χρόνια αρκετές χώρες σε ευρωπαϊκό και παγκόσμιο επίπεδο, έχουν ενσωματώσει πιο εξειδικευμένες υπηρεσίες στα φαρμακεία τους (Shuai et al, 2012). Οι Έλληνες φαρμακοποιοί προσφέρουν, ήδη, αρκετές υπηρεσίες στους ασθενείς-πελάτες τους, αλλά η προσφορά γίνεται με δική τους πρωτοβουλία, προθυμία και προσπάθεια, καθώς απουσιάζουν τα απαιτούμενα νομοθετικά και κανονιστικά πλαίσια ρύθμισης τους από τον κρατικό μηχανισμό και τους αρμόδιους φορείς δημόσιας υγείας. Ως συνέπεια, ενώ οι περισσότερες βιβλιογραφικές έρευνες (Shuai et al, 2012, Eades et al, 2011, Cordina et al, 2008, Beshir et al, 2014, Bush et al, 2009) επικεντρώνονται στο είδος των εξειδικευμένων υπηρεσιών που προσφέρονται από τα φαρμακεία, στην παρούσα μελέτη έγινε αναπροσαρμογή του στόχου ως προς την αναζήτηση της προθυμίας των φαρμακοποιών για προσφορά μιας σειράς εξελιγμένων και προχωρημένων υπηρεσιών (πέραν των βασικών υπηρεσιών που ήδη προσφέρονται), προκειμένου να εναρμονιστεί με τα ελληνικά δεδομένα. Τα παραπάνω έχουν ως αποτέλεσμα των περιορισμένο αριθμό βιβλιογραφικών αναφορών που να αποσκοπούν στην επίτευξη του ίδιου στόχου. Ειδικότερα, στο Κεμπέκ (Laliberté et al, 2012), φαρμακοποιοί που συμμετείχαν σε έρευνα σχετικά με την προαγωγή της δημόσιας υγείας δήλωσαν πως ο σύγχρονος φαρμακοποιός πρέπει να ασχολείται, από πολύ έως πάρα πολύ, με δραστηριότητες και υπηρεσίες σχετικές με την πρόληψη και την προώθηση της υγείας. Μερικές από αυτές είναι: οι συμβουλές για τη διακοπή του καπνίσματος, η προώθηση της φυσικής δραστηριότητας και της ισορροπημένης διατροφής, ο έλεγχος του σωματικού βάρους, η διατήρηση της σεξουαλικής υγείας και ο έλεγχος για δυσλιπιδαιμία, διαβήτη και υπέρταση. Από την άλλη, έρευνα σε τελειόφοιτους φοιτητές της φαρμακευτικής σχολής του Πανεπιστημίου Paris-Descartes στο Παρίσι (Perraudin et al, 2011), έδειξε πως οι συμμετέχοντες είχαν ιδιαίτερα θετική στάση απέναντι στην επέκταση των ρόλων του σύγχρονου φαρμακοποιού. Οι υπηρεσίες που συγκέντρωσαν το μεγαλύτερο ποσοστό ως προς την προθυμία προσφοράς τους από τους φαρμακοποιούς ήταν: η παροχή φαρμακευτικών συμβουλών (σχετικά με τον τρόπο δράσης της φαρμακευτικής αγωγής, τις ανεπιθύμητες ενέργειες και τις πιθανές αλληλεπιδράσεις), η δημιουργία ηλεκτρονικού φαρμακευτικού αρχείου στο οποίο να καταγράφονται τα συνταγογραφούμενα ή μη- φάρμακα που έχει χρησιμοποιήσει ένας ασθενής, η χορήγηση φαρμάκων για μικροπροβλήματα υγείας, η δημιουργία φαρμακοθεραπευτικών ομάδων παροχής συμβουλών (ομαδικές συζητήσεις με γιατρούς και άλλους επαγγελματίες υγείας σχετικά με την κλινική κατάσταση ενός ασθενούς) και η παρακολούθηση της πορείας ασθενών με χρόνιες νόσους. Συνοψίζοντας, οι φαρμακοποιοί ανά τον κόσμο κρατούν θετική στάση απέναντι στις υπηρεσίες υγείας, δηλώνοντας πρόθυμοι να αναλάβουν νέες και εξειδικευμένες δραστηριότητες, οι οποίες θα βελτιώσουν την υγεία και την ποιότητα ζωής των ασθενώνπελατών τους. Μεταξύ αυτών περιλαμβάνονται οι συμβουλευτικές υπηρεσίες, οι προληπτικοί έλεγχοι παραμέτρων υγείας και η ουσιαστικότερη συμμετοχή του φαρμακοποιού στη διαμόρφωση της φαρμακευτικής αγωγής ενός ασθενούς, όπως περιγράφεται στις έρευνες που αναλύθηκαν στην παρούσα ενότητα ΑΝΤΙΛΗΨΗ ΤΟΥ ΡΟΛΟΥ & ΤΗΣ ΑΠΑΙΤΟΥΜΕΝΗΣ ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗΣ Οι φαρμακοποιοί αποτελούν τους καταλληλότερους επαγγελματίες υγείας για την εξυπηρέτηση της αποστολής της δημόσιας υγείας, τόσο στην μεμονωμένη σχέση ασθενή- 48

64 φαρμακοποιού όσο και στις βασιζόμενες στον πληθυσμό δραστηριότητες. Αρκετές έρευνες έχουν καταγράψει τις δυνατότητες και τη δυναμική των φαρμακείων κοινότητας στην προώθηση της δημόσιας υγείας, ως αποτέλεσμα της ευκολίας πρόσβασης, της συχνής επίσκεψης, των διευρυμένων ωραρίων, της ευρείας γεωγραφικής κατανομής και του σεβασμού των ασθενών-πελατών προς τους φαρμακοποιούς (Hasan et al, 2013, Bahari et al, 2010, Krska et al, 2010, Wazaify M., 2008). Επιπροσθέτως, οι φαρμακοποιοί διαθέτουν πολύ καλές γνώσεις και ικανότητες σε διάφορα θέματα υγείας, όπως η διακοπή του καπνίσματος, η διαχείριση των χρόνιων ασθενειών και η σεξουαλική υγεία. Τα παραπάνω έχουν οδηγήσει τις τέσσερις τελευταίες δεκαετίες, στη στροφή της φαρμακευτικής πρακτικής από την παροχή φαρμάκων σε μια πιο ολοκληρωμένη φροντίδα με κεντρικό άξονα τον ασθενή, στο πλαίσιο της προσπάθειας των φαρμακοποιών να αποδώσουν έναν περισσότερο κλινικό και επαγγελματικό χαρακτήρα στο ρόλο τους (Laliberté et al, 2013, Beshir et al, 2014). Έτσι, παρά το γεγονός πως η χορήγηση του σωστού φαρμάκου, στη σωστή δόση και στο σωστό ασθενή παραμένει πρωτίστης σημασίας για το φαρμακευτικό επάγγελμα, δεν αποτελεί πλέον τον μοναδικό ρόλο του σύγχρονου φαρμακοποιού (Assa-Eley et al, 2005). Έρευνες της διεθνούς βιβλιογραφίας ως προς τον τρόπο με τον οποίο οι φαρμακοποιοί αντιλαμβάνονται τον ρόλο τους, έδειξαν πως η πλειοψηφία αυτών προσπαθεί να ισορροπήσει μεταξύ επιχειρηματικών και επιστημονικών ζητημάτων. Πιο συγκεκριμένα, στον Καναδά (Rosenthal et al, 2011), σχεδόν οι μισοί φαρμακοποιοί δήλωσαν περισσότερο προσανατολισμένοι προς το προϊόν και τις πωλήσεις, ενώ 3 στους 10 εξ αυτών παρουσιάστηκαν περισσότερο επικεντρωμένοι στον ασθενή. Από την άλλη, στο Ηνωμένο Βασίλειο (Elvey et al, 2013), ύστερα από επεξεργασία των απαντήσεων των φαρμακοποιών σε προσωπικές συνεντεύξεις, προέκυψαν 9 διαφορετικοί ρόλοι μεταξύ των οποίων ξεχωρίζει αυτός του επιστήμονα, ως η πιο ξεκάθαρη ταυτότητα του σύγχρονου φαρμακοποιού. Οι φαρμακοποιοί εφαρμόζουν τις επιστημονικές τους γνώσεις πρακτικά, μέσω της διάθεσης των φαρμάκων, και θεωρητικά, μέσω της παροχής συμβουλών επί των φαρμακευτικών αγωγών. Οι φαρμακευτικοί κανονισμοί των τελευταίων χρόνων έχουν καταστήσει τους φαρμακοποιούς βασικούς παροχείς πληροφοριών και συμβουλών σχετικά με φαρμακευτικές αγωγές, άποψη με την οποία συμφώνησαν και οι συμμετέχοντες στην έρευνα των Elvey et al (2013). Έτσι, η ταυτότητα του συμβούλου φαρμάκων αποτελεί έως και σήμερα μία από τις βασικές ταυτότητες των φαρμακοποιών, κυρίως επειδή εκδηλώνεται σε ποικιλία δραστηριοτήτων και ρόλων. Ωστόσο, το γεγονός πως οι φαρμακοποιοί δύνανται να ιδρύσουν τη δική τους επιχείρηση, μπορεί να δημιουργήσει προβλήματα στην αντίληψη του ρόλου τους και να τους προσανατολίσει προς μια προσπάθεια αύξησης των κερδών τους, απομακρύνοντας τους από τις αξίες της επαγγελματικής φροντίδας υγείας. Εξάλλου, μερικοί από τους συμμετέχοντες στην έρευνα των Elvey et al (2013), αναγνώρισαν τον εαυτό τους ως επιχειρηματία και μάνατζερ. Ένας τρόπος αντιμετώπισης του περιγραφόμενου προβλήματος είναι η αποζημίωση των φαρμακοποιών για την παροχή υπηρεσιών πέραν της απλής διάθεσης φαρμάκων, που προβλέπεται στο νέο συμβόλαιο των φαρμακείων της Μεγάλης Βρετανίας, καθώς μπορεί να συμβάλει στην ανάπτυξη της ταυτότητας του φαρμακοποιού προς περισσότερο θετικές κατευθύνσεις, καλύπτοντας τις ανάγκες του σε οικονομικούς πόρους. Τέλος, στο Ντουμπάι (Rayes et al, 2015), οι φαρμακοποιοί αντιλαμβάνονται τον εαυτό τους περισσότερο ως επιστήμονα (χημικό, φαρμακολόγο, γιατρό) και λιγότερο ως επιχειρηματία (πωλητή, μάνατζερ). Όσον αφορά στην απαιτούμενη εκπαίδευση και στις γνώσεις που θα πρέπει να διαθέτει ο σύγχρονος φαρμακοποιός προκειμένου να ανταπεξέλθει στις ανάγκες των νέων του ρόλων, αυτές περιλαμβάνουν την κατάρτιση επί της κλινικής φαρμακευτικής και της φαρμακολογίας. Οι φαρμακοποιοί πρέπει να προετοιμαστούν κατάλληλα στην παροχή φαρμακευτικής φροντίδας, δηλαδή στην πληροφόρηση του ασθενούς σχετικά με τον τρόπο χρήσης ενός φαρμάκου, στην πρόληψη, στην ανίχνευση ή στη διόρθωση σχετιζόμενων με τα 49

65 φάρμακα προβλημάτων και στη βελτίωση των θεραπευτικών αποτελεσμάτων και της ποιότητας ζωής των ασθενών. Είναι γεγονός, πως στις περισσότερες ευρωπαϊκές χώρες το βασικό πτυχίο Φαρμακευτικής δεν αρκεί για την παροχή φαρμακευτικών υπηρεσιών και συχνά, απαιτείται κάποια επιπλέον εξειδίκευση του φαρμακοποιού μέσω μεταπτυχιακής εκπαίδευσης (Ισπανία, Πορτογαλία). Επιπλέον, μελέτες στο Ηνωμένο Βασίλειο έδειξαν πως η μεταπτυχιακή εκπαίδευση των φαρμακοποιών είχε θετική επίδραση στην ποιότητα των υπηρεσιών που παρέχονταν από τα φαρμακεία, καθιστώντας την απαραίτητη και υποχρεωτική. Ο Ευρωπαϊκός Σύλλογος Σχολών Φαρμακευτικής, δημοσίευσε αρκετές αναφορές σχετικά με το πώς ο προπτυχιακός κύκλος σπουδών των φαρμακευτικών σχολών ανά την Ευρώπη πρέπει να αναδιοργανωθεί, έτσι ώστε να καθιστά ικανούς τους φαρμακοποιούς ως προς την παροχή φαρμακευτικής φροντίδας, ενώ σε πολλές ευρωπαϊκές χώρες, το μάθημα της κλινικής φαρμακευτικής έχει πλέον εισαχθεί στο πρόγραμμα σπουδών ενός υποψήφιου φαρμακοποιού (η Γερμανία, για παράδειγμα, το εισήγαγε το 2001) (Foppe van Mil, 2006). Η αντίληψη των φαρμακοποιών περί της κατάρτισης και της ικανότητας τους στην παροχή διαφόρων υπηρεσιών υγείας έχει μελετηθεί στη διεθνή βιβλιογραφία. Ειδικότερα, στη Μολδαβία (Cordina et al, 2008), οι φαρμακοποιοί χαρακτήρισαν πολύ καλή την ικανότητα τους σε διοικητικές δραστηριότητες, όπως η εξασφάλιση της καλής ποιότητας και των κατάλληλων συνθηκών φύλαξης των φαρμάκων, η διαβεβαίωση πως το φαρμακείο είναι επαρκώς εφοδιασμένο με φάρμακα, η εκτίμηση των φαρμακολογικών και φαρμακευτικών χαρακτηριστικών μιας αγωγής, η πληροφόρηση των ασθενών σχετικά με ένα φάρμακο, η παροχή οδηγιών στους ασθενείς-πελάτες σχετικά με τη σωστή χρήση και τη διάρκεια χρήσης ενός φαρμάκου, καθώς και η ενημέρωση τους σχετικά με τις ανεπιθύμητες ενέργειες, τις παρενέργειες και τις πιθανές αλληλεπιδράσεις του. Από την άλλη, μέτρια έως καλή χαρακτήρισαν οι Μολδαβοί φαρμακοποιοί την ικανότητα τους στην παροχή συμβουλών υγείας, στην παρακολούθηση της πορείας του ασθενούς μετά τη χορήγηση ενός φαρμάκου, στην επίλυση σχετιζόμενων με φάρμακα προβλημάτων και στην προώθηση της υγείας του πληθυσμού. Επιπλέον, μέτρια ως κακή χαρακτηρίστηκε η ικανότητα των φαρμακοποιών σε δραστηριότητες μέτρησης παραμέτρων υγείας. Σε γενικές γραμμές, οι Μολδαβοί φαρμακοποιοί δήλωσαν περισσότερο ικανοί και σίγουροι σε δραστηριότητες σχετικές με τη διαχείριση και την εκτέλεση συνταγών, που αποτελούν παραδοσιακούς ρόλους του σύγχρονου φαρμακοποιού, τη ραχοκοκαλιά του φαρμακευτικού επαγγέλματος. Αντίθετα, μέτρια ήταν η αντιλαμβανόμενη ικανότητα ως προς τις υπηρεσίες φαρμακευτικής φροντίδας, ενώ τη χαμηλότερη βαθμολογία συγκέντρωσαν οι υπηρεσίες δημόσιας υγείας. Επιπλέον, στη Νέα Ζηλανδία (Bryant et al, 2009), 4 στους 10 φαρμακοποιούς δήλωσαν ανεπαρκώς εκπαιδευμένοι για την προσφορά φαρμακευτικών υπηρεσιών, όπως η αντιμετώπιση σχετιζόμενων με φάρμακα προβλημάτων και η διαχείριση της φαρμακοθεραπείας ενός ασθενούς. Ολοκληρώνοντας, η στάση των φαρμακοποιών απέναντι στη φαρμακευτική φροντίδα, η οποία συνήθως εξετάζεται με την κλίμακα Συμπεριφορικής Φαρμακευτικής Φροντίδας (Behavioral Pharmaceutical Care Scale), παίζει σημαντικό ρόλο στην παροχή υπηρεσιών. Αναλυτικότερα, τα αποτελέσματα ερευνών δείχνουν πως οι φαρμακοποιοί είναι έτοιμοι να παρέχουν υπηρεσίες υγείας στους ασθενείς και αναγνωρίζουν την αναγκαιότητα τους, ωστόσο τα εμπόδια κατά την εφαρμογή τους είναι ακόμα πολλά (Foppe van Mil, 2006). Ένα από αυτά αποτελεί η αυτοπεποίθηση κατά την παροχή υπηρεσιών υγείας, καθώς στη Νέα Ζηλανδία (Bryant et al, 2009), μόλις 3 στους 10 φαρμακοποιούς δήλωσαν επαρκή εμπιστοσύνη στις κλινικές τους γνώσεις, ενώ λίγο υψηλότερο ήταν τα ποσοστό στη Σκωτία (5 στους 10 ασθενείς) (Pfleger et al, 2008). Συνοψίζοντας, από τις ερευνητικές μελέτες που περιγράφηκαν στην παρούσα ενότητα συμπεραίνουμε πως οι φαρμακοποιοί αντιλαμβάνονται τον εαυτό τους πρωτίστως ως επιστήμονα υγείας, ωστόσο δεν παραβλέπουν την επιχειρηματική πτυχή του επαγγέλματος 50

66 τους. Επιπροσθέτως, χαρακτηρίζουν τις γνώσεις φαρμακολογίας και κλινικής φαρμακευτικής απαραίτητες για την παροχή υπηρεσιών φαρμακευτικής φροντίδας, ενώ τονίζουν την αναγκαιότητα αναδιοργάνωσης του προπτυχιακού κύκλου σπουδών των σχολών Φαρμακευτικής. Τέλος, εκφράζουν την ανασφάλεια τους για την παροχή υπηρεσιών υγείας, καθώς αισθάνονται ανεπαρκώς εκπαιδευμένοι και καταρτισμένοι για αυτές, σε αντίθεση με τις παραδοσιακές δραστηριότητες του επαγγέλματος τους (π.χ. εκτέλεση συνταγών), για τις οποίες δηλώνουν ικανοί και σίγουροι ΕΜΠΟΔΙΑ ΠΑΡΟΧΗΣ ΥΠΗΡΕΣΙΩΝ ΥΓΕΙΑΣ Ένα από τα σημαντικότερα πεδία έρευνας στον τομέα των υπηρεσιών υγείας, είναι η καταγραφή των παραγόντων που παρεμποδίζουν την παροχή τους. Πολυάριθμες έρευνες έχουν επικεντρωθεί στον προσδιορισμό των σημαντικότερων εμποδίων παροχής υπηρεσιών υγείας και ως συνέπεια, η καταγραφή της άποψης των Ελλήνων φαρμακοποιών επί του θέματος κρίθηκε απαραίτητη. Στη συνέχεια, θα παρουσιαστούν τα αποτελέσματα μερικών από τις σημαντικότερες ερευνητικές μελέτες. Αναλυτικότερα, ο Matthew Perri (1996) προσπάθησε να καταγράψει τους παράγοντες που παρεμποδίζουν τους φαρμακοποιούς να παρέχουν φαρμακευτική φροντίδα στις Η.Π.Α. Τα αποτελέσματα της μελέτης του έδειξαν πως οι σημαντικότεροι εξ αυτών είναι: 1) η περιορισμένη πρόσβαση στις πληροφορίες του ασθενούς (π.χ. ασθένειες, διαγνώσεις, αποτελέσματα εργαστηριακών και διαγνωστικών ελέγχων), 2) η ανεπαρκής εκπαίδευση του φαρμακοποιού, 3) η αντίσταση του φαρμακοποιού απέναντι στην πιθανότητα εγκατάλειψης του παραδοσιακού του ρόλου, καθώς δεν είναι λίγοι εκείνοι που φοβούνται πως εάν εγκαταλείψουν την εκτέλεση συνταγών και τη χορήγηση φαρμάκων δεν θα έχουν κάποια άλλη δραστηριότητα να ασχοληθούν, 4) η κατανόηση του ασθενούς και η αποδοχή των φαρμακευτικών υπηρεσιών, 5) ο σχεδιασμός και η διαρρύθμιση του φαρμακείου, που πρέπει να προσαρμοστεί στις ανάγκες του νέου ρόλου των φαρμακοποιών και 6) η μη πληρωμή των φαρμακοποιών για τις προσφερόμενες υπηρεσίες. Ωστόσο, επειδή οι ασφαλιστικές εταιρείες χρειάζονται δεδομένα που να αποδεικνύουν την αξία των υπηρεσιών, μια από τις πρώτες προτεραιότητες των φαρμακοποιών πρέπει να είναι η εφαρμογή τους, η αξιολόγηση των αποτελεσμάτων τους και η ενημέρωση των ασθενών, των ασφαλιστών και των άλλων επαγγελματιών υγείας σχετικά με την αξία τους. Στη Νέα Ζηλανδία (Dunlop et al, 2002), οι ερευνητές κατηγοριοποίησαν τα πιθανά εμπόδια εφαρμογής της φαρμακευτικής φροντίδας σε τέσσερις ομάδες. Οι απαντήσεις των φαρμακοποιών έδειξαν πως η αδυναμία κατανόησης της έννοιας της φαρμακευτικής φροντίδας, η έλλειψη αυτοπεποίθησης, θεραπευτικών γνώσεων και ικανοτήτων επίλυσης κλινικών προβλημάτων, αποτελούν όλοι παράγοντες που δύνανται να παρεμποδίσουν την παροχή υπηρεσιών υγείας. Όσον αφορά στους παράγοντες που σχετίζονται με τους πόρους, ως σημαντικότεροι καταγράφονται η έλλειψη χρόνου, οι ανεπαρκείς οικονομικοί πόροι και η έλλειψη χώρου και ενθουσιώδους προσωπικού. Τέλος, στους σημαντικότερους παράγοντες σχετικούς με το σύστημα κατατάσσονται, η απουσία ενός συστήματος αποζημίωσης, η περιορισμένη ζήτηση από τους ασθενείς και η αδυναμία πρόσβασης στα ιατρικά αρχεία των ασθενών. Εξετάζοντας τους παραπάνω παράγοντες, συνολικά, ως σημαντικότεροι κρίθηκαν η έλλειψη χρόνου και η έλλειψη ενός οργανωμένου συστήματος ανταμοιβής των φαρμακοποιών για τις προσφερόμενες υπηρεσίες. Η ερευνητική μελέτη των Hopp et al (2005) στη Δανία, έδειξε πως ένα σημαντικό εμπόδιο για την εφαρμογή των υπηρεσιών υγείας ήταν η μη ζήτηση του από τους ασθενείς, λόγω της άγνοιας τους για την ύπαρξη των υπηρεσιών ή της αδιαφορίας τους για αυτές. Επιπλέον, την παροχή των υπηρεσιών παρεμπόδιζε η έλλειψη ικανοτήτων, δημιουργικότητας και αυτοπεποίθησης του προσωπικού, αλλά και η έλλειψη υποστήριξης του από τους εργοδότες. Ακόμα, δομικά ζητήματα, όπως ο τρόπος οργάνωσης της δουλειάς, ο διαθέσιμος 51

67 χρόνος και η έλλειψη των απαιτούμενων υποδομών, στέκονται εμπόδια στην εφαρμογή της φαρμακευτικής φροντίδας. Λόγοι επαγγελματικοί, σχετικοί με το σύστημα υγείας ή/και με τους ασθενείς παρεμποδίζουν σύμφωνα με την έρευνα των Assa-Eley et al (2005) την παροχή υπηρεσιών υγείας. Ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζει η αντίληψη των φαρμακοποιών πως οι ασθενείς δεν επιθυμούν αυτές τις «πρόσθετες» υπηρεσίες. Οι ασθενείς από την άλλη, εκφράζουν την επιθυμία για περισσότερες πληροφορίες σχετικά με την αγωγή τους. Όμως, η έκταση στην οποία οι αντιλήψεις των φαρμακοποιών για τη βούληση των ασθενών να λάβουν αυτές τις υπηρεσίες, λειτουργούν ως εμπόδιο στην παροχή συμβουλών, είναι ακόμα άγνωστη. Επιπλέον λόγοι παρεμπόδισης της προσφοράς εξειδικευμένων συμβουλευτικών υπηρεσιών στους ασθενείς είναι ο υπερβολικός φόρτος εργασίας, η έλλειψη ιδιωτικότητας στο χώρου του φαρμακείου, οι συμπεριφορές των ασθενών και η διαρρύθμιση του καταστήματος. Στη Σουηδία (Björkman et al, 2008), ο νέος ρόλος των φαρμακοποιών ως προαγωγοί ενός υγιεινού τρόπου ζωής δημιούργησε προβλήματα και ανασφάλεια στους συμμετέχοντες, οι οποίοι από τη μία, αισθάνονταν ανέτοιμοι για την προσφορά των σχετικών υπηρεσιών και από την άλλη, ένιωθαν πως οι χαμηλές προσδοκίες των πελατών, ο τρόπος οργάνωσης της δουλειάς και του χώρου του φαρμακείου, καθώς και η ανεπαρκής επικοινωνία και συνεργασία μεταξύ των επαγγελματιών υγείας παρεμπόδιζαν την εφαρμογή των υπηρεσιών. Ως συνέπεια, η περαιτέρω εκπαίδευση και κατάρτιση του προσωπικού των σουηδικών φαρμακείων είναι απαραίτητη ώστε να τονωθεί η αυτοπεποίθηση του και να αυξηθεί η ποιότητα των παρεχόμενων υπηρεσιών. Δεν θα πρέπει, όμως, να παραλειφθούν δυο ακόμα μείζονα προβλήματα, η έλλειψη χρόνου για την επιτέλεση του νέου ρόλου και η απουσία ενός ιδιωτικού χώρου προσωπικής συζήτησης με τον φαρμακοποιό. Επιπλέον, στη Μαλαισία (Beshir et al, 2014), τα τρία βασικά εμπόδια εφαρμογής των υπηρεσιών σύμφωνα με τους συμμετέχοντες είναι η έλλειψη χρόνου, εκπαίδευσης και κανονισμών στήριξης τους, ενώ στο Κεμπέκ (Laliberté et al, 2012), οι φαρμακοποιοί επισήμαναν την έλλειψη χρόνου, την έλλειψη συντονισμού με άλλους επαγγελματίες υγείας, την έλλειψη προσωπικού και πηγών, την έλλειψη χρηματικών ανταμοιβών για τις υπηρεσίες που προσφέρονται και την έλλειψη κλινικών εργαλείων. Συμπερασματικά, ένα από τα βασικότερα προβλήματα της Ευρώπης όσον αφορά στη φαρμακευτική φροντίδα, είναι η έλλειψη συνεργασίας μεταξύ φαρμακοποιών, γιατρών και νοσηλευτών κατά τη διάρκεια της εκπαίδευσης τους, που οδηγεί στην ανάπτυξη μιας διαφορετικής επαγγελματικής κουλτούρας, η οποία δυσχεραίνει την μετέπειτα επικοινωνία και συνεργασία τους. Αυτό το κενό, αντιμετωπίζεται σε περιορισμένο αριθμό σχολών Φαρμακευτικής στο Ηνωμένο Βασίλειο, στο Βέλγιο και στην Ολλανδία, οι οποίες επιτρέπουν σε φοιτητές φαρμακευτικής και ιατρικής να συνεργάζονται σε φαρμακοθεραπευτικά ζητήματα κατά το τελευταίο έτος σπουδών τους (Foppe van Mil et al, 2006). Άλλο ένα εμπόδιο στην υιοθέτηση της φαρμακευτικής φροντίδας αποτελεί η έλλειψη οικονομικά εφικτών επαγγελματικών μοντέλων για την εφαρμογή και διατήρηση των υπηρεσιών υγείας, η αδυναμία πρόσβασης στα κλινικά και εργαστηριακά δεδομένα των ασθενών, οι ελλιπείς κλινικές γνώσεις των φαρμακοποιών και η απουσία κινήτρου για την εφαρμογή των υπηρεσιών. Επιπρόσθετα, δεν διαθέτουν όλες οι χώρες ειδικά διορισμένους καθηγητές για την εκπαίδευση των φοιτητών φαρμακευτικής σε αυτό το πεδίο με αποτέλεσμα να μην μπορούν να στηριχθούν τα διάφορα προγράμματα ιατροφαρμακευτικής φροντίδας (Foppe van Mil et al, 2006). Τα σημαντικά πλεονεκτήματα και οφέλη των υπηρεσιών φαρμακευτικής φροντίδας οδήγησαν στην έξαρση των ερευνών σε ευρωπαϊκό επίπεδο (Foppe van Mil et al, 2004, 2006, Wirth et al, 2010). Οι έρευνες αυτές προσανατολίζονται προς διάφορες κατευθύνσεις μεταξύ των οποίων οι γνώσεις, οι ανάγκες και η γνώμη των ασθενών σχετικά με τα φάρμακα καθώς και η στάση τους απέναντι στους φαρμακοποιούς. Τα αποτελέσματα δείχνουν πως οι ασθενείς έχουν περιορισμένη ενημέρωση σχετικά με το εκπαιδευτικό υπόβαθρο των 52

68 φαρμακοποιών και προτιμούν να συμβουλεύονται τους ιατρούς σε θέματα υγείας, γεγονός που καταδεικνύει την ανάγκη για περαιτέρω πληροφόρηση τους σχετικά με το ρόλο και τις ικανότητες των φαρμακοποιών. Επιπλέον, συχνά εκφράζουν την ανησυχία τους σχετικά με την έλλειψη ιδιωτικότητας σε ένα φαρμακείο, συγκριτικά με το γραφείο του γιατρού. Από την άλλη, οι φαρμακοποιοί φαίνεται να μην κατανοούν πλήρως τι θα ήθελαν οι ασθενείς τους από αυτούς. Μια εξήγηση για το φαινόμενο αυτό είναι η απειρία των ασθενών ως προς εκτεταμένες φαρμακευτικές υπηρεσίες όπως η ανάπτυξη, η εφαρμογή και ο έλεγχος θεραπευτικών σχεδίων, με αποτέλεσμα να μην αντιλαμβάνονται πλήρως τι είναι ικανοί να παρέχουν οι φαρμακοποιοί ή τι υπηρεσίες θα ήθελαν οι φαρμακοποιοί να προσφέρουν για αυτούς. Συμπερασματικά, πολυάριθμα είναι τα προβλήματα που προκύπτουν κατά την προσπάθεια εφαρμογής των υπηρεσιών υγείας σε ένα ιδιωτικό φαρμακείο, ωστόσο το γεγονός πως συνάδελφοι φαρμακοποιοί άλλων χωρών, έχουν καταφέρει με μεγάλη επιτυχία να βελτιώσουν την υγεία του κοινωνικού συνόλου, μας γεμίζει αισιοδοξία για το μέλλον (Farris et al, 2005) ΤΟ ΜΕΛΛΟΝ ΤΟΥ ΦΑΡΜΑΚΕΥΤΙΚΟΥ ΕΠΑΓΓΕΛΜΑΤΟΣ & ΟΙ ΣΤΡΑΤΗΓΙΚΕΣ ΕΞΕΛΙΞΗΣ ΤΟΥ Ολοκληρώνοντας την παρουσίαση των ερευνητικών μελετών που σχετίζονται με τους στόχους της παρούσας διπλωματικής εργασίας, θα παραθέσουμε τα αποτελέσματα της βιβλιογραφίας ως προς τις στρατηγικές εξέλιξης του φαρμακευτικού επαγγέλματός και ενσωμάτωσης της φαρμακευτικής φροντίδας στο φάσμα επαγγελματικών δραστηριοτήτων των φαρμακοποιών. Ειδικότερα, ο Perri (1996) στη μελέτη του, αφού περιέγραψε τα εμπόδια εφαρμογής της φαρμακευτικής φροντίδας, ακολούθως πρότεινε τρόπους για την αντιμετώπιση τους, έτσι ώστε να δοθεί η δυνατότητα εφαρμογής της από τους φαρμακοποιούς. Πρόκειται για την αξιολόγηση και ενίσχυση τεσσάρων βασικών επαγγελματικών αναγκών των φαρμακοποιών που αφορούν: 1) στις κατάλληλες κλινικές γνώσεις (ασθένειες, συστήματα, αξιολόγηση των επιδεξιοτήτων των φαρμακοποιών), 2) στην αποτελεσματική διαχείριση των συστημάτων διανομής των φαρμάκων (φυσικές εγκαταστάσεις, εξοπλισμός, υπολογιστές), 3) στην καλύτερη σχέση και επικοινωνία τους με τους ασθενείς και άλλους επαγγελματίες υγείας και 4) στις καλές δεξιότητες λήψης αποφάσεων και επίλυσης προβλημάτων, μαθαίνοντας να ισορροπούν θεραπευτικά, κλινικά, επιχειρηματικά και ζητήματα κόστους. Η βελτίωση των παραπάνω πεδίων δύναται να οδηγήσει στην αποτελεσματικότερη παροχή της φαρμακευτικής φροντίδας από τους φαρμακοποιούς προς τους ασθενείς-πελάτες τους. Επιπλέον, ο Perri (1996) τονίζει την αναγκαιότητα για εγκαθίδρυση ενός συστήματος ανταμοιβής και αποζημίωσης των φαρμακοποιών για τις υπηρεσίες που προσφέρουν, ως απαραίτητη προϋπόθεση για την επιβίωση του φαρμακευτικού επαγγέλματος. Τέλος, ιδιαίτερης σημασίας είναι η παροχή κινήτρων στο προσωπικό, ώστε να δεχθεί την αλλαγή και να προσαρμόσει τη συμπεριφορά του στις ανάγκες του νέου ρόλου που καλείται να επιτελέσει. Η παρακίνηση του προσωπικού και η παροχή υπηρεσιών υγείας αποτελούν δυο αλληλένδετες έννοιες, που η μία ενεργοποιεί την άλλη. Από την άλλη, στη Νέα Ζηλανδία (Dunlop et al, 2002), οι φαρμακοποιοί εξέφρασαν την άποψη τους ως προς το μέλλον του φαρμακευτικού επαγγέλματος, υπογραμμίζοντας πως η μελλοντική του επιτυχία θα εξαρτάται από την πληρωμή για την παροχή υπηρεσιών πέραν της εκτέλεσης συνταγών. Ακόμα, η πλειοψηφία των συμμετεχόντων δήλωσε πως υποστηρίζει τη φαρμακευτική φροντίδα, η οποία όμως απαιτεί σημαντική αναβάθμιση και ενίσχυση των κλινικών γνώσεων των φαρμακοποιών. Εν ολίγοις, για την εφαρμογή της φαρμακευτικής φροντίδας και τη στροφή του επαγγέλματος προς τις υπηρεσίες υγείας είναι απαραίτητες οι αλλαγές στην εκπαίδευση των φαρμακοποιών, στην παροχή των 53

69 φαρμακευτικών υπηρεσιών και στην ανταμοιβή αυτών, ώστε να υπερνικηθούν τα υφιστάμενα εμπόδια. Στη Σουηδία (Björkman et al, 2008), οι φαρμακοποιοί αντιλαμβάνονται, πλέον, σε σημαντικό βαθμό την επίδραση των φαρμακευτικών δραστηριοτήτων και υπηρεσιών, όπως η παροχή συμβουλών σε θέματα υγείας, οι οδηγίες για τη σωστή χρήση των φαρμάκων και η αντιμετώπιση μικροπροβλημάτων υγείας, στη δημόσια υγεία, αναγνωρίζοντας την αλληλένδετη σχέση που αναπτύσσεται μεταξύ τους. Επιπλέον, προτείνουν στρατηγικές για την εγκαθίδρυση των δραστηριοτήτων προώθησης της υγείας, οι οποίες αφορούν: στην εκπαίδευση και κατάρτιση των φαρμακοποιών, ώστε να μπορούν να επικοινωνήσουν με τους ασθενείς και να τους παρέχουν συμβουλές σχετικά με την αλλαγή των καθημερινών τους συνηθειών, στην υιοθέτηση οργανωτικών και δομικών αλλαγών (π.χ. παροχή συνεδριών συμβουλευτικής έπειτα από κράτηση) και τέλος, στην οργάνωση δραστηριοτήτων προώθησης, ώστε να ενημερωθεί το κοινό σχετικά με τη στροφή του φαρμακευτικού επαγγέλματος προς τη δημόσια υγεία. Επιπροσθέτως, στο Κεμπέκ (Laliberté et al, 2012), οι φαρμακοποιοί τόνισαν πως η ανάπτυξη μελλοντικών προγραμμάτων δημόσιας υγείας στα φαρμακεία κοινότητας απαιτεί την εστίαση στη συνέχεια της φροντίδας, στη μεγιστοποίηση της εξειδίκευσης των φαρμακοποιών και στην αντιμετώπιση των οργανωτικών εμποδίων. Αυτά τα προγράμματα πρέπει να ενσωματωθούν στο σύστημα πρωτοβάθμιας φροντίδας, μέσω της αποτελεσματικής επικοινωνίας και συνεργασίας με άλλους επαγγελματίες υγείας, αλλά και να μεγιστοποιήσουν τη συμβολή των φαρμακοποιών, μέσω της υποστήριξης από τα κατάλληλα κλινικά εργαλεία, όπως οι συλλογικές συνταγές 2. Επιπροσθέτως, οι Laliberté et al (2012), ανέφεραν κάποιες επιπλέον στρατηγικές διευκόλυνσης της αλλαγής πρακτικής στο φαρμακείο κοινότητας, όπως αυτές προέκυψαν από προηγούμενες έρευνες. Πρόκειται για την κυβερνητική πολιτική απέναντι στις υπηρεσίες υγείας, για την αμοιβή των φαρμακοποιών για την παροχή υπηρεσιών, για την επικοινωνία και συνεργασία των φαρμακοποιών με τους γιατρούς, για την αναδιοργάνωση της δομής και της λειτουργίας του φαρμακείου κ.α. Ακόμα, από την ερευνητική μελέτη του Tann et al (1996, 2001) για το Ηνωμένο Βασίλειο, προέκυψε πως οι πρωτοπόροι φαρμακοποιοί ήταν περισσότερο πρόθυμοι να αναδείξουν καινοτόμες δραστηριότητες (π.χ. αναθεώρηση φαρμακοθεραπείας, επίσκεψη στο σπίτι, εκπαιδευτικά σεμινάρια), είχαν πιο αισιόδοξα μελλοντικά σχέδια, αισθάνονταν πιο αυτόνομοι, ήταν πιο δυναμικοί και ενεργητικοί στις αλληλεπιδράσεις τους με τους γενικούς ιατρούς, ήταν πιο υποστηρικτικοί στην ανάπτυξη του προσωπικού και κατείχαν έναν ευρύτερο ρόλο, στο πλαίσιο της φαρμακευτικής φροντίδας, συγκριτικά με την ομάδα ελέγχου. Επιπροσθέτως, οι πρωτοπόροι φαρμακοποιοί συμμετείχαν συχνότερα σε εκπαιδευτικές και ενημερωτικές δραστηριότητες, τόσο για το προσωπικό τους όσο και για άλλους επαγγελματίες υγείας και κοινωνικής φροντίδας (Jacobs et al, 2011). Είναι προφανές, λοιπόν, πως οι στρατηγικές στροφής του επαγγέλματος προς τις υπηρεσίες υγείας πρέπει να επικεντρωθούν όχι μόνο στα οργανωτικά και κανονιστικά ζητήματα αλλά και στην ικανοποίηση των αναγκών του ίδιου του φαρμακοποιού, ώστε αυτός να αποκτήσει ενδιαφέρον και να λαμβάνει ευχαρίστηση και ικανοποίηση από το επάγγελμα του. 2 Οι συλλογικές συνταγές, αποτελούν μια καινοτομία του συστήματος υγείας του Κεμπέκ (που θεσμοθετήθηκε το 2003, στα πλαίσια της μεταρρύθμισης των δραστηριοτήτων των επαγγελμάτων υγείας) και αφορούν σε συνταγές που δίνονται από έναν γιατρό ή μια ομάδα γιατρών σε ένα εξουσιοδοτημένο πρόσωπο, προσδιορίζοντας τη φαρμακευτική αγωγή, τη θεραπεία, τις εξετάσεις ή άλλες μορφές φροντίδας που πρέπει να προσφερθούν σε μια ομάδα ασθενών ή για μια συγκεκριμένη κλινική κατάσταση, η οποία ορίζεται στη συνταγή. Ακόμα, οι συλλογικές συνταγές περιγράφουν τις συνθήκες υπό τις οποίες πρέπει να εκτελεστούν και τις πιθανές αντενδείξες των φαρμάκων, ενώ δεν απαιτείται η εξέταση του ασθενούς από τον γιατρό πριν την εκτέλεση τους (Fédération Interprofessionnelle de la Santé du Québec-FIQ, 2010). Οι παθήσεις για τις οποίες, συνήθως, εκδίδονται είναι: η αντιφθειρική αγωγή, η θεραπεία υποκατάστασης νικοτίνης και η έλλειψη βιταμινών, φολικού οξέος και μετάλλων (Uniprix Pharmacy). 54

70 Τέλος, οι τελειόφοιτοι φοιτητές της φαρμακευτικής σχολής του Πανεπιστημίου Paris- Descartes (Perraudin et al, 2011), αναφέρουν ως προτεινόμενη στρατηγική εφαρμογής των υπηρεσιών υγείας, την εγκαθίδρυση ενός πρωτοκόλλου μεταξύ γιατρού, φαρμακοποιού και ασθενή, το οποίο να καθορίζει τις διαδικασίες και τις αρμοδιότητες κάθε φυσικού προσώπου, ενώ οι Shuai et al (2012), τονίζουν πως για να προωθήσουμε την παροχή και χρήση των υπηρεσιών υγείας στα φαρμακεία είναι απαραίτητο να ενισχύσουμε τη σύνδεση και επικοινωνία μεταξύ των φαρμακείων και άλλων παραγόντων υγείας, ειδικά των νοσοκομείων. Η συνεργασία ανάμεσα στους νοσοκομειακούς ιατρούς και το προσωπικό του φαρμακείου θα αυξήσει τις αλληλεπιδράσεις μεταξύ αυτών, γεγονός που μπορεί να αποκαταστήσει την έλλειψη ιατρικών γνώσεων των φαρμακοποιών και να βελτιώσει την εμπιστοσύνη των καταναλωτών στα φαρμακεία, ως παροχείς υπηρεσιών ιατροφαρμακευτικής περίθαλψης. 2.7 ΠΕΡΙΛΗΨΗ Στο παρόν κεφάλαιο παρουσιάστηκαν τα ευρήματα της βιβλιογραφικής ανασκόπησης που έλαβε χώρα, σχετικά με τις υπηρεσίες υγείας που προσφέρονται, σήμερα, από τα φαρμακεία κοινότητας παγκοσμίως. Ως επαγγελματική φαρμακευτική υπηρεσία ορίζεται μια πράξη που αναλαμβάνεται ή οργανώνεται από ένα φαρμακείο και παρέχεται από έναν φαρμακοποιό, ο οποίος εφαρμόζει εξειδικευμένες γνώσεις υγείας σε έναν ασθενή-πελάτη, στον πληθυσμό ή σε άλλον επαγγελματία υγείας, ώστε με τον τρόπο αυτό να εξελίξει τη διαδικασία της φροντίδας και να βελτιώσει το αποτέλεσμα υγείας και την αξία της ιατροφαρμακευτικής περίθαλψης. Οι υπηρεσίες υγείας διακρίνονται σε τρεις μεγάλες κατηγορίες: α) βασικές υπηρεσίες, β) προχωρημένες υπηρεσίες και γ)εξειδικευμένες υπηρεσίες. Το φαρμακευτικό επάγγελμα έχει γνωρίσει σημαντικές αλλαγές στο πέρασμα του χρόνου, με τον φαρμακοποιό να έχει εξελιχθεί από παρασκευαστή και διανομέα φαρμάκων σε έναν ολοκληρωμένο επιστήμονα υγείας, με πολυάριθμους ρόλους και μεγαλύτερο ενδιαφέρον για τη φροντίδα του ασθενούς. Οι ΗΠΑ, η Αυστραλία αλλά και αρκετές ευρωπαϊκές χώρες αποτελούν τους πρωτοπόρους στον τομέα των υπηρεσιών, καθώς έχουν εισάγει εδώ και αρκετά χρόνια δραστηριότητες προαγωγής της υγείας και βελτίωσης της ποιότητας ζωής του πληθυσμού στην καθημερινή τους πρακτική, ενώ παράλληλα έχουν εξασφαλίσει την ανταμοιβή των φαρμακοποιών για κάθε μια από αυτές. Επιπλέον, πολυάριθμες ερευνητικές μελέτες έχουν διεξαχθεί ως προς την εκτίμηση των πλεονεκτημάτων και των ωφελειών των υπηρεσιών φαρμακευτικής φροντίδας τόσο σε κοινωνικό όσο και σε οικονομικό επίπεδο. Πιο συγκεκριμένα, πολλοί ερευνητές έχουν αναζητήσει τα αποτελέσματα υγείας εξειδικευμένων υπηρεσιών (π.χ. υπηρεσία διαχείρισης της παχυσαρκίας), ενώ αρκετοί είναι εκείνοι που έχουν επικεντρωθεί στην οικονομική εκτίμηση των υπηρεσιών υγείας και στον προσδιορισμό των χρηματικών πόρων που μπορούν να εξοικονομηθούν τόσο για το ΕΣΥ όσο και για τον ίδιο τον ασθενή. Η θέση της Ελλάδας ως προς τις υπηρεσίες υγείας δεν είναι ακόμα ξεκάθαρη. Αρκετές είναι οι αναφορές σε υπηρεσίες φαρμακευτικής φροντίδας που παρέχονται, ύστερα από πρωτοβουλία των φαρμακοποιών, στους ασθενείς-πελάτες τους, ωστόσο δεν υπάρχουν νομοθετικά και ρυθμιστικά πλαίσια τα οποία να υποστηρίζουν την παροχή τους. Αξιοσημείωτο είναι το γεγονός, πως αρκετές από τις υπηρεσίες που προσφέρονται, εντελώς δωρεάν, από τα ελληνικά φαρμακεία σήμερα, παρέχονται επίσης από τα βρετανικά φαρμακεία έναντι επακριβώς καθορισμένης ανταμοιβής, μέσω συμβολαίου που συνάπτεται μεταξύ του φαρμακείου και του ΕΣΥ. Οι ασθενείς-πελάτες διατηρούν θετική στάση απέναντι στην επέκταση του ρόλου του σύγχρονου φαρμακοποιού και στην προσφορά νέων, εξελιγμένων υπηρεσιών υγείας, ενώ είναι αρκετά ικανοποιημένοι από τα γενικά χαρακτηριστικά του φαρμακείου. Ωστόσο, περαιτέρω προσπάθεια πρέπει αν γίνει ως προς την ικανοποίηση τους από τις υπηρεσίες 55

71 υγείας. Ακόμα, η πλειονότητα των ασθενών θεωρεί πως ο φαρμακοποιός διατηρεί μια καλή ισορροπία μεταξύ των επιχειρηματικών και των επιστημονικών ζητημάτων του επαγγέλματος του, είναι όμως, μέτρια έως αρκετά ικανοποιημένη από τις γνώσεις και ικανότητες του. Από την άλλη, οι ασθενείς εμπιστεύονται αρκετά τη συμβουλή του φαρμακοποιού σε περίπτωση ενός μη σοβαρού προβλήματος υγείας, αλλά δεν είναι διατεθειμένοι να πληρώσουν για την παροχή μιας υπηρεσίας. Τέλος, οι φαρμακοποιοί είναι πρόθυμοι να προσφέρουν νέες υπηρεσίες υγείας στους ασθενείς-πελάτες τους, όμως δεν έχουν ξεκαθαρίσει τη θέση και το ρόλο τους, καθώς, αρκετοί είναι αυτοί που βλέπουν τον εαυτό τους ως επιχειρηματία και όχι ως επιστήμονα. Επιπλέον, αισθάνονται ανέτοιμοι και ανεπαρκώς εκπαιδευμένοι για την παροχή υπηρεσιών υγείας, με τα εμπόδια για την παροχή τους να είναι πολυάριθμα. Πρόκειται για παράγοντες που σχετίζονται με τους πόρους, το σύστημα υγείας, την εκπαίδευση και τις συμπεριφορές ασθενών και φαρμακοποιών. Ολοκληρώνοντας, οι στρατηγικές για την υπερνίκηση των εμποδίων και την εφαρμογή της φαρμακευτικής φροντίδας αφορούν στην αποζημίωση των φαρμακοποιών για τις προσφερόμενες υπηρεσίες, στην οργάνωση προγραμμάτων δια βίου κατάρτισης και εκπαίδευσης τους και στην εγκαθίδρυση ενός συνεργατικού μοντέλου επικοινωνίας μεταξύ των επαγγελματιών υγείας. 56

72 3 Ο ΚΕΦΑΛΑΙΟ: ΜΕΘΟΔΟΛΟΓΙΑ ΕΡΕΥΝΑΣ 3.1 ΕΙΣΑΓΩΓΗ Το παρόν κεφάλαιο πραγματεύεται τη μεθοδολογία με την οποία επιλέχθηκε να διερευνηθεί η αντίληψη τόσο των ασθενών-πελατών όσο και των φαρμακοποιών - ιδιοκτητών ή εργαζόμενων - σε φαρμακεία ανοιχτά στο κοινό, σχετικά με τις παρεχόμενες υπηρεσίες υγείας Αρχικά, στην ενότητα 3.2 περιγράφεται ο σχεδιασμός της έρευνας, δηλαδή ο σκοπός και οι επιμέρους στόχοι της παρούσας μελέτης, η ερευνητική μέθοδος που επιλέχθηκε για αυτήν και οι πηγές από τις οποίες προήλθαν όλα τα απαραίτητα στοιχεία. Στη συνέχεια, στην ενότητα 3.3 περιγράφεται το ερωτηματολόγιο, το βασικό εργαλείο της έρευνας μας. Ειδικότερα, αναφέρονται οι μέθοδοι επαφής με τους ερωτώμενους και στη συνέχεια, αναλύονται όλα τα απαραίτητα στάδια για το σχεδιασμό του ερωτηματολογίου, τα οποία περιλαμβάνουν: την καταγραφή των απαραίτητων πληροφοριών, την επιλογή του τύπου των ερωτήσεων, τον καθορισμό του περιεχομένου των ερωτήσεων, τον προσδιορισμό της δομής των ερωτήσεων, τη διατύπωση των ερωτήσεων, τον καθορισμό της σειράς των ερωτήσεων, την επιλογή της εμφάνισης και παρουσίασης του ερωτηματολογίου, τη σύνταξη της συνοδευτικής επιστολής, καθώς και τον προέλεγχο. Ακολούθως, στην ενότητα 3.4 παρουσιάζονται τα στάδια επιλογής του δείγματος μελέτης και πιο συγκεκριμένα ορίζονται οι έννοιες του πληθυσμού, των μελώνστοιχείων του και των γεωγραφικών και χρονικών ορίων του, καθορίζεται η δειγματοληπτική μονάδα, προσδιορίζεται το δειγματοληπτικό πλαίσιο, επιλέγεται η δειγματοληπτική μέθοδος, εκτιμάται το μέγεθος του δείγματος, σχεδιάζεται η διαδικασία διεξαγωγής της δειγματοληψίας και τέλος διεξάγεται-υλοποιείται η δειγματοληψία. Στην ενότητα 3.5, γίνεται η περιγραφή των βασικών χαρακτηριστικών του δείγματος των ασθενών-πελατών, οι οποίοι απάντησαν στις ερωτήσεις του ερωτηματολογίου. Ειδικότερα, περιγράφεται το φύλο, η ηλικία, το μορφωτικό επίπεδο, το επάγγελμα, η οικογενειακή κατάσταση, το ατομικό, μηνιαίο καθαρό εισόδημα, η ασφαλιστική ικανότητα, η συχνότητα επίσκεψης τους στο φαρμακείο και ο τόπος κατοικίας των συμμετεχόντων στην έρευνα. Από την άλλη, στην ενότητα 3.6, αναλύονται τα χαρακτηριστικά του δείγματος των φαρμακοποιών (ιδιοκτητών ή εργαζόμενων σε ιδιωτικό φαρμακείο), που συμμετείχαν στην έρευνα μας. Πιο συγκεκριμένα, περιγράφεται το φύλο, η ηλικία, το επίπεδο σπουδών, η προϋπηρεσία και η εκπαίδευση επί των υπηρεσιών υγείας, καθώς και κάποια στοιχεία σχετικά με το φαρμακείο στο οποίο δραστηριοποιούνται (ροή πελατών, γεωγραφική τοποθέτηση και πόλη). Επιπλέον, στην ενότητα 3.7 αναφέρονται οι μέθοδοι ανάλυσης των δεδομένων που συλλέχθηκαν από την παρούσα έρευνα, προκειμένου να εξαχθούν τα επιθυμητά συμπεράσματα. Τέλος, στην ενότητα 3.8 αναλύονται οι περιορισμοί της έρευνας, όπως αυτοί προκύπτουν από το δείγμα μελέτης που επιλέχθηκε και τη μεθοδολογία έρευνας που χρησιμοποιήθηκε. 57

73 3.2 ΣΧΕΔΙΑΣΜΟΣ ΤΗΣ ΕΡΕΥΝΑΣ Ο σχεδιασμός της έρευνας αφορά στην περιγραφή όλων των απαραίτητων μεθόδων και τεχνικών προκειμένου να επιτευχθούν ο σκοπός και οι επιμέρους στόχοι της εργασίας. Πιο αναλυτικά, αυτός περιλαμβάνει τον επακριβή καθορισμό των στόχων, την επιλογή της κατάλληλης ερευνητικής μεθόδου και τη συλλογή όλων των απαραίτητων δεδομένων προκειμένου να επιτευχθεί ο σωστός σχεδιασμός του ερευνητικού εργαλείου και να εξαχθούν αξιόπιστα συμπεράσματα ΚΑΘΟΡΙΣΜΟΣ ΤΟΥ ΣΚΟΠΟΥ ΚΑΙ ΤΩΝ ΣΤΟΧΩΝ ΤΗΣ ΕΡΕΥΝΑΣ Όπως έχει ήδη αναφερθεί, σκοπός της παρούσας ερευνητικής μελέτης είναι η διερεύνηση των αντιλήψεων των ασθενών-πελατών και των φαρμακοποιών - ιδιοκτητών ή εργαζόμενων - σε φαρμακεία ανοιχτά στο κοινό, σχετικά με τις παρεχόμενες υπηρεσίες υγείας. Πιο αναλυτικά, οι επιμέρους στόχοι της εν λόγω έρευνας είναι: για τους ασθενείςπελάτες, η διερεύνηση του τρόπου που αντιλαμβάνονται την έννοια των υπηρεσιών υγείας, της ικανοποίησης τους από τις προσφερόμενες υπηρεσίες και της αντίληψης τους για τον σύγχρονο φαρμακοποιό και για τη συμβολή των υπηρεσιών στην πρωτοβάθμια περίθαλψη, ενώ για τους φαρμακοποιούς, η διερεύνηση της αντίληψης τους για τις υπηρεσίες υγείας, τον ρόλο, τις ικανότητες και την αυτοπεποίθηση που αισθάνονται, η καταγραφή των εμποδίων που καλούνται να αντιμετωπίσουν και η πρόβλεψη του μέλλοντος του ελληνικού φαρμακείου. Ακόμα, και στα δύο ερωτηματολόγια γίνεται συσχέτιση των δημογραφικών χαρακτηριστικών των ερωτηθέντων με τις απαντήσεις τους, προκειμένου να διερευνηθεί το πώς αυτά επηρεάζουν την αντίληψη τους για τις υπηρεσίες υγείας ΕΠΙΛΟΓΗ ΤΗΣ ΕΡΕΥΝΗΤΙΚΗΣ ΜΕΘΟΔΟΥ Σύμφωνα με τη βιβλιογραφία, υπάρχουν τρεις τύποι έρευνας: η εξερευνητική (exploratory), η περιγραφική (descriptive) και η αιτιολογική (casual). Η επιλογή του κατάλληλου τύπου εξαρτάται από τη φύση του προβλήματος που καλούμαστε να επιλύσουμε. Στην παρούσα μελέτη επιλέχτηκε η περιγραφική μέθοδος, καθώς μας δίνει τη δυνατότητα να μελετήσουμε τα χαρακτηριστικά ενός πληθυσμού, προσφέρει ακρίβεια, ενώ σε αντίθεση με την εξερευνητική έρευνα, που αποσκοπεί στην εξερεύνηση άγνωστων ή ευρέων προβλημάτων, η περιγραφική έρευνα στηρίζεται στην ήδη υπάρχουσα κατανόηση του προβλήματος (Σιώμκος, 2008). Πιο αναλυτικά, η περιγραφική έρευνα είναι κατάλληλη όταν οι στόχοι και οι ερωτήσεις της έρευνας έχουν ήδη οριστεί και απαιτούνται περιληπτικές μετρήσεις προκειμένου αυτές να απαντηθούν. Ανάλογα με το αν το δείγμα του πληθυσμού στο οποίο διεξάγεται μια περιγραφική έρευνα μετριέται επανειλημμένα και διαχρονικά ή μία μόνο φορά, το σχέδιο της έρευνας χαρακτηρίζεται ως Longitudinal ή Πάνελ και Διατομεακό σχέδιο, αντίστοιχα. Το διατομεακό σχέδιο δίνει τη στιγμιαία εικόνα των μεταβλητών σε ένα συγκεκριμένο χρονικό σημείο και είναι αυτό που επιλέχθηκε για τη συλλογή των απαραίτητων στοιχείων στην παρούσα ερευνητική μελέτη. Τέλος, η αιτιολογική έρευνα χρησιμοποιείται προκειμένου να αποδειχθούν σχέσεις αιτίας-αιτιατού, κατανοώντας τις συνδέσεις ανάμεσα στις ενέργειες του μάνατζμεντ και στα παρατηρούμενα αποτελέσματα (Σιώμκος, 2011). Επιπλέον, οι ερευνητικές μέθοδοι μπορούν να διακριθούν σε τρεις ακόμα κατηγορίες βάσει του τρόπου συλλογής των στοιχείων: α) ποιοτική (qualitative), β) ποσοτική (quantitative) και γ) μικτή ή «πλουραλιστική» (pluralistic) έρευνα (Σιώμκος, 2008). Η ποιοτική έρευνα χρησιμοποιείται στις περιπτώσεις στις οποίες ο ερευνητής δεν μπορεί να παρατηρήσει ή να μετρήσει άμεσα τα στοιχεία (π.χ. σκέψεις, συναισθήματα, ιδέες, συμπεριφορά). Ακόμα, είναι χρήσιμη στα αρχικά κυρίως στάδια μιας έρευνας, καθώς 58

74 βοηθάει στον εντοπισμό και τη διευκρίνιση προβλημάτων, αλλά και στο σχεδιασμό των εργαλείων συλλογής στοιχειών κατά την ποσοτική έρευνα (Σιώμκος, 2002). Από την άλλη, η ποσοτική έρευνα χρησιμοποιείται στις περιπτώσεις όπου απαιτείται η συλλογή συγκεκριμένων και ακριβών πληροφοριών. Η διαδικασία της ποσοτικής έρευνας είναι αυστηρά προκαθορισμένη και ποσοτικοποιημένη και προκειμένου να είναι αποτελεσματική και επιτυχημένη θα πρέπει τόσο το δείγμα όσο και το ερωτηματολόγιο να έχουν επιλεχθεί και σχεδιαστεί με μεγάλη προσοχή (Σιώμκος, 2008). Επιπλέον, τα συμπεράσματα από ποσοτικές έρευνες, λόγω του μεγαλύτερου αριθμού συμμετεχόντων - συγκριτικά με ποιοτικές έρευνες - και της τυχαιότητας επιλογής του δείγματος, μπορούν να γενικευτούν σε μεγαλύτερους και ευρύτερους πληθυσμούς καταναλωτών. Επίσης, μπορούν να αναλυθούν με τις πιο προχωρημένες στατιστικές μεθόδους ανάλυσης, αφού είναι ποσοτικά δεδομένα. Όλα τα παραπάνω χαρακτηριστικά, μας οδήγησαν στην επιλογή της ποσοτικής μεθόδου για τη διεξαγωγή της έρευνας μας. Τέλος, η μικτή έρευνα αποτελεί συνδυασμό της ποιοτικής και της ποσοτικής έρευνας και συνιστά τη μέθοδο που χρησιμοποιείται ευρύτερα από τους marketers για τη λήψη στρατηγικών αποφάσεων μάρκετινγκ, ως συνέπεια των φυσικών περιορισμών των δύο ερευνητικών μεθόδων που αναλύθηκαν (Σιώμκος, 2011) ΠΗΓΕΣ ΔΕΔΟΜΕΝΩΝ Για τη διεξαγωγή της παρούσας ερευνητικής μελέτης και το σχεδιασμό του ερευνητικού εργαλείου προηγήθηκε προκαταρκτική έρευνα κατά την οποία έγινε εκτεταμένη αναζήτηση στην υπάρχουσα βιβλιογραφία και συλλογή όλων των απαραίτητων δευτερογενών στοιχείων. Με τον όρο δευτερογενές στοιχείο, εννοείται κάθε στοιχείο που έχει ήδη συλλεχθεί από άλλον ερευνητή για το σκοπό μιας έρευνας διαφορετικής από αυτή που διεξάγεται, και είναι συνήθως εύκολα προσβάσιμο, με χαμηλό κόστος και μικρό χρόνο συλλογής. Ως εκ τούτου, τα δευτερογενή στοιχεία είναι πολύτιμα για τη διάγνωση ενός ερευνητικού προβλήματος, για την ανάπτυξη της προσέγγισης στο πρόβλημα και για το σχεδιασμό της έρευνας. Έτσι, αφού μελετήσαμε τη διεθνή και τοπική βιβλιογραφία καθώς και τις διαδικτυακές πηγές σχετικά με τις υπηρεσίες υγείας και τη στάση φαρμακοποιών και ασθενών απέναντι σε αυτές, συλλέξαμε τα στοιχεία εκείνα που κρίναμε ως χρήσιμα και απαραίτητα για το σχεδιασμό της μεθοδολογίας της έρευνας και κατά συνέπεια, για τη συλλογή των πρωτογενών δεδομένων. Πιο αναλυτικά, διεξήγαμε βιβλιογραφική αναζήτηση σε διαδικτυακές βάσεις δεδομένων και ιστοσελίδες ακαδημαϊκών περιοδικών, όπως: ο Σύνδεσμος Ελληνικών Ακαδημαϊκών Βιβλιοθηκών (Heal Link), η μηχανή αναζήτησης ακαδημαϊκών εργασιών Google Scholar και η βάση δεδομένων βιοτεχνολογικών πληροφοριών PubMed. Οι φράσεις που χρησιμοποιήσαμε ήταν: «pharmacy services AND community pharmacies», «patients satisfaction with pharmaceutical care services AND community pharmacies», «community pharmacists opinion of pharmacy services», «consumers opinion of pharmacy services» και «evaluation of community pharmacy services». Στο σημείο αυτό να αναφερθεί πως τα πρωτογενή δεδομένα, είναι στοιχεία που συλλέγονται για πρώτη φορά, από τον ίδιο τον ερευνητή, για τους σκοπούς της συγκεκριμένης έρευνας, ενώ η συλλογή τους είναι χρονοβόρα και δαπανηρή. Οι συχνότερες μέθοδοι συλλογής πρωτογενών δεδομένων είναι οι επισκοπήσεις, οι σε βάθος συνεντεύξεις, τα πειράματα, η παρατήρηση κ.α. Η μέθοδος που επιλέχθηκε να χρησιμοποιηθεί στην παρούσα έρευνα, είναι αυτή των ερωτηματολογίων (Σιώμκος, 2008). 59

75 3.3 ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ ΤΟΥ ΕΡΩΤΗΜΑΤΟΛΟΓΙΟΥ ΕΙΣΑΓΩΓΗ Το ερωτηματολόγιο αποτελεί ένα επιστημονικό όργανο μέτρησης της έρευνας μάρκετινγκ, απαραίτητο κατά την πρωτογενή έρευνα, δηλαδή το στάδιο εκείνο στο οποίο γίνεται η άντληση όλων των απαραίτητων στοιχείων και πληροφοριών για την απάντηση των ερευνητικών προβλημάτων. Πρόκειται για ένα σύνολο δομημένων ερωτήσεων, οι οποίες παρουσιάζονται με συγκεκριμένη σειρά και απαντώνται γραπτώς από τον ερωτώμενο. Ένα ερωτηματολόγιο πρέπει να έχει θεματολογικό περιεχόμενο τέτοιο, ώστε να καλύπτει πλήρως τις πληροφοριακές ανάγκες των διαστάσεων του υπό μελέτη προβλήματος καθώς και τους γενικότερους και ειδικότερους στόχους της έρευνας, λαμβάνοντας υπόψη τους περιορισμούς σε χρόνο και πόρους. Επιπλέον, η σειρά και το είδος των ερωτήσεων, η επιλογή των λέξεων και η διατύπωση-σύνταξη του, θα πρέπει να γίνεται με προσοχή προκειμένου να δίνει μετρήσεις και στοιχεία που να χαρακτηρίζονται από πληρότητα, ακρίβεια, σταθερότητα, επαναληψιμότητα, χρησιμότητα και εφαρμοσιμότητα (Κουρεμένος, 1992). Στην παρούσα ερευνητική μελέτη σχεδιάστηκαν δύο ερωτηματολόγια (Παραρτήματα 1 & 2), από τα οποία το πρώτο απευθύνεται στους ασθενείς-πελάτες και το δεύτερο στους φαρμακοποιούς - ιδιοκτήτες ή εργαζόμενους - σε φαρμακείο ανοιχτό στο κοινό. Ο λόγος που αποφασίστηκε ο σχεδιασμός δύο ερωτηματολογίων ήταν η απόκτηση μιας σφαιρικής εικόνας σχετικά με τις υπηρεσίες υγείας στο σύγχρονο ελληνικό φαρμακείο, προκειμένου να αποκρυπτογραφηθεί η στάση επί του θέματος όλων των άμεσα ενδιαφερόμενων. Έτσι, ύστερα από εκτεταμένη βιβλιογραφική ανασκόπηση και δευτερογενή έρευνα, ακολούθησε ο σχεδιασμός της αρχικής μορφής των δύο ερωτηματολογίων στην οποία έγινε προέλεγχος ώστε να προκύψει η τελική του μορφή, που διανεμήθηκε τελικά στους ερωτηθέντες. Ο προέλεγχος αφορά ουσιαστικά στη διανομή του ερωτηματολογίου σε ένα αντιπροσωπευτικό δείγμα 10 ατόμων, ώστε να αξιολογηθεί, να εντοπιστούν προβλήματα κατανόησης και σύνταξης των ερωτήσεων καθώς και τυχόν ασάφειες ή λάθη στη σειρά τους, αλλά και να υπολογιστεί ο απαιτούμενος χρόνος για τη συμπλήρωση του ΜΕΘΟΔΟΙ ΕΠΑΦΗΣ Ένα σημαντικό στάδιο κατά το σχεδιασμό της έρευνας είναι η επιλογή της κατάλληλης μεθόδου επαφής με τους ερωτώμενους για τη συλλογή των απαραίτητων στοιχείων. Οι κύριες μέθοδοι επαφής για τη συλλογή πρωτογενών δεδομένων σε μια έρευνα μάρκετινγκ είναι (Σιώμκος, 2008): 1. Προσωπική μέθοδος Πρόκειται για την άμεση επαφή του ερευνητή με τον ερωτώμενο, κατά την οποία χορηγείται το ερωτηματολόγιο στον ερωτώμενο και συμπληρώνεται είτε από τον ίδιο είτε από τον ερευνητή. Η διαδικασία της συμπλήρωσης μπορεί να γίνει στον προσωπικό χώρο του ερωτώμενου, στο δρόμο ή σε κάποιο κεντρικό σημείο. Αποτελεί την πιο διαδεδομένη μέθοδο διανομής ερωτηματολογίων στην Ελλάδα, καθώς δίνει τη δυνατότητα επεξήγησης αποριών ή ασαφειών και παρουσιάζει υψηλή ανταπόκριση. 2. Τηλεφωνική μέθοδος Η συμπλήρωση του ερωτηματολογίου γίνεται έπειτα από τηλεφωνική επικοινωνία του ερευνητή με τον ερωτώμενο και τηλεφωνική υποβολή των ερωτήσεων σ αυτόν. Είναι μια ανέξοδη μέθοδος, που συνήθως χαρακτηρίζεται από ειλικρίνεια στις απαντήσεις των 60

76 ερωτώμενων, ωστόσο έχει χαμηλά ποσοστά ανταπόκρισης σε σύγκριση με την προσωπική μέθοδο. 3. Ταχυδρομική μέθοδος Το ερωτηματολόγιο αποστέλλεται ταχυδρομικά στο σπίτι του ερωτώμενου προκειμένου να το συμπληρώσει και να το επιστρέψει πίσω στον ερευνητή. Παρουσιάζει τα ίδια πλεονεκτήματα και μειονεκτήματα με την τηλεφωνική μέθοδο και το χαμηλότερο βαθμό ανταπόκρισης από όλες τις μεθόδους. 4. Έρευνα μέσω διαδικτύου Πρόκειται για μια σύγχρονη μέθοδο επαφής, στην οποία το ερωτηματολόγιο και οι οδηγίες συμπλήρωσης του είναι καταγεγραμμένες ηλεκτρονικά. Έτσι, ο ερωτώμενος καλείται να συμπληρώσει το ερωτηματολόγιο διαδικτυακά και να το στείλει πίσω στον ερευνητή. Για τη διανομή των ερωτηματολογίων που σχεδιάσαμε επιλέχθηκε ένας συνδυασμός των παραπάνω μεθόδων. Ειδικότερα, όσον αφορά τα ερωτηματολόγια προς τους φαρμακοποιούς, ως κύρια μέθοδος επαφής επιλέχθηκε η έρευνα μέσω διαδικτύου. Ο λόγος είναι πως η πλειοψηφία των φαρμακοποιών χαρακτηρίζεται από υψηλό μορφωτικό επίπεδο, ενώ είναι εξοικειωμένη με τις νέες τεχνολογίες λόγω του επαγγέλματος της. Επιπλέον, ο χρόνος του σύγχρονου φαρμακοποιού είναι περιορισμένος και ως εκ τούτου η πιθανότητα ανταπόκρισης του σε ένα ηλεκτρονικό ερωτηματολόγιο, στο οποίο μπορεί να ανατρέξει οποιαδήποτε στιγμή επιθυμεί, είναι υψηλότερη συγκριτικά με την προσωπική μέθοδο. Από την άλλη, όσον αφορά τα ερωτηματολόγια προς τους ασθενείς-καταναλωτές, η προσωπική μέθοδος επαφής κρίθηκε καταλληλότερη για την προσέγγιση τους. Η επιλογή αυτή βασίζεται στις μεγάλες διακυμάνσεις ως προς την ηλικία και το μορφωτικό επίπεδο που χαρακτηρίζουν το δείγμα, γεγονός που καθιστά απαραίτητη την άμεση επικοινωνία με τους ερωτώμενους και την επεξήγηση αποριών και ασαφειών. Ωστόσο, για την προσέγγιση ασθενών-πελατών, νεότερων σε ηλικία, χρησιμοποιήθηκε και η online έρευνα ΣΧΕΔΙΑΣΜΟΣ ΤΟΥ ΕΡΩΤΗΜΑΤΟΛΟΓΙΟΥ Ο σχεδιασμός του ερωτηματολογίου είναι μια πολύπλοκη και απαιτητική διαδικασία κατά την οποία πρέπει να ληφθεί υπόψη ένα σύνολο παραγόντων, όπως τα χαρακτηριστικά των ερωτώμενων, η προθυμία τους να συμπληρώσουν το ερωτηματολόγιο ή οι συνθήκες συμπλήρωσης του. Σε γενικές γραμμές, ο σχεδιασμός ενός ερωτηματολογίου περιλαμβάνει τα παρακάτω στάδια (Σιώμκος, 2011): 1) Καταγραφή των απαραίτητων πληροφοριών για την έρευνα Στο στάδιο αυτό καθορίζονται οι πληροφορίες που απαιτούνται προκειμένου να επιτευχθούν ο σκοπός και οι επιμέρους στόχοι της ερευνητικής μελέτης, όπως αυτοί ορίστηκαν στην Ενότητα Ειδικότερα, γίνεται η επιλογή των στοιχείων που συλλέχθηκαν έπειτα από τη βιβλιογραφική ανασκόπηση και κρίνονται κατάλληλα για το σχεδιασμό των ερωτήσεων του ερωτηματολογίου, λαμβάνοντας υπόψη τα χαρακτηριστικά του δείγματος, τη μέθοδο επαφής με αυτό και τους περιορισμούς της έρευνας. Σκοπός της παραπάνω διαδικασίας είναι να συλλεχθούν, τελικά, τα δεδομένα εκείνα τα οποία θα μας βοηθήσουν να απαντήσουμε στα ερωτήματα της έρευνας, εξάγοντας τα ανάλογα συμπεράσματα. 61

77 2) Επιλογή του τύπου ή του συνδυασμού τύπων επισκόπησης (survey types) που θα χρησιμοποιηθούν Στο στάδιο αυτό επιλέγεται ο τύπος επισκόπησης που θα χρησιμοποιηθεί για τη συλλογή των δεδομένων. Οι επισκοπήσεις χρησιμοποιούν εργαλεία συλλογής στοιχείων σε γραπτή μορφή και διακρίνονται στα ερωτηματολόγια και στην προσωπική συνέντευξη του ερευνητή με τον ερωτώμενο. Στην παρούσα έρευνα επιλέχθηκε η μορφή των ερωτηματολογίων για τη συλλογή των απαιτούμενων δεδομένων. 3) Καθορισμός του περιεχομένου των ερωτήσεων A. Ερωτηματολόγιο προς ασθενείς-πελάτες Το ερωτηματολόγιο προς τους ασθενείς-πελάτες των ιδιωτικών φαρμακείων αποτελείται από 5 μέρη. Αναλυτικότερα: Μέρος Α: Περί των υπηρεσιών υγείας Στόχος της πρώτης ενότητας είναι να διερευνηθεί η γνώση των ασθενών περί των υπηρεσιών υγείας, δηλαδή πως αντιλαμβάνονται την έννοια αυτών των υπηρεσιών, καθώς και να καταγραφούν οι υπηρεσίες που προσφέρονται από τα φαρμακεία, σήμερα, και οι υπηρεσίες που οι ασθενείς επιθυμούν να προστεθούν. Πιο αναλυτικά, η ερώτηση Α1 συντάχθηκε βάσει του ορισμού των υπηρεσιών υγείας, όπως αυτός δίνεται στο Άρθρο 1 του Σχεδίου νόμου για την οργάνωση και λειτουργία του γενικού συστήματος πρωτοβάθμιας φροντίδας υγείας (2009) του Υπουργείου Υγείας, ενώ δίνονται ως επιλογές και κάποιες λανθασμένες προτάσεις προκειμένου να διαπιστωθεί κατά πόσο οι ασθενείς είναι σε θέση να κατανοήσουν την ακριβή έννοια του όρου (λανθασμένες είναι οι προτάσεις 1 και 5). Από την άλλη, στις ερωτήσεις Α2 και Α3 δίνεται η δυνατότητα στον ερωτώμενο να επιλέξει μέσα από μια λίστα υπηρεσιών, ποιες του προσφέρονται ήδη, καθώς και ποιες νέες υπηρεσίες θα επιθυμούσε να του προσφέρονται από τα σύγχρονα ιδιωτικά φαρμακεία. Η λίστα αυτή συντάχθηκε βάσει των αποτελεσμάτων ερευνητικών μελετών επί των υπηρεσιών υγείας που προσφέρονται από τα φαρμακεία κοινότητας (community pharmacies) στο εξωτερικό (Shuai et al, 2012, Eades et al, 2011, Cordina et al, 2008, Beshir et al, 2014, Bush et al, 2009, Anderson et al, 2003, Dunlop et al, 2002, Björkman et al, 2008), αλλά και βάσει της προσωπικής εμπειρίας στο χώρο του φαρμακείου. Μέρος Β: Ικανοποίηση από τις υπηρεσίες υγείας Στην ενότητα αυτή, προσπαθούμε να επιτύχουμε το δεύτερο στόχο της έρευνας, που είναι η διερεύνηση της ικανοποίησης των ασθενών-πελατών από τις προσφερόμενες υπηρεσίες. Για το λόγο αυτό, φτιάχτηκαν δύο πίνακες (Β1.Α και Β1.Β) στους οποίους οι ασθενείς καλούνται να συμπληρώσουν το βαθμό ικανοποίησης τους τόσο από τα γενικά χαρακτηριστικά όσο και από τις υπηρεσίες που τους προσφέρονται στο φαρμακείο που επισκέπτονται συνήθως. Ο λόγος που επιθυμούμε να συλλέξουμε στοιχεία σχετικά με την ικανοποίηση των ασθενών από χαρακτηριστικά όπως το ωράριο, η τοποθεσία, η εχεμύθεια και η διακριτικότητα του φαρμακοποιού ή οι τιμές των φαρμάκων, είναι γιατί σύμφωνα με ευρήματα προηγούμενων ερευνών (Hasan et al, 2013, Panvelkar et al, 2009, Eades et al, 2011, Adil et al, 2014), η στάση των ασθενών-πελατών απέναντι στις υπηρεσίες υγείας και η ικανοποίηση τους από αυτές, συνδέονται άμεσα με την γενικότερη αντίληψη του πελάτη για το φαρμακείο που επισκέπτεται. Για την ποσοτικοποίηση της ικανοποίησης των ασθενών-πελατών χρησιμοποιείται κατάλληλα διαβαθμισμένη κλίμακα που λαμβάνει τιμές από 1-5, όπου 1=καθόλου ικανοποιημένος και 5=πάρα πολύ ικανοποιημένος. 62

78 Μέρος Γ: Εικόνα για τον φαρμακοποιό Στο τρίτο μέρος της εργασίας, στόχος μας είναι να μελετήσουμε την αντίληψη των ασθενών-πελατών για τον σύγχρονο φαρμακοποιό και ειδικότερα για τις ικανότητες, τις γνώσεις και την εμπειρία του. Πιο αναλυτικά, στην ερώτηση Γ1 ο ασθενής-πελάτης καλείται να εκφράσει την άποψη του όσον αφορά στην ισορροπία του σύγχρονου φαρμακοποιού μεταξύ του επιστημονικού και επιχειρηματικού του ρόλου, επιλέγοντας ανάμεσα σε τέσσερις πιθανές επιλογές. Σύμφωνα με την έρευνα του Bawazir (2004), η πλειοψηφία των ασθενώνπελατών των φαρμακείων στη Σαουδική Αραβία θεωρεί πως ο φαρμακοποιός διατηρεί μια καλή ισορροπία μεταξύ επιχειρηματικού και επιστημονικού ρόλου, ωστόσο, τείνει να ενδιαφέρεται περισσότερο για τα επιχειρηματικά ζητήματα. Ακολούθως, στην ερώτηση Γ2 παρατίθεται μια λίστα προτάσεων στην οποία ο ερωτώμενος καλείται να δηλώσει το βαθμό που συμφωνεί ή διαφωνεί με καθεμία από αυτές. Ο βαθμός συμφωνίας ή διαφωνίας δηλώνεται μέσω της κλίμακας Likert, η οποία λαμβάνει τιμές από 1-5, με το 1 να αντιστοιχεί στην απόλυτη διαφωνία και το 5 στην απόλυτη συμφωνία. Η εν λόγω ερώτηση μελετά την αντίληψη των ασθενών-πελατών σχετικά με την ικανότητα, την εκπαίδευση και την εμπειρία των φαρμακοποιών, αλλά και το βαθμό εμπιστοσύνης προς τις συμβουλές τους. Οι απαντήσεις των ερωτώμενων έχουν ιδιαίτερο ενδιαφέρον, καθώς σύμφωνα με προηγούμενες μελέτες (Wirth et al, 2010, Eades et al, 2011) οι ασθενείς εμφανίζονται διχασμένοι σχετικά με το αν ο φαρμακοποιός είναι ο κατάλληλος επιστήμονας υγείας για να τους παρέχει τις συμβουλές και υπηρεσίες υγείας που χρειάζονται. Μέρος Δ: Συμβολή των υπηρεσιών υγείας στην πρωτοβάθμια περίθαλψη Στο τέταρτο μέρος του ερωτηματολογίου, προσπαθούμε να επιτύχουμε έναν ακόμα στόχο της παρούσας ερευνητικής μελέτης, που είναι η διερεύνηση της άποψης των ασθενώνπελατών σχετικά με τη συμβολή των υπηρεσιών υγείας στην πρωτοβάθμια περίθαλψη. Η ενότητα αυτή περιλαμβάνει έξι ερωτήσεις, μέσω των οποίων επιχειρούμε να αποκρυπτογραφήσουμε τη συμπεριφορά των ασθενών όταν αντιμετωπίζουν κάποιο πρόβλημα υγείας και τους λόγους που προτιμούν την επίσκεψη στο φαρμακείο έναντι της επίσκεψης στο γιατρό. Αναλυτικότερα, οι ερωτήσεις Δ1 και Δ2 ζητούν από τον ερωτώμενο να σημειώσει τον τρόπο με τον οποίο αντιδρά απέναντι σε ένα πρόβλημα υγείας καθώς κι αν θα συμβουλευόταν τον φαρμακοποιό του σε δευτερεύοντα προβλήματα υγείας. Σύμφωνα με τα αποτελέσματα προηγούμενων ερευνών (Wirth et al, 2010, Wazaify M., 2008), 80% των ασθενών προτιμά την επίσκεψη στο φαρμακείο και την αγορά ενός μη-συνταγογραφούμενου φαρμάκου όταν κρίνει πως η κατάσταση της υγείας του δεν είναι σοβαρή. Από την άλλη, όταν αναζητά μια συμβουλή υγείας, το 76% των ασθενών θα προτιμήσει την επικοινωνία με τον γιατρό του. Ακολούθως, η ερώτηση Δ3 αναφέρεται στην επικοινωνία μεταξύ φαρμακοποιού και γιατρού, η οποία σύμφωνα με έρευνες (Dunlop et al, 2002, Björkman et al, 2008, Laliberté et al, 2012) δεν είναι ιδιαίτερα ικανοποιητική, με τους γιατρούς και άλλους επαγγελματίες υγείας να εμφανίζονται διστακτικοί απέναντι στην παροχή υπηρεσιών υγείας από τους φαρμακοποιούς. Η ερώτηση Δ4 μελετά τους λόγους για τους οποίους οι ασθενείς προτιμούν τη συμβουλή από τον φαρμακοποιό τους για κάποιο πρόβλημα υγείας έναντι της επίσκεψης στον γιατρό. Σύμφωνα με τους Wirth et al (2010) και Hassell et al (1997), οι πιο συχνές αιτίες είναι η μη σοβαρότητα της κατάστασης, το υψηλό κόστος επίσκεψης στον γιατρό, ο περιορισμένος χρόνος αναμονής για ραντεβού με τον γιατρό καθώς και η μεγαλύτερη προσβασιμότητα του φαρμακοποιού. Τέλος, η προθυμία των ασθενών-πελατών να πληρώσουν για την παροχή μια νέας, εξελιγμένης υπηρεσίας υγείας από το φαρμακείο που επισκέπτονται συνήθως, καθώς και η άποψη τους σχετικά με τη συμβολή των υπηρεσιών υγείας στην μείωση των δαπανών του 63

79 Εθνικού Συστήματος Υγείας, εξετάζονται στις ερωτήσεις Δ5 και Δ6, αντίστοιχα. Οι έρευνες των Wirth et al (2010) και Bahari et al (2010), υποδεικνύουν μια γενικότερη άρνηση των ασθενών-πελατών να πληρώσουν για τις υπηρεσίες υγείας, ειδικά εάν αυτές αφορούν συμβουλές σχετικά με την ορθή χορήγηση μη-συνταγογραφούμενων φαρμάκων. Μέρος Ε: Δημογραφικά χαρακτηριστικά Η τελευταία ενότητα του ερωτηματολογίου αφορά στην καταγραφή κάποιων προσωπικών στοιχείων των ερωτώμενων και συγκεκριμένα του φύλου, της ηλικίας, του επιπέδου σπουδών, του επαγγέλματος, της οικογενειακής κατάστασης, του μηνιαίου καθαρού εισοδήματος, της ασφάλισης, της συχνότητας επίσκεψης ενός φαρμακείου και του τόπου κατοικίας τους. Τα παραπάνω στοιχεία θα χρησιμοποιηθούν κατά την ανάλυση των αποτελεσμάτων προκειμένου να γίνει η συσχέτιση τους με τις απαντήσεις των ερωτώμενων στις τέσσερις ενότητες και να διερευνηθεί το πώς αυτά επηρεάζουν την αντίληψη τους για τις υπηρεσίες υγείας. B. Ερωτηματολόγιο προς φαρμακοποιούς Το ερωτηματολόγιο προς τους φαρμακοποιούς - ιδιοκτήτες ή εργαζόμενους - σε φαρμακεία ανοιχτά στο κοινό, αποτελείται από 5 μέρη. Ειδικότερα: Μέρος Α: Περί των υπηρεσιών υγείας Σκοπός του πρώτου μέρους του ερωτηματολογίου είναι η διερεύνηση της αντίληψης των φαρμακοποιών - ιδιοκτητών ή εργαζόμενων - σε φαρμακείο ανοιχτό στο κοινό, για τις υπηρεσίες υγείας. Η ενότητα αυτή αποτελείται από 5 ερωτήσεις (Α1-Α5), εκ των οποίων οι ερωτήσεις Α1, Α2 και Α3 είναι κοινές με τις αντίστοιχες του ερωτηματολογίου προς τους ασθενείς-πελάτες και έχουν ήδη αναλυθεί στην Ενότητα Α Μέρος Α. Οι ερωτήσεις Α4 και Α5 αποσκοπούν στην καταγραφή κάποιων συμπληρωματικών πληροφοριών σχετικά με το πόσο συχνά προσφέρουν οι φαρμακοποιοί υπηρεσίες υγείας προς τους πελάτες τους, καθώς και πόσο χρόνο αφιερώνουν σε καθέναν από αυτούς. Σύμφωνα με τους Laliberté et al (2012), οι φαρμακοποιοί στο Κεμπέκ προσφέρουν υπηρεσίες υγείας λίγες φορές την εβδομάδα ή λίγες φορές το μήνα, ενώ ο μέσος χρόνος που αφιερώνουν για την παροχή αυτών είναι 10 λεπτά ή λιγότερο. Μέρος Β: Ρόλος, ικανότητες & αυτοπεποίθηση σύγχρονου φαρμακοποιού Το δεύτερο μέρος του ερωτηματολογίου, αποσκοπεί στην καταγραφή των απόψεων των φαρμακοποιών ως προς το ποιος αισθάνονται πως είναι ο ρόλος τους (Ερώτηση Β1), ποιες γνώσεις κρίνουν απαραίτητες για την παροχή υπηρεσιών υγείας (Ερώτηση Β2) και πως θα βαθμολογούσαν την ικανότητα και την αυτοπεποίθηση τους για την παροχή διαφόρων υπηρεσιών υγείας (Ερωτήσεις Β3 και Β4, αντίστοιχα). Πιο αναλυτικά, στην ερώτηση Β1 ο φαρμακοποιός καλείται να σημειώσει αν τον απασχολεί περισσότερο η επιστημονική ή η επιχειρηματική διάσταση του επαγγέλματος του (Bawazir, 2004) και στην ερώτηση Β2 να επιλέξει μέσα από μια λίστα, ποιες γνώσεις θεωρεί πως πρέπει να διαθέτει ο σύγχρονος φαρμακοποιός (φαρμακολογίας, φαρμακευτικής τεχνολογίας, μάρκετινγκ κ.α.) ώστε να προσφέρει με επιτυχία υπηρεσίες υγείας. Ακολούθως, στην ερώτηση Β3 ο φαρμακοποιός καλείται να αξιολογήσει από το 1 έως το 5 (1=ανικανότητα, 5=άριστη ικανότητα) την ικανότητα του να ενημερώνει τους ασθενείςπελάτες για την ορθή χρήση των φαρμάκων και τις ανεπιθύμητες ενέργειες τους, να παρέχει συμβολές υγείας, να προάγει τη γενική υγεία του πληθυσμού και να παρέχει πρώτες βοήθειες και μετρήσεις βασικών παραμέτρων υγείας. Σύμφωνα με τα αποτελέσματα ανάλογης έρευνας στο εξωτερικό (Eades et al, 2011), οι φαρμακοποιοί εμφανίζονται διχασμένοι, καθώς 64

80 ορισμένοι δηλώνουν πως δεν αισθάνονται ικανοί να προστατέψουν και να προωθήσουν την υγεία των ασθενών και δε διαθέτουν τις απαραίτητες γνώσεις ή δε μπορούν να τις εφαρμόσουν στην πράξη, ενώ αντίθετα άλλοι, νιώθουν πως μπορούν να συμβάλλουν στη βελτίωση της υγείας του πληθυσμού. Τέλος, σύμφωνα με τα αποτελέσματα της ίδιας έρευνας, οι φαρμακοποιοί θεωρούν τις υπηρεσίες υγείας λιγότερο σημαντικές από τους παραδοσιακούς τους ρόλους και νιώθουν λιγότερη αυτοπεποίθηση για την παροχή τους, στοιχείο που εξετάζεται στην ερώτηση Β4 όπου ο ερωτώμενος καλείται να βαθμολογήσει από το 1-5 (1=καθόλου αυτοπεποίθηση, 5=πάρα πολύ αυτοπεποίθηση) την αυτοπεποίθηση που νιώθει όταν παρέχει υπηρεσίες υγείας στους ασθενείς-πελάτες του. Μέρος Γ: Εμπόδια κατά την παροχή υπηρεσιών υγείας Στην ενότητα αυτή στοχεύουμε να καταγράψουμε τους παράγοντες που εμποδίζουν τον σύγχρονο φαρμακοποιό να παρέχει υπηρεσίες υγείας στους ασθενείς-πελάτες του. Λόγω του πλήθους των παραγόντων, όπως αυτοί έχουν καταγραφεί από προηγούμενες ερευνητικές μελέτες, έγινε ομαδοποίηση των εμποδίων σε 4 κατηγορίες: α) παράγοντες σχετιζόμενοι με τη συμπεριφορά, β) παράγοντες κατάρτισης και δεξιοτήτων, γ) παράγοντες σχετιζόμενοι με τους πόρους, δ) παράγοντες σχετιζόμενοι με το σύστημα υγείας (Ερώτηση Γ1). Σε κάθε μία από τις τέσσερες κατηγορίες ο ερωτώμενος καλείται να αξιολογήσει τους ανάλογους παράγοντες, σημειώνοντας από το 1-5 το βαθμό σημαντικότητας τους (1=καθόλου σημαντικός, 5=πολύ σημαντικός). Οι ερευνητές που ασχολήθηκαν με την καταγραφή των εμποδίων ήταν οι: Eades et al (2011), Dunlop et al (2002), Bryant et al (2009), Beshir et al (2014), Björkman et al (2008), Laliberté et al (2012), Bush et al (2009) και Perri M. (1996). Μέρος Δ: Το μέλλον του ελληνικού φαρμακείου Το τέταρτο μέρος του ερωτηματολογίου επιχειρεί να αποκρυπτογραφήσει τις απόψεις των σύγχρονων φαρμακοποιών για το μέλλον του ελληνικού φαρμακείου και πως αυτό συσχετίζεται με τις υπηρεσίες υγείας. Ειδικότερα, οι ερωτήσεις Δ1 και Δ2 ζητούν από τους φαρμακοποιούς να σημειώσουν το βαθμό που συμφωνούν ή διαφωνούν με μια σειρά προτάσεων σχετικά με το ρόλο των υπηρεσιών υγείας στο μελλοντικό φαρμακείο και την επίδραση αυτών στο ΕΣΥ (Ερώτηση Δ1), καθώς και σχετικά με τις στρατηγικές που πρέπει να υιοθετηθούν ώστε το επάγγελμα του φαρμακοποιού να στραφεί προς τις υπηρεσίες υγείας (Ερώτηση Δ2). Η πλειοψηφία των ερευνητικών μελετών (Beshir et al, 2014, Laliberté et al, 2012), έδειξαν πως ο φαρμακοποιός μπορεί να διαδραματίσει κεντρικό ρόλο στο ΕΣΥ, προάγοντας τη γενική υγεία του πληθυσμού, προλαμβάνοντας την εμφάνιση ασθενειών και κατ επέκταση μειώνοντας το κόστος της υγειονομικής περίθαλψης. Επιπλέον, σύμφωνα με τους Björkman et al (2008) και Perri M. (1996), μερικές από τις τεχνικές με τις οποίες θα ενισχυθεί η στροφή προς τις υπηρεσίες υγείας είναι η δημιουργία ενός πρωτοκόλλου που να καθορίζει τις γνώσεις και δεξιότητες των φαρμακοποιών, η κοινοποίηση ερευνών σχετικά με τη σπουδαιότητα της παροχής υπηρεσιών υγείας, η ενίσχυση της επικοινωνίας φαρμακοποιού-ασθενούς και η παροχή κινήτρων στους φαρμακοποιούς για την προσφορά υπηρεσιών υγείας. Τέλος, στην ερώτηση Δ3 ο φαρμακοποιός καλείται να σημειώσει το βαθμό ικανοποίησης του από το επάγγελμα του και τα συναισθήματα που αυτό του προκαλεί, βαθμολογώντας από το 1-5 καθεμία από τις προτάσεις (1=διαφωνώ απόλυτα, 5=συμφωνώ απόλυτα). Στόχος της ερώτησης αυτής είναι να συσχετιστούν τα συναισθήματα που απολαμβάνουν οι ερωτώμενοι από το φαρμακευτικό επάγγελμα. Μέρος Ε: Δημογραφικά χαρακτηριστικά Το ερωτηματολόγιο ολοκληρώνεται με τα δημογραφικά χαρακτηριστικά, όπου γίνεται η καταγραφή των προσωπικών δεδομένων των ερωτώμενων και συγκεκριμένα του φύλου, 65

81 της ηλικίας, του επιπέδου σπουδών, της εργασιακής τους εμπειρίας, της ημερήσιας επισκεψιμότητας του φαρμακείου το οποίο κατέχουν ή στο οποίο εργάζονται, της γεωγραφικής του θέσης και της εκπαίδευσης που διαθέτουν επί των υπηρεσιών υγείας. Όλα τα παραπάνω θα χρησιμοποιηθούν προκειμένου να αναλυθεί ο τρόπος με τον οποίο τα δημογραφικά χαρακτηριστικά των φαρμακοποιών επηρεάζουν την αντίληψη τους για τις υπηρεσίες υγείας. 4) Προσδιορισμός της δομής των ερωτήσεων Υπάρχουν τρείς κατηγορίες ερωτήσεων (Σιώμκος, 2011, Javeau Claude, 2000): Ανοικτή ερώτηση (open-ended), στην οποία ο ερωτώμενος μπορεί να εκφράσει τη γνώμη του ελεύθερα και χωρίς περιορισμούς, δίνοντας τη δική του απάντηση. Το μειονέκτημα αυτού του τύπου ερωτήσεων είναι πως παρουσιάζει μεγάλη ποικιλία απαντήσεων, γεγονός που καθιστά ιδιαίτερα δύσκολη την επεξεργασία τους. Κλειστή ερώτηση (close-ended), στην οποία ο ερωτώμενος επιλέγει μεταξύ προκαθορισμένων απαντήσεων. Πρόκειται για τον πιο συχνό τύπο ερωτήσεων αφού είναι εύκολες στην κωδικοποίηση τους, στην καταγραφή τους στον υπολογιστή και στην ανάλυση τους. Υπάρχουν διάφοροι τύποι κλειστών ερωτήσεων (διχοτομικές, βαθμονόμησης, κατάταξης, διαβαθμισμένης κλίμακας, πολλαπλής επιλογής) και η φύση της ερώτησης μας καθοδηγεί στον τύπο που θα χρησιμοποιηθεί σε κάθε περίπτωση. Μερικώς κλειστή ερώτηση, στην οποία δίνονται προκαθορισμένες απαντήσεις, αλλά ο ερωτώμενος μπορεί εάν το επιθυμεί να δώσει μια δική του απάντηση, εκτός των διαθέσιμων επιλογών. Στο πρώτο ερωτηματολόγιο της παρούσας ερευνητικής μελέτης, το οποίο απευθύνεται στους ασθενείς-πελάτες των ιδιωτικών φαρμακείων, χρησιμοποιήθηκαν κλειστές ή μερικώς κλειστές ερωτήσεις με εξαίρεση την ερώτηση Ε10 που είναι ανοιχτού τύπου, καθώς ζητάει από τον ερωτώμενο να σημειώσει την πόλη κατοικίας του. Πιο αναλυτικά, οι ερωτήσεις Α2 και Α3 είναι μερικώς κλειστές ερωτήσεις πολλαπλής επιλογής, αφού επιτρέπουν στον ερωτώμενο να επιλέξει περισσότερες από μια απαντήσεις ή να δώσει μια δική του, ελεύθερη απάντηση. Από την άλλη, οι ερωτήσεις Α1, Γ1, Δ1, Δ2, Δ3, Δ5, Δ6 και Ε1-Ε9 είναι κλειστές ερωτήσεις στις οποίες οι ερωτώμενοι καλούνται να επιλέξουν μια μόνο από τις διαθέσιμες απαντήσεις (η ερώτηση Α1 δίνει τη δυνατότητα περισσότερων από μία απαντήσεων και η Ε4 είναι μερικώς κλειστή). Τέλος, οι ερωτήσεις Β1, Γ2 και Δ4 είναι κλειστές ερωτήσεις διαβαθμισμένης κλίμακας, καθώς ο ερωτώμενος καλείται να βαθμολογήσει με μια συγκεκριμένη κλίμακα μια σειρά προτάσεων. Στο σημείο αυτό πρέπει να αναφερθεί πως για τις ερωτήσεις διαβαθμισμένης κλίμακας χρησιμοποιούνται ειδικές ψυχομετρικές κλίμακες μέτρησης στάσεων, με πιο γνωστές τις Likert, Guttman και Turstone. Η κλίμακα τύπου Likert είναι η πιο απλή στη δημιουργία και η πιο διαδεδομένη στις κοινωνικές και παιδαγωγικές έρευνες και αφορά στην καταγραφή του βαθμού συμφωνίας ή διαφωνίας των ερωτώμενων με μία σειρά προτάσεων σχετικών με το αντικείμενο της έρευνας. Μπορεί να χρησιμοποιηθεί για την αξιολόγηση προτάσεων με θετικό ή αρνητικό νόημα και λαμβάνει τιμές από 1-5 ή από 1-7, όπου το 1 υποδηλώνει απόλυτη διαφωνία, το 5 ή 7 απόλυτη συμφωνία και οι ενδιάμεσες τιμές ενδιάμεσες καταστάσεις συμφωνίας ή διαφωνίας (Σταθακόπουλος, 2005). Στις ερωτήσεις Γ2 και Δ4 χρησιμοποιήθηκε κλίμακα Likert με τιμές 1-5, ενώ στην ερώτηση Β1 ο ερωτώμενος καλείται να δηλώσει το βαθμό ικανοποίησης του, βαθμολογώντας μια σειρά προτάσεων με τιμές από το 1-5. Στο δεύτερο ερωτηματολόγιο, προς τους φαρμακοποιούς - ιδιοκτήτες ή εργαζόμενους - σε φαρμακείο ανοιχτό στο κοινό, οι ερωτήσεις Α2 και Α3 είναι μερικώς κλειστές ερωτήσεις πολλαπλής επιλογής και οι ερωτήσεις Α1, Α4, Α5, Β1, Β2 και Ε1-Ε7 είναι κλειστές 66

82 ερωτήσεις όπου οι ερωτώμενοι πρέπει να σημειώσουν μία ή σε κάποιες περιπτώσεις (Α1, Β2, Ε6, Ε7) πάνω από μία απαντήσεις. Ακόμα, οι ερωτήσεις Β3, Β4, Γ1, Δ1, Δ2 και Δ3 είναι κλειστές ερωτήσεις διαβαθμισμένης κλίμακας. Πιο αναλυτικά, οι ερωτήσεις Δ1-Δ3 χρησιμοποιούν κλίμακα Likert συμφωνίας με τιμές από 1-5, η ερώτηση Β3 ζητά από τον ερωτώμενο να αξιολογήσει την ικανότητα του σε διάφορες δραστηριότητες με τιμές από το 1-5, η ερώτηση Β4 ζητά την αξιολόγηση της αυτοπεποίθησης των ερωτώμενων με τιμές από 1-5 και η ερώτηση Γ1 ζητά την καταγραφή της σπουδαιότητας μια σειράς παραγόντων με τιμές από 1-5. Τέλος, οι ερωτήσεις Ε8 και Ε9 είναι ανοιχτές ερωτήσεις, αφού ζητάνε από τον ερωτώμενο να σημειώσει την πόλη που εδρεύει το φαρμακείο στο οποίο δραστηριοποιείται επαγγελματικά και το του. 5) Διατύπωση των ερωτήσεων Κατά το σχεδιασμό του ερωτηματολογίου δόθηκε ιδιαίτερη προσοχή στον τρόπο με τον οποίο διατυπώθηκαν οι ερωτήσεις και λήφθηκε υπόψη τόσο το μορφωτικό επίπεδο των ερωτώμενων όσο και η γνώση τους επί του μελετώμενου θέματος. Ειδικότερα, η γλώσσα που χρησιμοποιήθηκε είναι απλή και κατανοητή και ακολουθεί τους βασικούς κανόνες της γραμματικής και του συντακτικού. Επιπλέον, οι ερωτήσεις είναι απλές, αντικειμενικές, σαφείς, σύντομες και συγκεκριμένες. Τυχόν διφορούμενες λέξεις και εκφράσεις, συναισθηματικές ή συμβολικές λέξεις, εξεζητημένες ή ξενόγλωσσες ή τεχνικές λέξεις, προδιαθέσεις στη διατύπωση (bias) και ασάφειες αποφεύχθηκαν. Τέλος, δεν χρησιμοποιήθηκαν διπλές ερωτήσεις, ερωτήσεις αρνητικού τύπου, που μπορεί να προκαλέσουν σύγχυση και ερωτήσεις που υποβάλλουν την απάντηση (Σιώμκος, 2011, Κουρεμένος, 2001). 6) Καθορισμός της σειράς των ερωτήσεων Στο στάδιο αυτό επιλέγεται η σειρά με την οποία θα εμφανίζονται οι ερωτήσεις στα δύο ερωτηματολόγια, προκειμένου αυτά να είναι σωστά δομημένα και επιτυχημένα. Ειδικότερα, οι ερωτήσεις πρέπει να ακολουθούν μια καθοδική σειρά από πλευράς κοινωνικής χρησιμότητας, με τις πρώτες ερωτήσεις να είναι απλές και ενδιαφέρουσες, ώστε να δημιουργούν θετική εντύπωση και προδιάθεση και να τραβούν την προσοχή του ερωτώμενου και τις υπόλοιπες ερωτήσεις να ακολουθούν μια λογική σειρά, ώστε να διασφαλίζεται η θεματική, νοηματική και λειτουργική ροή και συνέχεια του ερωτηματολογίου. Επιπλέον, οι ερωτήσεις πρέπει να ομαδοποιηθούν σε ενότητες, ώστε να υπάρξει ομοιογένεια στις απαντήσεις και να γίνει πιο εύκολα η επεξεργασία και η ανάλυση των αποτελεσμάτων (Σιώμκος, 2011, Κουρεμένος, 2001), Και τα δύο ερωτηματολόγια ξεκινούν με μια εισαγωγική παράγραφο στην οποία αναφέρεται ο σκοπός της έρευνας, το μεταπτυχιακό πρόγραμμα στα πλαίσια του οποίου διεξάγεται, ο χρόνος που απαιτείται για τη συμπλήρωση του ερωτηματολογίου και η ανάγκη για προσεκτική συμπλήρωση του, ενώ διασφαλίζεται η ανωνυμία των προσωπικών δεδομένων των ερωτώμενων. Η παράγραφος αυτή πρέπει να υπάρχει σε κάθε ερωτηματολόγιο, καθώς εισάγει τον ερωτώμενο στο θέμα και του δημιουργεί ένα αίσθημα ασφάλειας και εμπιστοσύνης προς τον ερευνητή. Ακολούθως, τόσο στο ερωτηματολόγιο προς τους ασθενείς-πελάτες των ιδιωτικών φαρμακείων, όσο και στο ερωτηματολόγιο προς τους φαρμακοποιούς, τοποθετείται το πρώτο μέρος, που στοχεύει στην καταγραφή του τρόπου με τον οποίο αντιλαμβάνονται οι ερωτώμενοι το προς ανάλυση θέμα, δηλαδή τις υπηρεσίες υγείας. Στη συνέχεια, στο ερωτηματολόγιο προς τους ασθενείς τοποθετείται το δεύτερο μέρος, που αναζητά το βαθμό ικανοποίησης από τα γενικά χαρακτηριστικά του φαρμακείου και τις υπηρεσίες υγείας, το τρίτο μέρος, που μελετά την εικόνα για τον φαρμακοποιό και το τέταρτο μέρος, το οποίο εξετάζει τη συμβολή των υπηρεσιών υγείας στην πρωτοβάθμια περίθαλψη. Από την άλλη, 67

83 στο ερωτηματολόγιο προς τους φαρμακοποιούς τοποθετείται το δεύτερο μέρος, που μελετά το ρόλο, τις ικανότητες και την αυτοπεποίθηση των φαρμακοποιών, το τρίτο μέρος, που αναζητά τα εμπόδια παροχής υπηρεσιών υγείας και το τέταρτο μέρος, που αναζητά το μέλλον του ελληνικού φαρμακείου. Τελικά, τα δύο ερωτηματολόγια ολοκληρώνονται με το πέμπτο μέρος, τα δημογραφικά χαρακτηριστικά, που αποσκοπεί στην καταγραφή των προσωπικών δεδομένων των ερωτώμενων (π.χ. φύλο, ηλικία, επάγγελμα, οικογενειακή κατάσταση κ.α.). Οι ερωτήσεις αυτού του τύπου πρέπει πάντα να τοποθετούνται στο τέλος του ερωτηματολογίου, εκτός αν χρησιμεύουν ως φίλτρα (π.χ. μια ερώτηση του τύπου «Είσαστε πάνω από 25 ετών;» πρέπει να τοποθετηθεί στην αρχή του ερωτηματολογίου, εάν το δείγμα πρέπει να περιλαμβάνει μόνο ασθενείς άνω των 25 ετών) (Σιώμκος, 2011). 7) Επιλογή της εμφάνισης και παρουσίασης του ερωτηματολογίου Η εμφάνιση του ερωτηματολογίου πρέπει να επιλέγεται με προσοχή λαμβάνοντας υπόψη τη μέθοδο επαφής και τα χαρακτηριστικά του ερωτώμενου. Σε γενικές γραμμές, ένα ερωτηματολόγιο θα πρέπει να είναι εύκολο στη χρήση (όσον αφορά το σχήμα, το βάρος, τον τρόπο διασύνδεσης των φύλλων κλπ.), εύκολο στην ανάγνωση (ευανάγνωστοι τυπογραφικοί χαρακτήρες, αραιά γραμμένο, καλός διαχωρισμός των ερωτήσεων και απλή αρίθμηση), εύκολο στη συμπλήρωση και αισθητικά όμορφο, ελκύοντας το ενδιαφέρον και την προσοχή του ερωτώμενου. Επιπροσθέτως, πρέπει να παρέχει ξεκάθαρες οδηγίες για τον τρόπο απάντησης των ερωτήσεων και να είναι σχετικά μικρό, αφού ένα μεγάλο ερωτηματολόγιο είναι αποθαρρυντικό για των ερωτώμενο, φορτικό και χρονοβόρο (Javeau, 2000, Σιώμκος, 2011). 8) Σύνταξη της συνοδευτικής επιστολής Η συνοδευτική επιστολή αποτελεί ένα γραπτό κείμενο το οποίο κάνει εισαγωγή στη μελέτη και παρέχει κίνητρα στον ερωτώμενο να απαντήσει. Αναλυτικότερα, πρόκειται για ένα έγγραφο το οποίο συνοδεύει, συνήθως, ένα ερωτηματολόγιο και καλύπτει τα εξής θέματα: α) εξηγεί το σκοπό της μελέτης και το πρόσωπο που τη διενεργεί, ενώ προσπαθεί να πείσει τον ερωτώμενο για την ωφέλεια των αποτελεσμάτων, β) δηλώνει τη φύση των ερωτήσεων και τον χρόνο που απαιτείται για να απαντηθούν, γ) επισημαίνει τον καθοριστικό ρόλο του ερωτώμενου στην επιτυχία της μελέτης, δ) τονίζει την εμπιστευτικότητα των απαντήσεων του ερωτώμενου, ε) δίνει τα προσωπικά στοιχεία επικοινωνίας ενός προσώπου που έχει οριστεί υπεύθυνο για τη μελέτη, ώστε να υπάρχει η δυνατότητα επικοινωνίας σε περίπτωση αποριών, και στ) εκφράζει την εκτίμηση προς τον ερωτώμενο και του αποδίδει ευχαριστίες για την προσφορά και τη συμμετοχή του (Σιώμκος, 2011). 9) Προέλεγχος Τέλος, ο σχεδιασμός του ερωτηματολογίου ολοκληρώνεται με τον προέλεγχο, μια διαδικασία που στοχεύει στην αξιολόγηση του ερωτηματολογίου και στον εντοπισμό τυχόν προβλημάτων. Πιο συγκεκριμένα, το ερωτηματολόγιο δίνεται προς συμπλήρωση σε συναδέλφους ή φίλους, αλλά και σε ένα μικρό δείγμα του πληθυσμού, το οποίο κρίνει κατά πόσο ικανοποιεί τους στόχους της μελέτης, είναι ευανάγνωστο, αντικειμενικό, σαφές και εύκολο στη συμπλήρωση. Με τον τρόπο αυτό διαμορφώνεται το τελικό ερωτηματολόγιο και προσδιορίζεται ο απαιτούμενος χρόνος συμπλήρωσης του (Σιώμκος, 2011). Το ερωτηματολόγιο που σχεδιάστηκε στα πλαίσια της παρούσας μελέτης μοιράστηκε, αρχικά, σε φίλους και στη συνέχεια, σε δείγμα του πληθυσμού (5 ασθενείς και 5 φαρμακοποιούς) παρουσία του ερευνητή, ώστε να μεταφερθούν σε αυτόν προφορικά τυχόν προβλήματα. Όλες οι παρατηρήσεις και τα σχόλια λήφθηκαν υπόψη και προέκυψε η τελική του μορφή. Επιπλέον, υπολογίστηκε ο μέσος χρόνος συμπλήρωσης του, που ήταν 8-10 λεπτά. 68

84 3.4 ΕΠΙΛΟΓΗ ΤΟΥ ΔΕΙΓΜΑΤΟΣ Ένα πολύ σημαντικό κεφάλαιο της μεθοδολογίας έρευνας είναι η επιλογή του δείγματος μελέτης, το οποίο πρέπει να είναι αντιπροσωπευτικό του ευρύτερου συνόλου (πληθυσμού) και να δίνει αξιόπιστα αποτελέσματα με χαμηλό κόστος. Ειδικότερα, ως δείγμα ορίζεται το υποσύνολο του πληθυσμού που χρησιμοποιείται για τη διεξαγωγή μια ερευνητικής μελέτης. Είναι προφανές πως ο ερευνητής δεν μπορεί να μελετήσει κάθε άτομο του υπό μελέτη πληθυσμού ξεχωριστά, με αποτέλεσμα να αναγκάζεται να επιλέξει ένα δείγμα αυτού, το οποίο όμως να εκπροσωπεί το σύνολο του πληθυσμού, δίνοντας τη δυνατότητα γενίκευσης των αποτελεσμάτων και διεξαγωγής έγκυρων συμπερασμάτων (Κυριαζή, 2002). Η διαδικασία δειγματοληψίας περιλαμβάνει 7 βασικά στάδια (Σταθακόπουλος, 2005): Ορισμός του πληθυσμού, των μελών-στοιχείων του και των γεωγραφικών και χρονικών ορίων του Ο πληθυσμός αφορά όλους τους δυνητικούς ερωτώμενους (π.χ. καταναλωτές, επιχειρήσεις) που κρίνονται κατάλληλοι για να συμμετάσχουν στην έρευνα και ορίζεται από τέσσερις παραμέτρους: το στοιχείο, τη μονάδα δειγματοληψίας, τη γεωγραφική κατανομή και το χρονικό όριο. Το στοιχείο αναφέρεται στον πληθυσμό που μελετάται (π.χ. άνδρες και γυναίκες χρονών), η μονάδα δειγματοληψίας στη βασική μονάδα που περιέχει τα στοιχεία του πληθυσμού (π.χ. φαρμακεία, σούπερ μάρκετ), η γεωγραφική κατανομή στις πόλεις ή γεωγραφικές εκτάσεις στις οποίες διεξήχθη η έρευνα (π.χ. Πάτρα, Λάρισα, Ζάκυνθος) και το χρονικό όριο στο αντίστοιχο χρονικό διάστημα που διήρκεσε η έρευνα (π.χ. 1/2/2014 έως 15/3/2014). Στην παρούσα ερευνητική εργασία το στοιχείο αφορά άνδρες και γυναίκες ηλικίας ετών για το ερωτηματολόγιο που απευθύνεται στους φαρμακοποιούς και άνδρες και γυναίκες ηλικίας ετών για το ερωτηματολόγιο προς τους ασθενείς-πελάτες ιδιωτικών φαρμακείων. Η μονάδα δειγματοληψίας είναι κατά κύριο λόγο τα φαρμακεία στην Πάτρα αλλά και σε διάφορες άλλες περιοχές της Ελλάδας. Στη γεωγραφική κατανομή περιλαμβάνονται αρκετές πόλεις της Ελλάδας, με κυριότερες την Πάτρα, την Αθήνα και τη Ζάκυνθο. Τέλος, το χρονικό διάστημα στο οποίο διεξήχθη η έρευνα είναι από τις έως και τις Στο σημείο αυτό πρέπει να σημειωθεί πως η επιλογή ενός δείγματος αντιπροσωπευτικού του συνολικού πληθυσμού αποτελεί μια ιδιαίτερα δύσκολη, σχεδόν ανέφικτη, διαδικασία. Είναι, λοιπόν, αναγκαίο να ορίσουμε μια ομάδα-στόχο του πληθυσμού, προς την οποία θα απευθύνονται τα αποτελέσματα της έρευνας μας και με την οποία θα συγκριθεί το δείγμα μας. Η αναφερόμενη ομάδα θα περιλαμβάνει άτομα με υψηλό μορφωτικό επίπεδο (κυρίως απόφοιτοι ΑΕΙ/ΤΕΙ), ηλικίας ετών, που επισκέπτονται το φαρμακείο τουλάχιστον 2 φορές το μήνα. Από τις Ενότητες 3.5 και 3.6, όπου αναλύονται τα δημογραφικά χαρακτηριστικά των ασθενών και των φαρμακοποιών, παρατηρούμε πως το δείγμα που επιλέξαμε είναι αρκετά αντιπροσωπευτικό της ομάδας-στόχου. Σχετικά με το υψηλό μορφωτικό επίπεδο του δείγματος, που συνήθως προκύπτει από τέτοιου είδους μελέτες, μπορούμε να πούμε πως αυτό οφείλεται στη μεγαλύτερη προθυμία συμμετοχής σε έρευνες αυτών των ατόμων, σε αντίθεση με άτομα χαμηλού επιπέδου σπουδών, που δυσκολεύονται να κατανοήσουν το ζητούμενο ενός ερωτηματολογίου, και ως εκ τούτου απαντούν τυχαία, στρεβλώνοντας τα αποτελέσματα. Στην παρούσα ερευνητική μελέτη, ένα καλό επίπεδο σπουδών είναι και το ζητούμενο προκειμένου να εξαχθούν ασφαλή και αξιόπιστα συμπεράσματα, οπότε η τάση των ατόμων με υψηλότερο επίπεδο μόρφωσης να συμμετάσχουν σε ερωτηματολόγια, διευκολύνει την έρευνα μας. 69

85 Καθορισμός της δειγματοληπτικής μονάδας Η μονάδα δειγματοληψίας, όπως προαναφέρθηκε, είναι η βασική μονάδα που περιέχει τα στοιχεία του πληθυσμού από τα οποία θα ληφθεί το δείγμα. Προσδιορισμός του δειγματοληπτικού πλαισίου Το πλαίσιο δείγματος (sampling frame) είναι οι κατάλογοι που περιλαμβάνουν όλους τους δυνητικούς ερωτώμενους από όπου θα επιλεγεί το δείγμα. Ο προσδιορισμός του πλαισίου δείγματος απαιτείται μόνο όταν το δείγμα είναι πιθανότητας. Επιλογή της δειγματοληπτικής μεθόδου Η μέθοδος δειγματοληψίας αναφέρεται στον τρόπο με τον οποίο θα γίνει η επιλογή των στοιχείων του πληθυσμού που θα αποτελούν το δείγμα. Υπάρχουν δύο βασικές μέθοδοι: πιθανότητας και μη πιθανότητας. Το δείγμα πιθανότητας είναι αυτό στο οποίο κάθε στοιχείο του πληθυσμού έχει γνωστή και μη μηδενική πιθανότητα να περιληφθεί στο δείγμα, ενώ το δείγμα μη πιθανότητας βασίζεται στην προσωπική κρίση του ερευνητή και όχι σε κάποιας μορφής μηχανιστική διαδικασία επιλογής των μελών του δείγματος. Στην παρούσα ερευνητική μελέτη χρησιμοποιήθηκε δείγμα μη πιθανότητας και πιο συγκεκριμένα, δείγμα ευκολίας. Στη μέθοδο αυτή, η επιλογή των μελών του δείγματος γίνεται με μόνο κριτήριο την ευκολία του ερευνητή, επιτρέποντας έτσι τη συλλογή μεγάλου όγκου δεδομένων σε σύντομο χρονικό διάστημα. Ωστόσο, η υποκειμενική επιλογή του δείγματος μπορεί να επηρεάσει την αξιοπιστία των αποτελεσμάτων, γεγονός που πρέπει να λαμβάνεται υπόψη κατά την εξαγωγή των συμπερασμάτων. Εκτίμηση του μεγέθους του δείγματος Ο καθορισμός του μεγέθους που πρέπει να έχει το δείγμα γίνεται με τη βοήθεια της στατιστικής επιστήμης. Σχεδιασμός της διαδικασίας διεξαγωγής της δειγματοληψίας Ο σχεδιασμός της διαδικασίας δειγματοληψίας περιλαμβάνει τα εξής βήματα: Επιλογή, εκπαίδευση, οργάνωση και επίβλεψη των ατόμων που θα έρθουν σε επαφή με τα μέλη του δείγματος Χορήγηση λεπτομερειακών οδηγιών σχετικά με τον τρόπο επιλογής, προσέγγισης και αντιμετώπισης των μελών του δείγματος Πρόβλεψη και καθοδήγηση στην αντιμετώπιση έκτακτων ή εξωγενών παραγόντων κατά την διαδικασία επιλογής ή προσέγγισης των μελών του δείγματος Διεξαγωγή-υλοποίηση της δειγματοληψίας Το τελευταίο στάδιο της διαδικασίας δειγματοληψίας περιλαμβάνει, ουσιαστικά, τη συλλογή των στοιχείων από τα επιλεγμένα μέλη του «πληθυσμού». Πολλές δυσκολίες μπορεί να προκύψουν κατά το στάδιο αυτό (π.χ. άρνηση συμμετοχής στην έρευνα), τις οποίες ο ερευνητής οφείλει να ξεπεράσει. 3.5 ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ ΔΕΙΓΜΑΤΟΣ ΑΣΘΕΝΩΝ-ΠΕΛΑΤΩΝ Το πρώτο ερωτηματολόγιο απευθυνόταν σε ασθενείς-πελάτες φαρμακείων ανοιχτών στο κοινό. Για τη συμπλήρωση του προσεγγίστηκαν 262 άτομα σε διάφορες πόλεις της Ελλάδος, 70

86 τα οποία επισκέπτονται τουλάχιστον 1-2 φορές μηνιαίως ένα ιδιωτικό φαρμακείο. Η συλλογή των ερωτηματολογίων διήρκεσε 39 ημέρες, από τις έως και τις Όσον αφορά στα δημογραφικά χαρακτηριστικά του δείγματος, δόθηκε ιδιαίτερη προσοχή ώστε αυτό να είναι όσο το δυνατό πιο αντιπροσωπευτικό του πληθυσμού που επισκέπτεται συνήθως ένα φαρμακείο, ενώ έγινε προσπάθεια να τηρηθεί μια σχετική αναλογία ως προς το φύλο και τις ηλικίες των συμμετεχόντων. Τα δημογραφικά χαρακτηριστικά που επιλέχθηκε να αναλυθούν είναι: το φύλο, η ηλικία, το επίπεδο των σπουδών, η κύρια απασχόληση, η οικογενειακή κατάσταση, το εισόδημα, η διαθεσιμότητα ασφάλισης, η συχνότητα επίσκεψης στο φαρμακείο και η πόλη κατοικίας. Η επιλογή των παραπάνω παραγόντων έγινε βάσει προηγούμενων ερευνών, οι οποίες έδειξαν πως αυτά είναι τα στοιχεία που συνήθως επηρεάζουν την αντίληψη των ασθενών για τις υπηρεσίες που προσφέρονται από τα φαρμακεία ΦΥΛΟ Στην έρευνα συμμετείχαν 262 άτομα εκ των οποίων τα 114 (43,5%) είναι άνδρες και τα 148 (56,5%) γυναίκες. Η διαφορά αυτή μεταξύ των δύο φύλων, και ειδικότερα η υπεροχή των γυναικών, μπορεί να εξηγηθεί τόσο πληθυσμιακά όσο και κοινωνικά. Πιο συγκεκριμένα, βάσει της απογραφής που διεξήχθη από την Ελληνική Στατιστική Αρχή (ΕΛΣΤΑΤ) το 2011, οι γυναίκες είναι ελαφρώς περισσότερες από τους άνδρες (ΕΛ.ΣΤΑΤ, Η Ελλάδα με αριθμούς 2014). Επιπλέον, παλιότερες έρευνες έχουν δείξει πως οι γυναίκες τείνουν να ασχολούνται περισσότερο με θέματα που αφορούν την υγεία της οικογένειας, ενώ επισκέπτονται συχνότερα τα φαρμακεία συγκριτικά με τους άνδρες (Boardman et al, 2005, Krska et al, 2010). Στο Γράφημα 3.1 που ακολουθεί, παρουσιάζεται σχηματικά το ποσοστό % ανδρών και γυναικών που συνθέτουν το δείγμα. Γράφημα 3.1: Κατανομή του δείγματος βάσει του φύλου των συμμετεχόντων (Ποσοστό %) ΗΛΙΚΙΑ Από το συνολικό δείγμα των 262 ατόμων, 10 άτομα ήταν ηλικίας κάτω των 20 ετών, 102 ήταν ηλικίας ετών, 65 ηλικίας ετών, 36 ηλικίας ετών, 27 ηλικίας ετών και 22 ηλικίας ετών. Τα παραπάνω αποτελέσματα παρουσιάζονται ως ποσοστό % στο Γράφημα 3.2 που ακολουθεί. 71

87 Γράφημα 3.2: Ηλικιακή κατανομή του δείγματος (Ποσοστό %) Στο Γράφημα 3.2 παρατηρείται πως η πλειοψηφία των συμμετεχόντων ανήκει στις ηλικίες 20-40, γεγονός που μπορεί να εξηγηθεί από τις μεθόδους επαφής του δείγματος, αλλά και από το μορφωτικό του επίπεδο. Ειδικότερα, ένα μεγάλο μέρος της έρευνας διεξήχθη online μέσω ερωτηματολογίων, τα οποία άτομα μικρότερης ηλικίας, εξοικειωμένα με τις νέες τεχνολογίες και το διαδίκτυο, ήταν περισσότερο πρόθυμα να συμπληρώσουν. Επιπλέον, για τη συλλογή πιο αξιόπιστων, σαφών και έγκυρων αποτελεσμάτων επιλέχθηκε η προσέγγιση ατόμων νεαρής και μέσης ηλικίας τα οποία διαθέτουν υψηλότερο μορφωτικό επίπεδο αλλά και μεγαλύτερη αντιληπτική ικανότητα συγκριτικά με τους ηλικιωμένους. Άλλωστε, για την αποφυγή ασαφειών και μη έγκυρων ή τυχαίων απαντήσεων αποφεύχθηκε η συμμετοχή ατόμων άνω των 70 ετών, τα οποία είναι συνήθως καχύποπτα και δυσκολεύονται να αντιληφθούν σύγχρονους και πολύπλοκους όρους, όπως αυτόν της υπηρεσίας υγείας. Επιπλέον, είναι πολύ σημαντικό να αναφερθεί πως στην Ελλάδα η έρευνα αγοράς βρίσκεται ακόμα σε πρώιμο στάδιο, με την πλειοψηφία του πληθυσμού να αγνοεί τα οφέλη της και να αρνείται τη συμπλήρωση ερωτηματολογίων. Ωστόσο, η νέα γενιά λόγω της καλύτερης ενημέρωσης της, είναι περισσότερο ευπρόσδεκτη στη συμμετοχή σε έρευνες. Τέλος, βάσει του πληθυσμού που επισκέπτεται ένα φαρμακείο, έχει παρατηρηθεί πως το μεγαλύτερο ποσοστό πελατών ανήκει στις ηλικίες 25-60, καθώς οι νεότεροι σπάνια χρησιμοποιούν φαρμακευτικά σκευάσματα και οι γηραιότεροι προτιμούν να εκπροσωπούνται από συγγενικά ή φιλικά τους πρόσωπα, μικρότερης ηλικίας ΕΠΙΠΕΔΟ ΣΠΟΥΔΩΝ Σύμφωνα με την τελευταία απογραφή που έγινε στην Ελλάδα την άνοιξη του 2011, ο μόνιμος πληθυσμός της χώρας ανέρχεται στα , όπως μπορούμε να πληροφορηθούμε μέσω του δικτυακού τόπου της Ελληνικής Στατιστικής Αρχής ( - πρόσβαση 27/05/2015). Το επίπεδο εκπαίδευσης του πληθυσμού διακρίνεται σε 15 κατηγορίες: 1) Κάτοχοι Διδακτορικού τίτλου, 2) Κάτοχοι Μεταπτυχιακού, 3) Πτυχιούχοι Πανεπιστημίου Πολυτεχνείου και ισότιμων σχολών, 4) Πτυχιούχοι ΑΤΕΙ, ΑΣΠΑΙΤΕ και ισότιμων σχολών 5) Πτυχιούχοι Ανωτέρων Επαγγελματικών Σχολών, 6) Πτυχιούχοι μεταδευτεροβάθμιας εκπαίδευσης (ΙΕΚ, κολέγια), 7) Απόφοιτοι Λυκείου, 8) Πτυχιούχοι Επαγγελματικού Λυκείου, 9) Πτυχιούχοι Επαγγελματικών Σχολών, 10) Απόφοιτοι τριτοταξίου Γυμνασίου, 11) Απόφοιτοι Δημοτικού, 12) Εγκαταλείψαντες το Δημοτικό, που γνωρίζουν γραφή και ανάγνωση, 13) Ολοκλήρωσαν την προσχολική αγωγή, 72

88 14) Μη γνωρίζοντες γραφή και ανάγνωση και τέλος 15) Μη κατατασσόμενοι (άτομα γεννηθέντα μετά την 1/1/2005). Η απογραφή του ελληνικού πληθυσμού έδειξε πως μόλις έχει ολοκληρώσει την τριτοβάθμια εκπαίδευση (σε αυτή περιλαμβάνονται οι κατηγορίες 1 έως 5), ενώ είναι απόφοιτοι δευτεροβάθμιας και μεταδευτεροβάθμιας εκπαίδευσης (κατηγορίες 6 έως 10). Ακόμα, έχουν ολοκληρώσει την πρωτοβάθμια εκπαίδευση (κατηγορία 11 απόφοιτοι Δημοτικού), ανήκουν στις κατηγορίες 12 έως 14 και ανήκουν στην κατηγορία 15. Περιληπτικά, περίπου το 36% του πληθυσμού έχει χαμηλό μορφωτικό επίπεδο (απόφοιτοι δημοτικού ή κατώτερο), το 41% του πληθυσμού έχει μέτριο επίπεδο μόρφωσης και το 17% του πληθυσμού διαθέτει υψηλό επίπεδο μόρφωσης. Ωστόσο, το επίπεδο σπουδών παρουσιάζει μεγάλη ανομοιογένεια ως προς την κατανομή του στους διάφορους νομούς της χώρας. Χαρακτηριστικά, οι νομοί Αθηνών, Ανατολικής Αττικής, Πειραιώς, Θεσσαλονίκης, Χανίων, Αχαΐας και Χίου σημειώνουν τα υψηλότερα επίπεδα εκπαίδευσης, σε αντίθεση με αρκετούς νομούς της κεντρικής και βόρειας Ελλάδας που το επίπεδο είναι ιδιαίτερα χαμηλό. Στην έρευνα μας, το μεγαλύτερο ποσοστό των συμμετεχόντων διαθέτει υψηλό μορφωτικό επίπεδο (Απόφοιτοι ΑΕΙ/ΤΕΙ). Ειδικότερα, όπως φαίνεται και παρακάτω, στον Πίνακα 3.1, το 61,9% των ερωτώμενων είναι απόφοιτοι ΑΕΙ ή κάτοχοι μεταπτυχιακού ή διδακτορικού διπλώματος, γεγονός που έρχεται σε αντίθεση με τα όσα αναφέρθηκαν παραπάνω, σχετικά με το επίπεδο εκπαίδευσης των Ελλήνων σήμερα. Ως αποτέλεσμα, το δείγμα που επιλέχθηκε για την έρευνα μας δεν κρίνεται απόλυτα αντιπροσωπευτικό του πληθυσμού, ωστόσο κρίνεται αντιπροσωπευτικό της ομάδας-στόχου που ορίστηκε για την παρούσα έρευνα (Ενότητα 3.4). Ένας από του λόγους του υψηλού μορφωτικού επιπέδου των συμμετεχόντων, είναι το γεγονός πως τα άτομα αυτά ήταν περισσότερο δεκτικά στη συμπλήρωση του ερωτηματολογίου, σε αντίθεση με άτομα χαμηλότερου μορφωτικού επιπέδου που παρουσίαζαν καχυποψία και δυσκολία ως προς την κατανόηση του θέματος του ερωτηματολογίου αλλά και της χρησιμότητας του για την επιστήμη της έρευνας και για την εξέλιξη του φαρμακευτικού επαγγέλματος. Επιπλέον, όπως θα αναλυθεί και παρακάτω (Ενότητα ), περίπου το 63% των συμμετεχόντων στην έρευνα προέρχονται από την Αθήνα, τη Θεσσαλονίκη, την Πάτρα και τα Χανιά, νομοί που παρουσιάζουν υψηλότερο μορφωτικό επίπεδο σε σύγκριση με την υπόλοιπη Ελλάδα. Ως συνέπεια, το συνολικό επίπεδο μόρφωσης των συμμετεχόντων στην παρούσα έρευνα αυξάνεται ακόμα περισσότερο. Πίνακας 3.1: Επίπεδο σπουδών του δείγματος Επίπεδο σπουδών Συχνότητα Ποσοστό % Απόφοιτος Δημοτικού 2 0,8 Απόφοιτος Γυμνασίου 9 3,4 Απόφοιτος Λυκείου 66 25,2 Απόφοιτος ΙΕΚ 23 8,8 Απόφοιτος ΑΕΙ/ΤΕΙ ,2 Κάτοχος μεταπτυχιακού διπλώματος 28 10,7 Κάτοχος διδακτορικού διπλώματος 13 5,0 Σύνολο ,0 73

89 3.5.4 ΚΥΡΙΑ ΑΠΑΣΧΟΛΗΣΗ Σύμφωνα με την έρευνα εργατικού δυναμικού που διεξήχθη από την Ελληνική Στατιστική Αρχή τον Μάιο του 2015, από το σύνολο του ελληνικού πληθυσμού οικονομικά ενεργοί και απασχολούμενοι είναι Έλληνες. Αντίθετα, Έλληνες (25% του πληθυσμού) είναι άνεργοι, και Έλληνες οικονομικά μη ενεργοί. Τα αποτελέσματα της δικής μας έρευνας (Γράφημα 3.3) έδειξαν πως 48,5% των ερωτώμενων είναι οικονομικά ενεργοί και απασχολούμενοι, 11,8% είναι άνεργοι, 26,7% είναι φοιτητές, 8,8% είναι συνταξιούχοι και 4,2% ασχολούνται με τα οικιακά. Από την άλλη, από την απογραφή της Ελληνικής Στατιστικής αρχής για το 2011, προέκυψε πως 16% του πληθυσμού στην Ελλάδα είναι μαθητές/σπουδαστές, 22% του πληθυσμού είναι συνταξιούχοι και 11,5% του πληθυσμού ασχολούνται με τα οικιακά. Το υψηλότερο ποσοστό των φοιτητών συγκριτικά με την απογραφή του 2011, δικαιολογείται από το γεγονός πως η Πάτρα, η πόλη στην οποία διεξήχθη κατά κύριο λόγο η έρευνα, αποτελεί μια από τις πόλεις με τον μεγαλύτερο αριθμό φοιτητών πανελλαδικώς. Επιπλέον, οι συμμετέχοντες που συμπλήρωσαν το ερωτηματολόγιο online ήταν στην πλειοψηφία τους φοιτητές, καθώς αυτοί παρουσιάζουν μεγαλύτερη εξοικείωση με τέτοιου είδους τεχνολογίες. Επιπροσθέτως, το χαμηλό ποσοστό των συνταξιούχων καθώς και όσων ασχολούνται με τα οικιακά σε σχέση με τα αποτελέσματα της απογραφής, οφείλεται στο ότι αυτοί έχουν συνήθως χαμηλό μορφωτικό επίπεδο και μικρότερη αντιληπτική ικανότητα, με αποτέλεσμα να μην επιθυμούν να συμμετάσχουν σε έρευνες τέτοιας μορφής. Στο Γράφημα 3.3 παρατίθενται τα αποτελέσματα που μόλις περιγράφηκαν. Γράφημα 3.3: Κύρια απασχόληση του δείγματος (Ποσοστό %) ΟΙΚΟΓΕΝΕΙΑΚΗ ΚΑΤΑΣΤΑΣΗ Όπως φαίνεται στον Πίνακα 3.2, 159 εκ των συμμετεχόντων ήταν άγαμοι, 86 ήταν έγγαμοι, 11 ήταν διαζευγμένοι και 6 χήροι. Το υψηλό ποσοστό των άγαμων δικαιολογείται από το υψηλό ποσοστό νέων, και ιδιαιτέρως φοιτητών, που έλαβαν μέρος στην έρευνα. 74

90 Πίνακας 3.2: Οικογενειακή κατάσταση του δείγματος Οικογενειακή κατάσταση Συχνότη τα Ποσοστό % Άγαμος-η ,7 Έγγαμος-η 86 32,8 Διαζευγμένος-η 11 4,2 Χήρος-α 6 2,3 Σύνολο , ΠΑΙΔΙΑ Ως επακόλουθο της οικογενειακής κατάστασης των συμμετεχόντων, 169 άτομα από τους 262 συμμετέχοντες δεν έχουν κανένα παιδί, 32 έχουν ένα παιδί, 52 έχουν δύο παιδιά και 9 έχουν τρία παιδιά και άνω. Βλέπουμε, πως περισσότεροι από τους μισούς συμμετέχοντες δεν έχουν παιδιά γεγονός που οφείλεται στον περισσότερο διαθέσιμο χρόνο για τη συμπλήρωση του ερωτηματολογίου συγκριτικά με όσους έχουν ένα ή παραπάνω παιδιά. Τα αποτελέσματα της έρευνας παρουσιάζονται αναλυτικά στον Πίνακα 3.3. Πίνακας 3.3: Αριθμός παιδιών του δείγματος Παιδιά Συχνότητα Ποσοστό % Κανένα ,5 Ένα παιδί 32 12,2 Δύο παιδιά 52 19,8 Τρία παιδιά και άνω 9 3,4 Σύνολο , ΜΗΝΙΑΙΟ ΚΑΘΑΡΟ ΕΙΣΟΔΗΜΑ Το ατομικό, μηνιαίο καθαρό εισόδημα για την πλειοψηφία των συμμετεχόντων είναι , δηλαδή λίγο παραπάνω από τον βασικό μισθό, που αγγίζει σήμερα στην Ελλάδα τα 495 για εργαζόμενο στον ιδιωτικό τομέα, ηλικίας άνω των 25 ετών, άγαμο και με 0-3 χρόνια προϋπηρεσίας. Πιο συγκεκριμένα, 114 άτομα δήλωσαν ότι το εισόδημα τους, ανά μήνα, είναι κάτω των 500, 125 ότι είναι , 14 ότι το εισόδημα τους είναι , 2 ότι έχουν εισόδημα 3001 και άνω, ενώ 7 άτομα δεν έδωσαν καμία απάντηση στην ερώτηση (Γράφημα 3.4). Η ερώτηση του εισοδήματος αποτελεί ένα ευαίσθητο προσωπικό δεδομένο, γεγονός που εξηγεί την αποχή ενός ποσοστού των συμμετεχόντων από την απάντηση της και γεννά αμφιβολίες ως προς την αξιοπιστία και την εγκυρότητα των αποτελεσμάτων της. 75

91 Γράφημα 3.4: Ατομικό, μηνιαίο καθαρό εισόδημα του δείγματος (Ποσοστό %) ΑΣΦΑΛΙΣΗ Όπως βλέπουμε στο Γράφημα 3.5, το μεγαλύτερο ποσοστό των συμμετεχόντων διαθέτουν ασφάλιση, δημόσια ή ιδιωτική. Αναλυτικότερα, οι 238 από τους 262 συμμετέχοντες διαθέτουν ιδιωτική ή δημόσια ασφάλιση και μόλις 24 από αυτούς είναι ανασφάλιστοι. Γράφημα 3.5: Διάθεση δημόσιας ή ιδιωτικής ασφάλισης (Ποσοστό %) ΣΥΧΝΟΤΗΤΑ ΕΠΙΣΚΕΨΗΣ ΦΑΡΜΑΚΕΙΟΥ Πανελλαδική έρευνα που διεξήχθη από την Εθνική Σχολή Δημόσιας Υγείας, τη φαρμακευτική εταιρεία MSD και την ελληνική εταιρεία δημοσκοπήσεων GPO (Αθήνα 2015), με σκοπό την καταγραφή της κατάστασης της υγείας στην Ελλάδα και τη διερεύνηση των επιπτώσεων των πολιτικών λιτότητας και της περιοριστικής πολιτικής στις συμπεριφορές υγείας έδειξε πως 62,8% των ασθενών επισκέφτηκαν το φαρμακείο 1 φορά τον τελευταίο μήνα για την αγορά φαρμάκων ενώ 54,8% αυτών δήλωσαν συχνότητα επίσκεψης 1 φορά τον τελευταίο μήνα για άλλες υπηρεσίες σχετιζόμενες με την υγεία. Τα αποτελέσματα της εν λόγω έρευνας παρουσιάζονται αναλυτικά στις Εικόνες 3.1 &

92 Εικόνα 3.1: Συχνότητα επισκέψεων σε ιδιωτικό φαρμακείο για αγορά φαρμάκων τον τελευταίο μήνα (2015) ΕΣΔΥ-MSD-GPO, Πανελλαδική έρευνα κοινής γνώμης, Διαθέσιμη από: [Προσπέλαση 04/09/15] Εικόνα 3.2: Συχνότητα επισκέψεων σε ιδιωτικό φαρμακείο για άλλες υπηρεσίες σχετιζόμενες με την υγεία τον τελευταίο μήνα (2015) ΕΣΔΥ-MSD-GPO, Πανελλαδική έρευνα κοινής γνώμης. Διαθέσιμη από: [Προσπέλαση 04/09/15] 77

93 Ακόμα, μελέτη της γενικής καταναλωτικής συμπεριφοράς των Ελλήνων έγινε και στη συνδρομητική έρευνα της εταιρείας δημοσκοπήσεων Palmos Analysis, που αφορούσε τα OTCs στην Ελλάδα το Τα αποτελέσματα της μελέτης έδειξαν πως 63% των ασθενών επισκέπτονται το φαρμακείο 1-2 φορές το μήνα. Όλες οι απαντήσεις παρουσιάζονται αναλυτικά στην Εικόνα 3.3 Εικόνα 3.3: Συχνότητα επίσκεψης σε φαρμακείο (2015) Palmos Analysis, OTCs in Greece, Συνδροµητική Έρευνα Τα αποτελέσματα της έρευνας μας έδειξαν πως 70,1% των συμμετεχόντων επισκέπτονται το φαρμακείο 1-2 φορές το μήνα, 24,1% αυτών 3-4 φορές/μήνα και 5,7% αυτών από 5 φορές και άνω. Υπάρχει, λοιπόν, υψηλό ποσοστό συμφωνίας των δεδομένων μας με συναφείς ελληνικές έρευνες του Στο Γράφημα 3.6 παρουσιάζονται λεπτομερώς τα στατιστικά αποτελέσματα της παρούσας μελέτης. Γράφημα 3.6: Συχνότητα επίσκεψης στο φαρμακείο (Ποσοστό %) 78

94 ΤΟΠΟΣ ΔΙΑΜΟΝΗΣ Η ενότητα των δημογραφικών χαρακτηριστικών των ασθενών-πελατών ολοκληρώνεται με την καταγραφή του τόπου διαμονής των συμμετεχόντων. Όπως φαίνεται στον Πίνακα 3.4, η πλειοψηφία των συμμετεχόντων κατοικούν σε 3 διαφορετικές πόλεις: την Πάτρα, την Αθήνα και τη Ζάκυνθο (36,6%, 24% και 18,7% των συμμετεχόντων, αντίστοιχα). Ωστόσο, ένα ποσοστό των συμμετεχόντων (20,7%) κατοικεί σε διάφορες άλλες πόλεις της Ελλάδας, όπως το Αίγιο, η Ναύπακτος, η Λάρισα, η Θεσσαλονίκη, η Εύβοια, η Καλαμάτα, τα Χανιά κ.α. Το μεγάλος εύρος των απαντήσεων οφείλεται στο γεγονός πως ένα μέρος της έρευνας διεξήχθη διαδικτυακά με αποτέλεσμα το ερωτηματολόγιο να φτάσει εύκολα σε κάθε σημείο της Ελλάδας. Πίνακας 3.4: Πόλη κατοικίας των συμμετεχόντων Πόλη Συχνότητα Ποσοστό % Αγρίνιο 2 0,8 Αθήνα 63 24,0 Αίγιο 1 0,4 Βόλος 1 0,4 Εύβοια 2 0,8 Ζάκυνθος 49 18,7 Ηράκλειο 1 0,4 Θεσσαλονίκη 4 1,5 Ιωάννινα 1 0,4 Καλαμάτα 5 1,9 Κατερίνη 1 0,4 Κέρκυρα 3 1,1 Κεφαλλονιά 1 0,4 Κοζάνη 1 0,4 Λαμία 1 0,4 Λάρισα 9 3,4 Ναύπακτος 6 2,3 Πάτρα 96 36,6 Πύργος 5 1,9 Ρόδος 1 0,4 Σπάρτη 1 0,4 Τρίκαλα 1 0,4 Τύρναβος 1 0,4 Φωκίδα 1 0,4 Χανιά 2 0,8 Καμία απάντηση 3 1,1 Σύνολο ,0 79

95 3.6 ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ ΔΕΙΓΜΑΤΟΣ ΦΑΡΜΑΚΟΠΟΙΩΝ Το δεύτερο ερωτηματολόγιο απευθυνόταν σε φαρμακοποιούς - εργαζόμενους ή ιδιοκτήτες - φαρμακείων ανοιχτών στο κοινό. Για τη συμπλήρωση του προσεγγίστηκαν 123 φαρμακοποιοί με επαγγελματική δράση σε διάφορες πόλεις της Ελλάδας. Η συλλογή των ερωτηματολογίων διήρκεσε 39 ημέρες, από τις έως και τις Η προσέγγιση των φαρμακοποιών έγινε κατά κύριο λόγο διαδικτυακά, μέσω της δημοσίευσης του ερωτηματολογίου σε ομάδες συζήτησης και ανταλλαγής επαγγελματικών απόψεων. Ιδιαίτερη προσοχή δόθηκε ως προς τα δημογραφικά χαρακτηριστικά προκειμένου το μελετώμενο δείγμα να είναι όσο το δυνατό πιο αντιπροσωπευτικό, ενώ έγινε προσπάθεια να τηρηθεί μια σχετική αναλογία ως προς το φύλο και τις ηλικίες των συμμετεχόντων. Επιπλέον, προκειμένου να εξασφαλιστεί το υψηλό μορφωτικό επίπεδο των ερωτώμενων, που όπως αναφέρθηκε στην Ενότητα 3.4 αποτελεί απαραίτητη προϋπόθεση για τη διεξαγωγή της έρευνας, το ερωτηματολόγιο δόθηκε προς συμπλήρωση μόνο σε απόφοιτους φαρμακευτικής σχολής και όχι σε βοηθούς φαρμακείου, οι οποίοι συχνά έχουν μέτριο έως χαμηλό επίπεδο σπουδών. Τα δημογραφικά χαρακτηριστικά που επιλέχθηκε να αναλυθούν είναι: το φύλο, η ηλικία, το επίπεδο των σπουδών, τα έτη ασκήσεως του επαγγέλματος και η εκπαίδευση επί της παροχής υπηρεσιών υγείας, ενώ ζητήθηκαν και κάποια επιπλέον στοιχεία σχετικά με το φαρμακείο στο οποίο οι ερωτώμενοι φαρμακοποιοί εργάζονται ή του οποίου είναι ιδιοκτήτες. Πρόκειται για τον αριθμό πελατών που εξυπηρετούν ανά ημέρα, την τοποθεσία του φαρμακείου αλλά και την πόλη στην οποία αυτό εδρεύει. Η επιλογή μελέτης των παραπάνω δημογραφικών χαρακτηριστικών έγινε βάσει προηγούμενων ερευνών ΦΥΛΟ Στην έρευνα συμμετείχαν 123 άτομα εκ των οποίων τα 50 ήταν άνδρες και τα 73 γυναίκες. Η υπεροχή του ασθενούς φύλου είναι απόλυτα δικαιολογημένη καθώς το φαρμακευτικό επάγγελμα, τόσο στην Ελλάδα όσο και στο εξωτερικό, θεωρείται ένας γυναικοκρατούμενος κλάδος (Janzen et al, 2013). Μάλιστα, πολλές έρευνες δείχνουν πως το ποσοστό των γυναικών φαρμακοποιών αυξάνεται όλο και περισσότερο με την πάροδο του χρόνου. Για παράδειγμα, πρόσφατη μελέτη (Μάρτιος 2015) του τμήματος υπηρεσιών υγείας της πολιτείας του Τέξας (Health Professional Resource Center), στα πλαίσια ανάλυσης των δημογραφικών χαρακτηριστικών των φαρμακοποιών, ανέφερε πως το ,6% των φαρμακοποιών ήταν γυναίκες και 45,4% άνδρες, ενώ για φαρμακοποιούς ηλικίας κάτω των 40 ετών το ποσοστό των γυναικών άγγιξε το 65,2%. Παρομοίως, η αναφορά εργατικού δυναμικού της Διεθνούς Φαρμακευτικής Ομοσπονδίας (FIP Fédération Internationale Pharmaceutique, 2012) που αφορούσε στο επάγγελμα του φαρμακοποιού παγκοσμίως (2012), έδειξε πως οι γυναίκες φαρμακοποιοί ανά τον κόσμο αγγίζουν ποσοστό 55%. Ωστόσο, είναι σημαντικό να αναφερθεί πως η αναλογία των δύο φύλων αλλάζει σημαντικά στις διάφορες γεωγραφικές περιοχές. Έτσι, σε χώρες της Ευρώπης, της Αμερικής και του Δυτικού Ειρηνικού η αναλογία των γυναικών είναι μεγαλύτερη, σε αντίθεση με χώρες της Νοτιοανατολικής Ασίας, της Ανατολικής Μεσογείου και της Αφρικής, όπου οι άντρες υπερτερούν. Τα αποτελέσματα της έρευνας μας παρατίθενται ως ποσοστό % των ανδρών και γυναικών που συνθέτουν το δείγμα στο Γράφημα

96 Γράφημα 3.7: Κατανομή του δείγματος βάσει του φύλου των συμμετεχόντων (Ποσοστό %) ΗΛΙΚΙΑ Από το συνολικό δείγμα των 123 ατόμων, 9 άτομα ήταν ηλικίας κάτω των 25 ετών, 66 ήταν ηλικίας ετών, 26 ηλικίας ετών, 17 ηλικίας ετών και 5 ηλικίας ετών, ενώ κανένας από τους συμμετέχοντες δεν ήταν μεγαλύτερος από 65 ετών. Τα παραπάνω ποσοστά (%), παρουσιάζονται στο Γράφημα 3.8, που ακολουθεί. Από το Γράφημα 3.8 παρατηρούμε πως οι μισοί περίπου από τους συμμετέχοντες στην έρευνα ανήκουν στην ηλικία των ετών. Το γεγονός αυτό οφείλεται κατά κύριο λόγο στη μέθοδο επαφής με το δείγμα, καθώς αυτή έγινε διαδικτυακά. Ως αποτέλεσμα, άτομα νεότερα σε ηλικία, με μεγαλύτερη εξοικείωση στις νέες τεχνολογίες και στα ηλεκτρονικά μέσα, αλλά και με μεγαλύτερη συμμετοχή σε τόπους δημόσιας συζήτησης (forums), ήταν περισσότερο πιθανό να συμπληρώσουν το ερωτηματολόγιο. Ακόμα, παρατηρούμε πως κανένας από τους συμμετέχοντες δεν ήταν ηλικίας άνω των 65 ετών, καθώς η πλειοψηφία των φαρμακοποιών συνταξιοδοτείται γύρω στα έτη. Γράφημα 3.8: Ηλικιακή κατανομή του δείγματος (Ποσοστό %) 81

97 3.6.3 ΕΠΙΠΕΔΟ ΣΠΟΥΔΩΝ Σκοπός της παρούσας ερώτησης ήταν να διερευνήσουμε πόσοι από τους συμμετέχοντες στην έρευνα μας αποφάσισαν να συνεχίσουν τις σπουδές τους πέραν του βασικού πτυχίου της φαρμακευτικής. Τα αποτελέσματα έδειξαν (Πίνακας 3.5) πως 82% των ερωτηθέντων ήταν απόφοιτοι φαρμακευτικής σχολής, 17% ήταν κάτοχοι μεταπτυχιακού διπλώματος και μόλις 1% κάτοχοι διδακτορικού διπλώματος. Παρατηρούμε λοιπόν, πως η πλειοψηφία των φαρμακοποιών που εργάζονται σε ένα ιδιωτικό φαρμακείο ή είναι ιδιοκτήτες αυτού, δε θεωρούν απαραίτητη τη συνέχιση των σπουδών τους, καθώς πιστεύουν πως το πτυχίο της φαρμακευτικής επαρκεί για την επαγγελματική τους επιτυχία και ανέλιξη. Πίνακας 3.5: Επίπεδο σπουδών του δείγματος Επίπεδο σπουδών Συχνότητα Ποσοστό % Απόφοιτος Φαρμακευτικής σχολής Κάτοχος μεταπτυχιακού διπλώματος 21 17,2 Κάτοχος διδακτορικού διπλώματος 1 0,8 Σύνολο , ΧΡΟΝΙΑ ΠΡΟΫΠΗΡΕΣΙΑΣ Τα χρόνια εργασίας και η εμπειρία των φαρμακοποιών είναι ένα από τα σημαντικότερα χαρακτηριστικά τους, καθώς όπως προέκυψε από την παρούσα ερευνητική μελέτη συσχετίζονται άμεσα με τη συμπεριφορά και τις απόψεις τους σχετικά με τις υπηρεσίες υγείας (Ενότητα 5.6.3). Από το μελετώμενο δείγμα, 65 άτομα δήλωσαν πως ασκούν το επάγγελμα τους 0-5 χρόνια, 20 άτομα δήλωσαν προϋπηρεσία 6 έως 10 χρόνων, 21 άτομα ασκούν το επάγγελμα τους 11 έως 20 χρόνια και 17 άτομα εργάζονται ως φαρμακοποιοί για περισσότερα από 21 χρόνια. Τα αποτελέσματα της έρευνας παρουσιάζονται ως ποσοστό % στο Γράφημα 3.9. Γράφημα 3.9: Χρόνια προϋπηρεσίας του δείγματος (Ποσοστό %) 82

98 Το γεγονός πως η πλειοψηφία των φαρμακοποιών που απάντησαν στο ερωτηματολόγιο έχει μικρή εμπειρία, πιθανώς να οφείλεται στη μεγαλύτερη διάθεση και προθυμία αυτών των ατόμων να συμμετάσχουν σε δραστηριότητες οι οποίες μπορούν να διευρύνουν τις γνώσεις τους, να προτείνουν εναλλακτικές λύσεις στα καθημερινά προβλήματα τους και να τους εξελίξουν επαγγελματικά. Ακόμα, η μικρή προϋπηρεσία των συμμετεχόντων σχετίζεται και με την ηλικία τους, αφού 1 στους 2 φαρμακοποιούς δήλωσε ετών (Ενότητα 3.6.2). Έτσι, λαμβάνοντας υπόψη τη διάρκεια του κύκλου σπουδών της φαρμακευτικής αλλά και το ποσοστό ανεργίας, που εν έτει 2015 αγγίζει το 25%, είναι αναμενόμενο οι νέοι φαρμακοποιοί (έως 35 ετών) να μην έχουν αποκτήσει ακόμα σημαντική εμπειρία ΡΟΗ ΠΕΛΑΤΩΝ ΑΝΑ ΗΜΕΡΑ Εκτός από τα δημογραφικά χαρακτηριστικά του δείγματος, στο Μέρος Ε του ερωτηματολογίου επιλέξαμε να μελετήσουμε και κάποια στοιχεία σχετικά με το φαρμακείο στο οποίο οι συμμετέχοντες εργάζονται ή του οποίου είναι ιδιοκτήτες. Ένα από αυτά είναι ο αριθμός των ασθενών-πελατών που εξυπηρετεί κατά προσέγγιση ένας φαρμακοποιός ανά ημέρα. Από τον Πίνακα 3.6 παρατηρούμε πως: 16 φαρμακοποιοί δήλωσαν επισκεψιμότητα μικρότερη από 20 πελάτες ανά ημέρα, 61 φαρμακοποιοί ανέφεραν πως εξυπηρετούν πελάτες ανά ημέρα, 36 φαρμακοποιοί σημείωσαν πως εξυπηρετούν πελάτες ημερησίως, 9 φαρμακοποιοί ανέφεραν επισκεψιμότητα πελατών ημερησίως και μόλις ένας φαρμακοποιός δήλωσε πως εξυπηρετεί περισσότερους από 201 ασθενείς ανά ημέρα. Ο παράγοντας της ροής πελατών ανά ημέρα παρουσιάζει ιδιαίτερο ενδιαφέρον, αφού μπορεί να χρησιμοποιηθεί στη στατιστική επεξεργασία των αποτελεσμάτων της έρευνας μας και να συσχετιστεί με πλήθος μεταβλητών, όπως τα εμπόδια που αντιμετωπίζουν οι φαρμακοποιοί κατά την προσφορά υπηρεσιών υγείας. Πίνακας 3.6: Αριθμός ασθενών-πελατών που εξυπηρετούνται ανά ημέρα από τους συμμετέχοντες στην έρευνα Αριθμός πελατών/ημέρα Συχνότητα Ποσοστό % Λιγότεροι από , , , ,3 201 και άνω 1 0, ΓΕΩΓΡΑΦΙΚΗ ΤΟΠΟΘΕΤΗΣΗ ΤΟΥ ΦΑΡΜΑΚΕΙΟΥ Η γεωγραφική τοποθέτηση του φαρμακείου στο οποίο οι συμμετέχοντες εργάζονται ή του οποίου είναι ιδιοκτήτες, αποτελεί μια χρήσιμη μεταβλητή, που μπορεί να χρησιμοποιηθεί κατά τη στατιστική ανάλυση των αποτελεσμάτων, προκειμένου να αποκαλυφθεί η ενδεχόμενη συσχέτιση της με τη στάση του δείγματος απέναντι στις υπηρεσίες υγείας και στον τρόπο με τον οποίο αντιλαμβάνεται τα εμπόδια για την παροχή τους. Από την ανάλυση συχνοτήτων των απαντήσεων προέκυψε πως 41 εκ των συμμετεχόντων εργάζονται ή διαθέτουν φαρμακείο στο κέντρο της πόλης, 31 εργάζονται σε φαρμακείο εκτός κέντρου και 38 σε χωριό ή κωμόπολη. Ακόμα, 7 φαρμακοποιοί δήλωσαν 83

99 πως το φαρμακείο στο οποίο δραστηριοποιούνται επαγγελματικά βρίσκεται κοντά σε νοσοκομείο ή κέντρο υγείας, ενώ 20 εξ αυτών, πως βρίσκεται κοντά σε γραφεία ιατρών. Επειδή η παρούσα ερώτηση έδινε τη δυνατότητα στους συμμετέχοντες να επιλέξουν περισσότερες από μία απαντήσεις, τα αποτελέσματα της ανάλυσης παρουσιάζονται στον Πίνακα 3.7 τόσο υπό τη μορφή σχετικής συχνότητας επί των απαντήσεων όσο και σχετικής συχνότητας επί των συμμετεχόντων. Πίνακας 3.7: Γεωγραφική τοποθέτηση του φαρμακείο στο οποίο οι συμμετέχοντες εργάζονται ή είναι ιδιοκτήτες Τοποθεσία φαρμακείου Απόλυτη συχνότητα επί των απαντήσεων Σχετική συχνότητα επί των απαντήσεων (%) ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗ ΕΠΙ ΤΩΝ ΥΠΗΡΕΣΙΩΝ ΥΓΕΙΑΣ Σχετική συχνότητα επί των συμμετεχόντων (%) Στο κέντρο της πόλης 41 29,9 33,3 Εκτός κέντρου 31 22,6 25,2 Σε χωριό/κωμόπολη 38 27,7 30,9 Κοντά σε νοσοκομείο ή κέντρο υγείας 7 5,1 5,7 Κοντά σε ιατρεία 20 14,6 16,3 Σύνολο ,0 111,4 Η εκπαίδευση των φαρμακοποιών επί των υπηρεσιών υγείας, αποτελεί επίσης μια σημαντική παράμετρο για την έρευνα μας, καθώς μπορεί να συσχετιστεί με την γενικότερη στάση τους απέναντι σε αυτές. Από τον Πίνακα 3.8 βλέπουμε πως 68 άτομα δήλωσαν ότι έχουν παρακολουθήσει σεμινάρια σχετικά με την παροχή υπηρεσιών υγείας, 38 άτομα έχουν εκπαιδευτεί με δικιά τους πρωτοβουλία και προσπάθεια και 11 άτομα δεν έχουν λάβει καμία εκπαίδευση. Ακόμα, επειδή η παρούσα ερώτηση ήταν μερικώς κλειστή, οι συμμετέχοντες είχαν τη δυνατότητα να δώσουν μια δική τους απάντηση εάν το επιθυμούσαν. Από τις 5 απαντήσεις που δόθηκαν στην επιλογή Άλλο, οι 3 αφορούσαν το συνδυασμό των παραπάνω επιλογών (π.χ. «έχω εκπαιδευτεί παρακολουθώντας σεμινάρια αλλά και μόνος μου»), ενώ από τις άλλες 2, η μία ήταν: «έχω εκπαιδευτεί από άλλον έμπειρο φαρμακοποιό» και η δεύτερη: «ενημερώνομαι ανελλιπώς μέσω της διεθνούς βιβλιογραφίας και εξειδικευμένων ιστότοπων». Παρατηρούμε, λοιπόν, πως 9 στους 10 φαρμακοποιούς είναι εκπαιδευμένοι στην παροχή υπηρεσιών υγείας. Τα αποτελέσματα των απαντήσεων στην παρούσα ερώτηση παρατίθενται στον Πίνακα 3.8. Πίνακας 3.8: Εκπαίδευση του δείγματος επί των υπηρεσιών υγείας Εκπαίδευση επί των υπηρεσιών υγείας Συχνότητα Ποσοστό % Ναι Παρακολούθηση Σεμιναρίων 68 55,7 Ναι- Αυτοδίδακτος 38 31,1 Όχι 11 9,0 Άλλο 5 4,1 Σύνολο ,0 84

100 3.6.8 ΠΟΛΗ ΕΠΑΓΓΕΛΜΑΤΙΚΗΣ ΔΡΑΣΤΗΡΙΟΠΟΙΗΣΗΣ Η παρούσα ενότητα ολοκληρώνεται με την καταγραφή της πόλης στην οποία βρίσκεται το φαρμακείο όπου οι συμμετέχοντες στην έρευνα μας εργάζονται ή του οποίου είναι ιδιοκτήτες. Το μεγάλο εύρος των απαντήσεων οφείλεται στο γεγονός πως η έρευνα διεξήχθη κατά κύριο λόγο διαδικτυακά, με αποτέλεσμα το ερωτηματολόγιο να φτάσει εύκολα σε κάθε σημείο της Ελλάδας. Ωστόσο, όπως φαίνεται και στον Πίνακα 3.9, υπάρχουν κάποιες πόλεις οι οποίες συγκέντρωσαν υψηλότερα ποσοστά συγκριτικά με τις υπόλοιπες. Πρόκειται για την Αθήνα (28,5%), τη Θεσσαλονίκη (15,4%) και την Πάτρα (4,1%). Πίνακας 3.9: Πόλη επαγγελματικής δραστηριοποίησης του δείγματος Πόλη Συχνότητα Ποσοστό % Αγρίνιο 1 0,8 Αθήνα 35 28,5 Αίγιο 1 0,8 Αλεξάνδρεια Ημαθίας 1 0,8 Άργος 1 0,8 Βέροια 1 0,8 Βύρωνας 1 0,8 Δράμα 2 1,6 Ερυθρές 1 0,8 Ηράκλειο 3 2,4 Θεσσαλονίκη 19 15,4 Καβάλα 2 1,6 Κάλυμνος 1 0,8 Καρδίτσα 1 0,8 Καστοριά 1 0,8 Κατερίνη 3 2,4 Κέρκυρα 1 0,8 Κεφαλονιά 1 0,8 Κόρινθος 2 1,6 Κύπρος 3 2,4 Λαγκαδάς 1 0,8 Λαμία 2 1,6 Λάρισα 3 2,4 85

101 Λουτράκι 1 0,8 Μαραθώνας 1 0,8 Μέγαρα 1 0,8 Ξάνθη 1 0,8 Πάτρα 5 4,1 Πειραιάς 2 1,6 Πτολεμαΐδα 2 1,6 Ρέθυμνο 2 1,6 Ρόδος 1 0,8 Σαλαμίνα 1 0,8 Σέρρες 1 0,8 Σκύδρα 1 0,8 Τρίκαλα 1 0,8 Χαλκίδα 3 2,4 Χανιά 2 1,6 Χίος 1 0,8 Σύνολο ,0 3.7 ΜΕΘΟΔΟΙ ΑΝΑΛΥΣΗΣ ΤΩΝ ΔΕΔΟΜΕΝΩΝ Επόμενο βήμα της έρευνας μας ήταν η επεξεργασία και ανάλυση των δεδομένων που συγκεντρώθηκαν ύστερα από τη διανομή των ερωτηματολογίων στα δείγματα μελέτης. Το πρόγραμμα που χρησιμοποιήθηκε για το σκοπό αυτό είναι το IBM SPSS Statistics 21.0 (Statistical Package for Social Sciences), ένα από τα πιο διαδεδομένα, ευέλικτα και εύχρηστα προγράμματα στατιστικής ανάλυσης δεδομένων. Ειδικότερα, αυτό το στατιστικό πακέτο επιτρέπει τη γρήγορη ανάλυση ποσοτικών δεδομένων, προβλέποντας τη συμπεριφορά των καταναλωτών, και για το λόγο αυτό χρησιμοποιείται ευρέως στις Κοινωνικές Επιστήμες. Επιπλέον, χρησιμοποιείται εκτεταμένα από ερευνητές μάρκετινγκ, ερευνητές στο χώρο της υγείας, εταιρείες, εκπαιδευτικούς ερευνητές κ.α. Εκτός από τη στατιστική ανάλυση των δεδομένων, το SPSS παρέχει επίσης τη δυνατότητα δημιουργίας πινάκων των επεξεργασμένων δεδομένων, καθώς και διαγραμμάτων (Σιώμκος, Βασιλικοπούλου, 2005). Αρχικά, εισάγαμε τα δεδομένα που συγκεντρώθηκαν από τα δύο ερωτηματολόγια στο στατιστικό πακέτο SPSS 21.0 και εφαρμόσαμε ανάλυση συχνοτήτων (Frequencies) για τις απαντήσεις σε κάθε μια από τις ερωτήσεις. Η ανάλυση συχνοτήτων μας έδωσε μια σειρά από Πίνακες και Γραφήματα στα οποία απεικονίζονταν οι μεταβλητές: συχνότητα (Ν) και εκατοστιαίο ποσοστό (%). Σκοπός της ανάλυσης συχνοτήτων ήταν η περιγραφή του δείγματος και η καταγραφή της στάσης του απέναντι στις υπηρεσίες υγείας. Ειδικότερα, για το πρώτο ερωτηματολόγιο, προς τους ασθενείς-πελάτες, στόχος μας ήταν η καταγραφή των δημογραφικών χαρακτηριστικών του δείγματος (Ενότητα 3.5) και η ανάλυση των απαντήσεων των ασθενών σχετικά με: α) τη γνώση τους για τις υπηρεσίες 86

102 υγείας (Ενότητα 4.2), β) την ικανοποίηση τους από τις υπηρεσίες υγείας (Ενότητα 4.3), γ) την εικόνα που έχουν για τον φαρμακοποιό (Ενότητα 4.4) και δ) τη συμβολή των υπηρεσιών υγείας στην πρωτοβάθμια περίθαλψη (Ενότητα 4.5). Από την άλλη, για το δεύτερο ερωτηματολόγιο, προς τους φαρμακοποιούς (ιδιοκτήτες ή υπάλληλους σε ιδιωτικό φαρμακείο), στόχος μας ήταν και πάλι η καταγραφή των δημογραφικών χαρακτηριστικών του δείγματος (Ενότητα 3.6) και η ανάλυση των απαντήσεων των φαρμακοποιών σχετικά με: α) τη γνώση τους για τις υπηρεσίες υγείας (Ενότητα 5.2), β) το ρόλο, τις ικανότητες και την αυτοπεποίθηση που νιώθουν (Ενότητα 5.3), γ) τα εμπόδια κατά την παροχή υπηρεσιών υγείας (Ενότητα 5.4) και δ) το μέλλον του ελληνικού φαρμακείου (Ενότητα 5.5). Το είδος των στατιστικών μετρήσεων που χρησιμοποιήθηκε σε κάθε περίπτωση εξαρτήθηκε από τα χαρακτηριστικά της εξεταζόμενης μεταβλητής. Έτσι, για μεταβλητές nominal υπολογίστηκαν οι απόλυτες και σχετικές συχνότητες επί των απαντήσεων αλλά και οι σχετικές συχνότητες επί των συμμετεχόντων, όπου αυτό ήταν απαραίτητο. Από την άλλη, για μεταβλητές ordinal (π.χ. ερωτήσεις ιεραρχημένης κλίμακας), όπου ο ασθενής καλούνταν να δηλώσει το βαθμό συμφωνίας ή διαφωνίας του με μια σειρά προτάσεων, οι στατιστικές μετρήσεις που υπολογίστηκαν ήταν οι σχετικές συχνότητες (%) αλλά και τα περιγραφικά μέτρα: μέσος όρος, διάμεσος, τυπική απόκλιση και επικρατούσα τιμή. O μέσος όρος (mean), αποτελεί μέτρο του κέντρου των δεδομένων, η τυπική απόκλιση (std. deviation), μετρά τη διασπορά ή κατανομή των μετρήσεων γύρω από τη μέση τιμή και η διάμεσος (median), αποτελεί την κεντρική τιμή των υπό ανάλυση δεδομένων, όταν αυτά διαταχθούν σε αύξουσα σειρά. Όλες οι παραπάνω στατιστικές μετρήσεις παρουσιάστηκαν αριθμητικά σε Πίνακες και σχηματικά σε Γραφήματα, που σχεδιάστηκαν με τη βοήθεια του χρησιμοποιούμενου στατιστικού προγράμματος. Επιπλέον, για τις ordinal μεταβλητές υπολογίστηκε ο δείκτης εσωτερικής συνέπειας (internal consistency), Cronbach s α (alpha). Πρόκειται για ένα δείκτη που αποσκοπεί στη μελέτη της αξιοπιστίας των αποτελεσμάτων μιας έρευνας, δηλαδή της διακύμανσης του σφάλματος των μετρήσεων που πραγματοποιούνται, και υπολογίζεται από τη συσχέτιση κάθε ερώτησης του τεστ µε τη συνολική κλίμακα. Αποτελεί μία από τις πιο δημοφιλείς τεχνικές υπολογισμού της αξιοπιστίας και λαμβάνει τιμές μεταξύ 0 και 1, με την τιμή 0,6 να αποτελεί το ελάχιστο αποδεκτό όριο και τιμές μικρότερες από το 0,6 να δείχνουν αναξιοπιστία της κλίμακας. Ιδανικές είναι οι τιμές μεγαλύτερες από 0,8. Ακολούθως, για τη διερεύνηση των παραγόντων που επηρεάζουν σε μεγαλύτερο βαθμό την ικανοποίηση των ασθενών-πελατών από τα γενικά χαρακτηριστικά του φαρμακείου και τις υπηρεσίες που προφέρονται από αυτό, εφαρμόσαμε το Friedman test. Πρόκειται για μια μέθοδο μη-παραμετρικής ανάλυσης, που ελέγχει τη μηδενική υπόθεση (Η0) ότι οι μετρήσεις από k ανεξάρτητα μεταξύ τους δείγματα προέρχονται από τον ίδιο πληθυσμό. Στηρίζεται στην υπόθεση ότι αν οι ομάδες (τα k δείγματα) δε διαφέρουν ως προς την εξεταζόμενη μεταβλητή, τότε οι ταξινομήσεις (rankings) του κάθε ερωτώμενου είναι τυχαίες, με αποτέλεσμα να μην υπάρχει διαφορά στις μέσες ταξινομήσεις (mean ranks) μεταξύ των ομάδων. Ο γενικός κανόνας για την απόρριψη ή την αποδοχή της μηδενικής υπόθεσης είναι: αν p>0,05, τότε η υπόθεση γίνεται αποδεκτή σε επίπεδο στατιστικής σημαντικότητας α=0,05 (Σιώμκος Γ., Βασιλικοπούλου A., 2005). Τέλος, έγινε συσχέτιση τόσο των δημογραφικών χαρακτηριστικών του δείγματος με μια σειρά παραγόντων, προκειμένου να διερευνηθεί το κατά πόσο αυτά επηρεάζουν τη στάση και τις αντιλήψεις τους για τις υπηρεσίες υγείας, όσο και των διαφόρων μεταβλητών της έρευνας μεταξύ τους, στις περιπτώσεις που η ενδεχόμενη συσχέτιση τους κρίθηκε σημαντική. Η σχετική ανάλυση επετεύχθη εφαρμόζοντας τα Nonparametric Tests: 2 Independent Samples & K Independent Samples καθώς και τα Chi-Square test και Correlation test, ανάλογα με το είδος των μεταβλητών που θέλαμε να συσχετίσουμε στην κάθε περίπτωση. Ειδικότερα, τα Nonparametric Tests και Correlation test χρησιμοποιήθηκαν για τη μελέτη 87

103 της επίδρασης των δημογραφικών χαρακτηριστικών ή άλλων μεταβλητών στις απαντήσεις σε ερωτήσεις διαβαθμισμένης κλίμακας, ενώ το Chi-Square test για την αντίστοιχη επίδραση στις απαντήσεις σε ερωτήσεις πολλαπλής επιλογής ή διχοτομικές. Ακόμα, για να εξασφαλίσουμε ότι κάθε είδους συσχέτισης, που πιθανώς να προκύπτει από την έρευνα μας, θα αποκαλυφθεί, εφαρμόσαμε τα κατάλληλα τεστ για όλες τις ερωτήσεις του ερωτηματολογίου. Τα δημογραφικά χαρακτηριστικά των οποίων την επίδραση μελετήσαμε ήταν: α) για το ερωτηματολόγιο προς τους ασθενείς: το φύλο, η ηλικία, το μορφωτικό επίπεδο, η οικογενειακή κατάσταση, το μηνιαίο καθαρό εισόδημα και η ασφάλιση και β) για το ερωτηματολόγιο προς τους φαρμακοποιούς: το φύλο, η ηλικία, η προϋπηρεσία, η ροή πελατών, η γεωγραφική θέση του φαρμακείου και η εκπαίδευση επί των υπηρεσιών υγείας. Επιπλέον, μελετήσαμε τη συσχέτιση των συναισθημάτων του φαρμακοποιού για το επάγγελμα του, χρησιμοποιώντας την ανάλυση συσχέτισης (Corellations) και προσδιορίζοντας το συντελεστή συσχέτισης Pearson. Λόγω του μεγάλου όγκου δεδομένων που προέκυψε από την ανάλυση επιλέξαμε να παρουσιάσουμε μόνο τους πίνακες στους οποίους υπάρχουν στατιστικώς σημαντικές διαφορές στις απόψεις των συμμετεχόντων. Στο σημείο αυτό, είναι σημαντικό να αναφερθούν κάποιες επιπλέον πληροφορίες σχετικά με τη φύση και την εφαρμογή των στατιστικών τεστ που προαναφέρθηκαν. Το Chi-Square test, παράγει ένα δείκτη (significance value) ο οποίος ανάλογα με την τιμή του υποδεικνύει το βαθμό εξάρτησης των υπό εξέταση μεταβλητών, ονομαστικής κλίμακας. Τιμές του δείκτη μικρότερες από 0,05 υποδεικνύουν ισχυρή συσχέτιση, ενώ τιμές μεγαλύτερες από 0,05 σηματοδοτούν πως οι μεταβλητές δεν είναι εξαρτημένες. Επιπλέον, μια προϋπόθεση για την εφαρμογή του chi-square test είναι το ποσοστό των κελιών με θεωρητική συχνότητα (expected count) 5 να μην υπερβαίνει το 20%. Σε περίπτωση που η προϋπόθεση αυτή δεν πληρείται χρησιμοποιούμε το Monte Carlo Exact test (Σιώμκος, Βασιλικοπούλου, 2005). Για την καλύτερη κατανόηση του τεστ παρουσιάζεται το ακόλουθο παράδειγμα: Έστω ότι μελετάμε την επίδραση του φύλου στην επιθυμία αγοράς ενός προϊόντος Α. Κάνουμε τη μηδενική υπόθεση, Η0, πως η επιθυμία αγοράς του προϊόντος Α δεν επηρεάζεται από το φύλο και την εναλλακτική υπόθεση, Η1, πως η επιθυμία αγοράς του προϊόντος Α επηρεάζεται από το φύλο. Εάν η τιμή του δείκτη σημαντικότητας που προκύπτει από το τεστ είναι μικρότερη από 0,05 (p<0,05) τότε η μηδενική υπόθεση, Η0, απορρίπτεται και οι υπό εξέταση μεταβλητές είναι εξαρτημένες. Το μη-παραμετρικό τεστ Mann-Whitney αποτελεί το πιο γνωστό, εύχρηστο και εύληπτο μη-παραμετρικό τεστ σημαντικότητας για τη σύγκριση δύο ανεξάρτητων μεταξύ τους δειγμάτων αναφορικά με μεταβλητή ιεραρχικής κλίμακας. Ειδικότερα, εξετάζει αν υπάρχει τυχαία μείξη ταξινομήσεων μεταξύ δύο δειγμάτων, αποτελώντας εναλλακτική του τυπικού (παραμετρικού) t-test. Από την άλλη, το Kruskal Wallis τεστ, είναι η μη-παραμετρική εκδοχή της ανάλυσης διακύμανσης μονής κατεύθυνσης (One-Way ANOVA). Ελέγχει τη μηδενική υπόθεση ότι k ανεξάρτητα μεταξύ τους δείγματα δεν διαφέρουν ως προς τη σειρά κατάταξης του μέσου για την εξαρτημένη μεταβλητή που εξετάζεται (Σιώμκος, Πολυμερίδου, 2005). Η μηδενική και εναλλακτική υπόθεση είναι ίδια και για τα δύο τεστ. Αναφέρεται το ακόλουθο παράδειγμα: Έστω ότι μελετάμε την επίδραση της ηλικίας στην ικανοποίηση από ένα προϊόν Α. Κάνουμε τις υποθέσεις, Η0, δεν υπάρχει στατιστικώς σημαντική διαφορά στην ικανοποίηση από το προϊόν Α μεταξύ των διάφορων ηλικιακών ομάδων Η1, η ικανοποίηση από το προϊόν Α είναι διαφορετική μεταξύ των διάφορων ηλικιακών ομάδων 88

104 Εάν η τιμή του δείκτη σημαντικότητας που προκύπτει από το τεστ είναι μικρότερη από 0,05 (p<0,05) τότε η μηδενική υπόθεση, Η0, απορρίπτεται. Άρα, η ικανοποίηση από το προϊόν Α είναι διαφορετική μεταξύ των διαφόρων ηλικιακών ομάδων. Η ανάλυση συσχέτισης (Correlations) στοχεύει στην εξερεύνηση της σχέσης μεταξύ δύο (ή περισσότερων) μεταβλητών, παρέχοντας στον ερευνητή τη δυνατότητα να προσδιορίσει την κατεύθυνση και την ένταση της υφιστάμενης συσχέτισης. Βασίζεται στον προσδιορισμό του συντελεστή συσχέτισης, ενός παράγοντα που μετράει το βαθμό εξάρτησης μιας μεταβλητής από μια άλλη και την «κατεύθυνση» της μεταξύ τους σχέσης, η οποία μπορεί να είναι θετική, αρνητική ή ουδέτερη. Ο συντελεστής συσχέτισης λαμβάνει τιμές από -1 έως +1, όπου τιμές από -1 έως 0, αντιστοιχούν σε αρνητική συσχέτιση μεταξύ των δύο μεταβλητών, ενώ τιμές από 0 έως +1 σε θετική συσχέτιση. Από την άλλη, τιμή του συντελεστή συσχέτισης ίση με το 0 σηματοδοτεί τη μη γραμμική συσχέτιση μεταξύ των μεταβλητών. Ισχυρή συσχέτιση θεωρείται αυτή για την οποία ο συντελεστής συσχέτισης λαμβάνει τιμές από -1 έως -0,7 (ισχυρή αρνητική συσχέτιση) και +0,7 έως +1 (ισχυρή θετική συσχέτιση). Υπάρχουν διάφοροι συντελεστές συσχέτισης, μεταξύ των οποίων συχνότερα χρησιμοποιούμενος είναι ο συντελεστής συσχέτισης του Pearson. Απαραίτητη προϋπόθεση για την εφαρμογή του είναι η ύπαρξη μεταβλητών interval ή scale, οι οποίες να κατανέμονται κανονικά στον πληθυσμό, ιδιαίτερα όταν το δείγμα είναι μικρό (Σιώμκος, Βασιλικοπούλου, 2005). Για να κατανοηθεί καλύτερα ο τρόπος που χρησιμοποιήθηκε το περιγραφόμενο τεστ ακολουθεί το εξής παράδειγμα: Έστω, ότι θέλουμε να μελετήσουμε τη συσχέτιση του ποσοστού έκπτωσης με τον αριθμό των αυθόρμητων αγορών που πραγματοποιήθηκαν σε ένα σούπερ μάρκετ. Κάνουμε τη μηδενική υπόθεση Η0, πως δεν υπάρχει συσχέτιση μεταξύ των δύο μεταβλητών και την εναλλακτική υπόθεση, Η1, πως οι εξεταζόμενες μεταβλητές σχετίζονται. Από την τιμή του συντελεστή συσχέτισης Pearson που προκύπτει, συμπεραίνουμε εάν υπάρχει ισχυρή συσχέτιση, οπότε η υπόθεση Η0 απορρίπτεται, καθώς και εάν αυτή είναι θετική ή αρνητική. Π.χ. τιμή Pearson Correlation=0,908, σηματοδοτεί την ύπαρξη ισχυρής θετικής συσχέτισης, η οποία υποδεικνύει πως όσο αυξάνεται το ποσοστό έκπτωσης τόσο αυξάνονται και οι αυθόρμητες αγορές. Αντίστοιχη τιμή Pearson Correlation= -0,908 θα σήμαινε πως όσο αυξάνεται η μία μεταβλητή τόσο μειώνεται η άλλη. 3.8 ΠΕΡΙΟΡΙΣΜΟΙ ΤΗΣ ΕΡΕΥΝΑΣ Σε κάθε επιστημονική έρευνα προκύπτει μια σειρά προβλημάτων, τα οποία πρέπει να ληφθούν υπόψη προκειμένου τα συμπεράσματα να είναι έγκυρα και αξιόπιστα. Τα προβλήματα αυτά περιορίζουν την έρευνα και προκύπτουν κατά κύριο λόγο ως αποτέλεσμα της μεθόδου που χρησιμοποιήθηκε για τη συλλογή των δεδομένων, του δείγματος πληθυσμού που επιλέχθηκε, του περιορισμένου διαθέσιμου χρόνου αλλά και της έλλειψης οικονομικών πόρων για την έρευνα. Πιο αναλυτικά: Όσον αφορά στη μεθοδολογία της έρευνας, στην παρούσα μελέτη επιλέχθηκε η συλλογή των απαιτούμενων πρωτογενών δεδομένων μέσω ερωτηματολογίων. Η μέθοδος αυτή παρουσιάζει πλεονεκτήματα αλλά και αρκετά μειονεκτήματα, καθώς ένα μεγάλο μέρος του πληθυσμού αντιμετωπίζει τα ερωτηματολόγια με καχυποψία και συχνά αρνείται να τα συμπληρώσει, με αποτέλεσμα να μη συγκεντρώνεται ικανοποιητικός αριθμός αυτών. Οι συνηθέστερες αιτίες άρνησης της συμπλήρωσης ενός ερωτηματολογίου είναι λόγω άγνοιας επί του θέματος, λόγω αδυναμίας του ερωτώμενου να θυμηθεί κάποιο γεγονός ή λόγω αδυναμίας προφορικής ή γραπτής έκφρασης σε ερωτήσεις ανοιχτού τύπου (π.χ. λόγω χαμηλού μορφωτικού επιπέδου του 89

105 ερωτώμενου). Επίσης, ο ερωτώμενος μπορεί να αποφύγει την απάντηση σε μια ερώτηση αν θεωρεί πως αυτή είναι αδιάκριτη και θίγει προσωπικά του δεδομένα. Επιπλέον, η συμπλήρωση ενός ερωτηματολογίου μπορεί να επηρεαστεί και από εξωγενείς παράγοντες του περιβάλλοντος π.χ. έλλειψη χρόνου, βιασύνη, ξαφνική εμφάνιση ή τηλεφωνική κλήση από τρίτο πρόσωπο, προτεραιότητα σε λιγότερο ή περισσότερο επείγουσες δραστηριότητες, διακοπή τηλεφωνικής σύνδεσης στην περίπτωση τηλεφωνικής έρευνας κ.α. Στην προκειμένη περίπτωση, οι φαρμακοποιοί και οι υπάλληλοι του φαρμακείου λόγω φόρτου εργασίας και περιορισμένου ελεύθερου χρόνου ενδεχομένως να μην απαντήσουν με ιδιαίτερη προσοχή στις ερωτήσεις, δίνοντας μη αξιόπιστα αποτελέσματα. Επιπρόσθετα, ίσως σε κάποιες περιπτώσεις οι απαντήσεις τους να είναι παραπλανητικές και αναληθείς, στην προσπάθεια τους να μην αποκαλύψουν στοιχεία που αφορούν το επάγγελμα και την επιχείρηση τους. Από την άλλη, οι πελάτες του φαρμακείου ενδέχεται να αρνηθούν τη συμπλήρωση του ερωτηματολογίου λόγω του χαμηλού μορφωτικού επιπέδου τους, της αδυναμίας τους να κατανοήσουν το σκοπό της έρευνας ή της έλλειψης χρόνου. Για να ξεπεραστούν τα προβλήματα αυτά, λοιπόν, τα ερωτηματολόγια που σχεδιάστηκαν είναι απλά, ευκόλως κατανοητά από όλους, χωρίς σύνθετες και πολύπλοκες ερωτήσεις ή διττές έννοιες, ενώ η συμπλήρωση τους δεν απαιτεί περισσότερα από 10 λεπτά. Επιπλέον, ιδιαίτερη προσοχή δόθηκε στη σειρά των ερωτήσεων, αλλά και στο περιεχόμενο τους και αποφεύχθηκαν ερωτήσεις που θίγουν ευαίσθητα και προσωπικά δεδομένα. Στο σημείο σαυτό πρέπει να αναφερθεί, πως τα ερωτηματολόγια δεν συμπληρώθηκαν από ηλικιωμένους (άνω των 70 ετών) παρά το γεγονός πως αυτοί χρησιμοποιούν πολύ συχνά τα ιδιωτικά φαρμακεία, καθώς πιθανώς να οδηγήσουν σε εσφαλμένα συμπεράσματα ως αποτέλεσμα του χαμηλού μορφωτικού επιπέδου τους και της δυσκολίας κατανόησης. Τέλος, ένας ακόμα περιορισμός, σχετικός με τον τύπο των ερωτήσεων που χρησιμοποιήθηκαν στο ερωτηματολόγιο, είναι η επιλογή της μέτρησης της στάσης των ερωτώμενων με τη χρήση της κλίμακας Likert. Ειδικότερα, το πρόβλημα προκύπτει από τη δυσκολία να ερμηνεύσουμε το πως δύο υποκείμενα μετρούν τη διαφορά μεταξύ των διαβαθμίσεων της κλίμακας, με αποτέλεσμα να μην είμαστε σίγουροι ότι η επιλογή της ίδιας απάντησης σε ένα ερώτημα σημαίνει τελικά και τον ίδιο βαθμό αποδοχής. Όσον αφορά στο δείγμα μελέτης, είναι προφανές πως στην έρευνα δεν μπορεί να συμμετάσχει παρά ένας περιορισμένος αριθμός φαρμακοποιών και ασθενών-πελατών, οι οποίοι αποτελούν ένα μικρό δείγμα του πληθυσμού προς τον οποίο απευθύνονται τα ερωτηματολόγια που σχεδιάσαμε. Το γεγονός αυτό οφείλεται στο πολύ μεγάλο μέγεθος του πληθυσμού και στην αδυναμία προσέγγισης του συνολικά. Επιπλέον, σχετικά με τη μέθοδο δειγματοληψίας που χρησιμοποιήθηκε, αυτή θέτει περιορισμούς ως προς την αμεροληψία των αποτελεσμάτων καθώς βασίζεται στην μη τυχαία επιλογή του δείγματος, με αποτέλεσμα αυτό να μην είναι απολύτως αντιπροσωπευτικό του πληθυσμού-στόχου. Ο περιορισμός των παραπάνω προβλημάτων επιτυγχάνεται με τη συλλογή όσο το δυνατόν μεγαλύτερου αριθμού ερωτηματολογίων, ο οποίος για του ασθενείς-πελάτες ξεπέρασε τα 250 (262 ερωτηματολόγια) και για τους φαρμακοποιούς τα 120 ερωτηματολόγια (123 ερωτηματολόγια). Επιπλέον, ιδιαίτερη προσοχή δόθηκε ώστε να εξασφαλιστεί μια σχετική αναλογία ως προς τα δημογραφικά χαρακτηριστικά των ερωτώμενων. Σχετικά με το διαθέσιμο χρόνο για την έρευνα, αυτός είναι ιδιαίτερα περιορισμένος στα πλαίσια του μεταπτυχιακού προγράμματος με αποτέλεσμα να δυσχεραίνεται η σε βάθος εξέταση του μελετώμενου θέματος και η συλλογή ικανοποιητικού αριθμού ερωτηματολογίων. 90

106 Τέλος, η έλλειψη οικονομικών πόρων αποτελεί έναν ακόμα περιορισμό, κυρίως ως προς τον τρόπο συλλογής των δεδομένων, καθώς αποτελεί το βασικό λόγο για τον οποίο επιλέχθηκε η έρευνα να γίνει μέσω ερωτηματολογίων, μια μέθοδο ταχεία και ανέξοδη. 3.9 ΠΕΡΙΛΗΨΗ Συμπερασματικά, το παραπάνω κεφάλαιο παρουσιάζει τη μεθοδολογία που ακολουθήθηκε για το σχεδιασμό της έρευνας. Έτσι, αφού ορίστηκαν ο σκοπός και οι επιμέρους στόχοι της ερευνητικής μελέτης και συλλέχθηκαν όλα τα απαραίτητα δευτερογενή δεδομένα μέσω της βιβλιογραφικής ανασκόπησης, επιλέχθηκε ως καταλληλότερη μέθοδος συλλογής των πρωτογενών στοιχείων η έρευνα μέσω ερωτηματολογίων. Ειδικότερα, σχεδιάστηκαν δύο ερωτηματολόγια, ένα προς ασθενείς-πελάτες ιδιωτικών φαρμακείων και ένα προς φαρμακοποιούς - ιδιοκτήτες ή υπαλλήλους - σε φαρμακεία ανοιχτά στο κοινό, τα οποία διανεμήθηκαν στο δείγμα μελέτης ηλεκτρονικά μέσω ή μέσω προσωπικής επαφής με τους ερωτώμενους σε φαρμακεία στην Πάτρα. Τα ερωτηματολόγια διατυπώθηκαν με ιδιαίτερη προσοχή έτσι ώστε οι ερωτήσεις να εξυπηρετούν τους στόχους της έρευνας και να είναι σαφείς και κατανοητές. Ειδικότερα, οι ερωτήσεις τοποθετήθηκαν στην κατάλληλη σειρά, προκειμένου τα πρώτα ερωτήματα να τραβούν την προσοχή του ερωτώμενου και να τον εισάγουν στο θέμα της έρευνας και τα τελευταία να του ζητούν πιο προσωπικά δεδομένα. Μεγάλη προσοχή δόθηκε στο μέγεθος του ερωτηματολογίου, ώστε να μην είναι κουραστικό και η συμπλήρωση του να μην απαιτεί περισσότερα από 10 λεπτά. Για το σκοπό αυτό διεξήχθη προέλεγχος σε περιορισμένο δείγμα του πληθυσμού, διαδικασία που συνέβαλε στην πραγματοποίηση των απαραίτητων διορθώσεων και βελτιώσεων πριν την τελική διανομή του ερωτηματολογίου στους ερωτώμενους. Επιπλέον, έγινε η επιλογή του δείγματος μελέτης και σχεδιάστηκε η διαδικασία δειγματοληψίας, για να εξασφαλιστεί πως αυτό είναι αντιπροσωπευτικό του πληθυσμού. Ακολούθως, παρουσιάστηκαν και αναλύθηκαν τα δημογραφικά χαρακτηριστικά των δειγμάτων μελέτης. Πιο συγκεκριμένα, έγινε στατιστική κατανομή του δείγματος των ασθενών-πελατών ως προς το φύλο, την ηλικία, το επίπεδο σπουδών, την κύρια απασχόληση, την οικογενειακή κατάσταση, το εισόδημα, την ασφάλιση, τη συχνότητα επίσκεψης στο φαρμακείο και την πόλη κατοικίας του. Παρομοίως, παρατέθηκαν τα δημογραφικά χαρακτηριστικά του δείγματος των φαρμακοποιών που αφορούσαν στο φύλο, στην ηλικία, στο επίπεδο σπουδών, στα έτη ασκήσεως του επαγγέλματος, στην εκπαίδευση τους επί της παροχής υπηρεσιών υγείας, στον αριθμό πελατών που εξυπηρετούν ανά ημέρα, στην τοποθεσία του φαρμακείου, το οποίο κατέχουν ή στο οποίο εργάζονται, αλλά και στην πόλη στην οποία αυτό εδρεύει. Τη συλλογή των πρωτογενών δεδομένων ακολούθησε η ανάλυση τους με το στατιστικό πακέτο SPSS Ειδικότερα, έγινε ανάλυση συχνοτήτων, υπολογίστηκαν μέτρα περιγραφικής στατιστικής, όπου αυτό κρίθηκε απαραίτητο, και έγιναν έλεγχοι αξιοπιστίας μέσω του δείκτη Cronbach s α. Ακόμα, χρησιμοποιήθηκαν τα μη-παραμετρικά τεστ: Friedman test, Mann-Whitney και Kruskal Wallis καθώς και το Chi-Square test και η ανάλυση συσχέτισης, προκειμένου να υπολογιστούν οι παράγοντες που επηρεάζουν την αντίληψη του δείγματος για τις υπηρεσίες υγείας, αλλά και να γίνει συσχέτιση μεταξύ διαφόρων μεταβλητών. Τέλος, αναλύθηκαν οι περιορισμοί της έρευνας, όπως αυτοί προέκυψαν λόγω της μεθόδου που χρησιμοποιήθηκε και του δείγματος που επιλέχθηκε. Ως σημαντικότεροι θεωρούνται, η εγκυρότητα, η ειλικρίνεια και η αξιοπιστία των απαντήσεων που δόθηκαν από τους ερωτώμενους, η αντιπροσωπευτικότητα του δείγματος, ο χρονικός περιορισμός για την ολοκλήρωση της έρευνας αλλά και η έλλειψη οικονομικών πόρων. 91

107 4 Ο ΚΕΦΑΛΑΙΟ: ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΑ ΕΡΕΥΝΑΣ ΣΤΟΥΣ ΑΣΘΕΝΕΙΣ- ΠΕΛΑΤΕΣ 4.1 ΕΙΣΑΓΩΓΗ Στο κεφάλαιο αυτό παρουσιάζονται και αναλύονται τα αποτελέσματα της έρευνας μας στους ασθενείς-πελάτες των ελληνικών, ανοιχτών στο κοινό, φαρμακείων. Όπως έχει ήδη αναφερθεί, η έρευνα έγινε μέσω ερωτηματολογίου, το οποίο παρατίθεται στο Παράρτημα 1. Πιο αναλυτικά, Αρχικά, στην ενότητα 4.2, αναζητείται η αντίληψη των ασθενών-πελατών για τις υπηρεσίες υγείας και καταγράφονται οι υπηρεσίες που τους προσφέρονται ήδη από το φαρμακείο που επισκέπτονται συνήθως, αλλά και οι επιπλέον υπηρεσίες που θα ήθελαν να τους προσφέρονται. Στην ενότητα 4.3, μελετάται η ικανοποίηση των ασθενών-πελατών από το φαρμακείο που επισκέπτονται συνήθως τόσο ως προς τα γενικά χαρακτηριστικά του όσο και ως προς τις υπηρεσίες υγείας. Ακόμα, γίνεται μη-παραμετρική ανάλυση των αποτελεσμάτων μέσω του Friedman test, ώστε να δείξουμε κατά πόσο η ικανοποίηση από τα γενικά χαρακτηριστικά επηρεάζει και την ικανοποίηση των ασθενών από τις υπόλοιπες υπηρεσίες υγείας, καθώς και ποιος από τους παράγοντες θεωρείται ότι έχει τη μεγαλύτερη βαρύτητα. Στη συνέχεια, στην ενότητα 4.4, αναλύεται η εικόνα των ασθενών-πελατών για τον φαρμακοποιό και ειδικότερα η αντίληψη τους σχετικά με το ρόλο, τις ικανότητες την εκπαίδευση και την εμπειρία του σύγχρονου φαρμακοποιού. Στην ενότητα 4.5, μελετάται η θέση των ασθενών-πελατών ως προς τη συμβολή των υπηρεσιών υγείας στην πρωτοβάθμια περίθαλψη και καταγράφεται ο τρόπος με τον οποίο αντιμετωπίζουν ένα πρόβλημα υγείας, καθώς και η προτίμηση του φαρμακοποιού ή του γιατρού ανάλογα με τη σοβαρότητα του προβλήματος. Τέλος, στην ενότητα 4.6, αναζητείται η επίδραση των δημογραφικών χαρακτηριστικών του δείγματος στην αντίληψη του ως προς τις υπηρεσίες υγείας. Τα παραμετρικά τεστ που χρησιμοποιήθηκαν για την επίτευξη του στόχου αυτού είναι: Chi-square test, Monte Carlo exact test, Kruskal-Wallis και Mann-Whitney. 92

108 4.2 ΑΝΑΛΥΣΗ ΤΗΣ ΑΝΤΙΛΗΨΗΣ ΤΩΝ ΑΣΘΕΝΩΝ-ΠΕΛΑΤΩΝ ΓΙΑ ΤΙΣ ΥΠΗΡΕΣΙΕΣ ΥΓΕΙΑΣ Το Μέρος Α του ερωτηματολογίου αποσκοπεί στην διερεύνηση κάποιων γενικών στοιχείων περί των υπηρεσιών υγείας. Ειδικότερα, αποτελείται από 3 ερωτήσεις εκ των οποίων η πρώτη προσπαθεί να αναλύσει το πώς οι συμμετέχοντες αντιλαμβάνονται την έννοια των υπηρεσιών υγείας, η δεύτερη να καταγράψει τις υπηρεσίες υγείας που προσφέρονται στους ασθενείς από τα σύγχρονα ελληνικά φαρμακεία και η τρίτη να αναζητήσει ποιες επιπλέον υπηρεσίες υγείας επιθυμούν οι ασθενείς-καταναλωτές να τους προσφέρονται ΟΡΙΣΜΟΣ ΥΠΗΡΕΣΙΩΝ ΥΓΕΙΑΣ Στην πρώτη ερώτηση της έρευνας (Α1), ζητήθηκε από τους συμμετέχοντες να σημειώσουν πως ορίζονται κατά τη γνώμη τους οι υπηρεσίες υγείας, επιλέγοντας μέσα από μια σειρά ορισμών (προτάσεις 1-5). Επιλέχθηκε οι δύο από τις πέντε πιθανές απαντήσεις (προτάσεις 1 και 5) να είναι λανθασμένες, σύμφωνα με τον ορισμό του «Σχεδίου νόμου για την οργάνωση και λειτουργία του γενικού συστήματος πρωτοβάθμιας φροντίδας υγείας» (2009) του Υπουργείου Υγείας, προκειμένου να διαπιστωθεί αν οι ερωτώμενοι είναι σε θέση να κατανοήσουν την ακριβή σημασία του όρου. Οι διαθέσιμες στη βιβλιογραφία έρευνες σχετικά με τις αντιλήψεις των ασθενών για τις υπηρεσίες υγείας, επικεντρώνονται στην ικανοποίηση τους από την ποιότητα των προσφερόμενων υπηρεσιών και στην εικόνα τους για τον φαρμακοποιό, θεωρώντας ως δεδομένο πως οι ασθενείς κατέχουν πλήρως την έννοια των υπηρεσιών υγείας. Ωστόσο, λαμβάνοντας υπόψη πως στην Ελλάδα οι υπηρεσίες υγείας δεν έχουν ακόμα αναγνωριστεί από το ΕΣΥ, ούτε έχουν κατοχυρωθεί νομοθετικά, αλλά έγκειται στην προθυμία του κάθε φαρμακοποιού να τις προσφέρει στους πελάτες του, κρίθηκε σκόπιμο να διερευνηθεί το κατά πόσο η ελληνική κοινή γνώμη αντιλαμβάνεται το περιεχόμενο τους. Εξάλλου, όπως πρόκυψε από την έρευνα των Eades et al (2011), ένα από τα βασικά εμπόδια στην παροχή υπηρεσιών υγείας, αποτελεί η ελλιπής ενημέρωση και κατανόηση από την πλευρά των ασθενών, περί των γνώσεων και ικανοτήτων των φαρμακοποιών και της δυνατότητας τους να προσφέρουν εξειδικευμένες υπηρεσίες προς τους πελάτες τους. Τα αποτελέσματα της έρευνας μας (Πίνακας 4.1), έδειξαν πως η πλειοψηφία των συμμετέχοντων (77,9%) έχει μια σωστή εικόνα για τις υπηρεσίες υγείας, χαρακτηρίζοντας τες ως υπηρεσίες που αποσκοπούν στη διατήρηση ή βελτίωση της υγείας του πληθυσμού. Ωστόσο, σχετικά υψηλό είναι και το ποσοστό των ασθενών-πελατών που έχουν λανθασμένη εικόνα για την έννοια των υπηρεσιών υγείας. Χαρακτηριστικά, το 13,7% των συμμετεχόντων δήλωσε πως οι υπηρεσίες υγείας προσφέρονται από οποιονδήποτε, ενώ το 24% των συμμετεχόντων θεωρεί πως οι υπηρεσίες υγείας στοχεύουν στη διάγνωση μιας νόσου. Τα στοιχεία αυτά υποδηλώνουν, πως ένα σημαντικό μέρος του ελληνικού πληθυσμού δεν είναι ακόμα επαρκώς ενημερωμένο σχετικά με τις υπηρεσίες υγείας. Ως εκ τούτου, είναι πολύ σημαντικό να γίνει μια οργανωμένη προσπάθεια ενημέρωσης των ασθενών, ώστε να μπορούν να επωφεληθούν των δυνατοτήτων των σύγχρονων φαρμακείων. Στο σημείο αυτό, είναι απαραίτητο να σημειωθεί πως τα αποτελέσματα της έρευνας παρουσιάζονται τόσο υπό την μορφή απόλυτων και σχετικών συχνοτήτων επί των απαντήσεων (Στήλη 1 & 2) όσο και σχετικών συχνοτήτων επί των συμμετεχόντων (Στήλη 3). Ειδικότερα, όπως φαίνεται στον Πίνακα 4.1, στην ερώτηση δόθηκαν 414 απαντήσεις. Το 8,7% των απαντήσεων ήταν θετικές για την πρόταση 1, το 49,3% για την πρόταση 2, το 11,4% για την πρόταση 3, το 15,5% για την πρόταση 4 και το 15,2% για την πρόταση 5. Ωστόσο, επειδή κάθε άτομο μπορούσε να δώσει περισσότερες από μία απαντήσεις, παρατηρούμε πως το άθροισμα των σχετικών συχνοτήτων επί των συμμετεχόντων είναι 93

109 μεγαλύτερο από 100% και φτάνει το 158%. Δηλαδή, πρακτικά το κάθε άτομο έδωσε κατά μέσο όρο 1,58 απαντήσεις. Ο σωστός τρόπος να διαβαστεί η στήλη 3 του Πίνακα 4.1 είναι ο εξής: 13,7% των συμμετεχόντων δήλωσαν πως οι υπηρεσίες υγείας ορίζονται βάσει της πρότασης 1, 77,9% των συμμετεχόντων επέλεξαν ως ορισμό των υπηρεσιών υγείας την πρόταση 2 κ.ο.κ. Πίνακας 4.1: Ορισμός των συμμετεχόντων για τις υπηρεσίες υγείας Ορισμός υπηρεσιών υγείας 1. Υπηρεσία ή σύνολο υπηρεσιών που προσφέρονται από οποιονδήποτε και αποσκοπούν στη διατήρηση ή βελτίωση της υγείας του πληθυσμού 2. Υπηρεσία ή σύνολο υπηρεσιών που προσφέρονται από επαγγελματίες υγείας και αποσκοπούν στη διατήρηση ή βελτίωση της υγείας του πληθυσμού 3. Υπηρεσία ή σύνολο υπηρεσιών που προσφέρονται από επαγγελματίες υγείας και αφορούν στην περίθαλψη μικροτραυματισμών που δεν χρήζουν νοσηλείας 4. Υπηρεσία ή σύνολο υπηρεσιών προληπτικής ιατρικής, που προσφέρονται από επαγγελματίες υγείας, για τον περιορισμό κρίσιμων προβλημάτων (π.χ. επιδημίες) και παραγόντων κινδύνου της υγείας (π.χ. παχυσαρκία, αλκοολισμός) 5. Υπηρεσία ή σύνολο υπηρεσιών που προσφέρονται από επαγγελματίες υγείας και στοχεύουν στη διάγνωση ενός προβλήματος υγείας Απόλυτη συχνότητα επί των απαντήσε ων Σχετική συχνότητα επί των απαντήσεων (%) Σχετική συχνότητα επί των συμμετεχόντων (%) 36 8,7 13, ,3 77, ,4 17, ,5 24, ,2 24 Σύνολο ,0 158, ΚΑΤΑΓΡΑΦΗ ΥΠΗΡΕΣΙΩΝ ΥΓΕΙΑΣ ΠΟΥ ΠΡΟΣΦΕΡΟΝΤΑΙ ΑΠΟ ΤΑ ΦΑΡΜΑΚΕΙΑ Στη συνέχεια, ζητήθηκε από τους συμμετέχοντες να επιλέξουν την ή τις υπηρεσίες υγείας που τους προσφέρονται από το φαρμακείο που επισκέπτονται συνήθως. Η λίστα περιλαμβάνει τις βασικές υπηρεσίες που κάθε φαρμακείο οφείλει να προσφέρει στους ασθενείς-πελάτες του, προκειμένου να καταγραφεί η κατάσταση που επικρατεί σήμερα στα ελληνικά φαρμακεία. Τα αποτελέσματα δείχνουν (Πίνακας 4.2) πως η πλειοψηφία των προτεινόμενων υπηρεσιών προσφέρεται στους ασθενείς. Ειδικότερα, το 75,2 % των συμμετεχόντων δήλωσε πως δέχεται οδηγίες για τη σωστή χρήση των φαρμάκων, δίνοντας μάλιστα το υψηλότερο ποσοστό σε αυτή την υπηρεσία, γεγονός ιδιαίτερα ενθαρρυντικό και σημαντικό, καθώς στην Αμερική βρέθηκε πως το 2,8% των συνταγών δεν είχαν σωστή καθοδήγηση, διαπίστωση που γινόταν από τον φαρμακοποιό (Δούνας Κωνσταντίνος, 2012). Τα αποτελέσματα ανάλογης έρευνας στη Σουηδία φαίνεται να συμφωνούν με την έρευνα 94

110 μας, καθώς το 80,5% των ασθενών ανέφερε πως η πληροφόρηση σχετικά με τη σωστή χρήση των φαρμάκων είναι μία από τις πιο αναμενόμενες υπηρεσίες, δηλαδή προσφέρεται από την πλειοψηφία των φαρμακείων (Eades et al, 2011). Από την άλλη, στη Σαουδική Αραβία, μόλις 51,2% των ασθενών απάντησε πως ο φαρμακοποιός του έδωσε οδηγίες σχετικά με τον τρόπο και τις ώρες λήψης του φαρμάκου που αγόρασε, ενώ 29,1% των ασθενών έμεινε ουδέτερο. Πίνακας 4.2: Υπηρεσίες υγείας που προσφέρονται από τα φαρμακεία σύμφωνα με τους συμμετέχοντες Υπηρεσίες υγείας που προσφέρονται από τα φαρμακεία Απόλυτη συχνότητα επί των απαντήσεων Σχετική συχνότητα επί των απαντήσεων (%) Σχετική συχνότητα επί των συμμετεχόντων (%) Μέτρηση αρτηριακής πίεσης ,9 58,8 Μέτρηση γλυκόζης αίματος 67 5,2 25,6 Μέτρηση σωματικού βάρους ,5 71,8 Εμβολιασμός - Ενέσεις 111 8,6 42,4 Περιποίηση τραύματος/εγκαύματος 103 8,0 39,3 Οδηγίες για την ορθή χρήση των φαρμάκων ,2 75,2 Οδηγίες για την ορθή χρήση των παραφαρμάκων και των καλλυντικών Πληροφόρηση για ανεπιθύμητες ενέργειες, αντενδείξεις, αλληλεπιδράσεις των φαρμάκων Παρακολούθηση της συμμόρφωσης στη φαρμακευτική αγωγή ,8 53, ,7 42,7 21 1,6 8,0 Τήρηση προσωπικού ιατροφαρμακευτικού φακέλου 15 1,2 5,7 Πρόταση του κατάλληλου φαρμάκου για την αντιμετώπιση κοινών προβλημάτων υγείας (κρυολόγημα, αλλεργία, πονόλαιμος κ.α.) ,4 71,0 Σύνολο ,0 493,9 Το χαμηλότερο ποσοστό συγκριτικά με τα δικά μας αποτελέσματα μπορεί να αποδοθεί στο γεγονός πως ο τομέας των υπηρεσιών στη Σαουδική Αραβία βρίσκεται ακόμα υπό ανάπτυξη και η περαιτέρω ενημέρωση και εκπαίδευση των φαρμακοποιών είναι απαραίτητη (Al- Arifi, 2012). Ακολούθως, 71,8% των συμμετεχόντων ανέφερε τη δυνατότητα μέτρησης του σωματικού του βάρους, ποσοστό αρκετά υψηλό, το οποίο όμως θα αναμενόταν να πλησιάζει το 90%, καθώς η ζυγαριά αποτελεί, πλέον, αναπόσπαστο όργανο ενός φαρμακείου. Το αποτέλεσμα αυτό, ενδεχομένως να οφείλεται στο γεγονός πως οι συμμετέχοντες απάντησαν βάσει των υπηρεσιών που αυτοί χρησιμοποιούν από το φαρμακείο που επισκέπτονται συνήθως και όχι βάσει των υπηρεσιών που το εν λόγω φαρμακείο προσφέρει γενικά στους πελάτες του. Αντίστοιχη έρευνα στην Ιορδανία (Wazaify et al, 2008), έδειξε πως μόλις 22,9% των ερωτηθέντων ενδιαφερόταν για αυτή την υπηρεσία. Ωστόσο, πρέπει να σημειωθεί πως το ενδιαφέρον για το βάρος και την εικόνα του σώματος μας έχει αυξηθεί τα τελευταία χρόνια, λόγω των προβαλλόμενων προτύπων, ενώ αυξάνεται ακόμα περισσότερο κατά τους καλοκαιρινούς μήνες. 95

111 Τα όσα αναφέρθηκαν επιβεβαιώνει η έρευνα των Shuai et al (2012), η οποία διεξήχθη παράλληλα σε τρεις διαφορετικές πόλεις (Νέα Υόρκη, Μακάο και Ζουάι). Σύμφωνα με την έρευνα αυτή, 50% των φαρμακείων στην Νέα Υόρκη πρόσφεραν δωρεάν ιατρικό έλεγχο (π.χ. μέτρηση σωματικού βάρους και αρτηριακής πίεσης) αλλά μόλις 36,67% των ασθενών χρησιμοποιούσαν την υπηρεσία αυτή. Αντίθετα, στις πόλεις της Κίνας, Μακάο και Ζουάι, τα αποτελέσματα διέφεραν ως συνέπεια του διαφορετικού επιπέδου ανάπτυξης του συστήματος υγείας. Ειδικότερα, στο Μακάο μόλις 20% των φαρμακείων προσφέρουν τη δυνατότητα ζύγισης ενώ 0% των ασθενών-πελάτων την χρησιμοποιούν. Από την άλλη, στην πόλη Ζουάι, φαίνεται πως οι υπηρεσίες βρίσκονται σε πολύ ικανοποιητικό στάδιο καθώς 70% των φαρμακείων δίνει τη δυνατότητα δωρεάν ιατρικού ελέγχου και 60% των ασθενών την χρησιμοποιούν. Επιπλέον, 71% των ερωτηθέντων δήλωσε πως ο φαρμακοποιός που επισκέπτεται συνήθως του προτείνει το κατάλληλο φαρμακευτικό σκεύασμα για την αντιμετώπιση προβλημάτων υγείας τα οποία δεν είναι τόσο σοβαρά ώστε να χρήζουν επίσκεψης σε γιατρό ή νοσοκομείο. Το ποσοστό αυτό είναι αρκετά υψηλό και συμφωνεί με αντίστοιχη έρευνα στη Μάλτα (Wirth et al, 2010), όπου 80% των ερωτηθέντων δήλωσε πως ζητά τη συμβουλή του φαρμακοποιού εάν η κατάσταση της υγείας του δεν είναι αρκετά σοβαρή για να επισκεφτεί έναν γιατρό. Ακόμα, στην ίδια έρευνα ζητήθηκε από τους συμμετέχοντες να επιλέξουν εάν θα συμβουλεύονταν τον φαρμακοποιό, τον γιατρό ή την αυτοθεραπεία για την αντιμετώπιση μιας σειράς διαταραχών της υγείας και τα αποτελέσματα έδειξαν πως 44% των ασθενών θα συμβουλεύονταν τον φαρμακοποιό τους για βήχα, 38% για δυσκοιλιότητα, 37% για ακμή, σπυράκια και στίγματα, 36% για κρύωμα/γρίπη, 32% για διάρροια, 31% για δυσπεψία και χαμηλότερα ποσοστά για μυϊκούς πόνους, αϋπνίες, αιμορροΐδες κ.α. Είναι, λοιπόν, προφανές πως ο φαρμακοποιός μπορεί με τη σωστή καθοδήγηση να συμβάλλει στην αντιμετώπιση κοινών διαταραχών και στη βελτίωση της γενικής υγείας του πληθυσμού. Ακόμα, 58,8% των συμμετεχόντων ανέφερε πως χρησιμοποιεί το φαρμακείο για τη μέτρηση της αρτηριακής του πίεσης, μια εξέταση απλή αλλά πολύ σημαντική για την υγεία του ασθενούς, καθώς μπορεί να βοηθήσει στη διάγνωση έκτακτων καρδιακών και κυκλοφοριακών προβλημάτων και στην έγκαιρη αντιμετώπιση τους. Στη Μαλαισία, το 70% των ασθενών έδειξε ενδιαφέρον για τη μέτρηση της αρτηριακής πίεσης (Bahari et al, 2010), ενώ στην Ιορδανία το αντίστοιχο ποσοστό ήταν 38,1% (Wazaify et al, 2008). Επίσης, όπως περιγράφηκε προηγουμένως, στην υπηρεσία μέτρησης του σωματικού βάρους, στην Νέα Υόρκη και στο Ζουάι οι ασθενείς χρησιμοποιούν συχνά την υπηρεσία αυτή στα ποσοστά που αναφέρθηκαν. Το 53,4% των ασθενών στην έρευνα μας, σημείωσε πως ο φαρμακοποιός το ενημερώνει για την ορθή χρήση των παραφαρμάκων, ποσοστό χαμηλότερο από το αντίστοιχο για τα φάρμακα. Η διαφορά αυτή, ενδέχεται να προκύπτει από την ελλιπή ενημέρωση του φαρμακοποιού σχετικά με τη χρήση τους ή από την άγνοια του πελάτη, ο οποίος θεωρεί πως τα παραφάρμακα και τα καλλυντικά είναι ακίνδυνα, και ως εκ τούτου δεν μπαίνει στη διαδικασία ερωτήσεων. Ωστόσο, πρέπει να γίνει προσπάθεια αύξησης του σχετικού ποσοστού, καθώς σύμφωνα με την έρευνα των Bahari et al (2010), το 87,8% των ασθενών επιθυμεί να ενημερώνεται για συμπληρώματα διατροφής και φυτικά προϊόντα. Στη συνέχεια, βλέπουμε πως το 42,7% των ασθενών πληροφορείται από τον φαρμακοποιό του για τις ανεπιθύμητες ενέργειες, αντενδείξεις και αλληλεπιδράσεις των φαρμάκων. Η προειδοποίηση των ασθενών για τους κινδύνους που ενέχουν τα φαρμακευτικά σκευάσματα που πρόκειται να χρησιμοποιήσουν εντάσσεται στο γενικότερο πλαίσιο της παροχής συμβουλών. Ειδικότερα, στην έρευνα του Al-Arifi (2012), οι ασθενείς απάντησαν σε ποσοστό 38,5% ότι ο φαρμακοποιός τους ενημερώνει αυτοβούλως σχετικά με τη χρήση των φαρμάκων, τις προφυλάξεις, τις φαρμακευτικές αλληλεπιδράσεις και τις ενδεχόμενες ανεπιθύμητες αντιδράσεις αυτών. Παρατηρούμε, λοιπόν, πως τόσο η δική μας έρευνα όσο και του Al-Arifi (2012) απέδωσαν σχετικά χαμηλά ποσοστά, γεγονός που μπορεί να 96

112 επηρεάσει την ικανοποίηση των ασθενών-πελατών, καθώς σύμφωνα με έρευνα που διεξήχθη στη Μαλαισία (Bahari et al, 2010), οι τέσσερις σημαντικότεροι παράγοντες επιρροής της ικανοποίησης των πελατών είναι: 1) οι βολικές ώρες λειτουργίας και η άμεση εξυπηρέτηση, 2) η διαθεσιμότητα μη-συνταγογραφούμενων φαρμάκων και μεγάλης ποικιλίας προϊόντων, 3) οι καλές τιμές και 4) η συμπεριφορά των φαρμακοποιών, στην οποία συμπεριλαμβάνεται η λεπτομερής ενημέρωση για τις ανεπιθύμητες ενέργειες και τη σωστή χρήση ενός φαρμάκου, η ευγένεια και η διακριτικότητα. Ακόμα, λαμβάνοντας υπόψη πως σημαντικό ποσοστό των ασθενών καταλήγει στα επείγοντα ως αποτέλεσμα λανθασμένης χρήσης ενός φαρμάκου κατανοούμε πως είναι απαραίτητη η αύξηση της προσφοράς της εν λόγω υπηρεσίας. Το 42,4% των ασθενών αποκρίθηκε πως του γίνονται ενέσεις και εμβόλια από το φαρμακοποιό που επισκέπτεται συνήθως. Είναι γεγονός πως στην Ελλάδα μεγάλος αριθμός φαρμακοποιών αναλαμβάνει τον αντιγριπικό εμβολιασμό των ασθενών ή την ένεση κάποιου παυσίπονου, αντιφλεγμονώδους ή κορτιζονούχου φαρμάκου σε περίπτωση έκτακτης ανάγκης. Πρόκειται για μια μη θεσμοθετημένη από το κράτος πρακτική, η οποία απαιτεί την κατάλληλη εκπαίδευση και κατάρτιση του φαρμακοποιού καθώς και την γνώση της κλινικής εικόνας του ασθενούς προκειμένου να μην θέσει σε κίνδυνο την υγεία του. Ειδικότερα, στο άρθρο 9 του Κώδικα Φαρμακευτικής Δεοντολογίας αναφέρεται πως: «ο φαρμακοποιός οφείλει την ίδια αφοσίωση σε όλους τους ασθενείς που τον επισκέπτονται και εντός των ορίων των γνώσεων του να παρέχει κάθε βοήθεια στον ασθενή που βρίσκεται σε άμεσο κίνδυνο και εφόσον δεν δύναται εκείνη τη στιγμή να υπάρξει ιατρική βοήθεια». Ωστόσο, λόγω του γεγονός πως ο βασικός κύκλος σπουδών των σχολών Φαρμακευτικής της χώρας μας δεν περιλαμβάνει κανένα είδος πρακτικής εκπαίδευσης του φαρμακοποιού σε θέματα πρώτων βοηθειών, μεγάλο ποσοστό φαρμακοποιών, λόγω ελλιπούς ειδίκευσης, αρνείται να προσφέρει αυτή την υπηρεσία στους ασθενείς-πελάτες του. Συμπερασματικά, οι ενέσεις αποτελούν μια ιατρική πράξη που βρίσκεται στην αρμοδιότητα άλλων επιστημόνων υγείας, οπότε άπτονται της αντιποίησης του επαγγέλματος τους σε περίπτωση εκτέλεσης τους από τους φαρμακοποιούς. Μόνο σε περίπτωση άμεσης ανάγκης και όταν δεν υπάρχει η δυνατότητα παροχής ιατρικής βοήθειας μπορεί ένας φαρμακοποιός, εφόσον διαθέτει τις απαραίτητες γνώσεις, να παρέχει την υπηρεσία αυτή. Αντίστοιχα στην Ιορδανία, μόλις 11,4% των ασθενών δήλωσε πως δέχεται ενέσεις από το φαρμακείο που επισκέπτεται, καθώς σύμφωνα με τον Ιορδανικό Νόμο Φαρμακευτικής Πρακτικής του 1972: «δεν επιτρέπεται να γίνονται ενέσεις στο φαρμακείο ούτε από τον φαρμακοποιό ούτε από οποιοδήποτε άλλο πρόσωπο» (Wazaify et al, 2008). Από την άλλη, το Ηνωμένο Βασίλειο σύμφωνα με την μελέτη της Royal Pharmaceutical Society έχει ήδη εισάγει τον αντιγριπικό εμβολιασμό στις βασικές υπηρεσίες που προσφέρει στους ασθενείς-πελάτες του (Smith et al, 2013). Ακόμα, 39,3% των συμμετεχόντων στην έρευνα δήλωσε πως δέχεται κάποιες πρώτες βοήθειες (περιποίηση τραύματος-εγκαύματος) από τον φαρμακοποιό του. Το ποσοστό αυτό είναι υψηλότερο από εκείνο αντίστοιχης έρευνας στην Ιορδανία, όπου το 22,9% των ερωτηθέντων δήλωσε πως μεταξύ των υπηρεσιών που δέχεται είναι και η παροχή πρώτων βοηθειών (Wazaify et al, 2008). Γενικότερα, όμως, η πλειοψηφία των ερευνών δεν περιλαμβάνει τη μελέτη της εν λόγω υπηρεσίας. Ενδεχομένως η παρατήρηση αυτή να οφείλεται στο ότι η παροχή υπηρεσιών υγείας από τα φαρμακεία βρίσκεται ακόμα υπό ανάπτυξη στα περισσότερα κράτη παγκοσμίως. Η μέτρηση της γλυκόζης του αίματος, μια απλή διαγνωστική εξέταση, προσφέρεται μόλις στο 25,6% των ασθενών, αρκετά χαμηλό ποσοστό σε σύγκριση με τη μέτρηση του σωματικού βάρους και της αρτηριακής πίεσης. Το γεγονός αυτό μπορεί να αιτιολογηθεί από το σχετικά υψηλό κόστος των αναλώσιμων υλικών που απαιτούνται για τη μέτρηση, έξοδα τα οποία δεν καλύπτονται από το κράτος. Ακόμα, οι ασθενείς με διαταραχές σακχάρου, συνήθως διαθέτουν δικό τους μηχάνημα μέτρησης με αποτέλεσμα να μη χρειάζονται την υπηρεσία αυτή, ενώ οι υγιείς ασθενείς αρκούνται στην μέτρηση που προκύπτει από τις 97

113 ετήσιες αιματολογικές τους εξετάσεις. Χαμηλά ποσοστά της σχετικής υπηρεσίας σημειώθηκαν και στην Ιορδανία, καθώς μόλις 15,7% των ασθενών ανέφερε πως χρησιμοποιεί τη μέτρηση γλυκόζης αίματος (Wazaify et al, 2008). Ωστόσο, σε έρευνα στη Σαουδική Αραβία το 2004, σχετικά με το ποιες νέες υπηρεσίες θα επιθυμούσαν να τους προσφέρονται από τα φαρμακεία, το 60,2% των ασθενών δήλωσε τη μέτρηση της γλυκόζης του αίματος (Bawazir, 2004), και επιπλέον στη Μαλαισία περισσότερο από το 70% των ερωτηθέντων έδειξε ενδιαφέρον για την υπηρεσία (Bahari et al, 2010). Επιπρόσθετα, στη Μάλτα, 87% των καταναλωτών είναι υπέρ της παροχής διαγνωστικών ελέγχων (Wirth et al, 2010). Τα χαμηλότερα ποσοστά στη σχετική ερώτηση έλαβαν οι υπηρεσίες της παρακολούθησης της συμμόρφωσης του ασθενούς στη φαρμακευτική αγωγή (8%) και της τήρησης προσωπικού ιατροφαρμακευτικού φακέλου (5,7%). Σε μελέτη που διεξήχθη στη Σαουδική Αραβία, το 40% των ασθενών απάντησε πως ο φαρμακοποιός ρωτούσε σχετικά με τη συμμόρφωση του σε προηγούμενες φαρμακευτικές αγωγές προκειμένου να κατανοήσει τη συμπεριφορά του και να αντλήσει πληροφορίες σχετικά με τους λόγους της μη συμμόρφωσης του (Al-Arifi, 2012). Από την άλλη, βλέπουμε ότι οι Έλληνες φαρμακοποιοί προσφέρουν ελάχιστα την υπηρεσία αυτή στους ασθενείς τους, σύμφωνα με τα όσα δήλωσαν οι συμμετέχοντες στην έρευνα μας. Το γεγονός αυτό πιθανώς να οφείλεται στην έλλειψη χρόνου του φαρμακοποιού για διεξοδική συζήτηση με τον κάθε ασθενή-πελάτη του. Επιπλέον, το μικρό ποσοστό που συγκέντρωσε η δεδομένη επιλογή, ενδεχομένως να οφείλεται στο ότι ο ερωτώμενος, λόγω της πληθώρας των διαθέσιμων απαντήσεων στην ερώτηση Α2, προτίμησε να σημειώσει εκείνες που θεωρούσε πιο σημαντικές. Όσον αφορά στην τήρηση αρχείου των φαρμάκων που έχουν συνταγογραφηθεί σε έναν ασθενή και των αλλεργιών του σε φάρμακα, φαίνεται πως οι ασθενείς δε δείχνουν ιδιαίτερο ενδιαφέρον καθώς στην factor analysis που διεξήγαν οι Bahari et al (2010), αποτελεί έναν από τους παράγοντες που επηρεάζουν λιγότερο την ικανοποίηση τους από το φαρμακείο. Επιπλέον, σε ερώτηση προς τους ασθενείς στη Σαουδική Αραβία, σχετικά με το αν επιθυμούν ή όχι την τήρηση προσωπικού ιατρικού αρχείου, 40,4% απάντησε θετικά και 43,9% αρνητικά (Bawazir, 2004). Το χαμηλό ποσοστό που συγκεντρώθηκε στην έρευνα μας μπορεί να αποδοθεί στο γεγονός πως οι ασθενείς δε διαθέτουν σωστή ενημέρωση ως προς τις δυνατότητες και τα εργαλεία που έχουν στη διάθεση τους οι φαρμακοποιοί. Ειδικότερα, όλα τα φαρμακεία διαθέτουν κάποιο εξειδικευμένο σύστημα μηχανογράφησης, το οποίο τους προσφέρει πολλαπλές δυνατότητες, μεταξύ των οποίων η τήρηση αρχείου και ιστορικού των πελατών τους, και όπως θα δούμε στη συνέχεια, στην Ενότητα 5.2.2, οι φαρμακοποιοί δήλωσαν σε ποσοστό 45% ότι προσφέρουν την υπηρεσία αυτή στους ασθενείς τους. Το χάσμα μεταξύ των δύο αποτελεσμάτων αποδίδεται κατά πάσα πιθανότητα στην άγνοια των ασθενών για το τι ακριβώς αφορά ή αναφερόμενη υπηρεσία καθώς και στην πληθώρα των επιλογών, όπως περιγράφηκε παραπάνω, η οποία τους οδήγησε στην επιλογή των υπηρεσιών που έκριναν σπουδαιότερες για τους ίδιους. Τέλος, πρέπει να αναφερθεί πως στην επιλογή Α2.12 (Άλλο) της ερώτησης Α2, δόθηκαν τρεις μόνο απαντήσεις, οι οποίες δε συμπεριλήφθηκαν στην ανάλυση καθώς αφορούσαν υπηρεσίες οι οποίες εξετάζονται στη συνέχεια, στην ερώτηση Α3. Οι απαντήσεις αυτές ήταν: 1) Ενημέρωση για προσφορές, εκπτώσεις, events εντός του φαρμακείου, συμμετοχή σε προγράμματα, 2) Ενημέρωση για την αγορά φαρμάκων για χρόνιες παθήσεις μου και 3) Υπόδειξη κατάλληλου γιατρού για το πρόβλημα μου ΝΕΕΣ ΥΠΗΡΕΣΙΕΣ ΥΓΕΙΑΣ ΓΙΑ ΜΕΛΛΟΝΤΙΚΗ ΕΦΑΡΜΟΓΗ Στην ερώτηση Α3 ζητήθηκε από τους ερωτώμενους να επιλέξουν τις υπηρεσίες εκείνες που θα ήθελαν να τους προσφέρονται από το φαρμακείο που επισκέπτονται συνήθως. 98

114 Όπως βλέπουμε στον Πίνακα 4.3, η υπηρεσία που 1 στους 2 συμμετέχοντες στην έρευνα (52,7%) επιθυμεί να του προσφέρεται από τα ελληνικά φαρμακεία είναι η άμεση επικοινωνία μεταξύ φαρμακοποιού και γιατρού για θέματα που αφορούν στη φαρμακευτική του αγωγή. Ακολουθεί η 24ωρη ενημέρωση των ασθενών, διαδικτυακά ή τηλεφωνικά, για φαρμακευτικά ζητήματα (48,5%) καθώς και η διεξαγωγή εξειδικευμένων διαγνωστικών τεστ, π.χ. μέτρηση χοληστερόλης, ποσοστού οξυγόνωσης του αίματος, δείκτη μάζας σώματος και ποσοστού σωματικού λίπους (48,1%). Αρκετά υψηλό παρουσιάζεται και το ποσοστό όσων επιθυμούν την οργάνωση εκστρατειών ενημέρωσης σχετικά με κρίσιμα ζητήματα υγείας, όπως η διατήρηση του σωματικού βάρους (41,5%). Ακόμα, 36,2% των ερωτηθέντων δήλωσε πως θα επιθυμούσε την ενημέρωση για τις θεραπευτικές εξελίξεις και καινοτομίες σχετικά με την ασθένεια του, ενώ 30% αυτών είναι θετικό ως προς την οργάνωση εκδηλώσεων ευαισθητοποίησης και ενημέρωσης με αφορμή ειδικές περιστάσεις, όπως η παγκόσμια ημέρα κατά του AIDS. Χαμηλότερα ποσοστά συγκέντρωσαν η διεξαγωγή τεστ για σεξουαλικώς μεταδιδόμενα νοσήματα (26,2%) και διαδραστικών τεστ ελέγχου της μνήμης και της ακοής, δυσχρωματοψίας, πιθανότητας κατάγματος λόγω οστεοπόρωσης, επιπέδου εθισμού στη νικοτίνη κ.α. (22,3%). Επιπλέον, χαμηλά ήταν τα ποσοστά της επιθυμίας επίσκεψης στο σπίτι (20,4%) και της γενετικής διερεύνησης & ανάλυσης (12,7%), η οποία συγκέντρωσε και το μικρότερο ενδιαφέρον, καθώς αποτελεί μια πολύ εξειδικευμένη υπηρεσία για τα ελληνικά δεδομένα. Στη διεθνή βιβλιογραφία, παρατίθενται τα αποτελέσματα ανάλογων ερευνών στις οποίες οι ασθενείς απαντούν σχετικά με τις εξειδικευμένες υπηρεσίες υγείας που θα ήθελαν να τους προσφέρονται από τα ιδιωτικά φαρμακεία ή φαρμακεία κοινότητας (community pharmacies), όπως τα ονομάζουν. Ειδικότερα, στη Μάλτα (Wirth et al, 2010), σε έρευνα σχετικά με την αντίληψη των ασθενών περί των φαρμακοποιών και των υπηρεσιών που προσφέρουν, φαίνεται πως το 91% των ερωτηθέντων είναι υπέρ της συνεργασίας του φαρμακοποιού με άλλους επαγγελματίες υγείας και το 87% επιθυμεί την παροχή διαγνωστικών τεστ. Επιπλέον, 68% των ασθενών δήλωσε πως θα επιθυμούσε την παρακολούθηση των χρόνιων ασθενειών του και την άμεση επικοινωνία του φαρμακοποιού με τον γιατρό για την καλύτερη διαχείριση αυτών. Τέλος, το 67% των ασθενών ανέφερε πως θα επιθυμούσε την επικοινωνία του με τον φαρμακοποιό εκτός των ωρών λειτουργίας των φαρμακείων, μέσω π.χ. τηλεφωνικών γραμμών βοήθειας ή επίσκεψης στο σπίτι. Στη Μαλαισία, περισσότερο από 70% των ερωτηθέντων επιθυμεί την παροχή διαγνωστικών τεστ καθώς επίσης και την εκπαίδευση των διαβητικών ασθενών και τον έλεγχο του σωματικού βάρους των υπέρβαρων ασθενών-πελατών. Ακόμα, λιγότερο από το 50% των ασθενών ενδιαφέρεται για ενημέρωση και συμβουλές σχετικά με τη διακοπή του καπνίσματος (Bahari et al, 2010). Στην Ιορδανία, σε ερώτηση των ασθενών σχετικά με το ποιες υπηρεσίες θα ήθελαν να δουν να τους προσφέρονται από τα φαρμακεία κοινότητας, μεταξύ άλλων το 22% απάντησε διαγνωστικά τεστ και το 15% την επικοινωνία με το γιατρό (Wazaify et al, 2008). Στην Αγγλία, σε ερώτηση των ασθενών για το αν θα πρέπει τα φαρμακεία κοινότητας να προσφέρουν σε αυτούς μια σειρά φαρμακευτικών υπηρεσιών, προέκυψαν τα εξής συμπεράσματα: 80,3% των ασθενών είναι υπέρ της παροχής συμβουλών για θέματα υγείας που αφορούν στον τρόπο ζωής, με πρωτοβουλία που λαμβάνεται από τον ίδιο τον φαρμακοποιό, 82,3% είναι υπέρ των συμβουλών για διακοπή του καπνίσματος, 77,6% είναι υπέρ της υπηρεσίας ελέγχου του σωματικού βάρους, 77,3% δήλωσαν υπέρ των συμβουλών για την πρόληψη του καρκίνου και 66,6% είναι υπέρ της ενημέρωσης για σεξουαλικώς μεταδιδόμενα νοσήματα (Krska et al, 2010). Επιπρόσθετα, στο Σουδάν (Adil et al, 2014), μεταξύ άλλων, οι ασθενείς δήλωσαν πως θα επιθυμούσαν να τους προσφέρεται ενημέρωση για τη διακοπή του καπνίσματος (38,4%), παρακολούθηση της πορείας της θεραπείας τους (83,2%), τεστ εγκυμοσύνης (29,6%) και εμβολιασμός για παιδιά (28,8%). Τέλος, στη Σαουδική Αραβία, το 53,3% τω ασθενών δήλωσε πως θα επιθυμούσε μέτρηση των επιπέδων 99

115 χοληστερόλης, σε ερώτηση σχετικά με το ποιες νέες υπηρεσίες θα προτιμούσε (Bawazir, 2004). Από τα παραπάνω βλέπουμε πως η διεθνής βιβλιογραφία δεν παρουσιάζει απόλυτη ταύτιση με τα αποτελέσματα της έρευνας μας. Πιο αναλυτικά, δεδομένου ότι η ερώτηση αφορά στην επιθυμία των ασθενών-πελατών για νέες, εξειδικευμένες υπηρεσίες υγείας, είναι αναμενόμενο η στάση τους να διαφοροποιείται ανάλογα με το εκάστοτε σύστημα υγείας αλλά και τις γνώσεις τους σχετικά με τις δυνατότητες των φαρμακοποιών. Ως εκ τούτου, χώρες με μη ανεπτυγμένο σύστημα υγείας, όπως η Κίνα (Μακάο), δεν έχουν ιδιαίτερες απαιτήσεις ως προς την παροχή υπηρεσιών σε αντίθεση με ανεπτυγμένες χώρες, όπως η Αγγλία, που έχουν εντάξει πλήρως τις υπηρεσίες στα ιδιωτικά τους φαρμακεία. Επιπλέον, οι βιβλιογραφικές πηγές που αναφέρονται στις νέες υπηρεσίες υγείας που προσφέρονται από ιδιωτικά φαρμακεία ανά τον κόσμο, συνήθως επικεντρώνονται στο ποιες είναι αυτές οι υπηρεσίες αλλά όχι στην επιθυμία των ασθενών-πελάτων για αυτές. Ως αποτέλεσμα, δεν μπορεί να γίνει απόλυτη σύγκριση των αποτελεσμάτων της παρούσας έρευνας με αντίστοιχες της διεθνούς βιβλιογραφίας, καθώς αυτές περιλαμβάνουν μερικές μόνο από τις υπηρεσίες που προτείνονται στη σχετική ερώτηση. Ωστόσο, παρατηρούμε τόσο από τη βιβλιογραφία όσο κι από την έρευνα μας, πως οι υπηρεσίες που ενδιαφέρουν περισσότερο τους ασθενείς είναι: η άμεση επικοινωνία γιατρού και φαρμακοποιού, η 24ωρη παροχή συμβουλών τηλεφωνικά, η διεξαγωγή διαγνωστικών εξετάσεων καθώς και οι συμβουλές βελτίωσης της γενικής υγείας και ποιότητας ζωής του πληθυσμού μέσω π.χ. της οργάνωσης καμπανιών ή διαλέξεων ενημέρωσης και ευαισθητοποίησης. Όλα τα παραπάνω παρουσιάζονται στον Πίνακα 4.3. Πίνακας 4.3: Νέες υπηρεσίες υγείας που οι συμμετέχοντες θα επιθυμούσαν να τους προσφέρονται από τα φαρμακεία Νέες υπηρεσίες υγείας που θα επιθυμούσαν οι ασθενείς-πελάτες Απόλυτη συχνότητα επί των απαντήσεων Σχετική συχνότητα επί των απαντήσεων (%) Σχετική συχνότητα επί των συμμετεχόντων (%) Μέτρηση εξειδικευμένων παραμέτρων υγείας ,2 48,1 Διεξαγωγή διαδραστικών τεστ 58 6,6 22,3 Γενετική διερεύνηση & ανάλυση 33 3,8 12,7 Διεξαγωγή ελέγχου (τεστ) για σεξουαλικώς μεταδιδόμενα νοσήματα 68 7,7 26,2 24ώρη ενημέρωση και παροχή συμβουλών υγείας τηλεφωνικά ή διαδικτυακά ,3 48,5 Ενημέρωση για τις θεραπευτικές εξελίξεις και καινοτομίες σχετικά με την ασθένειά σας 94 10,7 36,2 Οργάνωση εκδηλώσεων ευαισθητοποίησης και ενημέρωσης με αφορμή ειδικές περιστάσεις 78 8,9 30,0 Οργάνωση εκστρατειών ενημέρωσης (για την παχυσαρκία, τον έλεγχο του σωματικού βάρους ,3 41,5 κ.α.) Άμεση επικοινωνία και συνεργασία με τους γιατρούς και άλλους επαγγελματίες υγείας για θέματα σχετικά με τη φαρμακευτική σας αγωγή ,6 52,7 Επίσκεψη στο σπίτι 53 6,0 20,4 Σύνολο ,0 338,5 100

116 4.3 ΑΝΑΛΥΣΗ ΤΗΣ ΙΚΑΝΟΠΟΙΗΣΗΣ ΤΩΝ ΑΣΘΕΝΩΝ- ΠΕΛΑΤΩΝ ΑΠΟ ΤΙΣ ΥΠΗΡΕΣΙΕΣ ΥΓΕΙΑΣ Το Μέρος Β του ερωτηματολογίου στοχεύει στην καταγραφή της ικανοποίησης των συμμετεχόντων τόσο από τα γενικά χαρακτηριστικά ενός φαρμακείου (Β1.Α), όπως η τοποθεσία και το ωράριο, όσο και από τις υπηρεσίες υγείας που προσφέρει στους πελάτες του (Β1.Β) ΙΚΑΝΟΠΟΙΗΣΗ ΤΩΝ ΑΣΘΕΝΩΝ-ΠΕΛΑΤΩΝ ΑΠΟ ΤΑ ΓΕΝΙΚΑ ΧΑΡΑΚΤΗΡΙΣΤΙΚΑ ΕΝΟΣ ΦΑΡΜΑΚΕΙΟΥ Στο πρώτο υποερώτημα της ερώτησης Β1, οι συμμετέχοντες κλήθηκαν να σημειώσουν, βαθμολογώντας από το 1 έως το 5, πόσο ικανοποιημένοι είναι από κάποια γενικά χαρακτηριστικά του φαρμακείου. Οι απαντήσεις τους επεξεργάστηκαν με τη βοήθεια του στατιστικού πακέτου SPSS 21.0, και ειδικότερα, εφαρμόζοντας ανάλυση συχνοτήτων. Τα αποτελέσματα παρατίθενται στους Πίνακες 4.4 και 4.5 που ακολουθούν: Πίνακας 4.4: Ικανοποίηση ασθενών από τα γενικά χαρακτηριστικά του φαρμακείου: Ποσοστό (%) έγκυρων απαντήσεων Γενικά χαρακτηριστικά φαρμακείου Καθόλου ικανοποιημένος Λίγο ικανοποιημένος Μέτρια ικανοποιημένος Πολύ ικανοποιημένος Πάρα πολύ ικανοποιημένος Ωράριο λειτουργίας 2,0 8,1 30,6 44,5 14,8 Τοποθεσία 0,6 3,1 13,8 46,1 36,3 Διαθεσιμότητα πάρκινγκ Διαθεσιμότητα χώρου αναμονής Διαθεσιμότητα ιδιωτικού χώρου προσωπικής συζήτησης Ικανότητα προσωπικού να σας εξυπηρετήσει 17,1 24,7 33,1 14,2 10,9 5,1 12,8 33,3 37,1 11, ,4 23,4 16,5 9,8 0,3 4,1 19,0 47,4 29,2 Ταχύτητα εξυπηρέτησης 0,3 1,9 24,2 51,5 22,0 Χρόνο που αφιερώνει ο φ/ποιός για την εξυπηρέτηση σας Εχεμύθεια φ/ποιού και προσωπικού Διαθεσιμότητα φαρμάκων 0,1 7,3 21,6 45,4 25,6 1,2 5,2 15,7 46,1 31,8 2,7 8,6 25,0 44,0 19,7 Ποικιλία παραφαρμάκων 0,3 11,2 34,8 40,4 13,3 Τιμές παραφαρμάκων 5,0 19,3 42,3 25,4 8,0 101

117 Πίνακας 4.5: Ικανοποίηση ασθενών από τα γενικά χαρακτηριστικά του φαρμακείου: Μέτρα Περιγραφικής Στατιστικής Γενικά χαρακτηριστικά φαρμακείου Μέσος όρος Διάμεσος Τυπική απόκλιση Επικρατού σα τιμή Ωράριο λειτουργίας 3,62 4,00 0,904 4 Τοποθεσία φαρμακείου 4,14 4,00 0,815 4 Διαθεσιμότητα πάρκινγκ 2,77 3,00 1,208 3 Διαθεσιμότητα χώρου αναμονής Διαθεσιμότητα ιδιωτικού χώρου προσωπικής συζήτησης και παροχής συμβουλών Ικανότητα προσωπικού να σας εξυπηρετήσει 3,38 3,00 1, ,63 2,00 1, ,01 4,00 0,822 4 Ταχύτητα εξυπηρέτησης 3,93 4,00 0,751 4 Χρόνο που αφιερώνει ο φαρμακοποιός για την εξυπηρέτηση σας Εχεμύθεια/ διακριτικότητα φαρμακοποιού και προσωπικού Διαθεσιμότητα συνταγογραφούμενων φαρμάκων Ποικιλία παραφαρμάκων/καλλυντικών Τιμές παραφαρμάκων/καλλυντικών 3,89 4,00 0, ,02 4,00 0, ,69 4,00 0, ,55 4,00 0, ,12 3,00 0,975 3 Στη συνέχεια, για να εξασφαλιστεί η αξιοπιστία των αποτελεσμάτων, υπολογίστηκε ο δείκτης εσωτερικής συνέπειας Cronbach s α (alpha). Στον Πίνακα 4.6, βλέπουμε ότι η τιμή του δείκτη α για την έρευνα μας είναι 0,853, γεγονός που υποδεικνύει πως τα αποτελέσματα μας είναι αρκετά αξιόπιστα. Πίνακας 4.6: Τιμή του δείκτη εσωτερικής συνέπειας (α) για την ερώτηση Β1.Α Reliability statistics Cronbach's Alpha 0,853 Cronbach's Alpha Based on Standardized Items 0,860 N of Items 12 Τα συμπεράσματα που εξάγουμε από τον Πίνακα 4.4 είναι: 1. Το ωράριο λειτουργίας των σύγχρονων φαρμακείων ικανοποιεί σε μεγάλο βαθμό περίπου το 60% του πληθυσμού, ενώ το 30% των ερωτηθέντων δηλώνει μια μέτρια ικανοποίηση. Αντίθετα, πολύ μικρό ποσοστό των ασθενών (10%) είναι εκείνο που δηλώνει δυσαρεστημένο από τις ισχύουσες ώρες λειτουργίας των φαρμακείων. 102

118 Ωστόσο, στη διεθνή βιβλιογραφία παρατηρούμε πως ο βαθμός ικανοποίησης των ασθενών-πελατών δεν είναι εξίσου υψηλός. Ειδικότερα, στη Μαλαισία (Bahari et al, 2010), οι καταναλωτές ζητούν περισσότερες ώρες λειτουργίας των φαρμακείων (π.χ. τα απογεύματα ή τα σαββατοκύριακα), με την παρουσία των φαρμακοποιών, ώστε να μπορούν να προμηθευτούν τα φάρμακα που επιθυμούν. Ακόμα, το χαρακτηριστικό του ωραρίου και των βολικών ωρών αποτελεί τη μεταβλητή με τη μεγαλύτερη επίδραση στο βαθμό ικανοποίησης των μαλαισιανών ασθενών από το φαρμακείο. 2. Η τοποθεσία του φαρμακείου ικανοποιεί το 82% των ασθενών-πελατών, ενώ μόλις 14% αυτών είναι μέτρια ικανοποιημένο και περίπου 4% καθόλου ικανοποιημένο. Ανάλογα αποτελέσματα προκύπτουν από έρευνες της διεθνούς βιβλιογραφίας, όπως για παράδειγμα η μελέτη των Hasan et al (2013), στην οποία το 93% των ερωτηθέντων χαρακτήρισε την τοποθεσία του φαρμακείου που επισκέπτεται από καλή έως εξαιρετική, δείχνοντας το μεγάλο βαθμό ικανοποίησης του. 3. Η διαθεσιμότητα χώρου στάθμευσης (πάρκινγκ) πλησίον του φαρμακείου, φαίνεται να αποτελεί ένα πρόβλημα για τους συμμετέχοντες στην έρευνα μας, καθώς μόνο 25% αυτών δήλωσε πολύ ή πάρα πολύ ικανοποιημένο, 33% δήλωσε μέτρια ικανοποιημένο και 42% λίγο ή καθόλου ικανοποιημένο. Τα παραπάνω μπορούν να αποδοθούν στο γεγονός πως η έρευνα διεξήχθη, κατά κύριο λόγο, σε μεγάλα αστικά κέντρα, στα οποία η χαμηλή διαθεσιμότητα χώρων στάθμευσης αποτελεί ένα σημαντικό πρόβλημα. Δυστυχώς, λίγα μπορούν να γίνουν από την πλευρά των φαρμακοποιών για τη βελτίωση αυτού του χαρακτηριστικού των φαρμακείων τους και αφορούν κυρίως στην προσεκτική επιλογή του χώρου στον οποίο πρόκειται να τα στεγάσουν, έτσι ώστε να υπάρχει η δυνατότητα προσωρινής στάσης ή στάθμευσης οχημάτων πλησίον αυτών. Στη διεθνή βιβλιογραφία και συγκεκριμένα στην ερευνητική μελέτη των Villako et al (2007), σημειώνεται πως η διαθεσιμότητα παρκινγκ κοντά στο φαρμακείο θεωρείται σημαντική μόνο για το 15% των ερωτηθέντων (κυρίως άντρες), και αφορά κατά κύριο λόγο σε φαρμακεία που βρίσκονται σε μεγάλες πόλεις και αστικά κέντρα. Ως εκ τούτου, το χαμηλό ποσοστό ικανοποίησης των συμμετεχόντων από τη διαθεσιμότητα παρκινγκ, δεν πρέπει να ανησυχεί ιδιαίτερα τους φαρμακοποιούς καθώς δε θεωρείται ιδιαίτερα σημαντικό χαρακτηριστικό για την επιλογή του φαρμακείου που θα επισκεφτούν συγκριτικά με άλλα (π.χ. ποικιλία προϊόντων, τιμή). 4. Η διαθεσιμότητα χώρου αναμονής ικανοποιεί σχεδόν 1 στους 2 ασθενείςπελάτες (49%), ωστόσο 33% δηλώνει μέτρια ικανοποιημένο και 18% λίγο ή καθόλου ικανοποιημένο. Στα Ηνωμένα Αραβικά Εμιράτα (Hasan et al, 2013), αντίστοιχη έρευνα μελέτης της ικανοποίησης των ασθενών από τα φαρμακεία κοινότητας, έδειξε πως το 59% των ερωτηθέντων είναι ικανοποιημένο από τη διαθεσιμότητα χώρου αναμονής στο φαρμακείο που επισκέπτεται, ενώ το 41% δηλώνει απογοητευμένο. Επιπλέον, η ερευνητική μελέτη των Villako et al (2007) έδειξε πως η αναπαυτική αναμονή στο φαρμακείο αποτελεί έναν από τους παράγοντες που δεν επηρεάζει ιδιαίτερα την ικανοποίηση των πελατών, καθώς δε θεωρείται τόσο σημαντικός για αυτούς. 5. Η διαθεσιμότητα ιδιωτικού χώρου για προσωπική συζήτηση και παροχή συμβουλών υγείας στον ασθενή-πελάτη μάλλον αποτελεί ένα μειονέκτημα των ελληνικών φαρμακείων, καθώς μόνο 26% των συμμετεχόντων στην έρευνα δήλωσε αρκετά ικανοποιημένο, 23,5% δήλωσε μέτρια ικανοποιημένο και 50,5% δυσαρεστημένο. Η παραπάνω δυσαρέσκεια επιβεβαιώνεται από τη διεθνή βιβλιογραφία, καθώς στην έρευνα των Hasan et al (2013), 69% των ασθενών δήλωσε απογοητευμένο από τη διαθεσιμότητα κατάλληλα διαμορφωμένου χώρου προσωπικής συζήτησης με τον φαρμακοποιό, ενώ 31% δήλωσε μέτρια έως πολύ ικανοποιημένο. Από την άλλη, στη Μάλτα (Wirth et al, 2010), η ικανοποίηση των ασθενών από την ιδιωτικότητα των φαρμακείων κοινότητας είναι μικρότερη συγκριτικά με άλλα 103

119 χαρακτηριστικά, αλλά αγγίζει το 69%. Επιπλέον, στο Κατάρ (El Hajj et al, 2011) οι ασθενείς δήλωσαν ικανοποιημένοι από την ιδιωτικότητα του φαρμακείου σε ποσοστό 35%, ουδέτεροι σε ποσοστό 27% και δυσαρεστημένοι σε ποσοστό 39%. Τα χαμηλά ποσοστά ικανοποίησης οφείλονταν στην έλλειψη ενός ιδιωτικού χώρου παροχής συμβουλών στην πλειοψηφία των φαρμακείων κοινότητας του Κατάρ. Τη σημαντική επίδραση της διαθεσιμότητας ένας ιδιωτικού χώρου για συζήτηση με τον φαρμακοποιό στην ικανοποίηση των ασθενών-πελατών επιβεβαιώνει και η έρευνα των Bahari et al (2010) στη Μαλαισία, ενώ στη Μεγάλη Βρετανία, πολλοί ήταν οι ερωτώμενοι που έθεσαν ως πρόβλημα την έλλειψη αυτού του χώρου. Ειδικότερα, μετά από προσωπική συνέντευξη, οι ασθενείς δήλωσαν ότι δε νιώθουν άνετα στον ανοιχτό χώρο του φαρμακείου, με τόσο κόσμο γύρω τους, και θα επιθυμούσαν τη δημιουργία ενός ιδιωτικού χώρου (Krska et al, 2010). 6. Σε ποσοστό 77%, οι ασθενείς-πελάτες δήλωσαν πολύ ικανοποιημένοι από την ικανότητα του προσωπικού να τους εξυπηρετήσει, το 19% αυτών δήλωσε μέτρια ικανοποιημένο και μόλις 4% δήλωσε λίγο ικανοποιημένο. Βλέπουμε, λοιπόν, ότι σε γενικές γραμμές οι ασθενείς-πελάτες διατηρούν πολύ θετική στάση απέναντι στις δεξιότητες και στις γνώσεις του προσωπικού των φαρμακείων. Τα δεδομένα αυτά φαίνεται να συμφωνούν με τη διεθνή βιβλιογραφία, καθώς στα Ηνωμένα Αραβικά Εμιράτα, σε ερώτηση σχετικά με την ικανοποίηση των ασθενών από την εξήγηση που λαμβάνουν από το προσωπικό του φαρμακείου σχετικά με τη φαρμακευτική τους αγωγή, το 77% δήλωσε πολύ έως εξαιρετικά ικανοποιημένο. Ωστόσο, χαμηλότερο ήταν το ποσοστό ικανοποίησης των ερωτηθέντων όσον αφορά στην πληροφόρηση τους από το προσωπικό σχετικά με τις πιθανές ανεπιθύμητες ενέργειες της αγωγής τους, αφού το 62% αυτών δήλωσε απογοητευμένο. Είναι προφανές, πως το προσωπικό αλλά και οι ίδιοι οι φαρμακοποιοί πρέπει να προσανατολιστούν προς την καλύτερη και συνεχή εκπαίδευση τους σε θέματα υγείας (Hasan et al, 2013). 7. Η ταχύτητα εξυπηρέτησης αποτελεί ένα ακόμα από τα μελετώμενα χαρακτηριστικά, το οποίο σύμφωνα με τα αποτελέσματα της έρευνας μας, αφήνει πολύ ικανοποιημένο το 74% των συμμετεχόντων, μέτρια ικανοποιημένο το 24% και λίγο ή καθόλου ικανοποιημένο το 2% των ερωτηθέντων. Ωστόσο, η ερευνητική μελέτη των Villako et al (2007) έδειξε πως οι ασθενείς δεν θεωρούν ιδιαίτερα σημαντική την ταχύτητα κατά την εξυπηρέτηση τους, σε αντίθεση με τους φαρμακοποιούς που πιστεύουν πως το χαρακτηριστικό αυτό επηρεάζει σε μεγάλο βαθμό την ικανοποίηση των πελατών τους. Το γεγονός αυτό επιβεβαιώνεται και από την έρευνα των Gastelurrutia et al (2006) σχετικά με τις προσδοκίες και την ικανοποίηση των Ισπανών πελατών από τα φαρμακεία. Πιο συγκεκριμένα, σύμφωνα με την αναφερόμενη έρευνα, η όσο το δυνατόν ταχύτερη εξυπηρέτηση ήταν ο παράγοντας που επηρέαζε λιγότερο την ικανοποίηση των ασθενών-πελατών των φαρμακείων κοινότητας. 8. Ο χρόνος που αφιερώνει ο φαρμακοποιός για την εξυπηρέτηση των ασθενώνπελατών του, ικανοποιεί το 71% των συμμετεχόντων, ενώ 22% αυτών δηλώνει μέτρια ικανοποιημένο και 7% δυσαρεστημένο. Τα αποτελέσματα αυτά φαίνεται να συμφωνούν με τη βιβλιογραφία, αφού στη Μάλτα το 73% των ασθενών είναι ικανοποιημένο με το χρόνο που ο φαρμακοποιός του αφιερώνει (Wirth et al, 2010) και παρομοίως, στα Ηνωμένα Αραβικά Εμιράτα το 66% των ασθενών είναι πολύ ικανοποιημένο από το χρόνο που αφιερώνει το προσωπικό του φαρμακείου για την εξυπηρέτηση των αναγκών του, ενώ το 34% εκφράζει μια δυσαρέσκεια (Hasan et al, 2013). Ωστόσο, σε έρευνα που διεξήχθη στο Κατάρ (El Hajj et al, 2011), τα επίπεδα ικανοποίησης ήταν πολύ χαμηλότερα (37% ικανοποιημένοι ασθενείς, 24% ουδέτεροι και 39% δυσαρεστημένοι), γεγονός που αποδίδεται στην έλλειψη προσωπικού και χρόνου του φαρμακοποιού. 104

120 9. Η εχεμύθεια/διακριτικότητα του φαρμακοποιού και του προσωπικού ικανοποιεί σε μεγάλο βαθμό το 78% των ερωτηθέντων, ενώ μέτρια ικανοποιημένο δηλώνει το 16% και λίγο ικανοποιημένο το 6%. Το ποσοστό αυτό είναι χαμηλό συγκριτικά με αντίστοιχη έρευνα στη Μάλτα, όπου το 91% των ασθενών δήλωσε πολύ έως αρκετά ικανοποιημένο από τη διακριτικότητα του φαρμακοποιού (Wirth et al, 2010). Είναι σημαντικό, λοιπόν, να γίνει προσπάθεια τόσο από την πλευρά του φαρμακοποιού όσο και από την πλευρά του προσωπικού, για αποκατάσταση της εμπιστοσύνης στη σχέση τους με τους ασθενείς-πελάτες. Η σπουδαιότητα της διακριτικότητας και εχεμύθειας των φαρμακοποιών καταδεικνύεται και στη μελέτη των Villako et al (2007), από την οποία προέκυψε πως η ικανοποίηση των ασθενών-πελατών επηρεάζεται από τη διακριτική συμπεριφορά των φαρμακοποιών και από την εμπιστοσύνη προς το πρόσωπο τους, αλληλεπίδραση που εντείνεται στις μεγάλες πόλεις και στα αστικά κέντρα, όπου τα φαρμακεία έχουν μεγάλες ουρές αναμονής. 10. Η διαθεσιμότητα συνταγογραφούμενων φαρμάκων αποτελεί ένα χαρακτηριστικό που προκαλεί ικανοποίηση στο 64% των ασθενών, μέτρια ικανοποίηση στο 25% των ασθενών και δυσαρέσκεια στο 11% των ασθενών. Τα στοιχεία αυτά διαφοροποιούνται από τη διεθνή βιβλιογραφία, καθώς στα Ηνωμένα Αραβικά Εμιράτα, 84% των ερωτηθέντων δήλωσε πολύ έως εξαιρετικά ικανοποιημένο από τη διαθεσιμότητα φαρμάκων που αγοράζει με συνταγή γιατρού από το φαρμακείο που επισκέπτεται συνήθως (Hasan et al, 2013). Το σχετικά χαμηλό ποσοστό που προέκυψε από την έρευνα μας μπορεί να αποδοθεί στην κρίση που βιώνει σήμερα η πλειοψηφία των ελληνικών φαρμακείων, καθώς οι δυσμενείς οικονομικές συνθήκες και η αδυναμία του κράτους και των αρμόδιων υγειονομικών φορέων να ανταπεξέλθουν στις υποχρεώσεις τους απέναντι σε αυτά, έχει οδηγήσει τους φαρμακοποιούς σε περιορισμό των αποθεμάτων τους. Επιπροσθέτως, τα τελευταία χρόνια έχει διογκωθεί το φαινόμενο των μακροχρόνιων ελλείψεων συγκεκριμένων, χαμηλού κόστους, φαρμακευτικών σκευασμάτων, με αποτέλεσμα την ταλαιπωρία των ασθενών προκειμένου να προμηθευτούν τα απαραίτητα για την υγεία τους φαρμακευτικά σκευάσματα. Από τα παραπάνω δεν πρέπει να παραλειφθούν οι συχνές αλλαγές στην τιμολόγηση των φαρμάκων, ως αποτέλεσμα των συνεχών πολιτικών και κυβερνητικών εξελίξεων και ανακατατάξεων, με συνέπεια τη ζημία των φαρμακοποιών, οι οποίοι αναγκάζονται να πωλήσουν σε χαμηλότερες τιμές φαρμακευτικά προϊόντα που είχαν αγοράσει ακριβότερα, πριν την ανατίμηση τους. Οι παράγοντες που αναλύθηκαν προκαλούν τη δυσαρέσκεια των ασθενών-πελατών και χρήζουν άμεσης αντιμετώπισης, καθώς λαμβάνοντας υπόψη μια ισπανική έρευνα (Gastelurrutia et al, 2006) σχετικά με τις προσδοκίες και την ικανοποίηση των πελατών από τα φαρμακεία, η διαθεσιμότητα των συνταγογραφούμενων φαρμάκων αποτελεί τον πιο σημαντικό παράγοντα ικανοποίησης. 11. Η ποικιλία παραφαρμάκων/καλλυντικών φαίνεται να μην ικανοποιεί ιδιαίτερα τους ερωτηθέντες, αφού το 54% δηλώνει πολύ ικανοποιημένο, το 35% μέτρια ικανοποιημένο και το 11% δυσαρεστημένο. Η διεθνής βιβλιογραφία δε φαίνεται να συμφωνεί με τα αποτελέσματα της έρευνας μας καθώς ανάλογη μελέτη στα Ηνωμένα Αραβικά Εμιράτα έδειξε ποσοστό ικανοποίησης 87% όσον αφορά στη διαθεσιμότητα φαρμάκων που οι ασθενείς αγοράζουν χωρίς συνταγή γιατρού από το φαρμακείο που επισκέπτονται συνήθως (Hasan et al, 2013). Η διαφορά αυτή μπορεί να εξηγηθεί, όπως και προηγουμένως (πρόταση 10), από τη δύσκολη οικονομική θέση στην οποία έχει περιέλθει το σύγχρονο ελληνικό φαρμακείο, που ως αποτέλεσμα έχει την αδυναμία διατήρησης μεγάλων αποθεμάτων και ποικιλίας παραφαρμάκων και καλλυντικών. Ωστόσο, αξίζει να αναφερθεί πως στην Εσθονία, σε ερώτηση σχετικά με τις προσδοκίες των πελατών από τις φαρμακευτικές υπηρεσίες, η ποικιλία προϊόντων χαρακτηρίστηκε ως ο σημαντικότερος παράγοντας (Villako et al, 2007) και παρομοίως στη Μαλαισία, 105

121 σε έρευνα σχετικά με τους παράγοντες που επηρεάζουν την ικανοποίηση των ασθενώνπελατών, η ποικιλία μη-συνταγογραφούμενων φαρμάκων και καλλυντικών ήρθε στη δεύτερη θέση ακολουθώντας το ωράριο λειτουργίας των φαρμακείων κοινότητας (Bahari et al, 2010). 12. Η τιμή των παραφαρμάκων και των καλλυντικών, τέλος, αποτελεί ένα ακόμα χαρακτηριστικό που δεν ικανοποιεί πλήρως τους ασθενείς-πελάτες των ιδιωτικών φαρμακείων, καθώς 24% δηλώνει δυσαρεστημένο, 42,5% δηλώνει μέτρια ικανοποιημένο και μόνο 33,5% δηλώνει πλήρως ικανοποιημένο. Ανάλογη δυσαρέσκεια των ασθενών-πελατών φαίνεται πως επικρατεί και στα Ηνωμένα Αραβικά Εμιράτα, αφού το 52% δηλώνει απογοητευμένο από την τιμή των φαρμακευτικών προϊόντων (Hasan et al, 2013). Αυτή η απογοήτευση των πελατών θα πρέπει να ληφθεί σοβαρά υπόψη, καθώς στην μαλαισιανή έρευνα που περιγράφηκε προηγουμένως (πρόταση 11), η τιμή των παραφαρμάκων και των καλλυντικών χαρακτηρίστηκε ως ο τρίτος σε σειρά παράγοντας που επιδρά στην ικανοποίηση των ασθενών (Bahari et al, 2010). Θέλοντας να αναλύσουμε περισσότερο τα αποτελέσματα που προέκυψαν από τη συλλογή των ερωτηματολογίων, προκειμένου να προσδιορίσουμε τα χαρακτηριστικά εκείνα που επηρεάζουν σε μεγαλύτερο βαθμό την ικανοποίηση των ασθενών-πελατών από τα ελληνικά φαρμακεία, εφαρμόσαμε με τη βοήθεια του στατιστικού προγράμματος SPSS, μια μέθοδο μη παραμετρικής ανάλυσης, το Friedman test.. Τα αποτελέσματα από την εφαρμογή του Friedman test παρουσιάζονται στον Πίνακα 4.7 που ακολουθεί. Πίνακας 4.7: Ιεράρχηση των χαρακτηριστικών του φαρμακείου βάσει της επιρροής τους στην ικανοποίηση των ασθενών-πελατών. Γενικά χαρακτηριστικά φαρμακείου Mean Rank Ωράριο λειτουργίας 6,63 Τοποθεσία φαρμακείου 8,49 Διαθεσιμότητα πάρκινγκ 4,03 Διαθεσιμότητα χώρου αναμονής 5,75 Διαθεσιμότητα ιδιωτικού χώρου προσωπικής συζήτησης και παροχής συμβουλών 3,64 Ικανότητα προσωπικού να σας εξυπηρετήσει 8,10 Ταχύτητα εξυπηρέτησης 7,72 Χρόνο που αφιερώνει ο φαρμακοποιός για την εξυπηρέτηση σας 7,64 Εχεμύθεια/ διακριτικότητα φαρμακοποιού και προσωπικού 8,13 Διαθεσιμότητα συνταγογραφούμενων φαρμάκων 6,96 Ποικιλία παραφαρμάκων/καλλυντικών 6,22 Τιμές παραφαρμάκων/καλλυντικών 4,71 Test statistics N 928 Chi-Square 2786,138 Df 11 Asymp. Sig. (p) 0,000 Από τα στατιστικά αποτελέσματα του Friedman test (Πίνακας 4.7), βλέπουμε πως τουλάχιστον δύο από τις μεταβλητές διαφέρουν στατιστικώς σημαντικά μεταξύ τους, καθώς p=0,000<0,05. Άρα, η Η0 απορρίπτεται σε επίπεδο στατιστικής σημαντικότητας α=0,05 (ή και μικρότερο). 106

122 Επιπλέον, από τον Πίνακα 4.7 συμπεραίνουμε πως τα χαρακτηριστικά του φαρμακείου που επιδρούν περισσότερο στην ικανοποίηση των ασθενών-πελατών είναι: 1) η τοποθεσία του φαρμακείου, 2) η εχεμύθεια/διακριτικότητα του φαρμακοποιού και του προσωπικού και 3) η ικανότητα του προσωπικού να τους εξυπηρετήσει. Με άλλα λόγια, τα τρία παραπάνω χαρακτηριστικά θεωρούνται σημαντικότερα για τους ασθενείς-πελάτες και είναι αυτά στα οποία δίνουν τη μεγαλύτερη βάση κατά την επιλογή του φαρμακείου που θα επισκεφθούν. Ανάλογες έρευνες μελέτης των παραγόντων που επηρεάζουν την ικανοποίηση των ασθενών από τα φαρμακεία κοινότητας έχουν διεξαχθεί παγκοσμίως και δημοσιευθεί σε επιστημονικά περιοδικά. Ενδεικτικά θα αναφέρουμε τα αποτελέσματα κάποιων από αυτές: Στη Μαλαισία, μελέτη των Bahari et al (2010) έδειξε πως οι τέσσερις πιο σημαντικοί παράγοντες επιρροής της ικανοποίησης είναι: 1) το βολικό ωράριο λειτουργίας, 2) η διαθεσιμότητα μη συνταγογραφούμενων φαρμάκων και ποικιλίας προϊόντων, 3) η τιμή των προϊόντων και 4) η συμπεριφορά φαρμακοποιού και προσωπικού (συμπεριλαμβάνει την εχεμύθεια και διακριτικότητα τους). Από την άλλη, στην Εσθονία, από τη μελέτη των Villako et al (2007) σχετικά με τις προσδοκίες των καταναλωτών από τις φαρμακευτικές υπηρεσίες προέκυψε πως κατά την επιλογή του φαρμακείου σημαντικότερος παράγοντας γι αυτούς είναι η τοποθεσία, ενώ ακολουθούν οι τιμές των φαρμάκων και η μεγάλη ποικιλία προϊόντων. Ακόμα, σε ερώτηση σχετικά με τα χαρακτηριστικά που κρίνουν πιο σημαντικά για το φαρμακείο πρώτη ήρθε η ποικιλία προϊόντων, δεύτερη η διαθεσιμότητα χώρου στάθμευσης κοντά στο φαρμακείο και τρίτη η ιδιωτικότητα και διακριτικότητα του χώρου. Στο Κατάρ (El Hajj et al, 2011), οι ασθενείς-πελάτες των φαρμακείων κοινότητας δήλωσαν πως οι παράγοντες που τους επηρεάζουν περισσότερο κατά την επιλογή ενός φαρμακείου είναι: η τοποθεσία, η ποικιλία προϊόντων, οι βολικές ώρες λειτουργίας και η γρήγορη εξυπηρέτηση. Στα Ηνωμένα Αραβικά Εμιράτα (Hasan et al, 2013), ο παράγοντας που επιδρά περισσότερο στην ικανοποίηση των ασθενών είναι η τοποθεσία του φαρμακείου και ακολουθεί η διαθεσιμότητα των συνταγογραφούμενων και μη φαρμάκων και οι σωστές οδηγίες από το προσωπικό του φαρμακείου. Επιπλέον, στη βιβλιογραφική ανασκόπηση των Panvelkar et al (2009), όπου μελετήθηκε πλήθος ερευνητικών μελετών σχετικών με την ικανοποίηση των ασθενών από τις φαρμακευτικές υπηρεσίες, βρέθηκε πως από τις γενικές υπηρεσίες, η συμπεριφορά των φαρμακοποιών, η διαθεσιμότητα των φαρμάκων, η άνεση και η βολική τοποθεσία, αποτελούσαν τους παράγοντες που επηρέαζαν περισσότερο την ικανοποίηση των ασθενών. Παρατηρούμε, λοιπόν, ότι δεν υπάρχει ομοιομορφία ως προς τους παράγοντες που διαδραματίζουν το σημαντικότερο ρόλο για την ικανοποίηση των ασθενών-πελατών, καθώς αυτοί μεταβάλλονται ανάλογα με τις συνθήκες διαβίωσης και τον τρόπο λειτουργίας του Εθνικού Συστήματος Υγείας στο εκάστοτε κράτος. Ωστόσο, υπάρχουν αρκετά κοινά σημεία με παλιότερες μελέτες. Αυτό που πρέπει να σημειώσουμε είναι, πως η τοποθεσία στις περισσότερες έρευνες φάνηκε να διαδραματίζει έναν από τους σημαντικότερους ρόλους, γεγονός που καθιστά ιδιαίτερα θετικό το υψηλό ποσοστό ικανοποίησης των Ελλήνων καταναλωτών από τη θέση του φαρμακείου. Εξάλλου είναι γνωστό, πως ο αριθμός φαρμακείων/κάτοικο στην Ελλάδα ξεπερνάει κατά πολύ τα μέσα ευρωπαϊκά πρότυπα και για το λόγο αυτό το συγκεκριμένο αποτέλεσμα δεν μας προκαλεί καμία έκπληξη. Όσον αφορά στη διακριτικότητα και εχεμύθεια του προσωπικού και του φαρμακοποιού, το υψηλό ποσοστό ικανοποίησης καταδεικνύει την εμπιστοσύνη στη σχέση ασθενήφαρμακοποιού, η οποία ισχυροποιείται ακόμα περισσότερο από την άποψη πως το προσωπικό είναι κατάλληλα καταρτισμένο για την εξυπηρέτηση των ασθενών. Τέλος, σημαντική επιρροή φαίνεται να έχει η ταχύτητα εξυπηρέτησης και ο χρόνος που ο 107

123 φαρμακοποιός αφιερώνει στους πελάτες του, γεγονός που μπορεί να εξηγηθεί από τα γενικά χαρακτηριστικά του Έλληνα καταναλωτή ο οποίος είναι συνήθως βιαστικός, ενώ αρέσκεται στο να νιώθει σημαντικός ( customer_view.asp) ΙΚΑΝΟΠΟΙΗΣΗ ΤΩΝ ΑΣΘΕΝΩΝ-ΠΕΛΑΤΩΝ ΑΠΟ ΤΙΣ ΠΡΟΣΦΕΡΟΜΕΝΕΣ ΥΠΗΡΕΣΙΕΣ ΥΓΕΙΑΣ Εφαρμόστηκε ξανά ανάλυση συχνοτήτων στις απαντήσεις του δεύτερου υποερωτήματος της ερώτησης Β1και προέκυψαν τα αποτελέσματα που παρουσιάζονται στους Πίνακες 4.8 και 4.9: Πίνακας 4.8: Ικανοποίηση ασθενών από τις προσφερόμενες υπηρεσίες υγείας: Ποσοστό (%) έγκυρων απαντήσεων Υπηρεσίες υγείας Οδηγίες για τη σωστή χρήση των φαρμάκων Οδηγίες για τη σωστή χρήση των παραφαρμάκων και των καλλυντικών Πληροφόρηση σχετικά με τις πιθανές ανεπιθύμητες ενέργειες των φαρμάκων Πληροφόρηση σχετικά με τις πιθανές ανεπιθύμητες ενέργειες των παραφαρμάκων Αντιμετώπιση κοινών προβλημάτων υγείας Συμβουλές για τη βελτίωση της ποιότητας ζωής Παρακολούθηση της συμμόρφωσης σας στη φαρμακευτική αγωγή Μέτρηση παραμέτρων υγείας (αρτηριακή πίεση κ.α.) Περίθαλψη μικροτραυματισμών Συνολική ικανοποίηση από τις υπηρεσίες υγείας Καθόλου ικανοποιημένος Λίγο ικανοποιημένος Μέτρια ικανοποιημένος Πολύ ικανοποιημένος Πάρα πολύ ικανοποιημένος 1,7 3,1 13,7 56,7 24,8 1,3 5,8 25,0 50,6 17,2 4,3 13,6 22,6 45,0 14,4 5,6 15,9 29,4 34,9 14,1 2,0 8,4 25,3 42,7 21,6 9,5 21,3 34,4 23,7 11,1 15,3 28,6 32,3 17,2 6,6 4,8 9,2 25,8 39,8 20,5 5,4 13,4 24,4 38,3 18,6 0,5 4,3 32,0 44,8 18,3 108

124 Πίνακας 4.9: Ικανοποίηση ασθενών από τις προσφερόμενες υπηρεσίες υγείας: Μέτρα Περιγραφικής Στατιστικής Γενικά χαρακτηριστικά φαρμακείου Οδηγίες για τη σωστή χρήση των φαρμάκων Οδηγίες για τη σωστή χρήση των παραφαρμάκων και των καλλυντικών Πληροφόρηση σχετικά με τις πιθανές ανεπιθύμητες ενέργειες/ παρενέργειες των φαρμάκων Πληροφόρηση σχετικά με τις πιθανές ανεπιθύμητες ενέργειες/ παρενέργειες των παραφαρμάκων και των καλλυντικών Αντιμετώπιση κοινών προβλημάτων υγείας Συμβουλές για τη βελτίωση της ποιότητας ζωής Παρακολούθηση της συμμόρφωσης σας στη φαρμακευτική αγωγή Μέτρηση παραμέτρων υγείας (αρτηριακή πίεση κ.α.) Μέσος όρος Διάμεσος Τυπική απόκλιση Επικρατούσα τιμή 4,00 4,08 0, ,77 3,80 0, ,52 3,61 1, ,36 3,43 1, ,73 3,79 0, ,06 3,07 1, ,71 2,67 1, ,62 3,71 1,059 4 Περίθαλψη μικροτραυματισμών 3,51 3,61 1,102 4 Συνολική ικανοποίηση από τις υπηρεσίες υγείας 3,76 3,76 0,817 4 Επιπλέον, υπολογίστηκε ο δείκτης εσωτερικής συνέπειας Cronbach s α (alpha) για τους παράγοντες της ερώτησης Β1.Β. Τα αποτελέσματα της στατιστικής ανάλυσης παρατίθενται στον Πίνακα Πίνακας 4.10: Τιμή του δείκτη εσωτερικής συνέπειας α για την ερώτηση Β1.Β Reliability statistics Cronbach's Alpha 0,902 Cronbach's Alpha Based on Standardized Items 0,904 N of Items 10 Παρατηρούμε ότι η τιμή του δείκτη α για την έρευνα μας ισούται με 0,902, τιμή ιδιαίτερα ικανοποιητική αφού καταδεικνύει την υψηλή αξιοπιστία των αποτελεσμάτων. Από τον Πίνακα 4.8 μπορούμε να εξάγουμε τα ακόλουθα συμπεράσματα: 1. Σε ποσοστό 82%, οι ασθενείς-πελάτες δήλωσαν πολύ έως πάρα πολύ ικανοποιημένοι από τις οδηγίες που τους δίνονται από τον φαρμακοποιό για τη σωστή χρήση των φαρμάκων. Μέτρια ικανοποίηση δήλωσε το 13% ενώ ένα πολύ μικρό ποσοστό των ερωτηθέντων (5%) εξέφρασε τη δυσαρέσκεια του. Τα αποτελέσματα της έρευνας μας επιβεβαιώνονται από τη διεθνή βιβλιογραφία, στην οποία επίσης 109

125 βλέπουμε την ικανοποίηση των ασθενών να φτάνει σε αρκετά υψηλά επίπεδα. Για παράδειγμα, στην Μάλτα το 94% των ερωτηθέντων δήλωσε μέτρια έως πολύ ικανοποιημένο από την παροχή συμβουλών για την ορθή χρήση της φαρμακευτικής του αγωγής (Wirth et al, 2010). Ακόμα, στη Νιγηρία, ύστερα από μελέτη των Oparah et al (2006), προέκυψε πως οι ασθενείς είναι πολύ ικανοποιημένοι (91%) από τις εξηγήσεις και οδηγίες που λαμβάνουν από τον φαρμακοποιό σχετικά με το φάρμακο που αγοράζουν. Στο Κατάρ (El Hajj et al, 2011) από την άλλη, μόλις το 37% των ασθενών δήλωσε ικανοποιημένο, 24% ουδέτερο και 39% απογοητευμένο από τις οδηγίες και συμβουλές που λαμβάνει από τον φαρμακοποιό κατά την αγορά ενός φαρμάκου. Τα χαμηλά αυτά ποσοστά αποδίδονται στο γεγονός πως το κοινό δεν είναι ακόμα επαρκώς ενημερωμένο σχετικά με τον ρόλο των φαρμακοποιών στην παρακολούθηση της φαρμακευτικής του θεραπείας και στην πλήρη ενημέρωση του για θέματα που την αφορούν. 2. Λίγο χαμηλότερα ήταν τα ποσοστά ικανοποίησης των συμμετεχόντων ως προς τις οδηγίες που λαμβάνουν για τη σωστή χρήση των παραφαρμάκων και των καλλυντικών. Πιο αναλυτικά, 68% των ερωτώμενων δήλωσε πολύ έως πάρα πολύ ικανοποιημένο, 25% δήλωσε μέτρια ικανοποιημένο και 7% λίγο έως καθόλου ικανοποιημένο. Στη διεθνή βιβλιογραφία, τα επίπεδα ικανοποίησης εμφανίζονται σε υψηλότερα επίπεδα, καθώς στην έρευνα των Simoens et al (2009), 83% των ερωτηθέντων δήλωσε πως ο φαρμακοποιός του παρείχε επαρκείς πληροφορίες σχετικά με τη χρήση των μη-συνταγογραφούμενων φαρμάκων. 3. Η πληροφόρηση σχετικά με τις ανεπιθύμητες ενέργειες των φαρμάκων αφήνει ικανοποιημένο σε μεγάλο βαθμό το 59% των ερωτηθέντων, ενώ 23% αυτών δηλώνει μέτρια ικανοποιημένο και 18% δυσαρεστημένο. Σε πρόσφατη μελέτη στα Ηνωμένα Αραβικά Εμιράτα (Hasan et al, 2013), οι ασθενείς δήλωσαν ικανοποιημένοι σε ποσοστό μόλις 38%, αλλά η ερώτηση του ερωτηματολογίου αφορούσε στην ενημέρωση σχετικά με τις ανεπιθύμητες ενέργειες των φαρμάκων, που προσφέρεται από το προσωπικό του φαρμακείου (χωρίς να διευκρινίζει το επίπεδο εκπαίδευσης του). 4. Η πληροφόρηση σχετικά με τις ανεπιθύμητες ενέργειες των παραφαρμάκων και των καλλυντικών συγκέντρωσε χαμηλότερα ποσοστά ικανοποίησης συγκριτικά με την προηγούμενη επιλογή, αφού μόλις το 49% των ασθενών-πελατών δήλωσε πολύ έως πάρα πολύ ικανοποιημένο, το 29% δήλωσε μέτρια ικανοποιημένο και το 22% δήλωσε λίγο έως καθόλου ικανοποιημένο. Λίγο υψηλότερα ποσοστά ικανοποίησης σημειώνονται στο γερμανόφωνο τμήμα του Βελγίου, όπου 59% των ασθενών δηλώνει πως του παρέχονται επαρκείς πληροφορίες σχετικά με τις ανεπιθύμητες ενέργειες των μη-συνταγογραφούμενων φαρμάκων (Simoens et al, 2009). 5. Η αντιμετώπιση κοινών προβλημάτων υγείας από τα ιδιωτικά φαρμακεία, είναι μια υπηρεσία που ικανοποιεί σε μεγάλο βαθμό το 64% των ερωτηθέντων, αφήνει μέτρια ικανοποιημένο το 25% αυτών και δεν ικανοποιεί το 11%. Στα Ηνωμένα Αραβικά Εμιράτα, σύμφωνα με τη έρευνα των Hasan et al (2013), οι ασθενείς χαρακτήρισαν τις συμβουλές για την αντιμετώπιση κοινών προβλημάτων (π.χ. κρυολόγημα & γρίπη, διάρροια, πυρετό) ικανοποιητικές σε ποσοστό 67% και λίγο ή καθόλου ικανοποιητικές σε ποσοστό 33%. Ακόμα, στη Νιγηρία (Oparah et al, 2006), 75% των ασθενών δήλωσε από πάρα πολύ έως αρκετά ικανοποιημένο από την αντιμετώπιση κοινών ασθενειών και τραυματισμών. 6. Οι συμβουλές για τη βελτίωση της ποιότητας ζωής των ασθενών-πελατών φαίνεται πως αποτελούν μια υπηρεσία με περιθώρια περαιτέρω ανάπτυξης για το σύγχρονο φαρμακείο, καθώς από τους συμμετέχοντες στην έρευνα μας μόνο το 35% δηλώνει πλήρως ικανοποιημένο, το 34% δηλώνει μέτρια ικανοποιημένο και το 31% δυσαρεστημένο. Παρόμοια αποτελέσματα εξήγαγαν και οι Hasan et al (2013) στην έρευνα τους σχετικά με την ικανοποίηση των ασθενών από τα φαρμακεία κοινότητας, 110

126 αφού μόλις το 36% των συμμετεχόντων ήταν ικανοποιημένο από τις συμβουλές για τη διατήρηση ενός υγιεινού τρόπου ζωής και το υπόλοιπο 64% ήταν απογοητευμένο. Αντίθετα, στη Νιγηρία (Oparah et al, 2006), οι ασθενείς-πελάτες των φαρμακείων κοινότητας δήλωσαν σε ποσοστό 68% πως ο φαρμακοποιός τους παρέχει εκπαίδευση καθώς και υπηρεσίες προώθησης της υγείας και παράλληλα στις ΗΠΑ (Sansgiry et al, 2005) το ποσοστό των ασθενών που ένιωσε ικανοποίηση από την ενημέρωση και τις συμβουλές υγείας έφτασε το 70,2%. 7. Μια ακόμα υπηρεσία με χαμηλά ποσοστά ικανοποίησης είναι αυτή της παρακολούθησης της συμμόρφωσης του ασθενούς στη φαρμακευτική του αγωγή. Ειδικότερα, μόλις το 24% των συμμετεχόντων στην έρευνα φαίνεται πλήρως ικανοποιημένο από την υπηρεσία, το 32% δηλώνει μέτρια ικανοποιημένο και το 44% δηλώνει λίγο έως καθόλου ικανοποιημένο. Πρόκειται για μια υπηρεσία μη διαδεδομένη στα φαρμακεία κοινότητας, καθώς επικρατεί η άποψη πως η παρακολούθηση της συμμόρφωσης και της πορείας της νόσου ενός ασθενούς αποτελεί αρμοδιότητα και ευθύνη του θεράποντα ιατρού. Ως εκ τούτου οι έρευνες επί τις συγκεκριμένης υπηρεσίας και της ικανοποίησης του κοινού από αυτήν είναι περιορισμένες. 8. Η μέτρηση των διάφορων παραμέτρων υγείας (π.χ. αρτηριακή πίεση, γλυκόζη αίματος) ικανοποιεί πολύ έως πάρα πολύ το 60% των ασθενών-πελατών, μέτρια το 26% των ασθενών και λίγο έως καθόλου το 14% αυτών. Στη Νιγηρία (Oparah et al, 2006), σε έρευνα μελέτης της ικανοποίησης των ασθενών από τα φαρμακεία κοινότητας, βρέθηκε πως 70,6% των ασθενών ήταν αρκετά ικανοποιημένο από τη μέτρηση της αρτηριακής πίεσης και 52% των ασθενών δήλωσε από πάρα πολύ έως αρκετά ικανοποιημένο από τη μέτρηση γλυκόζης και από το τεστ εγκυμοσύνης. 9. Η περίθαλψη μικροτραυματισμών, είναι μια υπηρεσία που ικανοποιεί σε μεγάλο βαθμό το 57% των ερωτηθέντων, ενώ αφήνει μέτρια ικανοποιημένο το 24% και καθόλου ικανοποιημένο το 19% αυτών. Στη διεθνή βιβλιογραφία και συγκεκριμένα στη Νιγηρία (Oparah et al, 2006), 75% των ασθενών δήλωσε ικανοποιημένο από την αντιμετώπιση τραυματισμών και κοινών προβλημάτων υγείας. 10. Τέλος, η πρόταση 10 αποσκοπεί στην καταγραφή της συνολικής εικόνας των ασθενών-πελατών για τις υπηρεσίες υγείας. Έτσι, σύμφωνα με τα αποτελέσματα της έρευνας μας, 63% των ασθενών είναι πολύ έως πάρα πολύ ικανοποιημένο από αυτές, 32% είναι μέτρια ικανοποιημένο και 5% είναι λίγο έως καθόλου ικανοποιημένο. Στη διεθνή βιβλιογραφία και ειδικότερα στη μελέτη των Hasan et al (2013), η συνολική ικανοποίηση των ασθενών παρουσιάζεται σε λίγο υψηλότερα επίπεδα (75%) συγκριτικά με τα αποτελέσματα στης έρευνας μας. Ακόμα, στο Κατάρ, όταν οι ασθενείς-πελάτες ερωτήθηκαν σχετικά με το τρέχον επίπεδο ικανοποίησης τους από τις υπηρεσίες που τους προσφέρονται στα φαρμακεία κοινότητας, 88% δήλωσε εξαιρετικά ικανοποιημένο (El Hajj et al, 2011). Επιπροσθέτως, στις ΗΠΑ ο μέσος όρος της ικανοποίησης των ασθενών από τα φαρμακεία κοινότητας ήταν 3,8, τιμή σχεδόν ίση με αυτή που προέκυψε από την έρευνα μας (3,76) (Sansgiry et al, 2005). Για την περαιτέρω ανάλυση των αποτελεσμάτων που προέκυψαν από τη συλλογή των ερωτηματολογίων εφαρμόστηκε και πάλι το Friedman test, ώστε να προσδιοριστεί η υπηρεσία υγείας που επηρεάζει περισσότερο την ικανοποίηση των ασθενών-πελατών από τα ελληνικά φαρμακεία. Τα αποτελέσματα από την εφαρμογή του Friedman test παρουσιάζονται στον Πίνακα 4.11 που ακολουθεί. 111

127 Πίνακας 4.11: Ιεράρχηση των υπηρεσιών υγείας βάσει της επιρροής τους στην ικανοποίηση των ασθενών-πελατών Υπηρεσίες υγείας Mean Rank Οδηγίες για τη σωστή χρήση των φαρμάκων 7,10 Οδηγίες για τη σωστή χρήση των παραφαρμάκων και των καλλυντικών 6,32 Πληροφόρηση σχετικά με τις πιθανές ανεπιθύμητες ενέργειες/ παρενέργειες των φαρμάκων 5,56 Πληροφόρηση σχετικά με τις πιθανές ανεπιθύμητες ενέργειες/ παρενέργειες των παραφαρμάκων και των καλλυντικών 5,00 Αντιμετώπιση κοινών προβλημάτων υγείας 6,23 Συμβουλές για τη βελτίωση της ποιότητας ζωής 3,97 Παρακολούθηση της συμμόρφωσης σας στη φαρμακευτική αγωγή 3,06 Μέτρηση παραμέτρων υγείας (αρτηριακή πίεση κ.α.) 5,81 Περίθαλψη μικροτραυματισμών 5,66 Συνολική ικανοποίηση από τις υπηρεσίες υγείας 6,28 Test statistics N 928 Chi-Square 1907,586 Df 9 Asymp. Sig. (p) 0,000 Από τα στατιστικά αποτελέσματα του Friedman test (Πίνακας 4.11) βλέπουμε πως τουλάχιστον δύο από τις μεταβλητές διαφέρουν στατιστικώς σημαντικά μεταξύ τους, καθώς p=0,000<0,05. Άρα, η Η0 απορρίπτεται σε επίπεδο στατιστικής σημαντικότητας α=0,05 (ή και μικρότερο). Επιπλέον, από τον Πίνακα 4.11 συμπεραίνουμε πως οι υπηρεσίες υγείας που επιδρούν σε μεγαλύτερο βαθμό στην ικανοποίηση των ασθενών-πελατών είναι: 1) οι οδηγίες για τη σωστή χρήση των φαρμάκων, 2) οι οδηγίες για τη σωστή χρήση των παραφαρμάκων και των καλλυντικών και 3) η αντιμετώπιση κοινών προβλημάτων υγείας. Εξαιρείται η πρόταση 10, που επίσης συγκέντρωσε υψηλό ποσοστό, καθώς αφορά στη συνολική ικανοποίηση από τις υπηρεσίες και όχι σε κάποια εξειδικευμένη υπηρεσία υγείας. Άλλες έρευνες μελέτης της ικανοποίησης των καταναλωτών από τις υπηρεσίες υγείας έδειξαν πως οι παράγοντες που παίζουν το σπουδαιότερο ρόλο είναι η επαγγελματική παροχή συμβουλών και η βοήθεια για την επιλογή του κατάλληλου φαρμακευτικού προϊόντος. Μάλιστα, οι Εσθονοί φαρμακοποιοί έδειξαν να υποτιμούν κατά ½ τη σπουδαιότητα της καθοδήγησης των καταναλωτών κατά την αγορά ενός προϊόντος (Villako et al, 2007). Η μελέτη των Hasan et al (2013), στα Ηνωμένα Αραβικά Εμιράτα, συμφωνεί με τα αποτελέσματα της έρευνας μας, αφού από τις υπηρεσίες που σχετίζονται με την ενημέρωση των ασθενών-πελατών, πρώτη σε επίπεδο ικανοποίησης θεωρείται η πληροφόρηση για τη σωστή χρήση των φαρμάκων και δεύτερη η παροχή συμβουλών για την αντιμετώπιση κοινών προβλημάτων υγείας. Ωστόσο, πρέπει να σημειωθεί πως η ικανοποίηση των ασθενών από τις υπηρεσίες υγείας που προσφέρονται από τα αραβικά φαρμακεία κυμαίνεται σε χαμηλά ποσοστά. Παρατηρούμε, λοιπόν, πως σε γενικές γραμμές οι υπηρεσίες υγείας που παρουσιάζουν το μεγαλύτερο ενδιαφέρον για τους ασθενείς-πελάτες είναι η πληροφόρηση για τη σωστή χρήση των φαρμάκων, των παραφαρμάκων και των καλλυντικών αλλά και η πρόταση του κατάλληλου φαρμακευτικού προϊόντος για την αντιμετώπιση κοινών παθήσεων. Πρόκειται 112

128 για τις πιο κοινές υπηρεσίες, που προσφέρονται από την πλειοψηφία τόσο των ελληνικών όσο και των ανά τον κόσμο φαρμακείων. Το μικρό ενδιαφέρον του κοινού για πιο εξειδικευμένες υπηρεσίες, εξηγείται από το γεγονός της ελλιπούς ενημέρωσης του σχετικά με τις δυνατότητες και γνώσεις των φαρμακοποιών, με αποτέλεσμα και τις χαμηλότερες προσδοκίες του από αυτούς. Επιπλέον, η περιορισμένη προσφορά εξειδικευμένων φαρμακευτικών υπηρεσιών ευθύνεται για το μικρό αριθμό βιβλιογραφικών πηγών μελέτης της ικανοποίησης των ασθενών-πελατών από αυτές, με αποτέλεσμα να μην μας επιτρέπει την ακριβή σύγκριση των αποτελεσμάτων μας με παλιότερες έρευνες. 4.4 ΑΝΑΛΥΣΗ ΤΗΣ ΕΙΚΟΝΑΣ ΤΩΝ ΑΣΘΕΝΩΝ-ΠΕΛΑΤΩΝ ΓΙΑ ΤΟΝ ΦΑΡΜΑΚΟΠΟΙΟ Το Μέρος Γ του ερωτηματολογίου αποσκοπεί στην αποκρυπτογράφηση της εικόνας που έχουν οι ασθενείς-πελάτες για τον σύγχρονο φαρμακοποιό ΡΟΛΟΣ ΦΑΡΜΑΚΟΠΟΙΟΥ Στην πρώτη ερώτηση του τρίτου μέρους οι συμμετέχοντες επέλεξαν μία μόνο από τις τέσσερις πιθανές επιλογές, που αφορούν στην ισορροπία του σύγχρονου φαρμακοποιού μεταξύ των επιχειρηματικών και των επιστημονικών ζητημάτων του επαγγέλματος του. Οι απαντήσεις τους επεξεργάστηκαν με τη βοήθεια του στατιστικού πακέτου SPSS 21.0 και τα αποτελέσματα που προέκυψαν παρουσιάζονται, τόσο ως συχνότητα όσο και ως ποσοστό %, στον Πίνακα 4.12 που ακολουθεί. Πίνακας 4.12: Εικόνα των ασθενών-πελατών για τον ρόλο του σύγχρονου φαρμακοποιού Ρόλος φαρμακοποιού Είναι πρώτα απ όλα επιχειρηματίας, που ενδιαφέρεται για το κέρδος και όχι για την υγεία των ασθενών/πελατών του Ενδιαφέρεται τόσο για την υγεία όσο και για επιχειρηματικά ζητήματα, αλλά τείνει να τον απασχολούν περισσότερο τα επιχειρηματικά Έχει καλή ισορροπία μεταξύ ζητημάτων υγείας και επιχειρηματικά Συχνότητα Ποσοστό % 13 5, , ,5 Ενδιαφέρεται περισσότερο για την υγεία των ασθενών/πελατών του παρά για τα επιχειρηματικά 52 19,8 ζητήματα του επαγγέλματος του Σύνολο ,0 Όπως παρατηρούμε από τον Πίνακα 4.12, η εικόνα των ασθενών-πελατών για τον φαρμακοποιό είναι σε γενικές γραμμές θετική. Πιο συγκεκριμένα, σε ποσοστό 19,8% οι συμμετέχοντες στην έρευνα θεωρούν πως ο φαρμακοποιός είναι πρωτίστως επιστήμονας υγείας, με κοινωνική ευθύνη και ενδιαφέρον για την υγεία τους ασθενούς-πελάτη του. Ακόμα, το 59,5% των ερωτηθέντων δηλώνει πως ο σύγχρονος φαρμακοποιός διατηρεί μια καλή ισορροπία μεταξύ επιχειρηματικού και επιστημονικού προφίλ. Με άλλα λόγια 8 στους 10 ασθενείς θεωρούν πως ο φαρμακοποιός δεν είναι απλώς ένας επιχειρηματίας, με μοναδικό ενδιαφέρον την αύξηση των κερδών του, αλλά αντιθέτως πρόκειται για ένα λειτουργό, καθώς φροντίζει για την εξασφάλιση της υγείας και τη βελτίωση της ποιότητας ζωής των ασθενών- 113

129 πελατών του. Ωστόσο, 15,6% των συμμετεχόντων πιστεύει ότι ο σύγχρονος φαρμακοποιός ενδιαφέρεται περισσότερο για το οικονομικό κέρδος του επαγγέλματος του και λιγότερο για την υγεία των πελατών του, ενώ 5% αυτών που ερωτήθηκαν, προφανώς απογοητευμένο, δηλώνει πως ο φαρμακοποιός είναι απλώς ένας επιχειρηματίας, που αδιαφορεί για την κοινωνική πτυχή του επαγγέλματος του. Είναι, λοιπόν, απαραίτητο να γίνει προσπάθεια βελτίωσης της εικόνας που έχει το κοινό για τον ρόλο του σύγχρονου φαρμακοποιού, καθώς το ποσοστό των ασθενών που θεωρούν τον φαρμακοποιό στυγνό επιχειρηματία, είναι μεν μικρό αλλά όχι ασήμαντο. Τα αποτελέσματα της έρευνας μας φαίνεται να επιβεβαιώνονται από τη διεθνή βιβλιογραφία. Ειδικότερα, στη Μάλτα (Wirth et al, 2010), σε έρευνα μέσω ερωτηματολογίων για την αντίληψη των καταναλωτών περί του φαρμακοποιού κοινότητας και των φαρμακευτικών υπηρεσιών, η πλειοψηφία των συμμετεχόντων (54%) βλέπει τους φαρμακοποιούς τόσο ως επιχειρηματίες όσο και ως επαγγελματίες υγείας, 35% τους θεωρεί πρωτίστως επαγγελματίες υγείας ενώ 9% των ερωτώμενων τους χαρακτηρίζει ως προσανατολισμένους προς την επιχειρηματική πτυχή του επαγγέλματός τους. Με άλλα λόγια 9 στους 10 Μαλτέζους ασθενείς έχουν θετική εικόνα για τους φαρμακοποιούς της χώρας τους. Επιπλέον, στο Κατάρ παρόμοια μελέτη έδειξε πως 45% των ασθενών βλέπει τον φαρμακοποιό σαν επαγγελματία υγείας με καλή ισορροπία μεταξύ ζητημάτων υγείας και επιχειρηματικών, 28% θεωρεί πως ο φαρμακοποιός ενδιαφέρεται περισσότερο για την υγεία των ασθενών-πελατών του παρά για την επιχειρηματική πλευρά του επαγγέλματος του, 17% δηλώνει πως ο φαρμακοποιός είναι πρωτίστως επιχειρηματίας, με κύριο ενδιαφέρον το οικονομικό όφελος και όχι την υγεία των πελατών του και τέλος, 10% σημειώνει πως ο φαρμακοποιός ενδιαφέρεται τόσο για τα επιχειρηματικά όσο και για τα ζητήματα υγείας, αλλά τείνει να τον απασχολεί περισσότερο η επιχειρηματική πλευρά του επαγγέλματος του (El Hajj et al, 2011). Συμπερασματικά, 73% των ασθενών έχει αρκετά καλή εικόνα για τους φαρμακοποιούς της χώρας του. Λίγο διαφορετικά εμφανίζονται τα αποτελέσματα στη Σαουδική Αραβία, καθώς στην έρευνα του Bawazir (2004), μόλις 25,1% των ασθενών δηλώνει πως ο φαρμακοποιός έχει καλή ισορροπία μεταξύ υγείας και επιχειρηματικών ζητημάτων, 6% θεωρεί πως ο φαρμακοποιός ενδιαφέρεται περισσότερο για τα ζητήματα υγείας, 12,5% πιστεύει πως ο φαρμακοποιός είναι ένας επαγγελματίας υγείας, με πολλές γνώσεις για τα φάρμακα, ενδιαφέρον και αφοσίωση στην φροντίδα του κοινού, ενώ 39,6% των ασθενών σημειώνει πως ο φαρμακοποιός ενδιαφέρεται και για τις δύο πτυχές του επαγγέλματος του αλλά τείνει να επικεντρώνεται περισσότερο στα οικονομικά-επιχειρηματικά ζητήματα. Τέλος, 16,5% των ασθενών χαρακτηρίζει τον φαρμακοποιό ως επιχειρηματία, που επικεντρώνεται στην αύξηση των κερδών του και όχι στην υγεία των ασθενών-πελατών του. Εν ολίγοις, περισσότεροι από 1 στους 2 Σαουδάραβες έχουν αρνητική εικόνα για τους φαρμακοποιούς, καθώς τους βλέπουν πρωτίστως ως επιχειρηματίες και όχι ως επαγγελματίες υγείας και λειτουργούς. Το γεγονός αυτό προκύπτει από την ελλιπή οργάνωση του συστήματος υγείας της Σαουδικής Αραβίας, καθώς και από τις πολιτισμικές διαφορές μεταξύ της Σαουδικής Αραβίας και των ανεπτυγμένων ευρωπαϊκών χωρών. Ωστόσο, μεταγενέστερη έρευνα στη Σαουδική Αραβία (Al-Arifi, 2012) έδειξε μια μικρή βελτίωση της εικόνας των ασθενώνπελατών για τον φαρμακοποιό, καθώς σε ερώτηση τους σχετικά με το αν θεωρούν τον φαρμακοποιό έναν απλό πωλητή φαρμάκων/επιχειρηματία, 37,3% των συμμετεχόντων απάντησε θετικά ενώ 44,3% εξέφρασε υψηλότερες προσδοκίες από αυτόν, ως επαγγελματία υγείας. 114

130 4.4.2 ΔΕΞΙΟΤΗΤΕΣ, ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗ & ΕΜΠΙΣΤΟΣΥΝΗ ΠΡΟΣ ΤΟΝ ΦΑΡΜΑΚΟΠΟΙΟ Στη δεύτερη ερώτηση του τρίτου μέρους οι συμμετέχοντες κλήθηκαν να βαθμολογήσουν τέσσερις προτάσεις οι οποίες αφορούσαν στις γνώσεις, στην εκπαίδευση, στην εμπειρία και στην εμπιστοσύνη προς το πρόσωπο του φαρμακοποιού. Για το σκοπό αυτό χρησιμοποιήθηκε κατάλληλα διαβαθμισμένη κλίμακα (κλίμακα Likert) όπου 1=διαφωνώ απόλυτα και 5=συμφωνώ απόλυτα. Οι απαντήσεις των συμμετεχόντων επεξεργάστηκαν με τη βοήθεια του στατιστικού πακέτου SPSS 21.0 και τα αποτελέσματα από την ανάλυση συχνοτήτων παρουσιάζονται στους Πίνακες 4.13 και 4.14 που ακολουθούν. Πίνακας 4.13: Ικανοποίηση ασθενών από τις δεξιότητες, την εκπαίδευση και την εμπειρία των φαρμακοποιών & εμπιστοσύνη προς το πρόσωπο τους: Ποσοστό (%) έγκυρων απαντήσεων Διαθέτει όλες τις απαραίτητες γνώσεις και ικανότητες για την παροχή υπηρεσιών υγείας Έχει την απαραίτητη εκπαίδευση για την παροχή υπηρεσιών υγείας Διαφωνώ απόλυτα Μάλλον διαφωνώ Ούτε συμφωνώ /Ούτε διαφωνώ Μάλλον συμφωνώ Συμφωνώ απόλυτα 2,7 6,5 16,8 42,7 31,3 1,1 6,9 16,0 42,0 34,0 Διαθέτει επαρκή εμπειρία 0,4 6,1 13,7 44,7 35,1 Τον εμπιστεύομαι για την αγορά ενός μησυνταγογραφούμενου φαρμάκου 2,7 8,4 17,2 41,6 30,2 Πίνακας 4.14: Ικανοποίηση ασθενών από τις δεξιότητες, την εκπαίδευση και την εμπειρία των φαρμακοποιών & εμπιστοσύνη προς το πρόσωπο τους: Μέτρα Περιγραφικής Στατιστικής Μέσος όρος Διάμεσος Τυπική απόκλιση Επικρατούσα τιμή Διαθέτει όλες τις απαραίτητες γνώσεις και ικανότητες για την παροχή υπηρεσιών υγείας 3,94 4,00 0,990 4 Έχει την απαραίτητη εκπαίδευση για την παροχή υπηρεσιών υγείας 4,01 4,00 0,939 4 Διαθέτει επαρκή εμπειρία 4,08 4,00 0,874 4 Τον εμπιστεύομαι για την αγορά ενός μησυνταγογραφούμενου φαρμάκου 3,88 4,00 1,020 4 Ακόμα, υπολογίστηκε ο δείκτης εσωτερικής συνέπειας Cronbach s α (alpha) για τους παράγοντες της ερώτησης Γ2. Στον Πίνακα 4.15 παρουσιάζονται οι τιμές που προέκυψαν από τη στατιστική ανάλυση. Πίνακας 4.15: Τιμή του δείκτη εσωτερικής συνέπειας α για την ερώτηση Γ2 Reliability statistics Cronbach's Alpha 0,866 N of Items 4 115

131 Παρατηρούμε ότι η τιμή του δείκτη α για την ερώτηση Γ2 ισούται με 0,866 (Πίνακας 4.15), τιμή που αποδεικνύει την αξιοπιστία των αποτελεσμάτων μας. Στη συνέχεια, θα σχολιαστούν τα αποτελέσματα της ανάλυσης συχνοτήτων για κάθε μια από τις προτάσεις της ερώτησης Γ2, όπως αυτά παρατίθενται στους Πίνακες 4.13 και Οι ασθενείς-πελάτες δηλώνουν αρκετά ικανοποιημένοι από τις γνώσεις και ικανότητες των φαρμακοποιών. Πιο αναλυτικά, 74% των συμμετεχόντων θεωρεί πως ο φαρμακοποιός που επισκέπτεται συνήθως έχει τις γνώσεις και ικανότητες να του προσφέρει υπηρεσίες υγείας, 17% αυτών μένει ουδέτερο, ενώ 9% πιστεύει πως ο φαρμακοποιός δε διαθέτει το γνωστικό υπόβαθρο για την παροχή υπηρεσιών υγείας. Στη διεθνή βιβλιογραφία παρατηρούμε μια διάσταση απόψεων ως προς την καταλληλόλητα των φαρμακοποιών για την παροχή υπηρεσιών υγείας. Ειδικότερα, ύστερα από εκτεταμένη βιβλιογραφική ανασκόπηση των Eades et al (2011), προέκυψε πως η πλειοψηφία των συμμετεχόντων σε έρευνες σχετικά με τη διακοπή του καπνίσματος (83%), την παρακολούθηση και προώθηση της υγείας (71% και 74% αντίστοιχα), τα τεστ σεξουαλικώς μεταδιδόμενων νοσημάτων και τις υπηρεσίες σε περίπτωση κατάχρησης φαρμάκων (75%) θεωρεί τους φαρμακοποιούς κατάλληλους για την παροχή αυτών των υπηρεσιών. Όμως, λιγότεροι από ¼ (22%) των συμμετεχόντων σε έρευνα που διεξήχθη σε ιατρικό κέντρο, δήλωσαν πως οι φαρμακοποιοί θα πρέπει να παρακολουθούν μακροχρόνιες παθήσεις, όπως το άσθμα. Από την άλλη, στη Μάλτα (Wirth et al, 2010), το ποσοστό ικανοποίησης των καταναλωτών από τις γνώσεις και την ικανότητα των φαρμακοποιών να απαντούν σε θέματα υγείας αγγίζει το 81%. Τέλος, στο Κατάρ (El Hajj et al, 2011), απογοητευτικά είναι τα επίπεδα ικανοποίησης από τις γνώσεις των φαρμακοποιών και την ικανότητα τους να απαντήσουν σε ερωτήσεις σχετικά με τα φάρμακα, καθώς μόνο 37% των συμμετεχόντων έχει θετική στάση, 13% αυτών είναι ουδέτερο ενώ 50% θεωρεί πως οι φαρμακοποιοί δεν είναι επαρκώς ενημερωμένοι. 2. Όσον αφορά στην απαραίτητη εκπαίδευση για την παροχή υπηρεσιών υγείας, η άποψη των ασθενών είναι περίπου η ίδια. Το 76% των συμμετεχόντων κρίνει πως οι φαρμακοποιοί στην Ελλάδα διαθέτουν την απαραίτητη εκπαίδευση για την παροχή υπηρεσιών υγείας, 8% αυτών διαφωνεί με τους προηγούμενους και 16% των ερωτηθέντων παραμένει ουδέτερο. Ωστόσο, από τη βιβλιογραφική ανασκόπηση των Eades et al (2011) φαίνεται να προκύπτουν λίγο διαφορετικά αποτελέσματα αφού σε ιατρικό κέντρο των ΗΠΑ, περίπου τα ¾ των ασθενών ήταν ουδέτερα ή διαφωνούσαν με την άποψη πως οι φαρμακοποιοί είναι κατάλληλα εκπαιδευμένοι για την παροχή υπηρεσιών διακοπής του καπνίσματος. Αξιοσημείωτο είναι το γεγονός πως η συμφωνία των ασθενών με την εν λόγω άποψη αυξανόταν όσο αυξανόταν και η συχνότητα συζήτησης τους με τον φαρμακοποιό σχετικά με θέματα της φαρμακευτικής τους αγωγής. Παρομοίως, ασθενείς με σακχαρώδη διαβήτη τύπου 2 σε έρευνα στα Ηνωμένα Αραβικά Εμιράτα, παρουσίασαν σημαντική βελτίωση της άποψης τους για την ικανότητα του φαρμακοποιού ύστερα από την παροχή μιας υπηρεσίας προσωπικής παρακολούθησης που σχεδιάστηκε από αυτόν. 3. Η εμπειρία των φαρμακοποιών που επισκέπτονται συνήθως, θεωρείται επαρκής για το 80% των συμμετεχόντων, ανεπαρκής για το 6,5% αυτών, ενώ 13,5% των ασθενών-πελατών κρατά ουδέτερη στάση. Παρατηρούμε στον Πίνακα 4.14, πως από τις τέσσερις προτάσεις της ερώτησης Γ2, υψηλότερο ποσοστό ικανοποίησης συγκεντρώνει αυτή της εμπειρίας των φαρμακοποιών. Είναι γεγονός, πως το επάγγελμα του φαρμακοποιού, όπως όλα τα επαγγέλματα υγείας, στηρίζεται στην παρατήρηση και στην εμπειρία. Έτσι, το υψηλό ποσοστό ικανοποίησης των συμμετεχόντων υποδεικνύει πως οι Έλληνες φαρμακοποιοί εκτός των γνώσεων, 116

132 διαθέτουν συνήθως πολυετή εμπειρία και είναι σε θέση να επιλύσουν αρκετά θέματα υγείας. 4. Τέλος, 72% των ασθενών-πελατών εμπιστεύεται τον φαρμακοποιό που επισκέπτεται συνήθως για την αγορά ενός μη-συνταγογραφούμενου φαρμάκου, 11% διαφωνεί με τους προηγούμενους και 17% των ασθενών παραμένει ουδέτερο. Στα Ηνωμένα Αραβικά Εμιράτα, η εμπιστοσύνη των ασθενών-πελατών προς τους φαρμακοποιούς φαίνεται να φτάνει στα ίδια επίπεδα με την Ελλάδα, καθώς 73% των συμμετεχόντων σε έρευνα για την ικανοποίηση των ασθενών από τα φαρμακεία κοινότητας, δηλώνει πως εμπιστεύεται τις πληροφορίες που του δίνει ο φαρμακοποιός (Hasan et al, 2013). Παρόμοια τα αποτελέσματα και στη Μάλτα, όπου 75% των ασθενών επιβεβαίωσε πως θα βασιζόταν στην πρόταση του φαρμακοποιού για την αγορά ενός μη-συνταγογραφούμενου φαρμάκου (Wirth et al, 2010). Επιπλέον, θετικά είναι τα αποτελέσματα και από τη μελέτη των Simoens et al (2009), όπου οι ασθενείςπελάτες δείχνουν αρκετά ικανοποιημένοι από τις γνώσεις των φαρμακοποιών σε σχέση με τα OTC s (μη-συνταγογραφούμενα φάρμακα), χαρακτηρίζοντας τους ως ικανούς επαγγελματίες υγείας που παρέχουν συμβουλές (σε ποσοστό σχεδόν 70%). Επιπλέον, η θετική στάση των καταναλωτών επιβεβαιώνεται από το γεγονός πως βλέπουν τους φαρμακοποιός σαν το πρώτο σημείο επαφής σε οτιδήποτε σχετίζεται με τα μησυνταγογραφούμενα φάρμακα και τη χρήση τους και κατ επέκταση τους θεωρούν το σημαντικότερο και πιο έμπιστο κανάλι διανομής των OTC s. 4.5 ΑΝΑΛΥΣΗ ΤΗΣ ΣΥΜΒΟΛΗΣ ΤΩΝ ΥΠΗΡΕΣΙΩΝ ΥΓΕΙΑΣ ΣΤΗΝ ΠΡΩΤΟΒΑΘΜΙΑ ΠΕΡΙΘΑΛΨΗ Το Μέρος Δ του ερωτηματολογίου στοχεύει στην αναζήτηση της συμβολής των υπηρεσιών υγείας στην πρωτοβάθμια περίθαλψη αλλά και στο Εθνικό Σύστημα Υγείας, κατ επέκταση. Αποτελείται από 6 ερωτήσεις, εκ των οποίων οι δύο πρώτες καλούν τους ασθενείς να σημειώσουν σε ποιον απευθύνονται, συνήθως, στην περίπτωση ενός προβλήματος υγείας, αλλά και εάν θα εμπιστεύονταν τον φαρμακοποιό στην περίπτωση μιας λιγότερο σοβαρής διαταραχής της υγείας τους. Η τρίτη ερώτηση αφορά στην επικοινωνία γιατρούφαρμακοποιού, ενώ η τέταρτη ζητά από τους συμμετέχοντες να σημειώσουν το βαθμό συμφωνίας τους με μια σειρά προτάσεων σχετικά με τους λόγους που θα προτιμούσαν τη συμβουλή από το φαρμακοποιό έναντι της επίσκεψης στο γιατρό. Τέλος, η πέμπτη και έκτη ερώτηση ζητούν από τους ασθενείς-πελάτες να απαντήσουν εάν διατίθενται να πληρώσουν για μια νέα υπηρεσία υγείας, προσφερόμενη από το φαρμακείο, καθώς και εάν πιστεύουν πως οι υπηρεσίες υγείας μπορούν να μειώσουν, μακροπρόθεσμα, τις δαπάνες του ΕΣΥ ΑΝΤΙΜΕΤΩΠΙΣΗ ΠΡΟΒΛΗΜΑΤΩΝ ΥΓΕΙΑΣ Στην πρώτη ερώτηση του τέταρτου μέρους, οι συμμετέχοντες επέλεξαν μία από τις πέντε πιθανές απαντήσεις σχετικά με το πρόσωπό ή μέσο στο οποίο θα απευθύνονταν για μια πρώτη συμβουλή, στην περίπτωση ενός προβλήματος υγείας. Οι απαντήσεις που δόθηκαν, επεξεργάστηκαν με τη βοήθεια του στατιστικού πακέτου SPSS 21.0 και τα αποτελέσματα που προέκυψαν παρουσιάζονται ως ποσοστό % στο Γράφημα 4.1 που ακολουθεί. 117

133 Γράφημα 4.1: Αρχικός τρόπος αντιμετώπισης ενός προβλήματος υγείας από τους ασθενείςπελάτες Από το Γράφημα 4.1, βλέπουμε πως η πλειοψηφία των ασθενών εμπιστεύεται τον γιατρό της για μια πρώτη συμβουλή σχετικά με ένα ζήτημα υγείας. Ειδικότερα, 57,3% των ερωτηθέντων δήλωσε πως θα απευθυνόταν αρχικά στο γιατρό εάν αντιμετώπιζε ένα πρόβλημα υγείας. Ακολούθως, 25,2% των συμμετεχόντων επέλεξε το οικογενειακό του περιβάλλον, 9,2% τον φαρμακοποιό του, 7,3% το διαδίκτυο και μόλις 1,1% τους φίλους του. Τα αποτελέσματα από τη διεθνή βιβλιογραφία πλησιάζουν αρκετά στα ελληνικά δεδομένα, όπως αυτά προέκυψαν από την έρευνα μας. Έτσι, στη Μάλτα (Wirth et al, 2010), σε ποσοστό 76% οι ασθενείς δήλωσαν πως θα συμβουλεύονταν αρχικά τον γιατρό για κάποιο θέμα υγείας που τους απασχολεί. Ακολουθεί ο φαρμακοποιός με ποσοστό 11%, το οικογενειακό περιβάλλον και οι φίλοι με ποσοστό 10% και τέλος το διαδίκτυο με ποσοστό 4%. Επιπλέον, σε έρευνα που διεξήχθη στην Αγγλία και μελετούσε την άποψη του κοινού σχετικά με το ρόλο των φαρμακείων στη δημόσια υγεία (Krska et al, 2010), οι ασθενείς ανέφεραν πως η βασική πηγή συμβουλών υγείας γι αυτούς είναι οι γιατροί (49%). Ακολουθούν, οι φαρμακοποιοί με ποσοστό 23%, το διαδίκτυο (9,3%), πρόσωπα του κύκλου τους που δεν σχετίζονται με το χώρο της υγείας (6,8%), η εθνική τηλεφωνική γραμμή βοήθειας, NHS Direct (6%), οι νοσηλευτές (3,7%) και τέλος οι εφημερίδες και τα περιοδικά (1,4%). Παρομοίως στο Σουδάν (Adil et al, 2014), οι γιατροί είναι η πρώτη προτίμηση των ασθενών σε περίπτωση προβλήματος υγείας με ποσοστό 72,6%. Ακολουθούν οι φαρμακοποιοί (22,3%), η οικογένεια (3,2%) και οι νοσηλευτές (1,9%). Ακόμα, στο Κατάρ (El Hajj et al, 2011) οι ασθενείς δήλωσαν πως σε περίπτωση προβλημάτων σχετιζόμενων με φάρμακα το πρώτο πρόσωπο στο οποίο απευθύνονται είναι ο γιατρός (50%) και ακολουθεί ο φαρμακοποιός (41%). Επίσης ένα μικρό ποσοστό (9%) προτιμά το οικογενειακό και φιλικό του περιβάλλον. Τέλος, σε έρευνα που διεξήχθη στην Ελλάδα τον Οκτώβρη του 2011 από την Metron Analysis σχετικά με τη σχέση των ασθενών με τα φάρμακα και τον φαρμακοποιό που συνήθως επισκέπτονται, 84% των συμμετεχόντων δήλωσε πως σε περίπτωση ενός προβλήματος υγείας θα ζητούσε μια πρώτη συμβουλή από τον γιατρό, 10% έδειξε προτίμηση στον φαρμακοποιό, 5% θα συμβουλευόταν το οικογενειακό και φιλικό του περιβάλλον και 1 % το Διαδίκτυο. Από τα παραπάνω συμπεραίνουμε πως τα αποτελέσματα της έρευνας μας συμφωνούν με τη βιβλιογραφία ως προς το πρώτο πρόσωπο στο οποίο θα απευθύνονταν οι ασθενείς για 118

134 ένα πρόβλημα υγείας, με κάποιες διαφορές ως προς τα ποσοστά, άλλοτε μικρότερες και άλλοτε μεγαλύτερες. Ωστόσο, παράδοξο είναι το γεγονός πως δεύτερο σε σειρά ήρθε το οικογενειακό περιβάλλον με αρκετά υψηλό ποσοστό, κάτι που δε συμβαίνει σε προηγούμενες έρευνες, ενώ ο φαρμακοποιός κατέλαβε την τρίτη θέση. Το φαινόμενο αυτό ενδεχομένως να οφείλεται στη μη επαρκή κατανόηση των δυνατοτήτων του σύγχρονου φαρμακοποιού, καθώς η εμπιστοσύνη προς το πρόσωπο του είναι αρκετά ικανοποιητική, όπως αποδείχθηκε και στην Ενότητα Επιπλέον, το διαδίκτυο σημείωσε αυξημένα ποσοστά συγκριτικά με προγενέστερες έρευνες, γεγονός που οφείλεται στη ραγδαία ανάπτυξη της χρήσης του τα τελευταία χρόνια, αλλά και στο υψηλό ποσοστό συμμετοχής ατόμων ηλικίας ετών στην έρευνα μας. Βέβαια, στο σημείο αυτό πρέπει να αναφέρουμε πως η οικονομική και ανθρωπιστική κρίση που βιώνουμε τα τελευταία χρόνια στην Ελλάδα έχει επηρεάσει σημαντικά την καταναλωτική συμπεριφορά. Ως εκ τούτου, ο Έλληνας καταναλωτής προσπαθεί να μειώσει κάθε περιττό έξοδο και αναζητά οικονομικές λύσεις ακόμα και για την υγεία του. Η τάση αυτή σε συνδυασμό με την άποψη πως οι φαρμακοποιοί είναι τόσο επιστήμονες υγείας όσο και επιχειρηματίες, με απώτερο σκοπό το κέρδος, έχει ως αποτέλεσμα τη στροφή των ασθενών προς το οικογενειακό περιβάλλον, τα «γιατροσόφια», τις φυσικές λύσεις αλλά και τον Παγκόσμιο Ιστό προκειμένου να αναζητήσουν πιο ανώδυνους, οικονομικά, τρόπους αντιμετώπισης των προβλημάτων υγείας τους. Επιπροσθέτως, πρέπει να σημειωθεί πως η σπουδαιότητα του προβλήματος υγείας ενδέχεται να επηρεάζει τη συμπεριφορά των συμμετεχόντων και κατ επέκταση τις απαντήσεις που έδωσαν στην έρευνα. Έτσι, εάν ένας ασθενής κρίνει πως το πρόβλημα υγείας του είναι σοβαρό και ανησυχητικό, το πιθανότερο είναι να απευθυνθεί σε έναν επαγγελματία υγείας. Εάν, όμως, το πρόβλημα του είναι κάτι όχι ιδιαίτερα ανησυχητικό, η συμβουλή από το οικογενειακό περιβάλλον και τους φίλους του αρκεί. Είναι, λοιπόν, προφανές πως υποκειμενικοί παράγοντες υπεισέρχονται και πιθανώς τροποποιούν τα αποτελέσματα της έρευνας μας ΑΝΤΙΜΕΤΩΠΙΣΗ ΔΕΥΤΕΡΕΥΟΝΤΟΣ ΠΡΟΒΛΗΜΑΤΟΣ ΥΓΕΙΑΣ Στη δεύτερη ερώτηση του τέταρτου μέρους οι συμμετέχοντες κλήθηκαν να απαντήσουν, επιλέγοντας Ναι ή Όχι, εάν θα εμπιστεύονταν τον φαρμακοποιό που επισκέπτονται συνήθως για την αντιμετώπιση μιας απλής, μη σοβαρής διαταραχής της υγείας τους (τσίμπημα εντόμου, ήπια διάρροια, πονόλαιμος, πονοκέφαλος κ.α.). Οι απαντήσεις που δόθηκαν, επεξεργάστηκαν με τη βοήθεια του στατιστικού πακέτου SPSS 21.0 και τα αποτελέσματα που προέκυψαν παρουσιάζονται ως ποσοστό % στο Γράφημα 4.2. Γράφημα 4.2: Εμπιστοσύνη προς τον φαρμακοποιό για την αντιμετώπιση ενός δευτερεύοντος προβλήματος υγείας (Ποσοστό %) 119

135 Τα αποτελέσματα που παρουσιάζονται στο Γράφημα 4.2 καθιστούν προφανές πως 9 στους 10 ασθενείς-πελάτες (89,3%) εμπιστεύονται τον φαρμακοποιό τους για απλές διαταραχές υγείας, που δε χρήζουν νοσοκομειακής περίθαλψης. Το γεγονός αυτό είναι ιδιαίτερα ενθαρρυντικό καθώς υποδεικνύει την εμπιστοσύνη που υπάρχει στη σχέση φαρμακοποιού-ασθενή, ενώ παράλληλα αποτελεί μια καλή βάση για την ανάπτυξη και καθιέρωση του φαρμακείου των υπηρεσιών. Σε σχετική έρευνα στη Μάλτα (Wirth et al, 2010), οι ασθενείς ερωτήθηκαν εάν θα συμβουλεύονταν τον φαρμακοποιό ή τον γιατρό για μια σειρά κοινών προβλημάτων υγείας. Τα αποτελέσματα έδειξαν πως 44% των ασθενών με βήχα και 38% των ασθενών με δυσκοιλιότητα θα εμπιστεύονταν τον φαρμακοποιό τους, ενώ αρκετοί είναι οι ασθενείς που θα απευθύνονταν σε αυτόν για ακμή, σπυράκια, γρίπη και κρύωμα, δυσπεψία και διάρροια. Επιπλέον στην Ισπανία, από την έρευνα των Gastelurrutia et al (2006) προέκυψε πως η πλειοψηφία των ασθενών (70,5%) συμβουλεύεται τον φαρμακοποιό για την αντιμετώπιση μικροπροβλημάτων υγείας. Παρομοίως στην Αγγλία (Hassell et al, 1997), ύστερα από προσωπική συνέντευξη με πλήθος ασθενών προέκυψε πως το φαρμακείο κοινότητας είναι το πρώτο σημείο στο οποίο απευθύνονται σε περίπτωση μικροπροβλήματος υγείας ενώ αποτελεί και το σκαλοπάτι για την επίσκεψη στον γιατρό, εάν ο φαρμακοποιός κρίνει πως η κατάσταση είναι πιο σοβαρή. Συμπερασματικά, το φαρμακείο διαδραματίζει πολύ σημαντικό ρόλο στην αντιμετώπιση απλών, καθημερινών ασθενειών, όπως επιβεβαιώνεται από τη βιβλιογραφία, γεγονός που μπορεί μακροπρόθεσμα να βοηθήσει στη μείωση των δαπανών για τη δημόσια υγεία ΙΚΑΝΟΠΟΙΗΣΗ ΑΠΟ ΤΗΝ ΕΠΙΚΟΙΝΩΝΙΑ ΦΑΡΜΑΚΟΠΟΙΟΥ-ΓΙΑΤΡΟΥ Η τρίτη ερώτηση του τέταρτου μέρους αποσκοπεί στην καταγραφή της εικόνας των συμμετεχόντων για την επικοινωνία γιατρού-φαρμακοποιού. Ειδικότερα, ο ασθενής καλείται να απαντήσει, επιλέγοντας Ναι ή Όχι, εάν θεωρεί πως η επικοινωνία μεταξύ των προαναφερόμενων επιστημόνων υγείας είναι ικανοποιητική. Οι απαντήσεις που δόθηκαν, επεξεργάστηκαν με τη βοήθεια του στατιστικού πακέτου SPSS 21.0 και τα αποτελέσματα που προέκυψαν παρουσιάζονται ως ποσοστό (%) στο Γράφημα 4.3 που ακολουθεί. Γράφημα 4.3: Ικανοποίηση από την επικοινωνία γιατρού-φαρμακοποιού (Ποσοστό %) Παρατηρώντας τα αποτελέσματα που παρουσιάζονται στο Γράφημα 4.3 συμπεραίνουμε πως οι ασθενείς-πελάτες δεν είναι ιδιαίτερα ικανοποιημένοι από την επικοινωνία μεταξύ γιατρού και φαρμακοποιού. Ειδικότερα, το 61,1% των συμμετεχόντων στην έρευνα δήλωσε απογοητευμένο και μόλις 38,9% αυτών είναι ικανοποιημένο. 120

136 Αντίστοιχα, στον Καναδά (Kassam et al, 2012) οι ασθενείς κλήθηκαν να βαθμολογήσουν από το 1 έως το 5 την ικανοποίηση τους από μια σειρά υπηρεσιών. Η επικοινωνία του φαρμακοποιού με τον γιατρό, ώστε να εξασφαλιστεί η μέγιστη δυνατή αποτελεσματικότητα της φαρμακευτικής αγωγής ενός ασθενούς, βαθμολογήθηκε με 3,63. Πρόκειται για ένα μέτριο βαθμό ο οποίος, όμως, υποδηλώνει πως περισσότεροι από τους μισούς ασθενείς είναι ικανοποιημένοι από τη συνεργασία των δύο επιστημόνων υγείας. Βέβαια, το αποτέλεσμα αυτό δεν είναι αντιπροσωπευτικό της κατάστασης που επικρατεί στα περισσότερα κράτη παγκοσμίως, καθώς ο Καναδάς αποτελεί μια χώρα-πρότυπο της Βόρειας Αμερικής με εξαιρετικά αναπτυγμένους κρατικούς φορείς, μεταξύ των οποίων και το Εθνικό Σύστημα Υγείας. Από τη βιβλιογραφική ανασκόπηση συμπεράναμε πως η πλειοψηφία των χωρών δεν έχει αναπτύξει καθόλου τη συγκεκριμένη υπηρεσία, ωστόσο έχει εκφραστεί σε πολλές περιπτώσεις η επιθυμία για προώθηση της. Για παράδειγμα στη Μάλτα (Wirth et al, 2010), μελέτη σχετικά με τον τρόπο που αντιλαμβάνονται οι ασθενείς τους νέους ρόλους των φαρμακοποιών, έδειξε πως υπάρχει πολύ μεγάλο ενδιαφέρον από την πλευρά τους για τη σύνδεση και επικοινωνία μεταξύ φαρμακοποιών και γιατρών (91%). Είναι, λοιπόν, προφανές πως πρέπει να γίνουν προσπάθειες βελτίωσης της σχέσης και επικοινωνίας μεταξύ των διαφόρων επιστημόνων υγείας στην Ελλάδα προκειμένου να εξασφαλιστεί η καλύτερη υγεία και ποιότητα ζωής των ασθενών ΣΥΜΒΟΥΛΗ ΦΑΡΜΑΚΟΠΟΙΟΥ ΕΝΑΝΤΙ ΕΠΙΣΚΕΨΗΣ ΣΤΟΝ ΓΙΑΤΡΟ Η τέταρτη ερώτηση του τέταρτου μέρους μελετάει τους λόγους που οδηγούν τους ασθενείς-πελάτες στο να προτιμήσουν τη συμβουλή από τον φαρμακοποιό αντί να επισκεφτούν τον γιατρό για ένα ζήτημα υγείας. Πιο συγκεκριμένα, οι συμμετέχοντες καλούνται να σημειώσουν μέσω κατάλληλα διαβαθμισμένης κλίμακας, το βαθμό συμφωνίας τους με μια σειρά προτάσεων. Οι απαντήσεις τους επεξεργάστηκαν με τη βοήθεια του στατιστικού πακέτου SPSS 21.0 και ειδικότερα, εφαρμόζοντας ανάλυση συχνοτήτων. Τα αποτελέσματα παρατίθενται στους Πίνακες 4.16 και 4.17 που ακολουθούν: Πίνακας 4.16: Λόγοι προτίμησης συμβουλής από τον φαρμακοποιό έναντι επίσκεψης στον γιατρό: Ποσοστό (%) έγκυρων απαντήσεων Δε θεωρώ ότι το πρόβλημα υγείας μου είναι σοβαρό Διαφωνώ απόλυτα Μάλλον διαφωνώ Ούτε συμφωνώ/ Ούτε διαφωνώ Μάλλον συμφωνώ Συμφωνώ απόλυτα 6,1 7,6 14,1 46,6 25,6 Το κόστος επίσκεψης στο γιατρό είναι υψηλό 6,9 8,8 17,9 30,9 35,5 Δεν έχω χρόνο να περιμένω για ραντεβού με το γιατρό 13,7 19,8 17,9 33,2 15,3 Το φαρμακείο είναι πιο εύκολα προσβάσιμο 10,7 8,8 18,7 33,6 28,2 Ο φαρμακοποιός είναι πιο συζητήσιμος 13,0 21,0 35,9 17,1 13,0 Εμπιστεύομαι περισσότερο την άποψη του φαρμακοποιού σε κάποια θέματα υγείας 32,4 31,7 23,3 7,3 5,3 121

137 Πίνακας 4.17: Λόγοι προτίμησης συμβουλής από τον φαρμακοποιό έναντι επίσκεψης στον γιατρό: Μέτρα Περιγραφικής Στατιστικής Δε θεωρώ ότι το πρόβλημα υγείας μου είναι σοβαρό Μέσος όρος Διάμεσος Τυπική απόκλιση Επικρατούσα τιμή 3,78 4,00 1,099 4 Το κόστος επίσκεψης στο γιατρό είναι υψηλό 3,79 4,00 1,211 5 Δεν έχω χρόνο να περιμένω για ραντεβού με το γιατρό 3,16 3,00 1,292 4 Το φαρμακείο είναι πιο εύκολα προσβάσιμο 3,60 4,00 1,276 4 Ο φαρμακοποιός είναι πιο συζητήσιμος 2,96 3,00 1,193 3 Εμπιστεύομαι περισσότερο την άποψη του φαρμακοποιού σε κάποια θέματα υγείας 2,21 2,00 1,135 1 Ακόμα, υπολογίστηκε ο δείκτης εσωτερικής συνέπειας Cronbach s α (alpha) για τους παράγοντες της ερώτησης Δ4. Στον Πίνακα 4.18 που ακολουθεί παρουσιάζονται οι τιμές που προέκυψαν από τη στατιστική ανάλυση. Πίνακας 4.18: Τιμή του δείκτη εσωτερικής συνέπειας α για την ερώτηση Δ4 Reliability statistics Cronbach's Alpha 0,767 N of Items 6 Παρατηρούμε ότι η τιμή του δείκτη α ισούται με 0,767, τιμή που αποδεικνύει πως τα αποτελέσματα μας είναι αξιόπιστα. Μια ματιά στους Πίνακες 4.16 και 4.17 μας οδηγεί στα παρακάτω σχόλια επί των αποτελεσμάτων: Σε ποσοστό 72%, οι ασθενείς που συμμετείχαν στην έρευνα μας αποφεύγουν την επίσκεψη στον γιατρό και προτιμούν τη συμβουλή από τον φαρμακοποιό επειδή θεωρούν πως το πρόβλημα υγείας τους δεν είναι σοβαρό. Αντίθετα, 14% των ερωτηθέντων διαφωνούν με την πρόταση αυτή ενώ 14% παραμένουν ουδέτεροι. Στη Μάλτα (Wirth et al, 2010), η πλειοψηφία των συμμετεχόντων (80%) δήλωσε πως θα ζητούσε συμβουλή από έναν φαρμακοποιό κοινότητας σε περίπτωση που η κατάσταση της υγείας της δεν ήταν αρκετά σοβαρή για να επισκεφτεί έναν γιατρό. Στην Ιορδανία, 62,7% των ασθενών ανέφερε πως θα αναζητούσε συμβουλή κατά προτίμηση από τον φαρμακοποιό και όχι από τον γιατρό σε ανάλογη περίπτωση (Wazaify et al, 2008). Παρομοίως, στο Κατάρ (El Hajj et al, 2011), οι ασθενείς δήλωσαν σε ποσοστό 91% πως θα ζητούσαν αρχικά συμβουλή από τον φαρμακοποιό πριν επισκεφτούν τον γιατρό τους για δευτερεύουσες διαταραχές της υγείας τους. Τέλος, στη Βόρεια Ιρλανδία, 61,1% των ασθενών ανέφερε πως θα ζητούσε συμβουλή από τον φαρμακοποιό παρά από τον γιατρό, εάν η κατάσταση της υγείας του δεν ήταν αρκετά σοβαρή για να επισκεφτεί τον γιατρό (Wazaify et al, 2005). Παρατηρούμε, λοιπόν, πως τα αποτελέσματα μας παρουσιάζουν σημαντικό ποσοστό συμφωνίας με αντίστοιχα στη διεθνή βιβλιογραφία και μάλιστα βρίσκονται σε αρκετά ικανοποιητικό επίπεδο συγκριτικά με αυτά. 122

138 Ακόμα, 66% των ασθενών θεωρεί πως το κόστος επίσκεψης στο γιατρό είναι υψηλό και προτιμά να συμβουλευτεί τον φαρμακοποιό σχετικά με κάποιο θέμα υγείας που το απασχολεί. Αντίθετη άποψη έχει το 16% των συμμετεχόντων ενώ το 18% αυτών είναι ουδέτερο. Στη Μάλτα (Wirth et al, 2010) τα αποτελέσματα είναι λίγο διαφορετικά καθώς μόνο 6% των καταναλωτών δήλωσε πως θα αναζητήσει τη συμβουλή του φαρμακοποιού επειδή είναι δωρεάν, αποφεύγοντας έτσι το υψηλό κόστος επίσκεψης στον γιατρό. Παρόμοια είναι τα αποτελέσματα και στην Ιορδανία (Wazaify et al, 2008), αφού μόλις 12% των ασθενών δήλωσε πως θα συμβουλευόταν τον φαρμακοποιό προκειμένου να αποφύγει το κόστος επίσκεψης στον γιατρό. Η μεγάλη απόκλιση των αποτελεσμάτων μας με τη διεθνή βιβλιογραφία καταδεικνύει ένα σημαντικό πρόβλημα του Εθνικού Συστήματος Υγείας, αυτό της ιατροφαρμακευτικής κάλυψης των ασθενών, η οποία είναι ανεπαρκής. Ως εκ τούτου, οι ασθενείς αδυνατώντας να πληρώσουν το υψηλό αντίτιμο της επίσκεψης στον γιατρό προτιμούν να προσφύγουν στη συμβουλή του φαρμακοποιού. Ακολούθως, η έλλειψη χρόνου αναμονής για ραντεβού είναι ένας ακόμα λόγος που οδηγεί το 49% των ασθενών-πελατών της έρευνας μας να αποφύγει την επίσκεψη στον γιατρό, ενώ με την πρακτική αυτή διαφωνεί το 33% και μένει ουδέτερο το 18%. Στη Μάλτα (Wirth et al, 2010) μόλις το 15% των καταναλωτών δήλωσε πως θα συμβουλευόταν τον φαρμακοποιό λόγω έλλειψης χρόνου αναμονής για ραντεβού με τον γιατρό. Παρομοίως, στην Ιορδανία (Wazaify et al, 2008), 1 στους 10 ασθενείς (10,8%) ανέφερε πως θα ζητούσε τη συμβουλή του φαρμακοποιού σε ανάλογη περίπτωση, ενώ στη Βόρεια Ιρλανδία το ποσοστό που σημειώθηκε ήταν 11,3% των ασθενών (Wazaify et al, 2005). Από την άλλη, στο Κατάρ (El Hajj et al, 2011), οι ασθενείς ανέφεραν πως ο μικρός χρόνος αναμονής στο φαρμακείο (78%) και το γεγονός πως δε χρειάζεται να κλείσουν κάποιο ραντεβού (76%), είναι δύο από τους λόγους που τους οδηγούν στην προτίμηση του φαρμακοποιού έναντι του γιατρού για αναζήτηση συμβουλών υγείας. Συμπερασματικά, τα αποτελέσματα μας αποκλίνουν από την τάση που επικρατεί στη διεθνή βιβλιογραφία, γεγονός που υποδεικνύει, όπως και προηγουμένως, τις ελλείψεις του συστήματος ιατροφαρμακευτικής περίθαλψης στη χώρα μας. Η ανεπάρκεια προσωπικού στα νοσοκομεία, στα κέντρα υγείας και σε άλλους φορείς πρωτοβάθμιας και δευτεροβάθμιας περίθαλψης έχει ως αποτέλεσμα το μεγάλο χρόνο αναμονής των ασθενών (διάρκειας έως και αρκετών μηνών σε κάποιες περιπτώσεις) προκειμένου να κλείσουν ραντεβού με τον γιατρό της επιλογής τους. Επίσης, το 62% των ασθενών-πελατών θεωρεί πως το φαρμακείο και ο φαρμακοποιός είναι πιο εύκολα προσβάσιμα από τον γιατρό και για το λόγο αυτό το προτιμά έναντι της επίσκεψης στον γιατρό. Με την άποψη αυτή διαφωνεί το 19% των ασθενών και μένει ουδέτερο επίσης το 19% αυτών. Στην Αγγλία (Krska et al, 2010), ύστερα από συνεντεύξεις με ασθενείς όσον αφορά στο ρόλο του φαρμακείου κοινότητας στη δημόσια υγεία, κάποιοι από αυτούς αποκρίθηκαν πως τα φαρμακεία πρέπει να γίνουν κεντρικά σημεία συμβουλών υγείας αφού είναι πιο εύκολα προσβάσιμα συγκριτικά με τους γιατρούς. Είναι γεγονός, πως η ευκολία πρόσβασης στο φαρμακείο σχεδόν οποιαδήποτε στιγμή της ημέρας σε συνδυασμό με τον υψηλό αριθμό φαρμακείων ανά κάτοικο αποτελούν ένα συγκριτικό πλεονέκτημα του 123

139 φαρμακοποιού έναντι του γιατρού για την παροχή συμβουλών υγείας στους ασθενείς. Όσον αφορά στην άποψη πως ο φαρμακοποιός είναι πιο συζητήσιμος από τον γιατρό εδώ το ποσοστό συμφωνίας των ερωτώμενων είναι αρκετά χαμηλό (30%), ουδέτερο είναι το 36% των συμμετεχόντων και διαφωνεί το 34% αυτών. Στη Μάλτα (Wirth et al, 2010), από ανάλογη ερώτηση προέκυψε πως μόνο το 13% των ασθενών βρίσκει πιο εύκολο το να μιλήσει στον φαρμακοποιό. Τέλος, αρκετά υψηλό ήταν το ποσοστό διαφωνίας των συμμετεχόντων (64%) με την άποψη πως προτιμούν τη συμβουλή του φαρμακοποιού έναντι της επίσκεψης στον γιατρό επειδή εμπιστεύονται περισσότερο την άποψη του φαρμακοποιού σε κάποια θέματα υγείας. Με την πρόταση συμφώνησε μόλις το 13% των ερωτηθέντων και έμεινε ουδέτερο το 23%. Τα αποτελέσματα αυτά ήταν σαφώς αναμενόμενα, καθώς το πρώτο πρόσωπο στο οποίο πρέπει να απευθυνόμαστε όταν αντιμετωπίζουμε ένα πρόβλημα υγείας είναι ο γιατρός, ο οποίος διαθέτει την εκπαίδευση, την κατάρτιση και τις γνώσεις για την επίλυση του, σε αρκετά υψηλότερο επίπεδο συγκριτικά με τον φαρμακοποιό. Βέβαια, τα παραπάνω δε σηματοδοτούν, σε καμία περίπτωση, την έλλειψη εμπιστοσύνης των ασθενών ως προς τις γνώσεις και τις ικανότητες του φαρμακοποιού για την αντιμετώπιση καθημερινών διαταραχών της υγείας ΕΠΙΘΥΜΙΑ ΠΛΗΡΩΜΗΣ ΓΙΑ ΜΙΑ ΝΕΑ ΥΠΗΡΕΣΙΑ ΥΓΕΙΑΣ Στην πέμπτη ερώτηση του τέταρτου μέρους ζητήθηκε από τους συμμετέχοντες να απαντήσουν με Ναι ή Όχι, εάν θα επιθυμούσαν να πληρώσουν για μια νέα, εξελιγμένη υπηρεσία υγείας, προσφερόμενη από το φαρμακείο. Είναι σημαντικό να σημειωθεί πως η ερώτηση τέθηκε με έναν πιο γενικό και σχετικά ασαφή τρόπο, γεγονός που ενδέχεται να δημιουργήσει περιορισμούς ως προς την αξιοπιστία των αποτελεσμάτων. Ωστόσο, ο λόγος που προτιμήθηκε να διατυπωθεί με τον τρόπο αυτό, ήταν προκειμένου να υπάρχει η δυνατότητα σύγκρισης της μελέτης μας με αντίστοιχες έρευνες της διεθνούς βιβλιογραφίας, η πλειοψηφία των οποίων βασίστηκε στην ίδια ακριβώς διατύπωση της ερώτησης σχετικά με την προθυμία των ασθενών-καταναλωτών να πληρώσουν για μια εξελιγμένη υπηρεσία υγείας. Οι απαντήσεις που δόθηκαν, επεξεργάστηκαν με τη βοήθεια του στατιστικού πακέτου SPSS 21.0 και τα αποτελέσματα που προέκυψαν παρουσιάζονται ως ποσοστό % στο Γράφημα 4.4 που ακολουθεί. Γράφημα 4.4: Επιθυμία πληρωμής για μια νέα υπηρεσία υγείας (Ποσοστό %) 124

140 Παρατηρώντας το Γράφημα 4.4 συμπεραίνουμε πως η επιθυμία των ασθενών-πελατών να πληρώσουν για μια νέα υπηρεσία υγείας είναι συγκρατημένη καθώς μόνο το 60,7% αυτών δηλώνει πρόθυμο ενώ το 39,3% δεν επιθυμεί κάτι τέτοιο. Στη Μάλτα (Wirth et al, 2010), σε ερώτηση σχετικά με την πληρωμή των φαρμακοποιών για τις υπηρεσίες που προσφέρουν, οι ασθενείς εμφανίστηκαν αρνητικοί. Ειδικότερα, 80% των ερωτώμενων ανέφερε πως δεν επιθυμεί να πληρώσει για τις συμβουλές που του δίνονται όταν αγοράζει ένα OTC φάρμακο, 83% αυτών δήλωσε πως δεν επιθυμεί να πληρώσει για τις συμβουλές κατά την αγορά ενός συνταγογραφούμενου φαρμάκου και 72% σημείωσε πως δεν επιθυμεί να πληρώσει για γενικές συμβουλές που του δίνονται σχετικά με οποιοδήποτε παρουσιαζόμενο παράπονο. Στη Μαλαισία (Bahari et al, 2010), μόνο 35,9% των συμμετεχόντων σε έρευνα σχετικά με την ικανοποίηση από τα φαρμακεία κοινότητας επιθυμούσε να πληρώσει για υπηρεσίες υγείας, όπως: συμβουλές για την ορθή χρήση των φαρμάκων, έλεγχος βάρους, μέτρηση αρτηριακής πίεσης, γλυκόζης και χοληστερόλης, εκπαίδευση για το διαβήτη κ.α. Οι υπόλοιποι (64,1%) ανέμεναν δωρεάν υπηρεσίες από το φαρμακείο. Ακόμα, στην Ιορδανία (Wazaify et al, 2008), σχεδόν οι μισοί (49,2%) από τους ασθενείς που έλαβαν άλλες υπηρεσίες, εκτός από τα φάρμακα, στα φαρμακεία κοινότητας, ανέφεραν πως έλαβαν αυτές τις υπηρεσίες δωρεάν. Ωστόσο, όταν ερωτήθηκαν εάν θα επιθυμούσαν να λαμβάνουν νέες, εξειδικευμένες υπηρεσίες από τα φαρμακεία, 37,4% δήλωσε πως θα χαιρόταν να πληρώσει για αυτές, 32,6% είπε ότι θα χαιρόταν να πληρώσει μερικές φορές για αυτές ενώ 30% ανέφερε πως δε θα ήταν χαρούμενο να πληρώσει, αφού αυτές οι υπηρεσίες αποτελούν μέρος της δουλειάς των φαρμακοποιών. Επιπλέον, οι Assa-Eley et al (2005) συμπέραναν στην έρευνα τους πως οι ασθενείς που είναι κατάλληλα εκπαιδευμένοι όσον αφορά στις δυνατότητες της φαρμακευτικής φροντίδας, ενδιαφέρονται και να τη λάβουν. Ως εκ τούτου, όχι μόνο είναι ικανοποιημένοι με τη φροντίδα που λαμβάνουν άλλα και πρόθυμοι να πληρώσουν για αυτή. Εν ολίγοις, η εκπαίδευση και ενημέρωση του ασθενούς είναι απαραίτητη ώστε αυτός να κατανοήσει τη σπουδαιότητα των υπηρεσιών υγείας αλλά και την αναγκαιότητα της αποζημίωσης των φαρμακοποιών για την παροχή τους. Το ποσοστό προθυμίας πληρωμής που προέκυψε από την έρευνα μας είναι αρκετά υψηλό συγκριτικά με άλλες ερευνητικές μελέτες παγκοσμίως, γεγονός που υποδεικνύει πως το ελληνικό κοινό είναι καλύτερα προετοιμασμένο για το νέο, εξελιγμένο φαρμακείο των υπηρεσιών υγείας ΣΥΜΒΟΛΗ ΥΠΗΡΕΣΙΩΝ ΥΓΕΙΑΣ ΣΤΗΝ ΕΞΟΙΚΟΝΟΜΗΣΗ ΠΟΡΩΝ ΓΙΑ ΤΟ ΕΣΥ Τέλος, στην έκτη ερώτηση του τέταρτου μέρους οι συμμετέχοντες καλούνται και πάλι να απαντήσουν με Ναι ή Όχι, εάν θεωρούν πως η εισαγωγή υπηρεσιών υγείας στα φαρμακεία μπορεί να μειώσει τις συνολικές δαπάνες του ΕΣΥ. Οι απαντήσεις που δόθηκαν, επεξεργάστηκαν με τη βοήθεια του στατιστικού πακέτου SPSS 21.0 και τα αποτελέσματα που προέκυψαν παρουσιάζονται ως ποσοστό % στο Γράφημα 4.5 που ακολουθεί. 125

141 Γράφημα 4.5: Συμβολή υπηρεσιών υγείας στην εξοικονόμηση πόρων για το ΕΣΥ (Ποσοστό %) Από το Γράφημα 4.5 βλέπουμε πως σε ποσοστό 61,8% το κοινό θεωρεί ότι οι υπηρεσίες υγείας μπορούν να συμβάλλουν στην εξοικονόμηση χρηματικών πόρων για το Εθνικό Σύστημα Υγείας. Ωστόσο, αντίθετο με την άποψη αυτή είναι το 38,2% των συμμετεχόντων στην έρευνα μας. Στη διεθνή βιβλιογραφία δεν υπάρχουν ανάλογα στοιχεία σχετικά με την άποψη των ασθενών επί της σπουδαιότητας των υπηρεσιών υγείας σε οικονομικό επίπεδο. Η συμβολή των υπηρεσιών στη μείωση των κρατικών δαπανών για την ιατροφαρμακευτική περίθαλψη είναι δεδομένη και έχει αποδειχθεί με πλήθος μελετών, οι οποίες έχουν ήδη περιγραφεί στο 2 ο Κεφάλαιο, αυτό της βιβλιογραφικής ανασκόπησης (Ενότητα 2.3.3). Στόχος της παρούσας ερώτησης ήταν να σκιαγραφήσει την ενημέρωση του ελληνικού καταναλωτικού κοινού σχετικά με τις υπηρεσίες υγείας και το βαθμό στον οποίο κατανοεί τα οφέλη τους τόσο για το ίδιο όσο και για το κράτος και το σύστημα υγείας. Τα αποτελέσματα έδειξαν πως λίγο παραπάνω από 1 στους 2 συμμετέχοντες στην έρευνα μας κατανοεί τη σπουδαιότητα των υπηρεσιών σε οικονομικό επίπεδο, κι ως εκ τούτου είναι επιτακτική η ανάγκη της περαιτέρω ενημέρωσης του κοινού. 4.6 ΣΥΣΧΕΤΙΣΗ ΤΩΝ ΔΗΜΟΓΡΑΦΙΚΩΝ ΧΑΡΑΚΤΗΡΙΣΤΙΚΩΝ ΤΩΝ ΣΥΜΜΕΤΕΧΟΝΤΩΝ ΜΕ ΤΗΝ ΑΝΤΙΛΗΨΗ ΤΟΥΣ ΓΙΑ ΤΙΣ ΥΠΗΡΕΣΙΕΣ ΥΓΕΙΑΣ Στόχος της παρούσας ενότητας είναι η μελέτη της επίδρασης των δημογραφικών χαρακτηριστικών των ασθενών-πελατών στην αντίληψη τους για τις υπηρεσίες υγείας και τον σύγχρονο φαρμακοποιό. Η εν λόγω ανάλυση επετεύχθη με τη βοήθεια του στατιστικού πακέτου SPSS 21.0 και ειδικότερα εφαρμόζοντας τα Nonparametric Tests: 2 Independent Samples & K Independent Samples καθώς και το Chi-Square test. Τα δημογραφικά χαρακτηριστικά που μελετήθηκαν ήταν: το φύλο, η ηλικία, το μορφωτικό επίπεδο, το μηνιαίο καθαρό εισόδημα, η οικογενειακή κατάσταση και η ασφάλιση. Για να εξασφαλιστεί πως κάθε είδους συσχέτιση θα αποκαλυφθεί, εφαρμόσαμε τα κατάλληλα τεστ για όλες τις ερωτήσεις του ερωτηματολογίου. Ωστόσο, λόγω του μεγάλου όγκου δεδομένων, στη συνέχεια παρουσιάζονται μόνο οι συσχετίσεις για τις οποίες βρέθηκε στατιστικώς σημαντική διαφορά, κατηγοριοποιημένες ως προς το δημογραφικό στοιχείο που μελετάται σε κάθε περίπτωση ΕΠΙΔΡΑΣΗ ΤΟΥ ΦΥΛΟΥ Το φύλο των συμμετεχόντων στην έρευνα φάνηκε πως επιδρά στην άποψη τους για τις υπηρεσίες υγείας, καθώς παρατηρήθηκαν διαφοροποιήσεις μεταξύ ανδρών και γυναικών ως προς τις απαντήσεις τους σε κάποιες από τις ερωτήσεις. Ειδικότερα, ύστερα από διεξοδική μελέτη της επίδρασης της μεταβλητής του φύλου στις απαντήσεις που δόθηκαν για κάθε μια 126

142 από τις ερωτήσεις του ερωτηματολογίου προέκυψαν στατιστικώς σημαντικές διαφορές για τα ακόλουθα: Εισαγωγή της υπηρεσίας γενετικής διερεύνησης & ανάλυσης στα φαρμακεία Εφαρμόζοντας τον στατιστικό έλεγχο Chi-Square test για τις απαντήσεις στην ερώτηση Α3 του ερωτηματολογίου, σχετικά με τις νέες υπηρεσίες υγείας που θα επιθυμούσαν οι ασθενείς-πελάτες να τους προσφέρονται από τα φαρμακεία, και κάνοντας τις υποθέσεις: Η0: Η επιθυμία εισαγωγής μιας νέας υπηρεσίας υγείας στα φαρμακεία ΔΕΝ επηρεάζεται από το φύλο Η1: Η επιθυμία εισαγωγής μιας νέας υπηρεσίας υγείας στα φαρμακεία επηρεάζεται από το φύλο, προέκυψε πως η επιθυμία για εισαγωγή της υπηρεσίας γενετικής διερεύνησης & ανάλυσης στα φαρμακεία είναι διαφορετική μεταξύ ανδρών και γυναικών, αφού ο δείκτης σημαντικότητας είναι μικρότερος από 0,05 (p-sig.=0,013). Τα στατιστικά αποτελέσματα του Chi-square test, που παρουσιάζονται στον Πίνακα 4.19, υποδεικνύουν πως οι άνδρες είναι λιγότερο αρνητικοί συγκριτικά με τις γυναίκες ως προς την εισαγωγή της εν λόγω υπηρεσίας στο χώρο του φαρμακείου. Πίνακας 4.19: Επίδραση του φύλου στην επιθυμία εισαγωγής της υπηρεσίας γενετικής διερεύνησης & ανάλυσης στα φαρμακεία Φύλο Total Άνδρας Γυναίκα Γενετική διερεύνηση & ανάλυση Total OXI NAI N % 81,6% 18,4% 100,0% N % 91,1% 8,1% 100,0% N % 87,4% 12,6% 100,0% Value df Asymp. Sig. (2-sided) Pearson Chi-Square 6,221 a 1 0,013 Likelihood Ratio 6, ,013 Linear-by-Linear Association 6, ,013 N of Valid Cases 262 a. 0 cells (0,0%) have expected count less than 5. The minimum expected count is 14,36. Ικανοποίηση από τις υπηρεσίες υγείας Για να μελετήσουμε την επίδραση του φύλου στην ικανοποίηση από τις υπηρεσίες υγείας, χρησιμοποιήσαμε το μη-παραμετρικό τεστ Mann-Whitney, κάνοντας τη μηδενική υπόθεση Η0, πως δεν υπάρχει στατιστικώς σημαντική διαφορά στην ικανοποίηση από τις υπηρεσίες υγείας μεταξύ ανδρών και γυναικών, καθώς και την εναλλακτική υπόθεση Η1, πως η ικανοποίηση από τις υπηρεσίες υγείας είναι διαφορετική ανάλογα με το φύλο. Σύμφωνα με τον Πίνακα 4.20, οι άνδρες είναι περισσότερο ικανοποιημένοι συγκριτικά με τις γυναίκες από τις οδηγίες που τους δίνει ο φαρμακοποιός σχετικά με την ορθή χρήση των φαρμάκων που αγοράζουν. 127

143 Πίνακας 4.20: Επίδραση του φύλου στην ικανοποίηση από τις υπηρεσίες υγείας που προσφέρονται από τα φαρμακεία Ικανοποίηση από: Φύλο N Mean Sum of Rank Ranks Οδηγίες για χρήση φαρμάκων Άνδρας , ,00 Γυναίκα , ,00 Οδηγίες για χρήση Άνδρας , ,00 παραφαρμάκων/καλλυντικών Γυναίκα , ,00 Πληροφόρηση για ανεπιθύμητες Άνδρας , ,00 ενέργειες φαρμάκων Γυναίκα , ,00 Πληροφόρηση για ανεπιθύμητες Άνδρας , ,00 ενέργειες παραφαρμάκων/καλλυντικών Γυναίκα , ,00 Αντιμετώπιση κοινών προβλημάτων Άνδρας , ,00 υγείας Γυναίκα , ,00 Συμβουλές για βελτίωση της ποιότητας Άνδρας , ,50 ζωής Γυναίκα , ,50 Παρακολούθηση συμμόρφωσης ασθενούς Άνδρας , ,00 σε φαρμακευτική αγωγή Γυναίκα , ,00 Μέτρηση παραμέτρων υγείας Άνδρας , ,50 Γυναίκα , ,50 Περίθαλψη μικροτραυματισμών Άνδρας , ,50 Γυναίκα , ,50 Άνδρας , ,00 Συνολική ικανοποίηση από τις υπηρεσίες Γυναίκα , ,00 a. Grouping Variable: Φύλο Οδηγίες για χρήση φαρμάκων Οδηγίες για χρήση παραφαρμάκων/ καλλυντικών Πληροφόρηση για ανεπιθύμητες ενέργειες φαρμάκων Πληροφόρηση για ανεπιθύμητες ενέργειες παραφαρμάκων/ καλλυντικών Αντιμετώπιση κοινών προβλημάτων υγείας Asymp.Sig. (2-tailed) 0,016 0,464 0,098 0,226 0,071 Συμβουλές βελτίωσης ποιότητας ζωής Παρακολούθηση συμμόρφωσης Μέτρηση παραμέτρων υγείας Περίθαλψη μικροτραυματισμών Συνολική ικανοποίηση Mann- Whitney U 7122, , , , ,000 Wilcoxon W 18148, , , , ,000 Z -2,401-0,733-1,653-1,211-1,808 Mann- Whitney U 7790, , , , ,000 Wilcoxon W 18816, , , , ,000 Z -1,099-0,861-0,783-0,018-1,246 Asymp.Sig. (2-tailed) 0,272 0,389 0,434 0,986 0,

144 4.6.2 ΕΠΙΔΡΑΣΗ ΤΗΣ ΗΛΙΚΙΑΣ Η ηλικία των ασθενών-πελατών, επηρεάζει την αντίληψη τους για τις υπηρεσίες υγείας, όπως πρόκυψε ύστερα από διεξοδική μελέτη της συσχέτισης της εν λόγω μεταβλητής με τις απαντήσεις που έδωσαν στο ερωτηματολόγιο. Ειδικότερα, εφαρμόζοντας όπως και προηγουμένως τα κατάλληλα στατιστικά τεστ προέκυψε σημαντική διαφορά στις απαντήσεις των συμμετεχόντων ανάλογα με την ηλικία τους, για τις ακόλουθες μεταβλητές: Εισαγωγή στα φαρμακεία των υπηρεσιών: γενετικής διερεύνησης & ανάλυσης, ελέγχου για σεξουαλικώς μεταδιδόμενα νοσήματα και επίσκεψης στο σπίτι Εφαρμόζοντας το στατιστικό έλεγχο Chi-Square test για τις απαντήσεις στην ερώτηση Α3 του ερωτηματολογίου και κάνοντας τις υποθέσεις: Η0: Η επιθυμία εισαγωγής μιας νέας υπηρεσίας υγείας στα φαρμακεία ΔΕΝ επηρεάζεται από την ηλικία Η1: Η επιθυμία εισαγωγής μιας νέας υπηρεσίας υγείας στα φαρμακεία επηρεάζεται από την ηλικία, προέκυψε πως οι υπηρεσίες για τις οποίες η επιθυμία εισαγωγής τους στα φαρμακεία διαφέρει ανάμεσα στις διάφορες ηλιακές ομάδες είναι: η γενετική διερεύνηση & ανάλυση, η διεξαγωγή τεστ για σεξουαλικώς μεταδιδόμενα νοσήματα και η επίσκεψη στο σπίτι. Αναλυτικότερα, στους Πίνακες 4.21, 4.22 και 4.23 βλέπουμε πως ο δείκτης σημαντικότητας λαμβάνει τιμές μικρότερες από 0,05 και για τις τρείς αυτές υπηρεσίες, άρα η μηδενική υπόθεση απορρίπτεται. Όμως, επειδή στην περίπτωση της μεταβλητής «γενετική διερεύνηση & ανάλυση» η προϋπόθεση του chi-square test δεν ικανοποιείται, καθώς 33,3% των κελιών έχουν συχνότητα μικρότερη από 5, εφαρμόζεται το exact test Monte Carlo. Από τα αποτελέσματα που παρουσιάζονται στον Πίνακα 4.21 παρατηρούμε πως to Fisher s Exact Test δίνει Monte Carlo Sig.=0,031, με εύρος από 0,029 έως 0,033, οπότε η υπόθεση H0 απορρίπτεται και οι εξεταζόμενες μεταβλητές είναι εξαρτημένες. Πιο συγκεκριμένα, από τον πίνακα παρατηρούμε πως όσο η ηλικία των ερωτώμενων αυξάνεται, τόσο μειώνεται η επιθυμία τους για την υπηρεσία γενετικής διερεύνησης & ανάλυσης, με τους συμμετέχοντες κάτω των 20 ετών να εμφανίζουν τη μεγαλύτερη προθυμία. Πίνακας 4.21: Επίδραση της ηλικίας στην επιθυμία εισαγωγής της υπηρεσίας γενετικής διερεύνησης & ανάλυσης στα φαρμακεία Ηλικία Κάτω των Γενετική διερεύνηση & ανάλυση Total OXI NAI N % 50,0% 50,0% 100,0% N % 86,3% 13,7% 100,0% N % 89,2% 10,8% 100,0% N % 91,7% 8,3% 100,0% N % 96,3% 3,7% 100,0% 129

145 Total N % 86,4% 13,6% 100,0% N % 187,4% 12,6% 100,0% Value df Asymp. Chi-Square Tests N of Valid Cases 262 a. 4 cells (33,3%) have expected count less than 5. The minimum expected count is 1,26. b. Based on sampled tables with starting seed c. The standardized statistic is -1,962. Sig. (2-sided) Monte Carlo Sig. (2-sided) Sig. 99.9% Confidence Lower Bound Interval Upper Bound Pearson Chi-Square 15,579 a 5 0,008 0,010 b 0,009 0,011 Likelihood Ratio 11, ,038 0,050 b 0,048 0,052 Fisher s Exact Test ,031 b 0,029 0,033 Linear-by-Linear Association Ακολούθως, από τον Πίνακα 4.22 παρατηρούμε πως τα άτομα νεότερης ηλικίας έχουν μεγαλύτερο ενδιαφέρον για την υπηρεσία ελέγχου για σεξουαλικώς μεταδιδόμενα νοσήματα σε σύγκριση με άτομα μεγαλύτερων ηλικιών, με τους συμμετέχοντες κάτω των 20 ετών έως 31 ετών να είναι περισσότερο πρόθυμοι. Το αποτέλεσμα μπορεί, σαφώς, να αποδοθεί στο γεγονός πως οι νέοι είναι περισσότερο ενεργοί σεξουαλικά συγκριτικά με τους ηλικιωμένους. Πίνακας 4.22: Επίδραση της ηλικίας στην επιθυμία εισαγωγής της υπηρεσίας ελέγχου για σεξουαλικώς μεταδιδόμενα νοσήματα στα φαρμακεία Τεστ για ΣΜΝ* OXI NAI Σύνολο Κάτω των N % 60,0% 40,0% 100,0% N % 63,7% 36,3% 100,0% Ηλικία N % 73,8% 26,2% 100,0% N % 94,4% 5,6% 100,0% N % 85,2% 14,8% 100,0% N % 81,8% 18,2% 100,0% Σύνολο N % 74,0% 26,0% 100,0% *ΣΜΝ = Σεξουαλικώς Μεταδιδόμενα Νοσήματα Monte Carlo Sig. (1-sided) Sig. 99.9% Confidence Lower Bound Interval Upper Bound 3,849 c 1 0,050 0,053 b 0,051 0,055 0,026 b 0,024 0,

146 Chi-Square Tests Value df Asymp. Sig. (2-sided) Pearson Chi-Square 16,910 a 5 0,005 Likelihood Ratio 19, ,002 Linear-by-Linear Association 10, ,001 N of Valid Cases 262 a. 1 cells (8,3%) have expected count less than 5. The minimum expected count is 2,60. Τέλος, στον Πίνακα 4.23 βλέπουμε πως η επιθυμία για την υπηρεσία επίσκεψης στο σπίτι είναι μεγαλύτερη στα άτομα ηλικίας ετών, με τους πιο ηλικιωμένους ασθενείς να σημειώνουν το υψηλότερο ποσοστό. Το φαινόμενο αυτό, πιθανώς να οφείλεται στην αδυναμία των μεγαλύτερων σε ηλικία ασθενών για συχνές μετακινήσεις, λόγω οικογενειακών υποχρεώσεων, κόπωσης ή ασθένειας. Πίνακας 4.23: Επίδραση της ηλικίας στην επιθυμία εισαγωγής της υπηρεσίας επίσκεψης στο σπίτι Ηλικία Σύνολο Κάτω των Επίσκεψη στο σπίτι Σύνολο OXI NAI N % 80,0% 20,0% 100,0% N % 83,3% 16,7% 100,0% N % 87,7% 12,3% 100,0% N % 75,0% 25,0% 100,0% N % 74,1% 25,9% 100,0% N % 54,5% 45,5% 100,0% N % 79,8% 20,2% 100,0% Chi-Square Tests Value df Asymp. Sig. (2-sided) Pearson Chi-Square 13,056 a 5 0,023 Likelihood Ratio 11, ,038 Linear-by-Linear Association 8, ,004 N of Valid Cases 262 a. 2 cells (16,7%) have expected count less than 5. The minimum expected count is 2,

147 Ικανοποίηση από τα γενικά χαρακτηριστικά του φαρμακείου Για τη μελέτη της επίδρασης της ηλικίας των ασθενών-πελατών στην ικανοποίηση τους από τα γενικά χαρακτηριστικά του φαρμακείου χρησιμοποιήθηκε το μη-παραμετρικό τεστ Kruskal-Wallis. Έτσι, κάνοντας τη μηδενική υπόθεση Η0, πως δεν υπάρχει στατιστικώς σημαντική διαφορά στην ικανοποίηση από τα γενικά χαρακτηριστικά του φαρμακείου ανάλογα με την ηλικία, καθώς και την εναλλακτική υπόθεση Η1, πως η ικανοποίηση από τα γενικά χαρακτηριστικά του φαρμακείου είναι διαφορετική ανάλογα με την ηλικία, προέκυψε πως η διαθεσιμότητα των συνταγογραφούμενων φαρμάκων και η ποικιλία παραφαρμάκων και καλλυντικών είναι τα μόνα χαρακτηριστικά για τα οποία η υπόθεση Η0 απορρίπτεται (Πίνακας 4.24). Ωστόσο, επειδή ο δείκτης σημαντικότητας για την μεταβλητή ποικιλία παραφαρμάκων και καλλυντικών είναι οριακά μεγαλύτερος από 0,05 (0,057) η απόρριψη της υπόθεσης Η0 γίνεται με ιδιαίτερη επιφύλαξη. Τα συμπεράσματα στα οποία καταλήγουμε ύστερα από τον στατιστικό έλεγχο, είναι πως οι μεγαλύτερης ηλικίας ασθενείς, από 61 έως 70 ετών, είναι περισσότερο ικανοποιημένοι από τη διαθεσιμότητα συνταγογραφούμενων φαρμάκων αλλά και από την ποικιλία παραφαρμάκων και καλλυντικών συγκριτικά με τους νεότερους πελάτες. Επιπλέον, αρκετά ικανοποιημένοι από την ποικιλία παραφαρμάκων και καλλυντικών εμφανίζονται και οι συμμετέχοντες ηλικίας 31 έως 40 ετών. Αντίστοιχη έρευνα στο εξωτερικό (Villako et al, 2005) έδειξε πως η ποικιλία των προϊόντων και η ποιότητα των υπηρεσιών θεωρούνται οι πιο σημαντικοί παράγοντες ικανοποίησης των ασθενών ηλικίας 21 έως 35 ετών. Πίνακας 4.24: Επίδραση της ηλικίας στην ικανοποίηση από τα γενικά χαρακτηριστικά του φαρμακείου Ικανοποίηση από: Ηλικία N Mean Rank Κάτω των , ,28 Διαθεσιμότητα ,61 συνταγογραφούμενων ,50 φαρμάκων , ,30 Ποικιλία παραφαρμάκων/καλλυντικών a. Grouping Variable: Ηλικία Κάτω των , , , , , ,23 Διαθεσιμότητα συνταγογραφούμενων φαρμάκων Ποικιλία παραφαρμάκων /καλλυντικών Chi-square 19,820 10,721 df 5 5 Asymp.Sig. 0,001 0,

148 Ικανοποίηση από τις υπηρεσίες υγείας Για τη μελέτη της επίδρασης της ηλικίας των ασθενών-πελατών στην ικανοποίηση τους από τις υπηρεσίες υγείας που προσφέρονται από τα φαρμακεία χρησιμοποιήθηκε και πάλι το μη-παραμετρικό τεστ Kruskal-Wallis και έγιναν οι υποθέσεις: Η0, δεν υπάρχει στατιστικώς σημαντική διαφορά στην ικανοποίηση από τις υπηρεσίες υγείας ανάλογα με την ηλικία, Η1, η ικανοποίηση από τις υπηρεσίες υγείας είναι διαφορετική ανάλογα με την ηλικία. Η μεταβλητή για την οποία προέκυψε στατιστικώς σημαντική διαφορά ήταν η ικανοποίηση από την μέτρηση διαφόρων παραμέτρων υγείας, καθώς έλαβε τιμή p-sig.=0,008. Ακόμα, για τη μεταβλητή της ικανοποίησης από τις οδηγίες για την ορθή χρήση των φαρμάκων, προέκυψε δείκτης σημαντικότητας με τιμή 0,053, κι ως εκ τούτου θεωρούμε με επιφύλαξη πως υπάρχει στατιστικώς σημαντική διαφορά ανάλογα με την ηλικία. Τα αποτελέσματα της στατιστικής ανάλυσης παρουσιάζονται στον Πίνακα 4.25 που ακολουθεί. Πίνακας 4.25: Επίδραση της ηλικίας στην ικανοποίηση από τις υπηρεσίες υγείας που προσφέρονται από τα φαρμακεία Ικανοποίηση από: Ηλικία N Οδηγίες για τη σωστή χρήση των φαρμάκων Μέτρηση παραμέτρων υγείας a. Grouping Variable: Ηλικία Mean Rank Κάτω των , , , , , ,77 Κάτω των , , , , , ,70 Οδηγίες για τη σωστή χρήση των φαρμάκων Μέτρηση παραμέτρων υγείας Chi-square 10,901 15,691 df 5 5 Asymp.Sig. 0,053 0,008 Τα συμπεράσματα στα οποία καταλήγουμε είναι πως οι ασθενείς-πελάτες ηλικίας ετών είναι περισσότερο ικανοποιημένοι από τις οδηγίες που λαμβάνουν για τη σωστή χρήση των φαρμάκων τους αλλά και από τη μέτρηση διάφορων παραμέτρων υγείας, όπως η αρτηριακή πίεση, το σάκχαρο κλπ. Από την άλλη, οι νέοι κάτω των 20 ετών δεν είναι ιδιαίτερα ικανοποιημένοι από τις οδηγίες που λαμβάνουν από τον φαρμακοποιό. Τα παραπάνω επιβεβαιώνονται από τη διεθνή βιβλιογραφία καθώς στην έρευνα των Bahari et al (2010) στη Μαλαισία, προέκυψε στατιστικώς σημαντική διαφορά μεταξύ των μεταβλητών της ικανοποίησης και της ηλικίας, με τους πιο ηλικιωμένους ασθενείς να είναι περισσότερο ικανοποιημένοι από τις υπηρεσίες υγείας. 133

149 Εικόνα για τις γνώσεις και ικανότητες του φαρμακοποιού Η εικόνα των ασθενών-πελατών για τις γνώσεις, την εκπαίδευση και την εμπειρία του φαρμακοποιού που επισκέπτονται συνήθως φαίνεται, επίσης, να επηρεάζεται από την ηλικία τους. Ειδικότερα, ύστερα από εφαρμογή του μη-παραμετρικού τεστ Kruskal-Wallis και κάνοντας την μηδενική υπόθεση Η0, πως δεν υπάρχει στατιστικώς σημαντική διαφορά στην εικόνα για τον φαρμακοποιό ανάλογα με την ηλικία και την εναλλακτική υπόθεση Η1, πως η εικόνα για τον φαρμακοποιό είναι διαφορετική ανάλογα με την ηλικία, προκύπτει μια μεταβλητή για την οποία η υπόθεση Η0 απορρίπτεται. Πρόκειται για την άποψη των ασθενών σχετικά με τις γνώσεις & ικανότητες του φαρμακοποιού, για την οποία ο δείκτης σημαντικότητας ισούται με 0,041, όπως βλέπουμε στον Πίνακα 4.26 που ακολουθεί. Ειδικότερα, από τον πίνακα αυτό παρατηρούμε πως την καλύτερη εικόνα για τις γνώσεις και ικανότητες του φαρμακοποιού έχουν οι νέοι, κάτω των 20 ετών, γεγονός που ενδεχομένως να οφείλεται στις περιορισμένες απαιτήσεις αυτής της ηλικιακής ομάδας συγκριτικά με μεγαλύτερους σε ηλικία ασθενείς. Πίνακας 4.26: Επίδραση της ηλικίας στην εικόνα για τις δεξιότητες και την εμπειρία του φαρμακοποιού και στην εμπιστοσύνη προς το πρόσωπο του Ο φαρμακοποιός που επισκέπτομαι συνήθως: Έχει τις απαραίτητες γνώσεις & ικανότητες για την παροχή υπηρεσιών υγείας Έχει την απαραίτητη εκπαίδευση για την παροχή υπηρεσιών υγείας Διαθέτει επαρκή εμπειρία Τον εμπιστεύομαι για την αγορά ενός μη-συνταγογραφούμενου φαρμάκου a. Grouping Variable: Ηλικία Ηλικία N Mean Rank Κάτω των , , , , , ,86 Κάτω των , , , , , ,45 Κάτω των , , , , , ,57 Κάτω των , , , , , ,50 134

150 Γνώσεις & Ικανότητες φαρμακοποιού *ΜΗΣΥΦΑ: Μη-Συνταγογραφούμενο Φάρμακο Εκπαίδευση φαρμακοποιού Εμπειρία φαρμακοποιού Εμπιστοσύνη φαρμακοποιού για αγορά ΜΗΣΥΦΑ* Chi-square 11,605 7,650 7,929 6,286 df Asymp.Sig. 0,041 0,177 0,160 0,279 Αντιμετώπιση προβλήματος υγείας Η αντίδραση των ασθενών σε περίπτωση ενός προβλήματος υγείας έχει ιδιαίτερο ενδιαφέρον καθώς καταδεικνύει την εμπιστοσύνη του κοινού προς τους επαγγελματίες υγείας αλλά και την επάρκεια της εκπαίδευσης του σε θέματα υγείας. Για να αναζητήσουμε τη συσχέτιση της ηλικίας των ασθενών με τον τρόπο αντίδρασης τους σε κάποια διαταραχή της υγείας τους, εφαρμόσαμε το στατιστικό έλεγχο Chi-Square test και κάναμε τις υποθέσεις: Η0: Ο τρόπος αντιμετώπισης ενός προβλήματος υγείας ΔΕΝ επηρεάζεται από την ηλικία και Η1: Ο τρόπος αντιμετώπισης ενός προβλήματος υγείας επηρεάζεται από την ηλικία. Επειδή, όμως, μια από τις προϋποθέσεις του chi-square test δεν ικανοποιείται, αφού το 53,3% των κελιών έχει συχνότητα μικρότερη από 5, εφαρμόζεται το exact test Monte Carlo. Τα αποτελέσματα της στατιστικής ανάλυσης παρουσιάζονται στον Πίνακα 4.27 από όπου και παρατηρούμε πως ο δείκτης σημαντικότητας λαμβάνει τιμή μικρότερη από 0,05 (0,017), οπότε υπάρχει στατιστικώς σημαντική διαφορά μεταξύ των μεταβλητών. Ειδικότερα, αυτό που παρατηρούμε είναι πως οι νεότεροι ασθενείς (κάτω των 20 ετών) απευθύνονται συνήθως στο οικογενειακό τους περιβάλλον και σπανιότερα στον γιατρό και στον φαρμακοποιό, ενώ οι ασθενείς από 21 έως 40 ετών προτιμούν την επίσκεψη στον γιατρό και ακολούθως, με σειρά προτεραιότητας, τις συμβουλές από την οικογένεια τους, το διαδίκτυο, τον φαρμακοποιό και τους φίλους. Όσον αφορά στους συμμετέχοντες ηλικίας ετών, αυτοί επιλέγουν στην πλειοψηφία τους τον γιατρό για την αντιμετώπιση ενός προβλήματος υγείας και έπονται με όμοια συχνότητα ο φαρμακοποιός και η οικογένεια, ενώ τελευταία επιλογή είναι το διαδίκτυο. Τέλος, οι ερωτώμενοι ηλικίας ετών, συμβουλεύονται συνηθέστερα και με μεγάλη διαφορά σε σύγκριση με τις υπόλοιπες επιλογές, τον γιατρό τους, ενώ ακολουθεί το οικογενειακό περιβάλλον και ο φαρμακοποιός. Συμπερασματικά, ο γιατρός αποτελεί την πρώτη επιλογή για όλες τις ηλικιακές ομάδες, με εξαίρεση τους ασθενείς κάτω των 20 ετών, ωστόσο η σχετική παρατήρηση γίνεται με επιφύλαξη, αφού το δείγμα της αναφερόμενης ομάδας περιλαμβάνει μόλις 10 άτομα. Ακόμα, παρατηρούμε πως η οικογένεια και το διαδίκτυο επιλέγεται κυρίως από τους νεότερους σε ηλικία συμμετέχοντες, ενώ η προτίμηση της συμβουλής από τον γιατρό αυξάνεται ανάλογα προς την ηλικία. Οι παραπάνω συμπεριφορές επιβεβαιώνονται από τη διεθνή βιβλιογραφία και την έρευνα του Simoens et al (2009), σύμφωνα με την οποία οι ασθενείς άνω των 45 ετών προτιμούν την επίσκεψη στον γιατρό σαν το πρώτο βήμα αντιμετώπισης ενός ζητήματος υγείας. 135

151 Πίνακας 4.27: Επίδραση της ηλικίας στον τρόπο αντιμετώπισης ενός προβλήματος υγείας Ηλικία Σύνολο Κάτω των Σε ποιον θα απευθυνόσασταν αρχικά για ένα πρόβλημα υγείας; Γιατρό Φαρ/ποιό Οικογένεια Φίλοι Διαδίκτυο Σύνολο N % 30,0% 10,0% 60,0% 0,0% 0,0% 100,0% N % 46,1% 10,8% 29,4% 2,0% 11,8% 100,0% N % 61,5% 3,1% 27,7% 0,0% 7,7% 100,0% N % 61,1% 16,7% 16,7% 0,0% 5,6% 100,0% N % 81,5% 7,4% 11,1% 0,0% 0,0% 100,0% N % 72,7% 9,1% 13,6% 4,5% 0,0% 100,0% N % 57,3% 9,2% 25,2% 1,1% 7,3% 100,0% Pearson Chi- Square Value df Asymp. Chi-Square Tests a. 16 cells (53,3%) have expected count less than 5. The minimum expected count is,11 b. Based on sampled tables with starting seed c. 16 cells (53,3%) have expected count less than 5. The minimum expected count is,11. Sig. (2-sided) Monte Carlo Sig. (2-sided) Sig. 99.9% Confidence Lower Bound Interval Upper Bound 34,465 a 20 0,023 0,028 b 0,027 0,030 Likelihood Ratio 38, ,007 0,007 b 0,006 0,008 Fisher s Exact Test 31,554 0,017 b 0,015 0,018 Linear-by-Linear Association N of Valid Cases 262 Monte Carlo Sig. (1-sided) Sig. 99.9% Confidence Lower Bound Interval Upper Bound 15,763 c 1 0,000 0,000 b 0,000 0,000 0,000 b 0,000 0,000 Συμβουλή φαρμακοποιού έναντι επίσκεψης στον γιατρό Οι λόγοι που οδηγούν τους ασθενείς να επιλέξουν τη συμβουλή από τον φαρμακοποιό έναντι της επίσκεψης στον γιατρό επηρεάζονται από την ηλικία τους. Πιο αναλυτικά, εφαρμόζοντας το μη-παραμετρικό τεστ Kruskal-Wallis και κάνοντας τη μηδενική υπόθεση Η0, πως δεν υπάρχει στατιστικώς σημαντική διαφορά στους λόγους προτίμησης της συμβουλής του φαρμακοποιού έναντι της επίσκεψης στο γιατρό ανάλογα με την ηλικία, καθώς και την εναλλακτική υπόθεση Η1, πως οι λόγοι προτίμησης της συμβουλής του φαρμακοποιού έναντι της επίσκεψης στο γιατρό είναι διαφορετικοί ανάλογα με την ηλικία, βρέθηκε πως η υπόθεση Η0 απορρίπτεται για μια από τις εξεταζόμενες μεταβλητές. 136

152 Ειδικότερα, όπως φαίνεται στον Πίνακα 4.28, η άποψη πως ο φαρμακοποιός είναι πιο συζητήσιμος από τον γιατρό έδωσε δείκτη σημαντικότητας μικρότερο από 0,05 (0,020). Αυτή η στατιστικώς σημαντική διαφορά οφείλεται στο γεγονός πως οι νέοι, ηλικίας κάτω των 20 ετών, βρίσκουν τον φαρμακοποιό πιο φιλικό και προσιτό και προτιμούν να τον συμβουλευτούν για κάποιο ζήτημα υγείας που τους απασχολεί. Το δεδομένο αποτέλεσμα καταδεικνύει την εικόνα που έχουν οι νέοι για τους επαγγελματίες υγείας, καθώς φαίνεται πως στα μάτια τους ο γιατρός είναι πιο σοβαρός και αυστηρός συγκριτικά με τον φαρμακοποιό στον οποίον μπορούν ευκολότερα να εκμυστηρευτούν κάποιο πρόβλημα τους. Πίνακας 4.28: Επίδραση της ηλικίας στην προτίμηση της συμβουλής από τον φαρμακοποιό έναντι της επίσκεψης στον γιατρό Προτίμηση συμβουλής φαρμακοποιού έναντι επίσκεψης στο γιατρό Δε θεωρώ ότι το πρόβλημα υγείας μου είναι σοβαρό Το κόστος επίσκεψης στο γιατρό είναι υψηλό Δεν έχω χρόνο να περιμένω για ραντεβού με το γιατρό Το φαρμακείο είναι πιο εύκολα προσβάσιμο Ο φαρμακοποιός είναι πιο συζητήσιμος Εμπιστεύομαι περισσότερο την άποψη του φαρμακοποιού σε κάποια θέματα υγείας Ηλικία N Mean Rank Κάτω των , , , , , ,14 Κάτω των , , , , , ,07 Κάτω των , , , , , ,89 Κάτω των , , , , , ,68 Κάτω των , , , , , ,95 Κάτω των , , , , , ,32 137

153 Μη σοβαρό πρόβλημα υγείας a. Grouping Variable: Ηλικία Υψηλό κόστος επίσκεψης στο γιατρό Έλλειψη χρόνου αναμονής για ραντεβού με τον γιατρό Πιο εύκολη πρόσβαση στο φαρμακείο Φαρμακοποιός πιο συζητήσιμος Μεγαλύτερη εμπιστοσύνη στο φ/ποιο για κάποια θέματα υγείας Chi-square 4,425 2,111 6,294 4,974 13,439 5,228 df Asymp.Sig. 0,490 0,834 0,279 0,419 0,020 0,389 Συχνότητα επίσκεψης στο φαρμακείο Τέλος, επιλέξαμε να αναζητήσουμε αν υπάρχει κάποιο είδος συσχέτισης ανάμεσα στην ηλικία των ασθενών-πελατών και στη συχνότητα επίσκεψης τους στο φαρμακείο. Για το σκοπό αυτό εφαρμόστηκε το Chi-Square test και έγιναν οι υποθέσεις: Η0: Η συχνότητα επίσκεψης στο φαρμακείο ΔΕΝ επηρεάζεται από την ηλικία Η1: Η συχνότητα επίσκεψης στο φαρμακείο επηρεάζεται από την ηλικία. Όμως, λόγω του γεγονότος πως 13 κελιά (54,2%) είχαν συχνότητα μικρότερη από 5, εφαρμόστηκε το exact test Monte Carlo. Η τιμή που προέκυψε για τον δείκτη σημαντικότητας είναι 0,003<0,05 άρα οι εξεταζόμενες μεταβλητές δεν είναι ανεξάρτητες. Αντίθετα, από τον Πίνακα 4.29 βλέπουμε πως οι νέοι δεν επισκέπτονται τόσο συχνά τα φαρμακεία σε αντίθεση με τους πιο ηλικιωμένους. Έτσι, άτομα ηλικίας ετών επισκέπτονται τα φαρμακεία συνήθως 1-2 φορές το μήνα ενώ από την άλλη, ασθενείς ηλικίας ετών τα επισκέπτονται συχνότερα σε σύγκριση με τους νέους (1-4 φορές το μήνα). Η συχνότητα επίσκεψης στο φαρμακείο βρέθηκε να συσχετίζεται με την ηλικία, αλλά και το φύλο, σε αντίστοιχες ερευνητικές μελέτες της βιβλιογραφίας. Ειδικότερα, στην Ιορδανία οι ασθενείς ηλικίας άνω των 60 ετών επισκέπτονται τα φαρμακεία με μεγαλύτερη συχνότητας (Wazaify et al, 2008). Παρομοίως στην Ιρλανδία, βρέθηκε στατιστικώς σημαντική διαφορά μεταξύ ηλικίας και συχνότητας επίσκεψης, με τους συμμετέχοντες άνω των 60 ετών να δηλώνουν πιο τακτικοί πελάτες των φαρμακείων (Wazaify et al, 2005). Τέλος, στη Ζιμπάμπουε, τα στατιστικά αποτελέσματα έδειξαν πως οι ασθενείς άνω των 40 ετών επισκέπτονται συχνότερα τα φαρμακεία σε σχέση με εκείνους νεότερης ηλικίας (Govo et al, 2008). Πίνακας 4.29: Επίδραση της ηλικίας στη συχνότητα επίσκεψης στο φαρμακείο Ηλικία Κάτω των Συχνότητα επίσκεψης στο φαρμακείο/μήνα 1-2 φορές 3-4 φορές 5-6 φορές 7 φορές και άνω Σύνολο N % 90,0% 10,0% 0,0% 0,0% 100,0% N % 80,4% 12,7% 3,9% 2,9% 100,0% N % 75,4% 20,0% 3,1% 1,5% 100,0% N % 51,4% 45,7% 2,9% 0,0% 100,0% N % 48,1% 40,7% 3,7% 7,4% 100,0% 138

154 Σύνολο N % 54,5% 40,9% 4,5% 0,0% 100,0% N % 70,1% 24,1% 3,4% 2,3% 100,0% Pearson Chi- Square Value df Asymp. Chi-Square Tests N of Valid Cases 261 a. 13 cells (54,2%) have expected count less than 5. The minimum expected count is 0,23. b. Based on sampled tables with starting seed c. The standardized statistic is 3,051. Sig. (2-sided) Monte Carlo Sig. (2-sided) Sig. 99.9% Confidence Lower Bound Interval Upper Bound 31,397 a 15 0,008 0,014 b 0,013 0,015 Likelihood Ratio 31, ,007 0,007 b 0,006 0,008 Fisher s Exact Test 29,400 0,003 b 0,002 0,003 Linear-by-Linear Association Monte Carlo Sig. (1-sided) Sig. 99.9% Confidence Lower Bound Interval Upper Bound 9,307 c 1 0,002 0,002 b 0,002 0,003 0,002 b 0,001 0, ΕΠΙΔΡΑΣΗ ΤΟΥ ΜΟΡΦΩΤΙΚΟΥ ΕΠΙΠΕΔΟΥ Ικανοποίηση από τα γενικά χαρακτηριστικά του φαρμακείου Εφαρμόζοντας το μη-παραμετρικό τεστ Kruskal-Wallis για να μελετήσουμε τη συσχέτιση του μορφωτικού επιπέδου με την ικανοποίηση από τα γενικά χαρακτηριστικά του φαρμακείου, παρατηρήσαμε πως στατιστικώς σημαντική διαφορά παρουσιάζεται μόνο για τη μεταβλητή της ικανοποίησης από την ικανότητα του προσωπικού να εξυπηρετήσει τους ασθενείς-πελάτες. Ειδικότερα, κάνοντας τη μηδενική υπόθεση Η0, πως δεν υπάρχει στατιστικώς σημαντική διαφορά στην ικανοποίηση από τα γενικά χαρακτηριστικά του φαρμακείου ανάλογα με το μορφωτικό επίπεδο καθώς και την εναλλακτική υπόθεση Η1, πως η ικανοποίηση από τα γενικά χαρακτηριστικά του φαρμακείου είναι διαφορετική ανάλογα με το μορφωτικό επίπεδο, προέκυψε πως ο δείκτης σημαντικότητας για την μεταβλητή ικανότητα του προσωπικού να σας εξυπηρετήσει είναι μικρότερος από 0,05 (0,027), οπότε η υπόθεση Η0 απορρίπτεται. Από τα αποτελέσματα της στατιστικής ανάλυσης που παρουσιάζονται στον Πίνακα 4.30, παρατηρούμε πως οι κάτοχοι μεταπτυχιακού διπλώματος και τα άτομα με χαμηλότερο μορφωτικό επίπεδο είναι περισσότερο ικανοποιημένα από την ικανότητα του προσωπικού να τους εξυπηρετήσει. Στο σημείο αυτό να αναφερθεί πως για τις ομάδες «Απόφοιτος Δημοτικού» και «Απόφοιτος Γυμνασίου», έγινε συγχώνευση τους σε μια νέα ομάδα («Απόφοιτος Δημοτικού ή Γυμνασίου»), καθώς ο αριθμός των παρατηρήσεων που περιλαμβάνουν είναι αρκετά μικρός, ενώ ταυτόχρονα η διαφορά στο επίπεδο εκπαίδευσης τους δε θεωρείται σημαντική για την έρευνα μας και τη μελέτη της επίδρασης του μορφωτικού επιπέδου στους ερευνητικούς στόχους. Από την άλλη, παρά το γεγονός πως ο αριθμός παρατηρήσεων της νέας ομάδας που δημιουργήθηκε παραμένει μικρός, επιλέχθηκε να μη συγχωνευτεί με την ομάδα των απόφοιτων Λυκείου, καθώς η υφιστάμενη διαφορά στο επίπεδο εκπαίδευσης των 139

155 αποφοίτων Δημοτικού με τους απόφοιτους Λυκείου ενδέχεται να επηρεάσει τα συμπεράσματα ως προς τις αντιλήψεις των συμμετεχόντων. Πίνακας 4.30: Επίδραση του μορφωτικού επιπέδου στην ικανοποίηση από τα γενικά χαρακτηριστικά του φαρμακείου Ικανοποίηση από: Επίπεδο σπουδών N Ικανότητα προσωπικού να σας εξυπηρετήσει a. Grouping Variable: Επίπεδο σπουδών Ικανότητα προσωπικού να σας εξυπηρετήσει Chi-square 12,633 df 5 Asymp.Sig. 0,027 Mean Rank Απόφοιτος Δημοτικού ή Γυμνασίου ,73 Απόφοιτος Λυκείου ,49 Απόφοιτος ΙΕΚ ,80 Απόφοιτος ΑΕΙ/ΤΕΙ ,37 Κάτοχος μεταπτυχιακού διπλώματος ,02 Κάτοχος διδακτορικού διπλώματος ,81 Συμβουλή φαρμακοποιού έναντι επίσκεψης στον γιατρό Η επίδραση του επιπέδου εκπαίδευσης των ασθενών στην επιλογή τους να συμβουλευτούν τον φαρμακοποιό αντί να επισκεφθούν τον γιατρό μελετήθηκε με το μηπαραμετρικό τεστ Kruskal-Wallis. Έτσι, κάνοντας τη μηδενική υπόθεση Η0, πως δεν υπάρχει στατιστικώς σημαντική διαφορά στους λόγους προτίμησης της συμβουλής του φαρμακοποιού έναντι της επίσκεψης στο γιατρό ανάλογα με το μορφωτικό επίπεδο, καθώς και την εναλλακτική υπόθεση Η1, πως οι λόγοι προτίμησης της συμβουλής του φαρμακοποιού έναντι της επίσκεψης στον γιατρό είναι διαφορετικοί ανάλογα με το μορφωτικό επίπεδο, προέκυψε πως η υπόθεση Η0 απορρίπτεται για δύο από τις εξεταζόμενες μεταβλητές. Πρόκειται για τις μεταβλητές «ο φαρμακοποιός είναι πιο συζητήσιμος» και «εμπιστεύομαι περισσότερο την άποψη του φαρμακοποιού σε κάποια θέματα υγείας», οι οποίες έδωσαν δείκτη σημαντικότητας μικρότερο από 0,05 (0,003 και 0,002 αντίστοιχα). Από τον Πίνακα 4.31, στον οποίο παρουσιάζονται τα αποτελέσματα του στατιστικού ελέγχου, παρατηρούμε πως τα άτομα με χαμηλότερο μορφωτικό επίπεδο (απόφοιτοι Δημοτικού ή Γυμνασίου) τείνουν να θεωρούν πως ο φαρμακοποιός είναι πιο συζητήσιμος από τον γιατρό και να τον εμπιστεύονται περισσότερο για κάποια θέματα υγείας. Αντίθετα, όσο ανεβαίνει το μορφωτικό επίπεδο των ασθενών-πελατών τόσο αυξάνεται η διαφωνία τους προς τις απόψεις αυτές. Η συμπεριφορά των συμμετεχόντων είναι δικαιολογημένη καθώς τα άτομα με χαμηλό επίπεδο σπουδών, δεν έχουν ιδιαίτερες απαιτήσεις και οι πληροφορίες που μπορεί να τους προσφέρει ο φαρμακοποιός τους είναι επαρκείς. 140

156 Πίνακας 4.31: Επίδραση του επιπέδου σπουδών στην προτίμηση της συμβουλής από τον φαρμακοποιό έναντι της επίσκεψης στον γιατρό Προτίμηση συμβουλής φαρμακοποιού έναντι επίσκεψης στο γιατρό Δε θεωρώ ότι το πρόβλημα υγείας μου είναι σοβαρό Το κόστος επίσκεψης στον γιατρό είναι υψηλό Δεν έχω χρόνο να περιμένω για ραντεβού με τον γιατρό Το φαρμακείο είναι πιο εύκολα προσβάσιμο Ο φαρμακοποιός είναι πιο συζητήσιμος Επίπεδο σπουδών N Mean Rank Απόφοιτος Δημοτικού ή Γυμνασίου ,00 Απόφοιτος Λυκείου ,77 Απόφοιτος ΙΕΚ ,67 Απόφοιτος ΑΕΙ/ΤΕΙ ,51 Κάτοχος μεταπτυχιακού διπλώματος ,02 Κάτοχος διδακτορικού διπλώματος ,31 Απόφοιτος Δημοτικού ή Γυμνασίου ,59 Απόφοιτος Λυκείου ,60 Απόφοιτος ΙΕΚ ,87 Απόφοιτος ΑΕΙ/ΤΕΙ ,99 Κάτοχος μεταπτυχιακού διπλώματος ,73 Κάτοχος διδακτορικού διπλώματος ,27 Απόφοιτος Δημοτικού ή Γυμνασίου ,82 Απόφοιτος Λυκείου ,71 Απόφοιτος ΙΕΚ ,30 Απόφοιτος ΑΕΙ/ΤΕΙ ,40 Κάτοχος μεταπτυχιακού διπλώματος ,21 Κάτοχος διδακτορικού διπλώματος ,54 Απόφοιτος Δημοτικού ή Γυμνασίου ,41 Απόφοιτος Λυκείου ,55 Απόφοιτος ΙΕΚ ,22 Απόφοιτος ΑΕΙ/ΤΕΙ ,82 Κάτοχος μεταπτυχιακού διπλώματος ,07 Κάτοχος διδακτορικού διπλώματος ,35 Απόφοιτος Δημοτικού ή Γυμνασίου ,32 Απόφοιτος Λυκείου ,16 Απόφοιτος ΙΕΚ ,30 Απόφοιτος ΑΕΙ/ΤΕΙ ,59 Κάτοχος μεταπτυχιακού διπλώματος ,36 Κάτοχος διδακτορικού διπλώματος 13 93,77 141

157 Εμπιστεύομαι περισσότερο την άποψη του φαρμακοποιού σε κάποια θέματα υγείας a. Grouping Variable: Επίπεδο σπουδών Μη σοβαρό πρόβλημα υγείας Υψηλό κόστος επίσκεψης στον γιατρό Έλλειψη χρόνου αναμονής για ραντεβού με τον γιατρό Απόφοιτος Δημοτικού ή Γυμνασίου ,95 Απόφοιτος Λυκείου ,88 Απόφοιτος ΙΕΚ ,07 Απόφοιτος ΑΕΙ/ΤΕΙ ,40 Κάτοχος μεταπτυχιακού διπλώματος ,29 Κάτοχος διδακτορικού διπλώματος 13 80,85 Πιο εύκολη πρόσβαση στο φαρμακείο Φαρμακοποιός πιο συζητήσιμος Μεγαλύτερη εμπιστοσύνη στον φ/ποιο για κάποια θέματα υγείας Chi-square 5,400 8,230 2,675 4,998 20,159 20,080 df Asymp.Sig. 0,369 0,144 0,750 0,416 0,001 0, ΕΠΙΔΡΑΣΗ ΤΟΥ ΜΗΝΙΑΙΟΥ ΚΑΘΑΡΟΥ ΕΙΣΟΔΗΜΑΤΟΣ Εισαγωγή στα φαρμακεία της υπηρεσίας ενημέρωσης για θεραπευτικές εξελίξεις και καινοτομίες μιας ασθένειας Εφαρμόζοντας ξανά το στατιστικό τεστ Chi-Square test στις απαντήσεις στην ερώτηση Α3 του ερωτηματολογίου και κάνοντας τις υποθέσεις: Η0: Η επιθυμία εισαγωγής μιας νέας υπηρεσίας υγείας στα φαρμακεία ΔΕΝ επηρεάζεται από το μηνιαίο καθαρό εισόδημα Η1: Η επιθυμία εισαγωγής μιας νέας υπηρεσίας υγείας στα φαρμακεία επηρεάζεται από το μηνιαίο καθαρό εισόδημα, προέκυψε πως η υπηρεσία για την οποία η επιθυμία εισαγωγής της στα φαρμακεία διαφέρει αναλόγως του μηνιαίου καθαρού εισοδήματος είναι: η ενημέρωση των ασθενών για τις θεραπευτικές εξελίξεις και καινοτομίες διαφόρων ασθενειών. Αναλυτικότερα, στον Πίνακα 4.32 παρατηρούμε πως ο δείκτης σημαντικότητας έχει τιμή μικρότερη από 0,05 άρα οι υπό εξέταση μεταβλητές είναι εξαρτημένες. Επιπλέον, πρέπει να αναφερθεί πως, όπως και στην περίπτωση του επιπέδου σπουδών, έγινε συγχώνευση της ομάδας που δήλωσε εισόδημα « » με την ομάδα που δήλωσε εισόδημα «3001 και άνω», καθώς βάσει των σημερινών μισθολογικών δεδομένων στην Ελλάδα, το ποσοστό των πολιτών με μισθό άνω των 3000 είναι πολύ μικρό και δεν επηρεάζει τα αποτελέσματα της έρευνας μας. Από τα αποτελέσματα που παρουσιάζονται στον Πίνακα 4.32 συμπεραίνουμε πως οι ασθενείς-πελάτες με χαμηλότερο εισόδημα (κάτω από 1500 ) έχουν μικρότερη επιθυμία για την προσφορά της εν λόγω υπηρεσίας από τα φαρμακεία, συγκριτικά με τους συμμετέχοντες υψηλότερου εισοδήματος (1501 και άνω). Τα αποτελέσματα αυτά μπορούν να δικαιολογηθούν λαμβάνοντας υπόψη πως οι καινοτομίες και οι σύγχρονες τεχνολογίες συνδέονται με υψηλότερο κόστος σύμφωνα με τον κοινό ανθρώπινο νου. Ως συνέπεια, οι ασθενείς με μεγαλύτερη οικονομική άνεση είναι περισσότερο δεκτικοί στην υιοθέτηση θεραπευτικών προτάσεων που ενδεχομένως θα τους στοιχίσουν ακριβότερα, αλλά θα βελτιώσουν την υγεία τους, σε αντίθεση με τις οικονομικά ασθενέστερες ομάδες που δεν δύνανται να καρπωθούν τις ωφέλειες των σύγχρονων φαρμακευτικών ή παραφαρμακευτικών προϊόντων λόγω του υψηλού τους κόστους. 142

158 Πίνακας 4.32: Επίδραση του μηνιαίου καθαρού εισοδήματος στην επιθυμία εισαγωγής της υπηρεσίας ενημέρωσης για τις θεραπευτικές εξελίξεις και καινοτομίες σχετικά με μια ασθένεια στα φαρμακεία Μηνιαίο καθαρό εισόδημα Κάτω από και άνω Σύνολο Ενημέρωση για θεραπευτικές εξελίξεις Σύνολο OXI NAI N % 65,8% 34,2% 100,0% N % 66,4% 33,6% 100,0% N % 31,3% 68,8% 100,0% N % 63,9% 36,1% 100,0% a. 0 cells (0,0%) have expected count less than 5. The minimum expected count is 5, ΕΠΙΔΡΑΣΗ ΤΗΣ ΟΙΚΟΓΕΝΕΙΑΚΗΣ ΚΑΤΑΣΤΑΣΗΣ Chi-Square Tests Value df Asymp. Sig. (2- sided) Pearson Chi-Square 7,911 a 2 0,019 Likelihood Ratio 7, ,023 Linear-by-Linear Association 2, ,112 N of Valid Cases 255 Αντιμετώπιση προβλήματος υγείας Εφαρμόζοντας το στατιστικό έλεγχο Chi-Square test και κάνοντας τις υποθέσεις: Η0: Ο τρόπος αντιμετώπισης ενός προβλήματος υγείας ΔΕΝ επηρεάζεται από την οικογενειακή κατάσταση και Η1: Ο τρόπος αντιμετώπισης ενός προβλήματος υγείας επηρεάζεται από την οικογενειακή κατάσταση, συμπεράναμε πως υπάρχει συσχέτιση μεταξύ της οικογενειακής κατάστασης ενός ατόμου και του προσώπου στο οποίο θα απευθυνθεί για κάποιο ζήτημα υγείας που το απασχολεί. Επειδή, όμως, το 40% των κελιών είχε συχνότητα μικρότερη από 5, το τεστ που χρησιμοποιήθηκε ήταν το exact test Monte Carlo. Τα αποτελέσματα της στατιστικής ανάλυσης παρουσιάζονται στον Πίνακα 4.33 από όπου και παρατηρούμε πως ο δείκτης σημαντικότητας λαμβάνει τιμή μικρότερη από 0,05 (0,002), οπότε υπάρχει στατιστικώς σημαντική διαφορά μεταξύ των μεταβλητών. Ακόμα, είναι σημαντικό να αναφερθεί πως οι ομάδες «Διαζευγμένος-η» και «Χήρος-α» συγχωνεύτηκαν καθώς από τη μία, ο αριθμός παρατηρήσεων που περιλαμβάνουν είναι αρκετά μικρός και από την άλλη, τα χαρακτηριστικά των ατόμων που κατατάσσονται σε αυτές είναι πανομοιότυπα, προσομοιάζοντας προς την μονογονεϊκή οικογένεια, με αποτέλεσμα να μη διαφοροποιούν σημαντικά τα αποτελέσματα της έρευνας. 143

159 Από τον Πίνακα 4.33 συμπεραίνουμε πως οι άγαμοι προτιμούν να συμβουλευτούν πρώτα τον γιατρό και την οικογένεια τους και ακολούθως, το διαδίκτυο και τον φαρμακοποιό τους. Από την άλλη, οι έγγαμοι και οι διαζευγμένοι ή οι χήροι απευθύνονται πρώτα στον γιατρό τους και ακολούθως στην οικογένεια και στον φαρμακοποιό που εμπιστεύονται συνήθως. Επιπλέον, οι έγγαμοι και οι χήροι/διαζευγμένοι παρουσιάζουν μεγαλύτερη συχνότητα επιλογής του γιατρού συγκριτικά με τους άγαμους συμμετέχοντες. Συμπεραίνουμε, λοιπόν, πως τα άτομα με οικογένεια έχουν μεγαλύτερο άγχος για την κατάσταση της υγείας των ίδιων ή των μελών της οικογένειας τους, και επικοινωνούν άμεσα με τους επαγγελματίες υγείας για όποιο πρόβλημα υγείας τους απασχολεί, σε αντίθεση με τους ασθενείς που ζουν μόνοι. Επιπροσθέτως, ο φαρμακοποιός αποτελεί μια λιγότερο συχνή επιλογή, με τη μεγαλύτερη συχνότητα επιλογής του να παρουσιάζεται από τους διαζευγμένους/χήρους ασθενείς. Πίνακας 4.33: Επίδραση της οικογενειακής κατάστασης στον τρόπο αντιμετώπισης ενός προβλήματος υγείας Οικογενειακή κατάσταση Σύνολο Άγαμος-η Έγγαμος-η Διαζευγμένοςη/ Χήρος-α Σε ποιον θα απευθυνόσασταν αρχικά για ένα πρόβλημα υγείας; Γιατρό Φαρ/ποιό Οικογένεια Φίλοι Διαδίκτυο Σύνολο N % 47,2% 8,8% 32,1% 1,9% 10,1% 100,0% N % 75,6% 8,1% 12,8% 0,0% 3,5% 100,0% N % 58,8% 17,6% 23,5% 0,0% 0,0% 100,0% N % 57,3% 9,2% 25,2% 1,1% 7,3% 100,0% Pearson Chi- Square Value df Asymp. Chi-Square Tests a. 6 cells (40,0%) have expected count less than 5. The minimum expected count is 0,19 b. Based on sampled tables with starting seed c. The standardized statistic is -3,859. Sig. (2-sided) Monte Carlo Sig. (2-sided) Sig. 99.9% Confidence Lower Bound Interval Upper Bound 24,182 a 8 0,002 0,008 b 0,006 0,010 Likelihood Ratio 27, ,001 0,001 b 0,000 0,001 Fisher s Exact Test 23,377 0,002 b 0,001 0,003 Linear-by-Linear Association N of Valid Cases 262 Monte Carlo Sig. (1-sided) Sig. 99.9% Confidence Lower Bound Interval Upper Bound 14,891 c 1 0,000 0,000 b 0,000 0,001 0,000 b 0,000 0,

160 4.6.6 ΕΠΙΔΡΑΣΗ ΤΗΣ ΑΣΦΑΛΙΣΗΣ Αντιμετώπιση προβλήματος υγείας Για να μελετήσουμε τον τρόπο με τον οποίο η αντιμετώπιση ενός προβλήματος υγείας επηρεάζεται από την ασφάλιση εφαρμόσαμε το στατιστικό έλεγχο Chi-Square test και κάναμε τις υποθέσεις: Η0: Ο τρόπος αντιμετώπισης ενός προβλήματος υγείας ΔΕΝ επηρεάζεται από την ασφάλιση Η1: Ο τρόπος αντιμετώπισης ενός προβλήματος υγείας επηρεάζεται από την ασφάλιση. Από τα αποτελέσματα συμπεράναμε πως υπάρχει κάποιου είδους συσχέτιση μεταξύ των μεταβλητών, επειδή όμως το 40% των κελιών έχει συχνότητα μικρότερη από 5, έγινε και το exact test Monte Carlo. Τα αποτελέσματα της στατιστικής ανάλυσης παρουσιάζονται στον Πίνακα 4.34 από όπου και παρατηρούμε πως ο δείκτης σημαντικότητας λαμβάνει τιμή μικρότερη από 0,05 (0,013). Αυτό που μπορούμε να σχολιάσουμε είναι πως η πλειοψηφία των συμμετεχόντων που διαθέτουν ασφάλιση απευθύνεται συχνότερα στον γιατρό και σπανιότερα στην οικογένεια, στον φαρμακοποιό και στο διαδίκτυο για την αντιμετώπιση ενός προβλήματος υγείας, ενώ αντίθετα οι ανασφάλιστοι ασθενείς προτιμούν να συμβουλευτούν αρχικά την οικογένεια τους και ακολούθως τον γιατρό, τον φαρμακοποιό και το διαδίκτυο. Η παρατηρούμενη συμπεριφορά πιθανότατα οφείλεται στην προσπάθεια των ανασφάλιστων συμμετεχόντων να αποφύγουν το κόστος της επίσκεψης στον γιατρό, το οποίο θα είναι ιδιαίτερα επιβαρυμένο λόγω της απουσίας ασφαλιστικής κάλυψης από το κράτος ή κάποιο ασφαλιστικό φορέα. Πίνακας 4.34: Επίδραση της ασφάλισης στον τρόπο αντιμετώπισης ενός προβλήματος υγείας Ασφάλιση Σύνολο Ναι Όχι Σε ποιον θα απευθυνόσασταν αρχικά για ένα πρόβλημα υγείας; Γιατρό Φαρ/ποιό Οικογένεια Φίλοι Διαδίκτυο Σύνολο N % 60,1% 8,0% 24,4% 1,3% 6,3% 100,0% N % 29,2% 20,8% 33,3% 0,0% 16,7% 100,0% N % 57,3% 9,2% 25,2% 1,1% 7,3% 100,0% Value df Asymp. Chi-Square Tests N of Valid Cases 262 a. 4 cells (40,0%) have expected count less than 5. The minimum expected count is 0,27. b. Based on sampled tables with starting seed c. The standardized statistic is -2,591. Sig. (2-sided) Monte Carlo Sig. (2-sided) Sig. 99.9% Confidence Lower Bound Interval Upper Bound Pearson Chi-Square 11,797 a 4 0,019 0,037 b 0,035 0,039 Monte Carlo Sig. (1-sided) Sig. 99.9% Confidence Lower Bound Interval Upper Bound Likelihood Ratio 11, ,026 0,024 b 0,023 0,026 Fisher s Exact Test 11,682 0,013 b 0,012 0,014 Linear-by-Linear Association 6,711 c 1 0,010 0,012 b 0,011 0,013 0,009 b 0,008 0,

161 Συχνότητα επίσκεψης στο φαρμακείο Τέλος, επιλέξαμε να αναζητήσουμε αν υπάρχει κάποιο είδος συσχέτισης ανάμεσα στην ασφάλιση των ασθενών-πελατών και στη συχνότητα επίσκεψης τους στο φαρμακείο. Για το σκοπό αυτό εφαρμόστηκε το Chi-Square test και έγιναν οι υποθέσεις: Η0: Η συχνότητα επίσκεψης στο φαρμακείο ΔΕΝ επηρεάζεται από την ασφάλιση Η1: Η συχνότητα επίσκεψης στο φαρμακείο επηρεάζεται από την ασφάλιση. Όμως, λόγω του γεγονότος πως 2 κελιά (25%) είχαν συχνότητα μικρότερη από 5, εφαρμόστηκε το exact test Monte Carlo. Η τιμή που προέκυψε για τον δείκτη σημαντικότητας είναι 0,006<0,05, άρα οι εξεταζόμενες μεταβλητές δεν είναι ανεξάρτητες. Αντίθετα, από τον Πίνακα 4.35 βλέπουμε πως οι ασθενείς που διαθέτουν ασφάλιση επισκέπτονται συχνότερα το φαρμακείο συγκριτικά με τους ανασφάλιστους. Ειδικότερα, από τα άτομα που δήλωσαν πως επισκέπτονται το φαρμακείο 7 φορές και άνω στη διάρκεια του μήνα, όλοι είχαν ασφάλιση, ενώ οι ανασφάλιστοι στην πλειοψηφία τους δήλωσαν πως επισκέπτονται το φαρμακείο μόνο 1-2 φορές το μήνα. Πίνακας 4.35: Επίδραση της ασφάλισης στη συχνότητα επίσκεψης στο φαρμακείο Ασφάλιση Σύνολο Ναι Όχι Συχνότητα επίσκεψης στο φαρμακείο ανά μήνα 1-2 φορές 3-4 φορές 5-6 φορές 7 φορές και άνω Σύνολο N % 67,5% 26,6% 3,4% 2,5% 100,0% N % 95,8% 0,0% 4,2% 0,0% 100,0% N % 70,1% 24,1% 3,4% 2,3% 100,0% Chi-Square Tests Monte Carlo Sig. (2-sided) Monte Carlo Sig. (1-sided) Asymp. 99.9% Confidence 99.9% Confidence Value df Sig. (2-sided) Sig. Interval Lower Upper Bound Bound Sig. Interval Lower Upper Bound Bound Pearson Chi-Square 9,520 a 3 0,023 0,030 b 0,028 0,031 Likelihood Ratio 15, ,001 0,001 b 0,001 0,002 Fisher s Exact Test 11,573 0,006 b 0,005 0,007 Linear-by-Linear Association N of Valid Cases 261 5,214 c 1 0,022 0,021 b 0,020 0,023 0,007 b 0,006 0,007 a. 2 cells (25,0%) have expected count less than 5. The minimum expected count is 0,55. b. Based on sampled tables with starting seed c. The standardized statistic is -2,

162 4.7 ΠΕΡΙΛΗΨΗ Στόχος της παρούσας ενότητας ήταν η στατιστική ανάλυση και επεξεργασία των απαντήσεων των ασθενών-πελατών στο ερωτηματολόγιο προκειμένου να αποσαφηνιστεί η στάση τους απέναντι στις υπηρεσίες υγείας και στο ρόλο του φαρμακοποιού. Τα αποτελέσματα της έρευνας έδειξαν πως η πλειοψηφία των συμμετεχόντων (78%) έχει μια σωστή εικόνα για την έννοια των υπηρεσιών υγείας. Ακόμα, στα πλαίσια της καταγραφής των υπηρεσιών που προσφέρονται σήμερα από τα ελληνικά φαρμακεία οι ασθενείς ανέφεραν ως συχνότερες τις οδηγίες για τη σωστή χρήση των φαρμάκων, τη μέτρηση του σωματικού τους βάρους και την πρόταση του κατάλληλου φαρμακευτικού προϊόντος για την αντιμετώπιση ενός απλού προβλήματος υγείας. Επιπρόσθετα, οι συμμετέχοντες εκδήλωσαν το ενδιαφέρον τους για νέες υπηρεσίες, όπως η άμεση επικοινωνία και συνεργασία γιατρούφαρμακοποιού, η 24ωρη ενημέρωση τους για θέματα υγείας, ηλεκτρονικά και τηλεφωνικά, και η διεξαγωγή εξειδικευμένων διαγνωστικών τεστ. Όσον αφορά στην ικανοποίηση των ασθενών-πελατών από τα φαρμακεία, τα αποτελέσματα της έρευνας έδειξαν πως για τα μεν γενικά χαρακτηριστικά οι παράγοντες που επιδρούν περισσότερο σ αυτή είναι: 1) η τοποθεσία του φαρμακείου, 2) η εχεμύθεια/διακριτικότητα του φαρμακοποιού και του προσωπικού και 3) η ικανότητα του προσωπικού να τους εξυπηρετήσει. Από την άλλη, για τις υπηρεσίες υγείας βρέθηκε πως εκείνες που επιδρούν σε μεγαλύτερο βαθμό στην ικανοποίηση τους είναι: 1) οι οδηγίες για τη σωστή χρήση των φαρμάκων, 2) οι οδηγίες για τη σωστή χρήση των παραφαρμάκων και των καλλυντικών και 3) η αντιμετώπιση κοινών προβλημάτων υγείας. Σχετικά με την εικόνα των συμμετεχόντων στην έρευνα μας για τον σύγχρονο φαρμακοποιό, η πλειοψηφία αυτών δήλωσε πως πρόκειται για έναν επιστήμονα υγείας με καλή ισορροπία μεταξύ ζητημάτων υγείας και επιχειρηματικών. Επιπλέον, υψηλά ήταν και τα επίπεδα ικανοποίησης που σημειώθηκαν ως προς την εμπειρία, την εκπαίδευση και τις γνώσεις και ικανότητες του. Ωστόσο, σε περίπτωση ενός προβλήματος υγείας, το πρώτο πρόσωπο στο οποίο θα απευθύνονταν είναι ο γιατρός. Από την άλλη, 9 στους 10 ασθενείς θα εμπιστεύονταν τον φαρμακοποιό τους για ένα δευτερεύον πρόβλημα υγείας και επιπλέον θα αντικαθιστούσαν την επίσκεψη στον γιατρό με τη συμβουλή από τον φαρμακοποιό εάν θεωρούσαν πως το πρόβλημα υγείας τους δεν είναι σοβαρό, καθώς το φαρμακείο είναι πιο εύκολα προσβάσιμο ενώ παράλληλα με τον τρόπο αυτό αποφεύγουν το κόστος επίσκεψης στον γιατρό. Ακολούθως, σε ερώτηση σχετικά με την επικοινωνία γιατρού-φαρμακοποιού οι συμμετέχοντες στην έρευνα έκριναν πως είναι ανεπαρκής, ενώ όταν ερωτήθηκαν για το αν θα επιθυμούσαν να πληρώσουν για μια νέα υπηρεσία υγείας προσφερόμενη από τα φαρμακεία η στάση τους ήταν συγκρατημένα θετική. Τέλος, όλες οι απαντήσεις των ασθενών-πελατών συσχετίστηκαν με τα δημογραφικά χαρακτηριστικά τους και τα βασικά συμπεράσματα στα οποία καταλήξαμε είναι πως οι άνδρες είναι περισσότερο ικανοποιημένοι συγκριτικά με τις γυναίκες από τις οδηγίες που τους δίνει ο φαρμακοποιός σχετικά με την ορθή χρήση των φαρμάκων που αγοράζουν. Επιπλέον, τα άτομα μεγαλύτερης ηλικίας είναι περισσότερο ικανοποιημένα από τη διαθεσιμότητα συνταγογραφούμενων φαρμάκων, από την ποικιλία παραφαρμάκων και καλλυντικών, από τις οδηγίες που λαμβάνουν για τη σωστή χρήση των φαρμάκων τους, αλλά και από τη μέτρηση διάφορων παραμέτρων υγείας συγκριτικά με τους νεότερους πελάτες. Ακόμα, σε περίπτωση προβλήματος υγείας όλες οι ηλικιακές ομάδες αναφέρουν ως πρώτη επιλογή τον γιατρό, ωστόσο η προτίμηση της συμβουλής από τον γιατρό αυξάνεται ανάλογα προς την ηλικία, ενώ οι νεότεροι σε ηλικία ασθενείς έχουν μεγαλύτερη τάση για την επιλογή της οικογένειας και του διαδικτύου. Επίσης, ασθενείς ηλικίας ετών επισκέπτονται συχνότερα το φαρμακείο σε σχέση με άτομα ηλικίας ετών. Όσον αφορά στο μορφωτικό επίπεδο, άτομα χαμηλότερου επιπέδου σπουδών εμφανίζονται περισσότερο ικανοποιημένα από την ικανότητα του προσωπικού να τους εξυπηρετήσει. Ολοκληρώνοντας, 147

163 η διαθεσιμότητα ή όχι ασφάλισης επίσης επηρεάζει τη συμπεριφορά των ασθενών, καθώς οι ασφαλισμένοι απευθύνονται συνηθέστερα στον γιατρό για την αντιμετώπιση ενός προβλήματος υγείας και επισκέπτονται συχνότερα το φαρμακείο συγκριτικά με τους ανασφάλιστους που προτιμούν τη συμβουλή από την οικογένεια τους, ενώ επισκέπτονται το φαρμακείο 1-2 φορές μηνιαίως. 148

164 5 Ο ΚΕΦΑΛΑΙΟ: ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΑ ΕΡΕΥΝΑΣ ΣΤΟΥΣ ΦΑΡΜΑΚΟΠΟΙΟΥΣ 5.1 ΕΙΣΑΓΩΓΗ Στο παρόν κεφάλαιο παρουσιάζονται και αναλύονται τα αποτελέσματα της έρευνας μας στους φαρμακοποιούς - ιδιοκτήτες ή εργαζόμενους - σε φαρμακεία ανοιχτά στο κοινό. Το ερευνητικό εργαλείο με το οποίο επετεύχθη η συλλογή των δεδομένων, ήταν ένα ερωτηματολόγιο ερωτήσεων κλειστού και ανοικτού τύπου (Παράρτημα 2). Πιο συγκεκριμένα, Αρχικά, στην ενότητα 5.2 αναζητείται η αντίληψη των φαρμακοποιών για τις υπηρεσίες υγείας και καταγράφονται οι υπηρεσίες που προσφέρουν ήδη στους ασθενείς-πελάτες τους αλλά και οι επιπλέον υπηρεσίες που είναι διατεθειμένοι να τους προσφέρουν. Επιπλέον, διερευνάται η συχνότητα με την οποία παρέχουν υπηρεσίες στους ασθενείς-πελάτες τους και ο χρόνος που αφιερώνουν σε κάθε έναν από αυτούς. Στην ενότητα 5.3 αναλύεται η εικόνα που έχει ο σύγχρονος φαρμακοποιός για το ρόλο του και οι γνώσεις που κρίνει ως απαραίτητες για την παροχή υπηρεσιώνυγείας στους ασθενείς-πελάτες του, ενώ του ζητείται να βαθμολογήσει την ικανότητα του για μια σειρά από αυτές καθώς και την αυτοπεποίθηση που νιώθει όταν της παρέχει. Στη συνέχεια, στην ενότητα 5.4 μελετώνται τα εμπόδια που αντιμετωπίζει ο φαρμακοποιός κατά την παροχή υπηρεσιών υγείας. Ειδικότερα, οι ερωτώμενοι καλούνται να δηλώσουν το βαθμό στον οποίο μια σειρά παραγόντων σχετιζόμενοι με τη συμπεριφορά, την κατάρτιση, τους πόρους και το σύστημα υγείας, εμποδίζουν την παροχή υπηρεσιών υγείας στους πελάτες τους. Για την καλύτερη ανάλυση των δεδομένων και τον προσδιορισμό των παραγόντων, που σύμφωνα με τους φαρμακοποιούς, αποτελούν τα σημαντικότερα εμπόδια, εφαρμόζεται το μηπαραμετρικό Friedman test. Στην ενότητα 5.5, μελετάται το μέλλον του ελληνικού φαρμακείου και του φαρμακευτικού επαγγέλματος. Ειδικότερα, οι φαρμακοποιοί καλούνται να δηλώσουν το βαθμό συμφωνίας ή διαφωνίας τους με μια σειρά προτάσεων σχετικά με τη σπουδαιότητα και συμβολή των υπηρεσιών υγείας στο ΕΣΥ και στην υγεία του πληθυσμού, σχετικά με τις στρατηγικές προκειμένου να στραφεί το επάγγελμα του φαρμακοποιού προς τις υπηρεσίες υγείας αλλά και σχετικά με την ικανοποίηση και το αίσθημα επιτυχίας που ο φαρμακοποιός νιώθει πως του αποφέρει το επάγγελμα του. Επιπλέον, εφαρμόζεται το μη-παραμετρικό Friedman test, ώστε να προσδιοριστούν οι παράγοντες που κατά την άποψη των φαρμακοποιών έχουν τη μεγαλύτερη βαρύτητα. Τέλος, στην ενότητα 5.6 αναζητείται η επίδραση των δημογραφικών χαρακτηριστικών του δείγματος στην αντίληψη του για τις υπηρεσίες υγείας. Τα παραμετρικά τεστ που χρησιμοποιήθηκαν για την επίτευξη του στόχου αυτού είναι: Chi-square test, Monte Carlo exact test, Kruskal-Wallis και Mann-Whitney τεστ. Ακόμα, γίνεται συσχέτιση των συναισθημάτων των φαρμακοποιών για το επάγγελμα τους μέσω του προσδιορισμού του συντελεστή συσχέτισης Pearson. 149

165 5.2 ΑΝΑΛΥΣΗ ΤΗΣ ΑΝΤΙΛΗΨΗΣ ΤΩΝ ΦΑΡΜΑΚΟΠΟΙΩΝ ΓΙΑ ΤΙΣ ΥΠΗΡΕΣΙΕΣ ΥΓΕΙΑΣ Το πρώτο μέρος του ερωτηματολογίου προς τους φαρμακοποιούς, αποσκοπεί στη διερεύνηση κάποιων γενικών στοιχείων περί των υπηρεσιών υγείας. Ειδικότερα, μέσα από 5 ερωτήσεις προσπαθεί να αποκρυπτογραφήσει εάν οι συμμετέχοντες αντιλαμβάνονται σωστά την έννοια των υπηρεσιών υγείας, εάν προσφέρουν υπηρεσίες υγείας στους ασθενείς-πελάτες τους, αλλά και εάν επιθυμούν να τους προσφέρουν κάποιες νέες και περισσότερο εξειδικευμένες υπηρεσίες. Επιπλέον, οι ερωτώμενοι καλούνται να απαντήσουν πόσο συχνά προσφέρουν υπηρεσίες υγείας στους πελάτες τους καθώς και πόσο χρόνο αφιερώνουν, κατά μέσο όρο, σε κάθε έναν από αυτούς ΟΡΙΣΜΟΣ ΥΠΗΡΕΣΙΩΝ ΥΓΕΙΑΣ Στην πρώτη ερώτηση της έρευνας (Α1), ζητείται από τους συμμετέχοντες να σημειώσουν πως ορίζονται κατά τη γνώμη τους οι υπηρεσίες υγείας, επιλέγοντας μέσα από μια σειρά ορισμών (προτάσεις 1-5). Όπως αναφέρθηκε στην Ενότητα 4.2.1, επιλέχθηκε οι δύο από τις πέντε πιθανές απαντήσεις (προτάσεις 1 και 5) να είναι λανθασμένες, ώστε να διαπιστωθεί εάν οι φαρμακοποιοί μπορούν να αντιληφθούν πλήρως την έννοια των υπηρεσιών υγείας. Από τον Πίνακα 5.1 παρατηρούμε πως οι φαρμακοποιοί, σε εξαιρετικά υψηλό ποσοστό (97%), χαρακτηρίζουν τις υπηρεσίες υγείας ως υπηρεσίες που προσφέρονται από επαγγελματίες υγείας και αποσκοπούν στη διατήρηση ή βελτίωση της υγείας του πληθυσμού. Ακόμα, 32% αυτών θεωρεί πως οι υπηρεσίες υγείας είναι υπηρεσίες προληπτικής ιατρικής που προσφέρονται από επαγγελματίες υγείας, για τον περιορισμό κρίσιμων προβλημάτων και παραγόντων κινδύνου της υγείας, ενώ 21% των φαρμακοποιών πιστεύει πως οι υπηρεσίες υγείας αφορούν στην περίθαλψη μικροτραυματισμών. Από την άλλη, ευχάριστο είναι το γεγονός πως μόλις 3% των ερωτηθέντων δήλωσε ότι οι υπηρεσίες υγείας προσφέρονται από οποιονδήποτε (πρόταση 1). Ωστόσο, το 26% των φαρμακοποιών θεωρεί πως οι υπηρεσίες υγείας στοχεύουν στη διάγνωση ενός προβλήματος υγείας, άποψη λανθασμένη, γεγονός που ενδεχομένως να οφείλεται σε ανεπαρκή κατανόηση της πρότασης. Ειδικότερα, πιθανολογείται πως οι φαρμακοποιοί κατατάσσουν πρακτικές, όπως η πρόταση ενός σκευάσματος για την αντιμετώπιση ενός κοινού προβλήματος υγείας (π.χ. κρυολόγημα), στη διαδικασία της διάγνωσης, πρακτική εσφαλμένη αφού η διάγνωση αυτή καθ αυτή αποτελεί αμιγώς ιατρική πράξη. Συμπερασματικά, η πλειοψηφία των Ελλήνων φαρμακοποιών αντιλαμβάνεται ως υπηρεσίες υγείας, μη παρεμβατικές δραστηριότητες οι οποίες στοχεύουν στην ενημέρωση και καθοδήγηση του κοινού ώστε να εξασφαλίσει μια καλύτερη ποιότητα ζωής. Είναι, λοιπόν, αναγκαίο να γίνει βαθύτερη ενημέρωση αλλά και εκπαίδευση των φαρμακοποιών επί περισσότερο πρακτικών δραστηριοτήτων, όπως η περίθαλψη τραυμάτων και η μέτρηση παραμέτρων υγείας. Στη διεθνή βιβλιογραφία, ο αριθμός των ερευνών σχετικά με τις θέσεις και αντιλήψεις των φαρμακοποιών περί της φαρμακευτικής φροντίδας και των φαρμακευτικών υπηρεσιών είναι περιορισμένος και επικεντρώνεται στα εμπόδια κατά την εφαρμογής τους και στην αναγκαιότητα εκπαίδευσης και κατάρτισης των φαρμακοποιών. Ωστόσο, οι Dunlop et al (2002) στην έρευνα τους, μεταξύ άλλων ζήτησαν από τους φαρμακοποιούς να αναφέρουν τον τρόπο με τον οποίο αντιλαμβάνονται την έννοια της φαρμακευτικής φροντίδας. Τα αποτελέσματα έδειξαν πως περισσότερο από το 60% των συμμετεχόντων έχει μια σωστή εικόνα για τη διαδικασία της φαρμακευτικής φροντίδας ενώ το 22,3% αυτών απέτυχε να συμφωνήσει με τις σωστές επιλογές. 150

166 Τα αποτελέσματα της έρευνας μας παρουσιάζονται τόσο υπό την μορφή απόλυτων και σχετικών συχνοτήτων επί των απαντήσεων (Στήλη 1 & 2), όσο και σχετικών συχνοτήτων επί των συμμετεχόντων (Στήλη 3), στον Πίνακα 5.1 που ακολουθεί. Πίνακας 5.1: Ορισμός των φαρμακοποιών για τις υπηρεσίες υγείας Ορισμός υπηρεσιών υγείας 1. Υπηρεσία ή σύνολο υπηρεσιών που προσφέρονται από οποιονδήποτε και αποσκοπούν στη διατήρηση ή βελτίωση της υγείας του πληθυσμού 2. Υπηρεσία ή σύνολο υπηρεσιών που προσφέρονται από επαγγελματίες υγείας και αποσκοπούν στη διατήρηση ή βελτίωση της υγείας του πληθυσμού 3. Υπηρεσία ή σύνολο υπηρεσιών που προσφέρονται από επαγγελματίες υγείας και αφορούν στην περίθαλψη μικροτραυματισμών που δεν χρήζουν νοσηλείας. Υπηρεσία ή σύνολο υπηρεσιών προληπτικής ιατρικής, που προσφέρονται από επαγγελματίες υγείας, για τον περιορισμό κρίσιμων προβλημάτων (π.χ. επιδημίες) και παραγόντων κινδύνου της υγείας (π.χ. παχυσαρκία, αλκοολισμός) 5. Υπηρεσία ή σύνολο υπηρεσιών που προσφέρονται από επαγγελματίες υγείας και στοχεύουν στη διάγνωση ενός προβλήματος υγείας Απόλυτη συχνότητα επί των απαντήσεων Σχετική συχνότητα επί των απαντήσεων (%) Σχετική συχνότητα επί των συμμετεχόντω ν (%) 4 1,8 3, ,8 96, ,8 21, ,1 32, ,5 26,0 Σύνολο ,0 179, ΚΑΤΑΓΡΑΦΗ ΤΩΝ ΥΠΗΡΕΣΙΩΝ ΥΓΕΙΑΣ ΠΟΥ ΟΙ ΦΑΡΜΑΚΟΠΟΙΟΙ ΠΡΟΣΦΕΡΟΥΝ ΣΤΟΥΣ ΑΣΘΕΝΕΙΣ-ΠΕΛΑΤΕΣ ΤΟΥΣ Η ερώτηση Α2 στοχεύει στην καταγραφή των υπηρεσιών υγειάς που οι φαρμακοποιοί, είτε ως ιδιοκτήτες είτε ως υπάλληλοι, προσφέρουν στους ασθενείς-πελάτες τους. Αναλυτικότερα, ύστερα από μελέτη της βιβλιογραφίας αλλά και με τη βοήθεια της προσωπικής εμπειρίας καταρτίστηκε μια λίστα με τις υπηρεσίες που η πλειοψηφία των ελληνικών φαρμακείων προσφέρει στους πελάτες της. Τα αποτελέσματα που προέκυψαν (Πίνακας 5.2) είναι ιδιαιτέρως θετικά καθώς υποδεικνύουν πως η προσφορά υπηρεσιών υγείας αποτελεί μια καθημερινή πρακτική για τους σύγχρονους φαρμακοποιούς. Έτσι, 99,2% των συμμετεχόντων στην έρευνα μας δήλωσε πως προσφέρει τις υπηρεσίες μέτρησης της αρτηριακής πίεσης και πληροφόρησης των ασθενών για την ορθή χρήση των φαρμάκων. Επίσης, 97,6% αυτών δίνει οδηγίες για τη σωστή χρήση των παραφαρμάκων και των καλλυντικών και προτείνει στους πελάτες του το κατάλληλο φαρμακευτικό προϊόν για τη διαχείριση μικροπροβλημάτων υγείας, όπως το κρυολόγημα, η αλλεργία, ο πονόλαιμος κ.α. Ακολούθως, 94,3% των ερωτηθέντων ενημερώνει τους πελάτες του για τις πιθανές ανεπιθύμητες ενέργειες, τις αντενδείξεις και τις αλληλεπιδράσεις της φαρμακευτικής τους αγωγής ενώ 89,4% αυτών προσφέρει μέτρηση σωματικού βάρους και περίθαλψη τραύματος ή εγκαύματος. Αρκετά υψηλό παρουσιάζεται και το ποσοστό των φαρμακοποιών που προσφέρει ενέσεις και εμβολιασμούς (87%). Από την άλλη, σε λίγο χαμηλότερα ποσοστά βρίσκεται η μέτρηση σακχάρου (67,5%) και η 151

167 παρακολούθηση της συμμόρφωσης στη φαρμακευτική αγωγή (65%). Τέλος, η υπηρεσία που οι φαρμακοποιοί προσφέρουν λιγότερο στους ασθενείς-πελάτες τους είναι η τήρηση προσωπικού ιατροφαρμακευτικού φακέλου, γεγονός που ενδεχομένως να οφείλεται στην περιορισμένη πρόσβαση στα προσωπικά δεδομένα του ασθενούς και στην απροθυμία των πελατών να συνεργαστούν. Ωστόσο, δεν πρέπει να παραλείψουμε τις απαντήσεις που δόθηκαν στην επιλογή Α2.12 (Άλλο) της ερώτησης Α2. Πρόκειται για ενδιαφέρουσες προσθήκες στη λίστα υπηρεσιών που καταρτίστηκε αλλά και για υπηρεσίες που μελετώνται στη συνέχεια, στην ερώτηση Α3. Ειδικότερα, κάποιοι από τους συμμετέχοντες φαρμακοποιούς δήλωσαν ότι προσφέρουν: μέτρηση χοληστερόλης, μέτρηση πρεσβυωπίας διανομή κατ οίκον των φαρμάκων για κλινήρεις και ανήμπορους προς μετακίνηση ασθενείς, επίσκεψη στο σπίτι, τηλεφωνική υποστήριξη & υπενθύμιση της αγωγής στους ασθενείς, ευαισθητοποίηση του κοινού για ζητήματα που αφορούν στην υιοθέτηση ενός υγιεινού τρόπου ζωής, προσεκτική και ευδιάκριτη επισήμανση των οδηγιών χρήσης ενός φαρμάκου μέσω αυτοκόλλητης ετικέτας, πώληση ορθοπεδικού υλικού, ομοιοπαθητική θεραπεία, αρωματοθεραπεία, βοτανοθεραπεία, ψυχολογική υποστήριξη και επικοινωνία με άλλους επαγγελματίες υγείας για θέματα σχετικά με τη φαρμακευτική αγωγή του ασθενούς. Εν ολίγοις, συμπεραίνουμε πως η παροχή υπηρεσιών υγείας από τα ελληνικά φαρμακεία είναι ανομοιογενής και έγκειται στην προσωπική βούληση και διάθεση του κάθε φαρμακοποιού. Πίνακας 5.2: Υπηρεσίες υγείας που οι φαρμακοποιοί προσφέρουν στους ασθενείςπελάτες τους Σχετική Σχετική Απόλυτη συχνότητα επί συχνότητα επί Υπηρεσίες υγείας που προσφέρονται από τα συχνότητα των των φαρμακεία επί των απαντήσεων συμμετεχόντων απαντήσεων (%) (%) Μέτρηση αρτηριακής πίεσης ,6 99,2 Μέτρηση γλυκόζης αίματος 83 7,2 67,5 Μέτρηση σωματικού βάρους 110 9,6 89,4 Εμβολιασμός - Ενέσεις 107 9,3 87,0 Περιποίηση τραύματος/εγκαύματος 110 9,6 89,4 Οδηγίες για την ορθή χρήση των φαρμάκων ,6 99,2 Οδηγίες για την ορθή χρήση των παραφαρμάκων και των καλλυντικών ,5 97,6 Πληροφόρηση για ανεπιθύμητες ενέργειες, αντενδείξεις, αλληλεπιδράσεις των φαρμάκων ,1 94,3 Παρακολούθηση της συμμόρφωσης στη φαρμακευτική αγωγή 80 7,0 65,0 Τήρηση προσωπικού ιατροφαρμακευτικού φακέλου 57 5,0 46,3 Πρόταση του κατάλληλου φαρμάκου για την αντιμετώπιση κοινών προβλημάτων υγείας ,5 97,6 (κρυολόγημα, αλλεργία, πονόλαιμος κ.α.) Σύνολο ,0 932,5 Στη διεθνή βιβλιογραφία, πλήθος ανάλογων ερευνών μελετά τις υπηρεσίες προώθησης της υγείας του πληθυσμού και καταγράφει τη θέση τους στο σύγχρονο φαρμακείο όπως την αντιλαμβάνονται οι φαρμακοποιοί και το προσωπικό. 152

168 Στο Ηνωμένο Βασίλειο (Bush et al, 2009), οι υπηρεσίες προώθησης της δημόσιας υγείας προσφέρονται από τα φαρμακεία κοινότητας όλων των τύπων (σούπερ μάρκετ, πολυκαταστήματα, μεγάλες αλυσίδες, μικρές αλυσίδες και ανεξάρτητα φαρμακεία) και ο τρόπος παροχής των περισσότερων από αυτές καθορίζεται από συγκεκριμένο συμβόλαιο το οποίο τα φαρμακεία υποχρεούνται να υπογράψουν. Οι Bush et al (2009), προσπάθησαν να καταγράψουν το είδος των υπηρεσιών που προσφέρονται από τα φαρμακεία, την άποψη των φαρμακοποιών για τον νέο ρόλο που καλούνται να υπηρετήσουν και τα εμπόδια επέκτασης του επαγγέλματος τους προς τη δημόσια υγεία. Τα αποτελέσματα που προέκυψαν από τη βρετανική έρευνα, ως προς το είδος των υπηρεσιών που προσφέρονται στους ασθενείςπελάτες, αφορούσαν τα φαρμακεία όλων των τύπων. Έτσι, 53,3% των φαρμακοποιών δήλωσε ότι προτείνει στους πελάτες του την κατάλληλη θεραπεία για μικροπροβλήματα υγείας, 48,8% των φαρμακοποιών ανέφερε πως προσφέρει μέτρηση της αρτηριακής πίεσης και 35,4% πως κάνει μέτρηση σακχάρου. Όλες οι υπόλοιπες υπηρεσίες που περιλαμβάνονται στο Φαρμακευτικό Συμβόλαιο του 2005 (2005 Pharmacy Contract) είναι περισσότερο εξειδικευμένες και εξελιγμένες σε σχέση με τα ελληνικά δεδομένα και στη παρούσα έρευνα αναλύονται στα πλαίσια της πιθανής εφαρμογής τους στο φαρμακείο του μέλλοντος (Ενότητα 5.2.3). Στο Κεμπέκ (Laliberté et al, 2012), η πλειοψηφία των φαρμακοποιών ανέφερε πως οι υπηρεσίες που προσέφερε αφορούσαν στη διανομή γραπτών πληροφοριών, στην παροχή συμβουλών, προσαρμοσμένων στις ανάγκες του ασθενούς, κατά την χορήγηση της φαρμακευτικής του αγωγής και στην παραπομπή των ασθενών σε άλλους επαγγελματίες υγείας. Ακόμα, 91,7% των ερωτηθέντων φαρμακοποιών απάντησε πως το φαρμακείο στο οποίο εργάζεται ή του οποίου είναι ιδιοκτήτης προσφέρει μέτρηση αρτηριακής πίεσης στους πελάτες, 79,4% αυτών ανέφερε πως προσφέρει μέτρηση σακχάρου του αίματος και 42,4% των φαρμακοποιών δήλωσε πως συμμετέχει σε δραστηριότητες πρόληψης μεταδοτικών νόσων και ανοσοποίησης του πληθυσμού (π.χ. εμβόλια). Στη Σουηδία (Björkman et al, 2008), οι βασικές υπηρεσίες που προσφέρονται στους ασθενείς-πελάτες των φαρμακείων είναι οι συμβουλές για την αντιμετώπιση μικροπροβλημάτων υγείας, οι οδηγίες για την ορθή χρήση των φαρμάκων και η τήρηση προσωπικού φακέλου του ασθενούς, στον οποίο καταγράφονται σχετιζόμενα με φάρμακα προβλήματα και άλλα στοιχεία της φαρμακευτικής του αγωγής. Πρόκειται για ένα εξειδικευμένο πρόγραμμα, στο οποίο ο ασθενής συμμετέχει με τη θέληση του, και στόχος του είναι η παροχή πιο εξειδικευμένων συμβουλών και η παρακολούθηση της πορείας της υγείας του ασθενούς. Ακόμα, από τη συγκριτική μελέτη των Shuai et al (2012), σχετικά με την παροχή και χρήση υπηρεσιών υγείας σε τρεις διαφορετικές πόλεις, προέκυψε πως οι υπηρεσίες βρίσκονται ακόμα σε χαμηλά επίπεδα. Ειδικότερα, στη Νέα Υόρκη, 1 στους 2 φαρμακοποιούς δήλωσε πως προφέρει δωρεάν ιατρικές εξετάσεις (μέτρηση σωματικού βάρους και αρτηριακής πίεσης) αλλά μόνο 36,67% των ασθενών τις χρησιμοποιεί. Από την άλλη, στην πόλη της Κίνας, Μακάο, 20% των φαρμακοποιών ανέφερε πως προσφέρει την εν λόγω υπηρεσία, αλλά κανένας από τους ασθενείς-πελάτες τους δεν τη χρησιμοποιεί. Τέλος, στην πόλη της Κίνας, Ζουάι, 70% των φαρμακοποιών προσφέρει μέτρηση διαφόρων παραμέτρων υγείας, τις οποίες και χρησιμοποιεί το 60% των πελατών του. Παρατηρούμε, λοιπόν, πως η παροχή υπηρεσιών υγείας διαφοροποιείται σημαντικά ανά τον κόσμο, ακόμα και μεταξύ πόλεων που γεωγραφικά ανήκουν στην ίδια χώρα (Μακάο και Ζουάι), ως αποτέλεσμα του διαφορετικού επιπέδου ανάπτυξης των συστημάτων υγείας και της νομοθεσίας τους. Επιπλέον, σε συγκριτική μελέτη των υπηρεσιών υγείας που προσφέρονται από τα ελληνικά και τα βρετανικά φαρμακεία (Δαγρές Γιάννης, 2011), παρουσιάζονται οι υπηρεσίες υγείας που προσφέρονται μερικώς ή ολικώς από τα ελληνικά φαρμακεία. Πιο συγκεκριμένα, η συμβουλευτική χορήγηση φαρμάκων βάσει ενδείξεων, αντενδείξεων και παρενεργειών, η 153

169 παρακολούθηση επαναλαμβανόμενης χορήγησης, οι καμπάνιες προαγωγής ενός υγιεινού τρόπου ζωής, η συμβουλευτική παραπομπή σε άλλους επαγγελματίες υγείας και η υποστήριξη του ασθενούς για την εξαγωγή του μέγιστου αποτελέσματος από τη φαρμακοθεραπεία του, αποτελούν βασικές υπηρεσίες που προσφέρονται από τα ελληνικά φαρμακεία εντελώς δωρεάν, σε αντίθεση με τα βρετανικά φαρμακεία στα οποία ορίζονται συγκεκριμένες αμοιβές για κάθε μια από αυτές. Επίσης, στη σχετική έρευνα αναφέρονται κάποιες εξελιγμένες ή τοπικές υπηρεσίες υγείας που προσφέρονται από τα ελληνικά φαρμακεία και αφορούν στην επίβλεψη της χρήσης των φαρμάκων από τον ασθενή, στην αποθεματοποίηση ειδικών φαρμάκων, στην αντιμετώπιση ελαφριών παθολογικών καταστάσεων χωρίς εμπλοκή ιατρού και στον εποχιακό αντιγριπικό εμβολιασμό. Αυτό που παρατηρούμε είναι πως υπάρχει σε αρκετά σημεία συμφωνία της μελέτης του Δαγρέ (2011) με τα αποτελέσματα της έρευνας μας, ωστόσο δεν αναφέρεται το ποσοστό των φαρμακοποιών που προσφέρει αυτές τις υπηρεσίες, καθώς η σχετική μελέτη επικεντρώνεται στα οικονομικά χαρακτηριστικά των υπηρεσιών υγείας. Τέλος, στη Μαλαισία (Beshir et al, 2014), λίγο παραπάνω από 1 στους 2 φαρμακοποιούς (65%) δήλωσαν πως προσφέρουν υπηρεσίες προώθησης της υγείας. Οι πέντε συχνότερες είναι: η διαχείριση του σωματικού βάρους, οι συμβουλές για διαβητικούς, οι συμβουλές για τη σωστή χρήση των παραδοσιακών αλλά και συμπληρωματικών φαρμάκων, οι συμβουλές σχετικά με τη διατροφή και τη διατήρηση μιας καλής φυσικής κατάστασης και οι συμβουλές για το άσθμα. Είναι προφανές πως η πλειοψηφία των δραστηριοτήτων που περιγράφηκαν αφορά στην παροχή συμβουλών προς τους ασθενείς ώστε να εξασφαλίσουν μια καλύτερη ποιότητα ζωής. Στην Ελλάδα, αρκετοί είναι οι φαρμακοποιοί που επίσης προσφέρουν υπηρεσίες τέτοιου τύπου. Ωστόσο, στην παρούσα έρευνα, η μελέτη τους έγινε στα πλαίσια της προθυμίας για ενδεχόμενη εφαρμογή τους από τους φαρμακοποιούς, με αποτέλεσμα να μην υπάρχει η δυνατότητα άμεσης σύγκρισης των αποτελεσμάτων μας με αυτά που προκύπτουν από τις περισσότερες βιβλιογραφικές μελέτες. Πίνακας 5.3: Σύγκριση απαντήσεων ασθενών και φαρμακοποιών στην ερώτηση Α2 Υπηρεσίες υγείας που προσφέρονται από τα φαρμακεία Σχετική συχνότητα επί των συμμετεχόντων (%) Ασθενείς Φαρμακοποιοί Μέτρηση αρτηριακής πίεσης 58,8 99,2 Μέτρηση γλυκόζης αίματος 25,6 67,5 Μέτρηση σωματικού βάρους 71,8 89,4 Εμβολιασμός - Ενέσεις 42,4 87,0 Περιποίηση τραύματος/εγκαύματος 39,3 89,4 Οδηγίες για την ορθή χρήση των φαρμάκων 75,2 99,2 Οδηγίες για την ορθή χρήση των παραφαρμάκων και των καλλυντικών 53,4 97,6 Πληροφόρηση για ανεπιθύμητες ενέργειες, αντενδείξεις, αλληλεπιδράσεις των φαρμάκων 42,7 94,3 Παρακολούθηση της συμμόρφωσης στη φαρμακευτική αγωγή 8,0 65,0 Τήρηση προσωπικού ιατροφαρμακευτικού φακέλου 5,7 46,3 Πρόταση του κατάλληλου φαρμάκου για την αντιμετώπιση κοινών προβλημάτων υγείας (κρυολόγημα, αλλεργία, πονόλαιμος κ.α.) 71,0 97,6 154

170 Ολοκληρώνοντας την παρούσα ενότητα, θα ήταν ενδιαφέρον να γίνει μια σύγκριση των απαντήσεων που δόθηκαν από φαρμακοποιούς και ασθενείς σχετικά με τις υπηρεσίες υγείας που προσφέρουν και που τους προσφέρονται, αντίστοιχα. Από τον Πίνακα 5.3 παρατηρούμε πως υπάρχουν σημαντικές διαφοροποιήσεις στις απαντήσεις ασθενών και φαρμακοποιών. Πιο συγκεκριμένα, οι φαρμακοποιοί δήλωσαν πως προσφέρουν τις περισσότερες από τις υπηρεσίες της ερώτησης Α2, ωστόσο οι ασθενείς φαίνεται να μην τις χρησιμοποιούν ιδιαίτερα. Χαρακτηριστικό είναι το παράδειγμα της υπηρεσίας μέτρησης της αρτηριακής πίεσης. Σχεδόν, όλοι οι συμμετέχοντες στην έρευνα φαρμακοποιοί (99,2%) προσφέρουν την υπηρεσία αυτή στους πελάτες τους, αλλά μόνο 1 στους 2 (58,8%) τη χρησιμοποιούν. Οι λόγοι στους οποίος αποδίδεται η διαφορά των απαντήσεων ασθενών και φαρμακοποιών είναι: α) η ελλιπής ενημέρωση των ασθενών σχετικά με τις ικανότητες των φαρμακοποιών και τις υπηρεσίες που δύνανται να τους προσφέρουν και β) η ανεπαρκής κατανόηση της ερώτησης. Αναλυτικότερα, πιθανολογούμε πως οι ασθενείς επέλεξαν τις υπηρεσίες που οι ίδιοι χρησιμοποιούν και όχι τις υπηρεσίες που γενικώς προσφέρει το φαρμακείο που επισκέπτονται συνήθως ΝΕΕΣ ΥΠΗΡΕΣΙΕΣ ΥΓΕΙΑΣ ΓΙΑ ΜΕΛΛΟΝΤΙΚΗ ΕΦΑΡΜΟΓΗ Στόχος της ερώτησης Α3 ήταν η καταγραφή της διάθεσης των φαρμακοποιών να προσφέρουν περισσότερο εξειδικευμένες υπηρεσίες υγείας στους ασθενείς-πελάτες τους. Από τα αποτελέσματα των απαντήσεων των φαρμακοποιών, που παρατίθενται στον Πίνακα 5.4, παρατηρούμε πως η άμεση επικοινωνία και συνεργασία τους με τους γιατρούς και άλλους επαγγελματίες υγείας για ζητήματα που αφορούν στη φαρμακευτική αγωγή ενός ασθενούς, αποτελεί την υπηρεσία που δηλώνουν περισσότερο πρόθυμοι να προσφέρουν (78,0%). Ακολουθούν, η ενημέρωση των ασθενών-πελατών για τις θεραπευτικές εξελίξεις και καινοτομίες σχετικά με την ασθένεια τους (77,2%) και η οργάνωση εκστρατειών ενημέρωσης σχετικά με κρίσιμα ζητήματα υγείας, όπως η διατήρηση του σωματικού βάρους και η παχυσαρκία (70,7%). Επιπλέον, η διοργάνωση εκδηλώσεων ευαισθητοποίησης και ενημέρωσης με αφορμή ειδικές περιστάσεις, όπως η παγκόσμια ημέρα κατά του AIDS, συγκέντρωσε ποσοστό 51,2%, η μέτρηση εξειδικευμένων παραμέτρων υγείας (π.χ. μέτρηση χοληστερόλης, ποσοστού οξυγόνωσης του αίματος, δείκτη μάζας σώματος και ποσοστού σωματικού λίπους) έφτασε σε ποσοστό 46,3%, ενώ η διεξαγωγή διαδραστικών τεστ ελέγχου της μνήμης και της ακοής, τεστ δυσχρωματοψίας, τεστ πιθανότητας κατάγματος λόγω οστεοπόρωσης κ.α., σημείωσε ποσοστό 30,9%. Όλες οι υπόλοιπες υπηρεσίες συγκέντρωσαν ποσοστά χαμηλότερα από 30%, με την υπηρεσία επίσκεψης στο σπίτι να φτάνει μόλις στο 17,9%. Βέβαια, δεν θα πρέπει να παραλειφθούν και οι απαντήσεις στην επιλογή Α3.11 (Άλλο) της ερώτησης Α3. Ειδικότερα, δύο από τους φαρμακοποιούς δήλωσαν την προθυμία τους να προσφέρουν όλες τις υπηρεσίες της ερώτησης Α3, υπό την προϋπόθεση της αμοιβής τους για κάθε μια από αυτές, ενώ μια άλλη φαρμακοποιός σημείωσε πως θα την ενδιέφερε η υπηρεσία προώθησης του θηλασμού. Τέλος, ένας φαρμακοποιός τόνισε την ανάγκη για επίσημη ανάπτυξη των υπηρεσιών φαρμακευτικής φροντίδας, όπως συμβαίνει για παράδειγμα στη Μεγάλη Βρετανία με τις υπηρεσίες MUR (Medicines Use Review) και NMS (New Medicine Service), οι οποίες αφορούν στη διαχείριση της φαρμακοθεραπείας και στην παρακολούθηση νέας χρόνιας αγωγής, αντίστοιχα. Ο συγκεκριμένος φαρμακοποιός εξέφρασε, επίσης, την αντίθεση του προς την προσφορά των υπηρεσιών επίσκεψης στο σπίτι και 24ώρης ενημέρωσης και παροχής συμβουλών τηλεφωνικά ή διαδικτυακά, καθώς θεωρεί πως με τα σημερινά δεδομένα του ΕΣΥ η εφαρμογή τους είναι αδύνατη. Συμπερασματικά, η προθυμία των Ελλήνων φαρμακοποιών να παρέχουν στους ασθενείς-πελάτες τους πιο εξειδικευμένες υπηρεσίες υγείας είναι συγκρατημένη. Οι λόγοι 155

171 που τους οδηγούν σε αυτή τη συμπεριφορά ποικίλλουν και εξετάζονται στην Ενότητα 5.4, όπου παρουσιάζονται τα εμπόδια παροχής υπηρεσιών υγείας. Πίνακας 5.4: Νέες υπηρεσίες υγείας που οι φαρμακοποιοί θα επιθυμούσαν να προσφέρουν στους ασθενείς-πελάτες τους Νέες υπηρεσίες υγείας που διατίθενται να προφέρουν οι φαρμακοποιοί Απόλυτη συχνότητα επί των απαντήσεων Σχετική συχνότητα επί των απαντήσεων (%) Σχετική συχνότητα επί των συμμετεχόντων (%) Μέτρηση εξειδικευμένων παραμέτρων υγείας 57 10,4 46,3 Διεξαγωγή διαδραστικών τεστ 38 7,0 30,9 Γενετική διερεύνηση & ανάλυση 29 5,3 23,6 Διεξαγωγή ελέγχου (τεστ) για σεξουαλικώς μεταδιδόμενα νοσήματα 25 4,6 20,3 24ώρη ενημέρωση και παροχή συμβουλών υγείας τηλεφωνικά ή διαδικτυακά 34 6,2 27,6 Ενημέρωση των ασθενών- πελατών για τις θεραπευτικές εξελίξεις και καινοτομίες 95 17,4 77,2 σχετικά με την ασθένειά τους Οργάνωση εκδηλώσεων ευαισθητοποίησης και ενημέρωσης με αφορμή ειδικές 63 11,5 51,2 περιστάσεις Οργάνωση εκστρατειών ενημέρωσης (για την παχυσαρκία, τον έλεγχο του σωματικού 87 15,9 70,7 βάρους κ.α.) Άμεση επικοινωνία και συνεργασία με τους γιατρούς και άλλους επαγγελματίες υγείας για θέματα σχετικά με τη φαρμακευτική σας αγωγή 96 17,6 78,0 Επίσκεψη στο σπίτι 22 4,0 17,9 Σύνολο ,0 443,9 Συγκρίνοντας τα αποτελέσματα της έρευνας μας με συναφείς μελέτες της βιβλιογραφίας, παρατηρούμε πως η πλειοψηφία αυτών εξετάζει τις εξειδικευμένες υπηρεσίες υγείας που ήδη προσφέρονται από τα φαρμακεία κοινότητας και όχι την πρόθεση των φαρμακοποιών να τις προσφέρουν. Όμως, επειδή μια τέτοια ερώτηση δεν ανταποκρίνεται στα ελληνικά δεδομένα και δεν θα μας έδινε έγκυρα και αξιόπιστα αποτελέσματα, αφού οι υπηρεσίες υγείας στην Ελλάδα δεν έχουν αναγνωριστεί και θεσμοθετηθεί από το ΕΣΥ, επιλέξαμε να αναζητήσουμε την προθυμία των Ελλήνων φαρμακοποιών για μελλοντική εφαρμογή εξελιγμένων και εξειδικευμένων υπηρεσιών υγείας. Ως αποτέλεσμα, αντιμετωπίσαμε ιδιαίτερη δυσκολία σύγκρισης των αποτελεσμάτων της ερώτησης Α3 με αντίστοιχες βιβλιογραφικές έρευνες. Στη συνέχεια, παρουσιάζονται συναφείς μελέτες οι οποίες εξετάζουν κατά κύριο λόγο το βαθμό στον οποίο οι φαρμακοποιοί ανά τον κόσμο προσφέρουν εξειδικευμένες υπηρεσίες υγείας. Η χρησιμότητα των εν λόγω ερευνών έγκειται στην κατανόηση της σπουδαιότητας των υπηρεσιών για τη δημόσια υγεία αλλά και στη σύγκριση του επιπέδου ανάπτυξης των υπηρεσιών υγείας στην Ελλάδα με το επίπεδο ανάπτυξης τους στην παγκόσμια κοινότητα. Ειδικότερα, στο Κεμπέκ (Laliberté et al, 2012) οι φαρμακοποιοί ρωτήθηκαν σχετικά με το αν ενδιαφέρονται για την παροχή μιας σειράς προληπτικών υπηρεσιών και υπηρεσιών σχετιζόμενων με την προώθηση της υγείας, καθώς και ποιες από αυτές προσφέρουν ήδη στο φαρμακείο που εργάζονται ή του οποίου είναι ιδιοκτήτες. Τα αποτελέσματα έδειξαν πως η 156

172 πλειοψηφία των φαρμακοποιών επιθυμεί να προσφέρει πληροφορίες και συμβουλές για την υιοθέτηση ενός πιο υγιεινού τρόπου ζωής. Ειδικότερα, 84,3% των φαρμακοποιών επιθυμεί να προσφέρει συμβουλές για τη διακοπή του καπνίσματος, 71,1% αυτών να προωθήσει τη φυσική δραστηριότητα και 68,8% επιθυμεί να δίνει συμβουλές για μια ισορροπημένη διατροφή. Επιπλέον, 63,4% δηλώνει πως θα πρόσφερε συμβουλές για τον έλεγχο του σωματικού βάρους, 63,8% συμβουλές για την κατανάλωση αλκοόλ και 61,7% συμβουλές για διατήρηση της σεξουαλικής υγείας. Ακόμα, 56,9% των φαρμακοποιών θα πρόσφερε έλεγχο για δυσλιπιδαιμία. Όσον αφορά στις υπηρεσίες που ήδη προσφέρονται από τα φαρμακεία στα οποία εργάζονται, 67,8% των φαρμακοποιών δήλωσε πως προσφέρει συμβουλές σεξουαλικής υγείας, 47% των φαρμακοποιών ανέφερε ότι ασχολείται αρκετά έως πολύ με την παροχή συμβουλών για την υιοθέτηση ενός υγιεινού τρόπου ζωής, 33% των φαρμακοποιών προσφέρει τεστ για δυσλιπιδαιμία και 42,4% των φαρμακοποιών ασχολείται με την αντιμετώπιση μεταδοτικών νόσων και την ανοσοποίηση του πληθυσμού. Ακολούθως, σε έρευνα που διεξήχθη στη Μαλαισία (Beshir et al, 2014), σχετικά με τις απόψεις για την προώθηση της υγείας, για την ανάγκη εκπαίδευσης των φαρμακοποιών και για τα εμπόδια που καλούνται να αντιμετωπίσουν, οι φαρμακοποιοί ερωτήθηκαν μεταξύ άλλων για τις υπηρεσίες υγείας τις οποίες προσφέρουν. Πρόκειται για υπηρεσίες προώθησης της υγείας και εκπαίδευσης των ασθενών, ώστε να εξασφαλίσουν μια καλύτερη ποιότητα ζωής. Ειδικότερα, 95% των φαρμακοποιών ανέφερε πως προσφέρει συμβουλές για το σακχαρώδη διαβήτη, 93% για το άσθμα και 83% για τη διακοπή του καπνίσματος. Επίσης, 78% των φαρμακοποιών δίνει συμβουλές για μια καλύτερη φυσική κατάσταση και μια ισορροπημένη διατροφή, 63% αυτών δίνει συμβουλές στοματικής υγιεινής και 40% συμβουλές ανοσοποίησης. Ωστόσο, παρά το γεγονός πως οι φαρμακοποιοί δήλωσαν πως προσφέρουν υπηρεσίες προώθησης της υγείας, μόλις 43% αυτών πιστεύει πως πρέπει να ενσωματωθούν στην καθημερινή του πρακτική. Από την άλλη, στη Σουηδία (Björkman et al, 2008), η προσφορά υπηρεσιών υγείας από τα φαρμακεία κοινότητας έχει ξεκινήσει εδώ και αρκετά χρόνια και πέραν των βασικών υπηρεσιών που αναφέρθηκαν στην Ενότητα 5.2.2, περιλαμβάνει και περισσότερο εξειδικευμένες υπηρεσίες. Ειδικότερα, από το 1990 τα φαρμακεία της Σουηδίας οργανώνουν ετήσιες ενημερωτικές καμπάνιες, οι οποίες επικεντρώνονται σε κοινές ασθένειες ή διαταραχές υγείας όπως: ο διαβήτης, οι καρδιαγγειακές νόσοι, ο πόνος και οι μολύνσεις. Οι καμπάνιες αυτές απευθύνονται τόσο στο κοινό όσο και στους πελάτες του κάθε φαρμακείου, και σχετικές μελέτες έχουν δείξει πως επιδρούν στις γενικές γνώσεις του κοινού και στην συμμόρφωση του ασθενούς-πελάτη στις προτεινόμενες θεραπείες. Σε γενικές γραμμές, τα φαρμακεία της Σουηδίας έχουν υιοθετήσει ένα νέο όραμα, αυτό της στροφής προς την υγεία του πληθυσμού, το οποίο εφαρμόστηκε σε όλες τις δραστηριότητες που λαμβάνουν χώρα εντός του φαρμακείου. Στο Ηνωμένο Βασίλειο (Bush et al, 2009), οι υπηρεσίες προώθησης της δημόσιας υγείας προσφέρονται από τα φαρμακεία κοινότητας όλων των τύπων και καθορίζονται από συγκεκριμένο συμβόλαιο, όπως αναφέρθηκε στην Ενότητα Αναλυτικότερα, από την έρευνα των Bush et al (2009) προέκυψε πως 80,7% των φαρμακείων προσφέρει κατ οίκον παράδοση των φαρμάκων, 69,1% δίνει συμβουλές για τη διακοπή του καπνίσματος, 25,6% προσφέρει υπηρεσίες εκτός του κανονικού ωραρίου λειτουργίας, 25,0% προσφέρει επίσκεψη στο σπίτι, 23,5% διεξάγει τεστ χοληστερόλης, 10,9% προσφέρει υπηρεσίες προώθησης της υγείας εκτός του χώρου του φαρμακείου και 6,3 % διενεργεί τεστ για σεξουαλικώς μεταδιδόμενα νοσήματα. Οι εξειδικευμένες υπηρεσίες που προσφέρονται από τα φαρμακεία του Ηνωμένου Βασιλείου περιγράφονται, επίσης, στη συγκριτική μελέτη του Ιωάννη Δαγρέ (2011). Αυτές περιλαμβάνουν: καμπάνιες προαγωγής ενός υγιεινού τρόπου ζωής, συμβουλευτική παραπομπή σε άλλους υγειονομικούς επιστήμονες, υποστήριξη διακοπής του καπνίσματος, πρόσβαση σε φάρμακα εκτός ωραρίου, συμπληρωματική συνταγογράφηση από ειδικά 157

173 πιστοποιημένο φαρμακοποιό, εποχιακό αντιγριπικό εμβολιασμό, διάγνωση/θεραπεία σεξουαλικώς μεταδιδόμενων νοσημάτων με τη χρήση ειδικού εξοπλισμού, μέτρηση χοληστερίνης και ανταλλαγή βελονών και συριγγών των χρηστών ναρκωτικών ουσιών, ώστε να προληφθεί η εξάπλωση ασθενειών. Ακόμα, τρεις από τις σημαντικότερες υπηρεσίες υγείας που προσφέρονται από τα βρετανικά φαρμακεία είναι: οι Medicines Use Review (M.U.R.) & Prescription Intervention Service, που αφορούν στην παρακολούθηση της πορείας της φαρμακοθεραπείας ενός ασθενούς (αποτελεσματικότητα-ασφάλεια) και στη συνεργασία με τον θεράποντα ιατρό για την επιλογή της κατάλληλης φαρμακοθεραπείας, καθώς και η New Medicine Service (N.M.S.), που αφορά στην υποστήριξη ασθενών με χρόνιες παθήσεις που λαμβάνουν ένα καινούργιο φάρμακο για πρώτη φορά και στοχεύει στην αποδοτική προσκόλλησή των ασθενών στη φαρμακοθεραπεία. Τέλος, η συγκριτική μελέτη των Shuai et al (2012), έδειξε πως μόλις το 30% των φαρμακείων στη Νέα Υόρκη παρέχει διαλέξεις ενημέρωσης για θέματα υγείας, μια υπηρεσία που χρησιμοποιείται μόνο από το 16,67% των ασθενών. Επίσης, 30% των φαρμακείων στη Νέα Υόρκη παρέχει τη δυνατότητα διαδικτυακής ενημέρωσης των ασθενών-πελατών του σε φαρμακευτικά και ιατρικά ζητήματα, αλλά μόνο το 6,67% των ασθενών ενδιαφέρεται για μια τέτοια υπηρεσία. Επιπλέον, κανένα νεοϋορκέζικο φαρμακείο δεν προσφέρει τηλεφωνική υπηρεσία 24ωρης ενημέρωσης και παροχής συμβουλών υγείας. Η ίδια μελέτη έδειξε πως στην Κίνα, στην πόλη Μακάο, δεν προσφέρεται καμία από τις υπηρεσίες που μόλις περιγράφηκαν για τη Νέα Υόρκη, ενώ αντίθετα στην κινεζική πόλη, Ζουάι, 30% των φαρμακείων προσφέρει ενημερωτικές διαλέξεις, τις οποίες όμως παρακολουθεί μόλις 5% των ασθενών, 10% των φαρμακείων παρέχει 24ωρη τηλεφωνική ενημέρωση σε θέματα υγείας, υπηρεσία που χρησιμοποιείται από το 10% των ασθενών, και τέλος, 30% των φαρμακείων παρέχει διαδικτυακή ενημέρωση, η οποία αξιοποιείται από το 10% των ασθενών. Παρατηρούμε λοιπόν πως αν και γεωγραφικά συνδεδεμένες, οι πόλεις Μακάο και Ζουάι παρουσιάζουν αρκετές διαφορές ως προς τις φαρμακευτικές υπηρεσίες που προσφέρουν, ως αποτέλεσμα του διαφορετικού συστήματος υγείας και της διαφορετικής σύνθεσης των καταναλωτών τους. Πίνακας 5.5: Σύγκριση απαντήσεων ασθενών και φαρμακοποιών στην ερώτηση Α3 Εξειδικευμένες υπηρεσίες για μελλοντική εφαρμογή Σχετική συχνότητα επί των συμμετεχόντων (%) Ασθενείς Φαρμακοποιοί Μέτρηση εξειδικευμένων παραμέτρων υγείας 48,1 46,3 Διεξαγωγή διαδραστικών τεστ 22,3 30,9 Γενετική διερεύνηση & ανάλυση 12,7 23,6 Διεξαγωγή ελέγχου (τεστ) για σεξουαλικώς μεταδιδόμενα νοσήματα 26,2 20,3 24ώρη ενημέρωση και παροχή συμβουλών υγείας τηλεφωνικά ή διαδικτυακά 48,5 27,6 Ενημέρωση των ασθενών- πελατών για τις θεραπευτικές εξελίξεις και καινοτομίες σχετικά με την ασθένειά τους 36,2 77,2 Οργάνωση εκδηλώσεων ευαισθητοποίησης και ενημέρωσης με αφορμή ειδικές περιστάσεις 30,0 51,2 Οργάνωση εκστρατειών ενημέρωσης (για την παχυσαρκία, τον έλεγχο του σωματικού βάρους κ.α.) 41,5 70,7 Άμεση επικοινωνία και συνεργασία με τους γιατρούς και άλλους επαγγελματίες υγείας για θέματα σχετικά με τη 52,7 78,0 φαρμακευτική σας αγωγή Επίσκεψη στο σπίτι 20,4 17,9 158

174 Ολοκληρώνοντας την παρούσα ενότητα, κρίθηκε σκόπιμο να παρουσιαστεί ένας συγκριτικός πίνακας των απαντήσεων ασθενών-πελατών και φαρμακοποιών σχετικά με τις υπηρεσίες υγείας που θα ήθελαν μελλοντικά να δουν στο ελληνικό φαρμακείο. Από τον Πίνακα 5.5 παρατηρούμε πως η επιθυμία για νέες, εξειδικευμένες υπηρεσίες υγείας διαφέρει μεταξύ φαρμακοποιών και ασθενών. Το γεγονός αυτό προκύπτει από τις διαφορετικές αντιλήψεις, προσδοκίες, ικανότητες και δυνατότητες των δύο δειγμάτων. Από τη μία, οι ασθενείς δείχνουν μεγαλύτερη προθυμία για απαιτητικές υπηρεσίες (π.χ. 24ώρη ενημέρωση και παροχή συμβουλών υγείας τηλεφωνικά ή διαδικτυακά) οι φαρμακοποιοί, όμως, από την άλλη, δε φαίνεται να συμφωνούν καθώς η εφαρμογή μιας τέτοιας υπηρεσίας απαιτεί χρόνο και υποδομές που δεν έχουν στη διάθεση τους. Σε γενικές γραμμές, παρατηρούνται χαμηλά ποσοστά επιθυμίας για υπηρεσίες που αφορούν σε εξειδικευμένα τεστ και αναλύσεις (υπηρεσίες 1-4) και από τις δύο πλευρές. Η τάση αυτή πιθανώς να οφείλεται στο γεγονός πως τα σχετικά τεστ είναι αρκετά εξειδικευμένα και εντελώς «ξένα» στο ελληνικό κοινό. Τέλος, εντύπωση προκαλεί το γεγονός πως οι φαρμακοποιοί εκφράζουν μεγαλύτερη επιθυμία από τους ασθενείς-πελάτες, για υπηρεσίες όπως η ενημέρωση των πελατών επί θεραπευτικών εξελίξεων και καινοτομιών και η παροχή συμβουλών για μια καλύτερη ποιότητα ζωής. Η διαφοροποίηση αυτή ενδεχομένως να οφείλεται στην άγνοια του κοινού σχετικά με τις γνώσεις και ικανότητες των φαρμακοποιών αλλά και σχετικά με την σπουδαιότητα των αναφερόμενων υπηρεσιών για την υγεία τους ΣΥΧΝΟΤΗΤΑ ΠΑΡΟΧΗΣ ΥΠΗΡΕΣΙΩΝ ΥΓΕΙΑΣ ΣΤΟΥΣ ΑΣΘΕΝΕΙΣ- ΠΕΛΑΤΕΣ Σκοπός της παρούσας ερώτησης ήταν να καταγραφεί η συχνότητα με την οποία οι Έλληνες φαρμακοποιοί παρέχουν υπηρεσίες υγείας στους ασθενείς-πελάτες τους. Όπως προκύπτει από τον Πίνακα 5.6, όλοι οι συμμετέχοντες στην έρευνα μας προσφέρουν υπηρεσίες, καθώς οι επιλογές «κάποιες φορές το χρόνο» και «ποτέ» συγκέντρωσαν μηδενικό ποσοστό. Μάλιστα, με μεγάλη διαφορά επικράτησε η επιλογή «καθημερινά» (94%), γεγονός που υποδεικνύει πως οι υπηρεσίες υγείας αποτελούν αναπόσπαστο κομμάτι του σύγχρονου ελληνικού φαρμακείου. Η συχνότητα παροχής υπηρεσιών υγείας από τα φαρμακεία κοινότητας του Καναδά δε φαίνεται να πλησιάζει τα ελληνικά δεδομένα καθώς κυμαίνεται σε αρκετά χαμηλότερα επίπεδα. Ειδικότερα, οι Καναδέζοι φαρμακοποιοί κλήθηκαν να απαντήσουν πόσο συχνά προσφέρουν μια σειρά υπηρεσιών μεταξύ των οποίων η μέτρηση της αρτηριακής πίεσης, οι συμβουλές για τη βελτίωση της ποιότητας ζωής και η ανοσοποίηση του πληθυσμού. Τα αποτελέσματα έδειξαν πως οι προληπτικές υπηρεσίες προσφέρονταν κάποιες φορές την εβδομάδα ή κάποιες φορές το μήνα και αφορούσαν στον τρόπο ζωής (69,5%), στην εξέταση για υπέρταση (96,6%), στην εξέταση για διαβήτη (86,2%) και σε συμβουλές επί της σεξουαλικής υγείας (81,5%). Από την άλλη, δραστηριότητες σχετιζόμενες με λοιμώδεις νόσους και ανοσοποίηση λάμβαναν χώρα λίγες φορές το μήνα ή λίγες φορές το χρόνο (Laliberté et al, 2012). Στον Πίνακα 5.6 που ακολουθεί, παρατίθενται τα αποτελέσματα της έρευνας μετά από στατιστική επεξεργασία των απαντήσεων των φαρμακοποιών. 159

175 Πίνακας 5.6: Συχνότητα παροχής υπηρεσιών υγείας από τους φαρμακοποιούς στους ασθενείς-πελάτες τους Συχνότητα παροχής υπηρεσιών Συχνότητα Ποσοστό % Καθημερινά ,5 Κάποιες φορές την εβδομάδα 7 5,7 Κάποιες φορές το μηνά 1 0,8 Κάποιες φορές το χρόνο 0 0,0 Ποτέ 0 0, ΧΡΟΝΟΣ ΠΟΥ ΑΦΙΕΡΩΝΕΤΑΙ ΓΙΑ ΤΗΝ ΠΑΡΟΧΗ ΥΠΗΡΕΣΙΩΝ ΥΓΕΙΑΣ ΣΤΟΥΣ ΑΣΘΕΝΕΙΣ-ΠΕΛΑΤΕΣ Η πέμπτη ερώτηση του Μέρους Α του ερωτηματολογίου αναζητά το χρόνο που αφιερώνει, κατά μέσο όρο, ένας φαρμακοποιός για την παροχή μιας υπηρεσίας υγείας. Από τον Πίνακα 5.7 επιβεβαιώνεται πως όλοι οι συμμετέχοντες στην έρευνα, ανεξαιρέτως, προσφέρουν υπηρεσίες υγείας στους πελάτες τους, αφού η πρόταση «δεν παρέχω υπηρεσίες υγείας» δεν επιλέχθηκε από κανέναν. Αντίθετα, 60,2% των ερωτηθέντων δήλωσε πως χρειάζεται 5-10 λεπτά για την προσφορά μιας υπηρεσίας στους πελάτες του, ενώ 20,3% ανέφερε πως αφιερώνει λεπτά για το σκοπό αυτό. Επίσης, 7,3% των φαρμακοποιών ενδέχεται να αφιερώσει περισσότερα από 15 λεπτά και 12,2% αυτών λιγότερα από 5 λεπτά. Παρατηρούμε, λοιπόν, πως η πλειοψηφία των Ελλήνων φαρμακοποιών αφιερώνει 5-15 λεπτά για τη διαχείριση των ζητημάτων υγείας του κάθε πελάτη της. Αντίστοιχη έρευνα στο Κεμπέκ (Laliberté et al, 2012), έδειξε πως οι περισσότεροι φαρμακοποιοί αφιέρωναν 10 λεπτά ή λιγότερο για την παροχή μιας προληπτικής υπηρεσίας ή υπηρεσίας προώθησης της υγείας στους πελάτες τους. Πιο συγκεκριμένα, ο χρόνος συζήτησης με τους πελάτες τους για θέματα που αφορούν στον τρόπο ζωής τους ήταν συνήθως 5 λεπτά, ενώ υπηρεσίες όπως ο έλεγχος για υπέρταση και διαβήτη και η συζήτηση σχετικά με τη σεξουαλική υγεία διαρκούσε, στις περισσότερες περιπτώσεις, 5-10 λεπτά. Επιπλέον, σε έρευνα που διεξήχθη στο Ντουμπάι (Rayes et al, 2015), σχεδόν οι μισοί φαρμακοποιοί (49,5%) μεταξύ άλλων ανέφεραν πως αφιερώνουν κατά μέσο όρο 3-5 λεπτά για επεξηγήσεις και παροχή συμβουλών στους ασθενείς-πελάτες τους και μόνο 36,4% αυτών αφιερώνει 5 με 10 λεπτά. Τα αποτελέσματα της έρευνας μας παρουσιάζονται στον Πίνακα 5.7 που ακολουθεί. Πίνακας 5.7: Χρόνος που αφιερώνεται στον ασθενή-πελάτη για την παροχή μιας υπηρεσίας υγείας Διάρκεια υπηρεσιών υγείας Συχνότητα Ποσοστό % Λιγότερο από 5 λεπτά 15 12, λεπτά 74 60, λεπτά 25 20,3 Περισσότερα από 15 λεπτά 9 7,3 Δεν παρέχω υπηρεσίες υγείας 0 0,0 160

176 5.3 ΚΑΤΑΓΡΑΦΗ ΤΟΥ ΡΟΛΟΥ, ΤΩΝ ΙΚΑΝΟΤΗΤΩΝ & ΤΗΣ ΑΥΤΟΠΕΠΟΙΘΗΣΗΣ ΤΟΥ ΣΥΓΧΡΟΝΟΥ ΦΑΡΜΑΚΟΠΟΙΟΥ Στόχος του δεύτερου μέρους του ερωτηματολογίου είναι η καταγραφή του ρόλου των φαρμακοποιών και των γνώσεων που πρέπει να διαθέτουν για την προσφορά υπηρεσιών υγείας, καθώς και η αξιολόγηση των ικανοτήτων και της αυτοπεποίθησης τους ΡΟΛΟΣ ΦΑΡΜΑΚΟΠΟΙΟΥ Στην πρώτη ερώτηση του δεύτερου μέρους οι φαρμακοποιοί κλήθηκαν να επιλέξουν την πρόταση εκείνη που τους εκφράζει περισσότερο ως προς το ρόλο του σύγχρονου φαρμακοποιού και την ισορροπία του μεταξύ των επιχειρηματικών και των επιστημονικών πτυχών του επαγγέλματος του. Τα αποτελέσματα που προέκυψαν έπειτα από τη στατιστική επεξεργασία των απαντήσεων με τη βοήθεια του SPSS 21.0, παρουσιάζονται ως συχνότητα και ως ποσοστό % στον Πίνακα 5.8 που ακολουθεί. Πίνακας 5.8: Εικόνα των συμμετεχόντων για το ρόλο του σύγχρονου φαρμακοποιού Ρόλος φαρμακοποιού Συχνότητα Ποσοστό % Είναι πρώτα απ όλα επιχειρηματίας, που ενδιαφέρεται για το κέρδος και όχι για την υγεία των ασθενών/πελατών του Ενδιαφέρεται τόσο για την υγεία όσο και για επιχειρηματικά ζητήματα, αλλά τείνει να τον απασχολούν περισσότερο τα επιχειρηματικά Έχει καλή ισορροπία μεταξύ ζητημάτων υγείας και επιχειρηματικά Ενδιαφέρεται περισσότερο για την υγεία των ασθενών/πελατών του παρά για τα επιχειρηματικά ζητήματα του επαγγέλματος του 3 2, ,2 9 7, ,1 Σύνολο ,0 Όπως παρατηρούμε από τον Πίνακα 5.8, 6 στους 10 ερωτώμενους θεωρούν πως ο σύγχρονος φαρμακοποιός ενδιαφέρεται τόσο για την υγεία των πελατών του όσο και για τα επιχειρηματικά ζητήματα του επαγγέλματος του, ωστόσο τείνουν να τον απασχολούν περισσότερο τα επιχειρηματικά. Από την άλλη, 30% των συμμετεχόντων δήλωσε πως ο φαρμακοποιός είναι πρωτίστως επιστήμονας υγείας, με κοινωνική ευθύνη και ενδιαφέρον για την υγεία τους ασθενούς-πελάτη του, ενώ 7% αυτών πιστεύει πως ο σύγχρονος φαρμακοποιός διατηρεί μια καλή ισορροπία μεταξύ επιχειρηματικού και επιστημονικού προφίλ. Τέλος, μόλις 2% των συμμετεχόντων στην έρευνα απάντησε πως ο σύγχρονος φαρμακοποιός είναι πάνω απ όλα επιχειρηματίας, με μοναδικό του μέλημα το κέρδος. Από τα παραπάνω συμπεραίνουμε πως η πλειοψηφία των φαρμακοποιών που συμμετείχαν στην έρευνα μας επικεντρώνεται στα επιχειρηματικά ζητήματα του επαγγέλματος της, ερχόμενη σε ρήξη με τους συναδέλφους της που υποστηρίζουν μια περισσότερο ασθενοκεντρική προσέγγιση. Αντίθετοι προς την άποψη αυτή φαίνεται να είναι οι ασθενείς-πελάτες, οι οποίοι στην αντίστοιχη ερώτηση σχετικά με την εικόνα που έχουν για τον σύγχρονο φαρμακοποιό (Ενότητα 4.4.1) απάντησαν σε ποσοστό 60%, πως αυτός διατηρεί μια καλή ισορροπία μεταξύ επιχειρηματικών και επιστημονικών αρμοδιοτήτων. Οι παράγοντες στους οποίους μπορεί να αποδοθεί η τάση των φαρμακοποιών να απασχολούνται περισσότερο με την επιχειρηματική παρά με την επιστημονική πλευρά του επαγγέλματος τους, είναι ο έντονος ανταγωνισμός, οι συνεχείς μειώσεις του ποσοστού 161

177 κέρδους και η καθυστερημένη αποζημίωση των συνταγογραφούμενων φαρμάκων από τον Ε.Ο.Π.Υ.Υ. Συνέπεια των παραπάνω είναι η αδυναμία των φαρμακοποιών να ανταπεξέλθουν ακόμα και σε βασικά λειτουργικά έξοδα, κατάσταση που τους πιέζει να αυξήσουν τις πωλήσεις και κατ επέκταση τα κέρδη τους. Είναι, λοιπόν, απαραίτητο να ακολουθηθούν οι κατάλληλες στρατηγικές προς μια περισσότερο ασθενοκεντρική και επιστημονική προσέγγιση του επαγγέλματος του φαρμακοποιού. Κάποιες από τις πιθανές στρατηγικές στροφής του επαγγέλματος του φαρμακοποιού προς τις υπηρεσίες υγείας ερευνώνται στην Ενότητα Κάνοντας μια αναζήτηση στη διεθνή βιβλιογραφία, σχετικά με τον τρόπο που οι φαρμακοποιοί αντιλαμβάνονται το ρόλο τους, συμπεραίνουμε πως αυτός ποικίλλει ανάλογα με το βαθμό εξέλιξης των τοπικών συστημάτων υγείας καθώς και το επίπεδο ενσωμάτωσης των υπηρεσιών προαγωγής της υγείας στα φαρμακεία κοινότητας του εκάστοτε κράτους. Έτσι, στον Καναδά για παράδειγμα (Rosenthal et al, 2011), σε σχετική ερώτηση, 45% των φαρμακοποιών απάντησε πως είναι περισσότερο επικεντρωμένο προς το προϊόν, 29% των φαρμακοποιών πως είναι προσανατολισμένο προς τον ασθενή και 26% αυτών πως κινείται και προς τις δύο κατευθύνσεις. Γενικότερα, οι φαρμακοποιοί χρησιμοποιήσαν, σε ποσοστό 57%, τον όρο «διανομή φαρμάκων» ή άλλους σχετικούς χαρακτηρισμούς για να περιγράψουν τον επαγγελματικό τους ρόλο. Το γεγονός αυτό υποδεικνύει πως οι Καναδοί φαρμακοποιοί στην πλειοψηφία τους, επικεντρώνονται σε δραστηριότητες, όπως η εκτέλεση συνταγών και η πώληση φαρμάκων και λιγότερο σε πρακτικές που σχετίζονται με τη φαρμακευτική φροντίδα και την παρακολούθηση της εξέλιξης της υγείας του ασθενή-πελάτη τους. Από την άλλη, μέσα από συνεντεύξεις με φαρμακοποιούς που εργάζονταν στον ιδιωτικό τομέα, σε νοσοκομεία και σε τομείς πρωτοβάθμιας φροντίδας στην Αγγλία (Elvey et al, 2013), προέκυψαν εννέα διαφορετικές ταυτότητες για το επάγγελμα του φαρμακοποιού. Πρόκειται για την ταυτότητα του: επιστήμονα, φαρμακευτικού συμβούλου, κλινικού επαγγελματία, κοινωνικού φροντιστή, παρασκευαστή φαρμάκων, προμηθευτή φαρμάκων, μάνατζερ, επιχειρηματία και συνηθισμένου χαρακτήρα. Από τις παραπάνω ξεχωρίζει η ταυτότητα του επιστήμονα, ως η πιο ξεκάθαρη ταυτότητα του σύγχρονου φαρμακοποιού. Σε ότι αφορά την ταύτιση κάποιων φαρμακοποιών με το ρόλο του επιχειρηματία και του καταστηματάρχη, οι Elvey et al (2013) τονίζουν το γεγονός πως το νέο συμβόλαιο για τα φαρμακεία στη Μεγάλη Βρετανία περιλαμβάνει την αποζημίωση των φαρμακοποιών για την παροχή υπηρεσιών πέραν της απλής διάθεσης φαρμάκων, πρακτική που μπορεί να βοηθήσει την ανάπτυξη της ταυτότητας τους προς περισσότερο θετικές κατευθύνσεις. Συμπερασματικά, εννέα είναι ένας σχετικά μεγάλος αριθμός ταυτοτήτων μεταξύ των μελών του ίδιου επαγγέλματος. Πιθανώς αυτή η παρατήρηση να αντανακλά την αμφισημία του ρόλου του φαρμακοποιού, την έλλειψη ξεκάθαρης κατεύθυνσης αλλά και το ευρύ φάσμα των τομέων στους οποίους εργάζεται και το εύρος των υποχρεώσεων τις οποίες αναλαμβάνει. Τέλος, στο Ντουμπάι (Rayes et al, 2015), έρευνα που αναζητούσε την αντίληψη των φαρμακοποιών για τον τρέχον επαγγελματικό τους ρόλο, έδειξε πως οι συμμετέχοντες αντιλαμβάνονται τον εαυτό τους ως χημικό (48,5%), ως φαρμακολόγο (35,4%) και ως γιατρό (20,2%) και λιγότερο ως μάνατζερ (14,1%) και πωλητή (13,1%). Εν ολίγοις, τα αποτελέσματα της έρευνας μας δε συμπίπτουν απόλυτα με αυτά της διεθνούς βιβλιογραφίας, γεγονός που ενισχύει την άποψη πως το επάγγελμα του φαρμακοποιού είναι πολυσχιδές και ως συνέπεια η επικράτηση του ενός ή του άλλου ρόλου διαμορφώνεται από τις συνθήκες που επικρατούν σε κάθε κράτος ΑΠΑΡΑΙΤΗΤΕΣ ΓΝΩΣΕΙΣ ΓΙΑ ΤΗΝ ΠΑΡΟΧΗ ΥΠΗΡΕΣΙΩΝ ΥΓΕΙΑΣ Στη δεύτερη ερώτηση του Μέρους Β, οι φαρμακοποιοί ερωτήθηκαν σχετικά με τις γνώσεις που πρέπει να διαθέτει ο σύγχρονος φαρμακοποιός προκειμένου να ανταπεξέλθει 162

178 στις απαιτήσεις ενός υπηρεσιοκεντρικού φαρμακείου. Στόχος της εν λόγω ερώτησης ήταν να προσδιοριστούν οι γνώσεις που κρίνονται σημαντικότερες από τους φαρμακοποιούς, δηλαδή τους κύριους παρόχους υπηρεσιών υγείας, έτσι ώστε να επιλεχθούν, μακροπρόθεσμα, οι άξονες προς τους οποίους πρέπει να προσανατολιστεί η εκπαίδευση τους. Επιπλέον, τα αποτελέσματα της ερώτησης Β2 μπορούν να αξιοποιηθούν ως μια μελλοντική πρόταση προς τις φαρμακευτικές σχολές της Ελλάδας για ανανέωση του κύκλου σπουδών τους και καλύτερη προσαρμογή τους στα δεδομένα του σύγχρονου φαρμακείου. Πίνακας 5.9: Γνώσεις που κρίθηκαν απαραίτητες από τους φαρμακοποιούς για την παροχή υπηρεσιών υγείας Γνώσεις Απόλυτη συχνότητα επί των απαντήσεων Σχετική συχνότητα επί των απαντήσεων (%) Από τον Πίνακα 5.9 συμπεραίνουμε ότι οι φαρμακοποιοί που συμπλήρωσαν το ερωτηματολόγιο μας κρίνουν ως περισσότερο σημαντικές τις γνώσεις φαρμακολογίας (97%) και πρώτων βοηθειών (93%). Ακολουθούν οι γνώσεις κλινικής φαρμακευτικής (74%) και φαρμακευτικής τεχνολογίας (58%), ενώ τελευταίες έρχονται οι γνώσεις μάρκετινγκ, μάνατζμεντ & διοίκησης επιχειρήσεων. Ρίχνοντας μια ματιά στο πρόγραμμα σπουδών των τριών Φαρμακευτικών σχολών της Ελλάδας (Αθήνα, Θεσσαλονίκη, Πάτρα) παρατηρούμε πως εκτός της Φαρμακολογίας, που αποτελεί ένα από τα βασικότερα μαθήματα, οι Πρώτες Βοήθειες και η Κλινική Φαρμακευτική διδάσκονται σε ένα μόνο εξάμηνο και μάλιστα στη σχολή της Θεσσαλονίκης, η Κλινική Φαρμακευτική αποτελεί μάθημα επιλογής και όχι υποχρεωτικής εκπαίδευσης. Αντίθετα, μαθήματα που σχετίζονται με την επιστήμη της Χημείας (π.χ. ενόργανη, αναλυτική, οργανική χημεία) διδάσκονται σε δύο ή τρία εξάμηνα διδασκαλίας. Θα ήταν, λοιπόν, σημαντικό να δοθεί μεγαλύτερη βάση σε περισσότερο πρακτικούς κλάδους του επαγγέλματος, αρκεί βέβαια να εξασφαλιστεί πως θα υπάρχουν οι κατάλληλες υποδομές για την εφαρμογή τους (π.χ. πρόπλασμα για την άσκηση στην καρδιοαναπνευστική αναζωογόνηση, επιδεσμικό υλικό, αυτόματος εξωτερικός απινιδωτής, δυνατότητα διεξαγωγής εργαστηριακών μαθημάτων σε νοσοκομεία κ.α.) ΑΞΙΟΛΟΓΗΣΗ ΙΚΑΝΟΤΗΤΑΣ ΠΑΡΟΧΗΣ ΥΠΗΡΕΣΙΩΝ ΥΓΕΙΑΣ Σχετική συχνότητα επί των συμμετεχόντων (%) Κλινική φαρμακευτική 91 18,8 74,0 Φαρμακολογία ,6 96,7 Φαρμακευτική τεχνολογία 71 14,7 57,7 Πρώτες Βοήθειες ,6 92,7 Μάρκετινγκ 50 10,3 40,7 Μάνατζμεντ & Διοίκηση επιχειρήσεων 39 8,1 31,7 Σύνολο ,0 393,5 Η αξιολόγηση της ικανότητας τους να παρέχουν υπηρεσίες υγείας, αποτελούσε την τρίτη ερώτηση του Μέρους Β του ερωτηματολογίου προς τους φαρμακοποιούς. Οι απαντήσεις που δόθηκαν επεξεργάστηκαν με τη βοήθεια του στατιστικού πακέτου SPSS 21.0 και στους Πίνακες 5.10 και 5.11 που ακολουθούν, παρουσιάζονται τα αποτελέσματα της ανάλυσης συχνοτήτων καθώς και τα μέτρα περιγραφικής στατιστικής που υπολογίστηκαν. 163

179 Πίνακας 5.10: Αυτοαξιολόγηση της ικανότητας των φαρμακοποιών να παρέχουν υπηρεσίες υγείας: Ποσοστό (%) έγκυρων απαντήσεων Δραστηριότητες Ανικανότητα Πίνακας 5.11: Αυτοαξιολόγηση της ικανότητας των φαρμακοποιών να παρέχουν υπηρεσίες υγείας: Μέτρα Περιγραφικής Στατιστικής Μέσος όρος Χαμηλή ικανότητα Διάμεσος Τυπική απόκλιση Επικρατούσα τιμή Ενημέρωση ασθενών για τη σωστή χρήση ενός φαρμάκου 4,32 4,00 0,563 4 Ενημέρωση ασθενών για τις ανεπιθύμητες ενέργειες/ παρενέργειες/ αλληλεπιδράσεις 3,89 4,00 0,745 4 ενός φαρμάκου Παροχή συμβουλών υγείας 4,24 4,00 0,632 4 Προώθηση της υγείας των ασθενών 2,85 3,00 1,084 3 Παροχή πρώτων βοηθειών 3,86 4,00 0,852 4 Μέτρηση παραμέτρων υγείας 4,51 5,00 0,670 5 Ακολούθως, στον Πίνακα 5.12 παρουσιάζεται η τιμή του δείκτη εσωτερικής συνέπειας Cronbach s α, η οποία είναι μεγαλύτερη από 0,6 (0,724), άρα τα αποτελέσματα μας είναι αξιόπιστα. Πίνακας 5.12: Τιμή του δείκτη εσωτερικής συνέπειας α για την ερώτηση Β3 Reliability statistics Cronbach's Alpha 0,724 Cronbach's Alpha Based on Standardized Items 0,752 N of Items 6 Από τον Πίνακα 5.10 εξάγουμε τα ακόλουθα συμπεράσματα: Μέτρια ικανότητα Καλή ικανότητα 1. Οι φαρμακοποιοί χαρακτηρίζουν σε ποσοστό 95%, καλή έως άριστη την ικανότητα τους να παρέχουν οδηγίες στους ασθενείς-πελάτες για τη σωστή χρήση ενός φαρμάκου. Από την άλλη, κανένας από τους συμμετέχοντες δε χαρακτήρισε την ικανότητα του χαμηλή ενώ μόλις 5% δήλωσε μέτρια ικανότητα. Συγκρίνοντας τα αποτελέσματα μας με συναφείς έρευνες στη διεθνή βιβλιογραφία, παρατηρούμε πως κάποιες από αυτές συγκλίνουν και κάποιες αποκλίνουν από τα δεδομένα της Άριστη ικανότητα Ενημέρωση ασθενών για τη σωστή χρήση ενός φαρμάκου 0,0 0,0 4,9 58,5 36,6 Ενημέρωση ασθενών για τις ανεπιθύμητες ενέργειες/ παρενέργειες/ αλληλεπιδράσεις ενός φαρμάκου 0,0 3,3 23,6 53,7 19,5 Παροχή συμβουλών υγείας 0,0 0,8 8,1 56,9 34,1 Προώθηση της υγείας των ασθενών 11,4 27,6 30,1 26,0 4,9 Παροχή πρώτων βοηθειών 0,0 6,5 24,4 45,5 23,6 Μέτρηση παραμέτρων υγείας 0,8 0,0 4,9 35,8 58,5 164

180 μελέτης μας. Έτσι, στη Μολδαβία (Cordina et al, 2008), σε μελέτη της ικανότητας που νιώθουν οι φαρμακοποιοί απέναντι σε διάφορες επαγγελματικές πρακτικές, η παροχή πληροφοριών στον ασθενή σχετικά με ένα φάρμακο, με τον τρόπο χρήσης του και με τη χρονική διάρκεια λήψης του, βαθμολογήθηκε με 4.4. Ο αντίστοιχος μέσος όρος που έδωσαν οι Έλληνες φαρμακοποιοί ήταν Από την άλλη, στη Νέα Ζηλανδία (Bryant et al, 2009) έρευνα μελέτης των αντιλήψεων φαρμακοποιών και γενικών ιατρών σχετικά με το ρόλο των φαρμακοποιών στην προσφορά κλινικών υπηρεσιών, έδειξε πως 42% των φαρμακοποιών συμφώνησε με την πρόταση ότι «νιώθει ανεπαρκώς εκπαιδευμένο για την παροχή της υπηρεσίας διαχείρισης των φαρμάκων», ενώ 25% αυτών διαφώνησε. Η υπηρεσία διαχείρισης των φαρμάκων αφορά στην ενημέρωση του ασθενούς σχετικά με τη χρήση ενός φαρμάκου και στην αναζήτηση πιθανών, σχετιζόμενων με τη θεραπεία προβλημάτων, συμπεριλαμβανομένης της μη-συμμόρφωσης και των ανεπιθύμητων ενεργειών. 2. Από την αξιολόγηση της ικανότητας των φαρμακοποιών να ενημερώνουν τους ασθενείς-πελάτες τους για τις ανεπιθύμητες ενέργειες, τις παρενέργειες και τις αλληλεπιδράσεις ενός φαρμάκου προέκυψε πως 73% αυτών θεωρεί τον εαυτό του από πολύ έως πάρα πολύ ικανό, ενώ το 27% των φαρμακοποιών πιστεύει πως είναι μέτρια έως λίγο ικανό. Στην αντίστοιχη έρευνα των Cordina et al (2008), η βαθμολογία που δόθηκε από τους Μολδαβούς φαρμακοποιούς ως προς την ικανότητα τους να εξηγούν τις πιθανές ανεπιθύμητες ενέργειες των φαρμάκων στους ασθενείς ήταν 4.2, μέσος όρος υψηλότερος από τον αντίστοιχο των Ελλήνων φαρμακοποιών (3,9). 3. Η ικανότητα παροχής συμβουλών υγείας σημείωσε επίσης υψηλά ποσοστά, καθώς 91% των φαρμακοποιών δήλωσε πως αισθάνεται πολύ έως πάρα πολύ ικανό για αυτή την υπηρεσία. Από την άλλη, το 9% των φαρμακοποιών ανέφερε πως νιώθει μέτρια ως λίγο ικανό σε αυτή τη δραστηριότητα. Αντίθετα προς τους Έλληνες φαρμακοποιούς, που βαθμολόγησαν με 4,24, κατά μέσο όρο, την ικανότητα τους να παρέχουν γενικές πληροφορίες υγείας στους ασθενείς-πελάτες τους, οι Μολδαβοί φαρμακοποιοί έδωσαν βαθμολογία 3,6 στην εν λόγω δραστηριότητα (Cordina et al, 2008). 4. Τα χαμηλότερα ποσοστά ως προς την ικανότητα προσφοράς της, συγκέντρωσε η προώθηση της υγείας των ασθενών. Ειδικότερα, 31% των φαρμακοποιών δήλωσε από καλή έως άριστη ικανότητα, 30% των φαρμακοποιών δήλωσε μέτρια ικανότητα και 39% αυτών λίγη ικανότητα έως ανικανότητα προαγωγής της υγείας του πληθυσμού. Τα αποτελέσματα αυτά έρχονται σε αντίθεση με την έρευνα των Cordina et al (2008), καθώς οι Μολδαβοί φαρμακοποιοί βαθμολόγησαν την ικανότητα τους με 3,5, βαθμολογία μέτρια αλλά αρκετά υψηλότερη από την αντίστοιχη των Ελλήνων φαρμακοποιών (2,9). Στη Σκωτία (Pfleger et al, 2008), έρευνα σε φαρμακοποιούς έδειξε πως το 1/3 των συμμετεχόντων δεν ένιωθε ότι ήταν ικανό να προάγει και να βελτιώσει την υγεία του πληθυσμού ή να ενθαρρύνει αλλαγές στον τρόπο ζωής τους. Ειδικότερα, περίπου 2/3 των συμμετεχόντων πίστευαν ότι δεν έχουν τις απαιτούμενες γνώσεις ενώ το 1/3 αυτών πως δεν μπορούσε να τις εφαρμόσει. Σε γενικές γραμμές παρατηρούμε πως οι φαρμακοποιοί ανά τον κόσμο δε νιώθουν επαρκώς εκπαιδευμένοι και προετοιμασμένοι για περισσότερο απαιτητικές υπηρεσίες. 5. Όσον αφορά στην παροχή πρώτων βοηθειών, το 69% των φαρμακοποιών απάντησε πως αισθάνεται πολύ έως πάρα πολύ ικανό, 24% αυτών πως αισθάνεται μέτρια ικανό και 7% πως νιώθει λίγο ικανό. Λαμβάνοντας υπόψη την ανεπαρκή εκπαίδευση των φαρμακοποιών επί των πρώτων βοηθειών σε προπτυχιακό επίπεδο, το ποσοστό που σημειώθηκε είναι αρκετά υψηλό, γεγονός που υποδεικνύει τη 165

181 συμμετοχή των ερωτώμενων σε εκπαιδευτικά σεμινάρια και ενημερωτικές εκδηλώσεις. 6. Τέλος, η αξιολόγηση της ικανότητας μέτρησης παραμέτρων υγείας ήταν αρκετά καλή, αφού 94% των φαρμακοποιών αυτοχαρακτηρίστηκε πολύ έως πάρα πολύ ικανό στην αναφερόμενη δραστηριότητα, 5% των φαρμακοποιών δήλωσε πως θεωρεί τον εαυτό του μέτρια ικανό και 1% αυτών καθόλου ικανό. Ωστόσο, η βαθμολογία των Ελλήνων φαρμακοποιών δε φαίνεται να συμφωνεί με την αντίστοιχη των Μολδαβών, αφού σύμφωνα με την έρευνα των Cordina et al (2008), η ικανότητα τους να παρέχουν υπηρεσίες εξέτασης της υγείας αξιολογήθηκε με 2,9, τη στιγμή που οι Έλληνες αυτοαξιολόγησαν την ικανότητα τους με 4,5. Βέβαια, δεν πρέπει να παραληφθεί το γεγονός πως στη μολδαβική έρευνα δε διευκρινίζεται το περιεχόμενο της αναφερόμενης υπηρεσίας, με αποτέλεσμα η σχετική σύγκριση να γίνεται με επιφύλαξη ΑΞΙΟΛΟΓΗΣΗ ΑΥΤΟΠΕΠΟΙΘΗΣΗΣ ΓΙΑ ΤΗΝ ΠΑΡΟΧΗ ΥΠΗΡΕΣΙΩΝ ΥΓΕΙΑΣ Το μέρος Β του ερωτηματολογίου προς τους φαρμακοποιούς ολοκληρώθηκε με την αξιολόγηση της αυτοπεποίθησης που νιώθουν για την παροχή υπηρεσιών υγείας. Στον Πίνακα 5.13 που ακολουθεί, παρατίθενται τα αποτελέσματα της ανάλυσης συχνοτήτων των απαντήσεων των φαρμακοποιών καθώς και τα μέτρα περιγραφικής στατιστικής που υπολογίστηκαν με τη βοήθεια του στατιστικού πακέτου SPSS Πίνακας 5.13: Αξιολόγηση της αυτοπεποίθησης των φαρμακοποιών να παρέχουν υπηρεσίες υγείας: Ποσοστό (%) έγκυρων απαντήσεων & Μέτρα Περιγραφικής Στατιστικής Αυτοπεποίθηση για την παροχή υπηρεσιών υγείας Καθόλου Λίγο Αρκετά Πολύ Πάρα πολύ 0,0 3,3 32,5 40,7 23,6 Μέσος όρος Διάμεσος Τυπική απόκλιση Επικρατούσα τιμή 3,85 4,00 0,820 4 Παρατηρούμε πως οι φαρμακοποιοί βαθμολόγησαν την αυτοπεποίθηση τους για παροχή υπηρεσιών υγείας με 3,85, στην κλίμακα από 1 έως 5. Ειδικότερα, το 64% των ερωτηθέντων δήλωσε από πολύ έως πάρα πολύ σίγουρο για την ικανότητα του να προσφέρει υπηρεσίες υγείας, 33% ανέφερε μέτρια αυτοπεποίθηση και 3% λίγη αυτοπεποίθηση για την παροχή υπηρεσιών υγείας. Σε έρευνα που διεξήχθη στη Νέα Ζηλανδία από τους Bryant et al (2009), οι φαρμακοποιοί συμφώνησαν σε ποσοστό 32% πως έχουν επαρκή εμπιστοσύνη στις κλινικές τους γνώσεις για την παροχή της υπηρεσίας διαχείρισης των φαρμάκων, μια υπηρεσία που όπως περιγράφηκε παραπάνω στοχεύει στην όσο το δυνατόν καλύτερη αξιοποίηση των ωφελειών ενός φαρμάκου για τον ασθενή. Στη Νιγηρία από την άλλη, η πλειοψηφία των φαρμακοποιών (95%) δήλωσε πως νιώθει αυτοπεποίθηση κατά την παροχή συμβουλών προς τους ασθενείς-πελάτες της, σε θέματα προαγωγής της υγείας. Ακολούθως, στη Σκωτία (Pfleger et al, 2008), μόνο 49% των φαρμακοποιών συμφώνησε από πολύ έως πάρα πολύ, πως νιώθει αυτοπεποίθηση για την παροχή των υπηρεσιών δημόσιας υγείας που περιλαμβάνονται στο νέο συμβόλαιο των φαρμακείων κοινότητας, ενώ 31% των φαρμακοποιών ήταν ουδέτερο και 12% διαφώνησε. 166

182 Ακόμα, από τη βιβλιογραφική ανασκόπηση των Eades et al (2011) προκύπτουν τα ακόλουθα συμπεράσματα: οι φαρμακοποιοί στην Αυστραλία νιώθουν αρκετά σίγουροι για την παροχή υπηρεσιών προώθησης της υγείας του πληθυσμού, όπως η διακοπή του καπνίσματος, με μέσο όρο αυτοπεποίθησης 3,7. Από την άλλη, στις ΗΠΑ, οι φαρμακοποιοί βαθμολόγησαν την αυτοπεποίθηση τους για παροχή συμβουλών σχετικά με την απώλεια βάρους, μόνο με 3,0. Τέλος, στη Νέα Ζηλανδία, η αυτοπεποίθηση των φαρμακοποιών για τη διαχείριση ασθενών με προβλήματα αλκοολισμού ήταν επίσης χαμηλή, καθώς περισσότεροι από τους μισούς συμμετέχοντες δήλωσαν ουδέτεροι ή διαφώνησαν με την άποψη πως μπορούν να συμβουλεύσουν κατάλληλα τους ασθενείς σχετικά με τον αλκοολισμό. Συμπερασματικά, τα αποτελέσματα της έρευνας μας, όπως και στις προηγούμενες ερωτήσεις της ενότητας 5.3, δε συμφωνούν απόλυτα με τη βιβλιογραφία καθώς οι υπό εξέταση μεταβλητές σχετίζονται με χαρακτηριστικά του φαρμακευτικού επαγγέλματος που υπόκεινται σε υποκειμενικές επιδράσεις. 5.4 ΑΝΑΛΥΣΗ ΤΩΝ ΕΜΠΟΔΙΩΝ ΚΑΤΑ ΤΗΝ ΠΑΡΟΧΗ ΥΠΗΡΕΣΩΝ ΥΓΕΙΑΣ Το τρίτο μέρος του ερωτηματολογίου στοχεύει στην αποκρυπτογράφηση των παραγόντων που σύμφωνα με τους φαρμακοποιούς παρεμποδίζουν την παροχή υπηρεσιών υγείας. Πιο συγκεκριμένα, διαιρείται σε τέσσερις υποενότητες από τις οποίες: η πρώτη αφορά στα εμπόδια που σχετίζονται με τη συμπεριφορά τόσο των φαρμακοποιών όσο και των ασθενών-πελατών, η δεύτερη αφορά εμπόδια σχετιζόμενα με την κατάρτιση και τις δεξιότητες των φαρμακοποιών, η τρίτη αφορά εμπόδια σχετιζόμενα με τους διαθέσιμους πόρους και η τέταρτη αφορά στα εμπόδια που συνδέονται με το σύστημα υγείας ΕΜΠΟΔΙΑ ΣΧΕΤΙΖΟΜΕΝΑ ΜΕ ΤΗ ΣΥΜΠΕΡΙΦΟΡΑ Στην πρώτη υποενότητα της ερώτησης Γ1 ζητήθηκε από τους συμμετέχοντες να αξιολογήσουν μια σειρά παραγόντων ως προς το πόσο σημαντικά εμπόδια για την παροχή υπηρεσιών υγείας θεωρούνται. Οι αναφερόμενοι παράγοντες σχετίζονται με χαρακτηριστικά της συμπεριφοράς τόσο των φαρμακοποιών όσο και των ασθενών-πελατών απέναντι στην ιδέα των υπηρεσιών υγείας. Οι απαντήσεις των φαρμακοποιών επεξεργάστηκαν με τη βοήθεια του στατιστικού πακέτου SPSS 21.0 και στους Πίνακες 5.14 και 5.15 που ακολουθούν, παρουσιάζονται τα αποτελέσματα της ανάλυσης συχνοτήτων καθώς και τα μέτρα περιγραφικής στατιστικής που υπολογίστηκαν. Πίνακας 5.14: Εμπόδια παροχής υπηρεσιών υγείας σχετιζόμενα με τη συμπεριφορά φαρμακοποιών και ασθενών-πελατών: Ποσοστό (%) έγκυρων απαντήσεων Καθόλου σημαντικός Λίγο σημαντικός Αρκετά σημαντικός Από την πλευρά των φαρμακοποιών Πολύ σημαντικός Πάρα πολύ σημαντικός Έλλειψη ενδιαφέροντος 20,3 27,6 34,1 15,4 2,4 Έλλειψη κινήτρου 27,6 22,8 23,6 17,9 8,1 Έλλειψη αυτοπεποίθησης 40,7 35,0 13,8 8,1 2,4 Φόβος αλλαγής 31,7 25,2 17,1 14,6 11,4 Οικογενειακοί λόγοι 55,3 30,9 7,3 4,9 1,6 167

183 Ανεπαρκής κατανόηση της έννοιας των υπηρεσιών Άγνοια ρόλου και γνώσεων φ/ποιού Έλλειψη εμπιστοσύνης προς φ/ποιο Απροθυμία αλλαγής της υπάρχουσας κατάστασης Αμηχανία ή αίσθημα προσβολής σε προσωπικές ερωτήσεις Από την πλευρά των ασθενών-πελατών 7,3 11,4 37,4 32,5 11,4 8,9 17,9 22,8 28,5 22,0 10,6 17,9 32,5 26,0 13,0 19,5 44,7 23,6 8,9 3,3 8,9 25,2 30,9 22,0 13,0 Βιασύνη & έλλειψη χρόνου 22,8 41,5 26,8 4,9 4,1 Μη τακτική επισκεψιμότητα στο φαρμακείο 18,7 40,7 17,1 15,4 8,1 Πίνακας 5.15: Εμπόδια παροχής υπηρεσιών υγείας σχετιζόμενα με τη συμπεριφορά φαρμακοποιών και ασθενών-πελατών: Μέτρα Περιγραφικής Στατιστικής Μέσος Τυπική Επικρατούσα Διάμεσος όρος απόκλιση τιμή Από την πλευρά των φαρμακοποιών Έλλειψη ενδιαφέροντος 2,52 3,00 1,059 3 Έλλειψη κινήτρου 2,56 2,00 1,288 1 Έλλειψη αυτοπεποίθησης 1,97 2,00 1,048 1 Φόβος αλλαγής 2,49 2,00 1,369 1 Οικογενειακοί λόγοι 1,67 1,00 0,929 1 Από την πλευρά των ασθενών-πελατών Ανεπαρκής κατανόηση της έννοιας των υπηρεσιών 3,29 3,00 1,054 3 Άγνοια ρόλου και γνώσεων φ/ποιού 3,37 4,00 1,256 4 Έλλειψη εμπιστοσύνης προς φ/ποιο 3,13 3,00 1,173 3 Απροθυμία αλλαγής της υπάρχουσας κατάστασης 2,32 2,00 0,994 2 Αμηχανία ή αίσθημα προσβολής σε προσωπικές ερωτήσεις 3,05 3,00 1,165 3 Βιασύνη & έλλειψη χρόνου 2,26 2,00 0,999 2 Μη τακτική επισκεψιμότητα στο φαρμακείο 2,54 2,00 1,196 2 Ακολούθως, υπολογίστηκε η τιμή του δείκτη εσωτερικής συνέπειας Cronbach s α. Τα αποτελέσματα που παρουσιάζονται στον Πίνακα 5.16 αποδεικνύουν πως τα δεδομένα μας είναι αξιόπιστα αφού ο δείκτης έχει τιμή 0,

184 Πίνακας 5.16: Τιμή του δείκτη εσωτερικής συνέπειας για την ερώτηση Γ1.Α Reliability statistics Cronbach's Alpha 0,829 N of Items 12 Από τον Πίνακα 5.14 εξάγουμε τα ακόλουθα συμπεράσματα: 1. Η έλλειψη ενδιαφέροντος των φαρμακοποιών για την παροχή υπηρεσιών υγείας δε θεωρείται σημαντικό εμπόδιο για το 48% των συμμετεχόντων. Από την άλλη, 34% αυτών το θεωρεί ως ένα μέτρια σημαντικό εμπόδιο και 18% πολύ έως πάρα πολύ σημαντικό. Παρατηρούμε, λοιπόν, πως οι Έλληνες φαρμακοποιοί διατηρούν θετική στάση απέναντι στις υπηρεσίες δημόσιας υγείας και ενδιαφέρονται για την ενδεχόμενη ενσωμάτωση τους στην καθημερινή πρακτική του επαγγέλματος τους. 2. Η έλλειψη κινήτρου των φαρμακοποιών, επίσης δε θεωρείται σημαντικός παράγοντας παρεμπόδισης της παροχής υπηρεσιών υγείας για το 50% των συμμετεχόντων στην έρευνα μας, ενώ 24% αυτών αναφέρει πως είναι ένας μέτρια σημαντικός παράγοντας και 26% πως είναι πολύ έως πάρα πολύ σημαντικός. Παρόμοια τα αποτελέσματα και στη Νέα Ζηλανδία (Dunlop et al, 2002), όπου μόνο 36% των φαρμακοποιών συμφώνησε πως η έλλειψη κινήτρου αποτελεί εμπόδιο για την παροχή υπηρεσιών υγείας, ενώ 21% αυτών ήταν αβέβαιο. Αντίθετα, στην Αγγλία (Bush J., 2008), το ποσοστό φαρμακοποιών που δήλωσε πως η έλλειψη κινήτρου αποτελεί σημαντικό εμπόδιο έφτασε το 52%. 3. Τα ¾ των Ελλήνων φαρμακοποιών (76%) δήλωσαν πως η έλλειψη αυτοπεποίθησης δεν αποτελεί εμπόδιο κατά την παροχή υπηρεσιών υγείας στους ασθενείς-πελάτες τους. Αντίθετα, 14% των φαρμακοποιών κράτησε μια μέτρια στάση και 10% ανέφερε ότι ο εν λόγω παράγοντας αποτελεί ένα σημαντικό εμπόδιο. Στη Νέα Ζηλανδία (Dunlop et al, 2002), το ποσοστό των φαρμακοποιών που δήλωσε πως η έλλειψη αυτοπεποίθησης αποτελεί σημαντικό εμπόδιο έφτασε αρκετά υψηλότερα, στο 42%, ενώ 20% αυτών ούτε συμφώνησε ούτε διαφώνησε με την άποψη. 4. Ο φόβος της αλλαγής δε συνιστά εμπόδιο για την παροχή υπηρεσιών υγείας σύμφωνα με το 57% των φαρμακοποιών που συμμετείχε στην έρευνα μας. Αντίθετο προς την άποψη αυτή ήταν το 26% των φαρμακοποιών, που τόνισε πως ο φόβος της μετάλλαξης του επαγγέλματος του αποτελεί σημαντικό εμπόδιο. Στην Αγγλία (Bush J., 2008), 30% των φαρμακοποιών δήλωσε πως η απροθυμία να εγκαταλείψει την «ασφαλή ζώνη» της διανομής φαρμάκων, προκειμένου να εισάγει στο φάσμα των εργασιών του περισσότερο εξειδικευμένες δραστηριότητες, αποτελεί ένα σημαντικό εμπόδιο. Επιπλέον, στη Νέα Ζηλανδία (Dunlop et al, 2002), μόλις 16% των φαρμακοποιών συμφώνησε πως ο φόβος της αλλαγής αποτελεί σημαντικό εμπόδιο, ενώ αβέβαιο ήταν το 22% αυτών. Παρόμοια αποτελέσματα προέκυψαν και από μεταγενέστερη έρευνα μελέτης των αντιλήψεων φαρμακοποιών και γενικών ιατρών σχετικά με το ρόλο των φαρμακοποιών στην προσφορά κλινικών υπηρεσιών στη Νέα Ζηλανδία (Bryant et al, 2009), η οποία έδειξε πως μόλις 14% των φαρμακοποιών έκρινε ότι η αλλαγή της υπάρχουσας κατάστασης μπορεί να ενέχει αρκετούς κινδύνους, αποτελώντας εμπόδιο για την εφαρμογή των υπηρεσιών υγείας. 5. Οι οικογενειακοί λόγοι φαίνεται πως δεν αποτελούν εμπόδιο για την παροχή υπηρεσιών υγείας στους ασθενείς-πελάτες τους για το 86% των φαρμακοποιών, ενώ μέτρια σημαντικό εμπόδιο θεωρείται για το 7% αυτών και διαφωνεί με την άποψη επίσης το 7% των συμμετεχόντων. Το αποτέλεσμα αυτό είναι αναμενόμενο, καθώς οι υπηρεσίες υγείας προσφέρονται στα πλαίσια της καθημερινής πρακτικής 169

185 των φαρμακοποιών, χωρίς να καταναλώνουν επιπλέον ελεύθερο χρόνο από αυτούς και χωρίς να δημιουργούν προβλήματα στις οικογενειακές τους υποχρεώσεις. 6. Η ανεπαρκής κατανόηση της έννοιας των υπηρεσιών υγείας από τους ασθενείςπελάτες, αποτελεί σύμφωνα με τους φαρμακοποιούς πολύ ή πάρα πολύ σημαντικό εμπόδιο σε ποσοστό 44%, αρκετά σημαντικό εμπόδιο σε ποσοστό 37% και λίγο ή καθόλου σημαντικό εμπόδιο σε ποσοστό 19%. 7. Η άγνοια των ασθενών για το ρόλο και τις γνώσεις του φαρμακοποιού εμποδίζει σημαντικά την παροχή υπηρεσιών υγείας σύμφωνα με το 50% των συμμετεχόντων στην έρευνα μας, αρκετά σύμφωνα με το 23% και λίγο ή καθόλου σύμφωνα με το 27% αυτών. Σε έρευνα που διεξήχθη στη Μαλαισία (Beshir et al, 2014), σχετικά με τις απόψεις των φαρμακοποιών για τα εμπόδια που καλούνται να αντιμετωπίσουν κατά την ενασχόληση τους με υπηρεσίες προαγωγής της υγείας, η μη ζήτηση των υπηρεσιών από τους ασθενείς-πελάτες ως αποτέλεσμα της άγνοιας τους, χαρακτηρίστηκε ως ένα σημαντικό εμπόδιο από το 30% των συμμετεχόντων, ενώ 58% αυτών ήταν ουδέτερο. Στη Νέα Ζηλανδία (Dunlop et al, 2002) από την άλλη, το ποσοστό των φαρμακοποιών που χαρακτήρισε τη μη ζήτηση των υπηρεσιών από τους ασθενείς-πελάτες ως ένα σημαντικό εμπόδιο ήταν 64%. 8. Η έλλειψη εμπιστοσύνης των ασθενών-πελατών προς τον φαρμακοποιό δεν αποτελεί σημαντικό παράγοντα παρεμπόδισης της παροχής υπηρεσιών υγείας σύμφωνα με το 29% των συμμετεχόντων. Αντίθετο προς την άποψη αυτή είναι το 39% των φαρμακοποιών και ενδιάμεση θέση διατηρεί το 32% των φαρμακοποιών. 9. Η απροθυμία αλλαγής της υπάρχουσας κατάστασης από την πλευρά των ασθενώνπελατών, δε θεωρείται σημαντικό εμπόδιο για το 64% των φαρμακοποιών. Από την άλλη, το 24% των συμμετεχόντων την χαρακτηρίζει ως μέτρια σημαντικό εμπόδιο και το 12% αυτών ως πολύ σημαντικό εμπόδιο. Παρομοίως, στο Κεμπέκ (Laliberté et al, 2012), 9% των φαρμακοποιών δήλωσε πως η έλλειψη ενδιαφέροντος των ασθενών-πελατών για τους νέους, εξελιγμένους ρόλους του φαρμακευτικού επαγγέλματος και για την αλλαγή της υπάρχουσας κατάστασης, αποτελεί βασικό εμπόδιο εφαρμογής τους. 10. Η αμηχανία ή το αίσθημα προσβολής σε προσωπικές ερωτήσεις διχάζει το φαρμακευτικό κοινό καθώς 34% των φαρμακοποιών κρίνει πως δεν αποτελεί σημαντικό εμπόδιο, 31% αυτών πως είναι ένα αρκετά σημαντικό εμπόδιο και 35% των φαρμακοποιών πως είναι πολύ σημαντικό εμπόδιο για την παροχή υπηρεσιών υγείας. Στη βιβλιογραφική ανασκόπηση των Eades et al (2011), παρουσιάζονται τα αποτελέσματα ερευνών ανά τον κόσμο σχετικά με τα εμπόδια που αντιμετωπίζουν οι φαρμακοποιοί κατά την εφαρμογή των υπηρεσιών υγείας. Έτσι, στη Σκωτία, περισσότεροι από τους μισούς συμμετέχοντες δήλωσαν πως η αμηχανία των πελατών αποτελούσε εμπόδιο για την παροχή συμβουλών σχετικά με την πρόληψη των σεξουαλικώς μεταδιδόμενων νοσημάτων, ενώ οι φαρμακοποιοί στη Νέα Ζηλανδία ένιωσαν την απέχθεια των ασθενών για ερωτήσεις σχετικά με την κατανάλωση αλκοόλ. 11. Η βιασύνη & η έλλειψη χρόνου του ασθενή-πελάτη δεν είναι σημαντικός παράγοντας παρεμπόδισης των υπηρεσιών υγείας κατά την άποψη του 64% των φαρμακοποιών. Με τη θέση αυτή διαφωνεί το 9% των συμμετεχόντων στην έρευνα μας, ενώ ενδιάμεση στάση διατηρεί το 27% αυτών. 12. Τέλος, η μη τακτική επίσκεψη ενός ασθενούς-πελάτη στο φαρμακείο θεωρείται πολύ σημαντικό εμπόδιο μόνο για το 23% των φαρμακοποιών. Αντίθετα, 17% των φαρμακοποιών κρίνει πως είναι αρκετά σημαντικός παράγοντας παρεμπόδισης και 60% αυτών πως δεν είναι σημαντικός. Για να προσδιορίσουμε με μεγαλύτερη ακρίβεια και αξιοπιστία τους παράγοντες, που σύμφωνα με τους φαρμακοποιούς που συμμετείχαν στην έρευνα μας, εμποδίζουν σε 170

186 μεγαλύτερο βαθμό την προσφορά υπηρεσιών προώθησης της υγείας από τα σύγχρονα ελληνικά φαρμακεία εφαρμόσαμε το μη παραμετρικό Friedman test. Τα αποτελέσματα που προέκυψαν παρουσιάζονται στον Πίνακα 5.17 που ακολουθεί. Πίνακας 5.17: Ιεράρχηση των παραγόντων σχετιζόμενων με τη συμπεριφορά, που παρεμποδίζουν σε μεγαλύτερο βαθμό την παροχή υπηρεσιών υγείας Παράγοντες σχετιζόμενοι με τη συμπεριφορά Mean Rank Από την πλευρά των φαρμακοποιών Έλλειψη ενδιαφέροντος 6,30 Έλλειψη κινήτρου 6,23 Έλλειψη αυτοπεποίθησης 4,67 Φόβος αλλαγής 6,03 Οικογενειακοί λόγοι 3,67 Από την πλευρά των ασθενών-πελατών Ανεπαρκής κατανόηση της έννοιας των υπηρεσιών 8,76 Άγνοια ρόλου και γνώσεων φαρμακοποιού 8,78 Έλλειψη εμπιστοσύνης προς φαρμακοποιό 8,22 Απροθυμία αλλαγής της υπάρχουσας κατάστασης 5,70 Αμηχανία ή αίσθημα προσβολής σε προσωπικές ερωτήσεις 7,93 Βιασύνη & έλλειψη χρόνου 5,55 Μη τακτική επισκεψιμότητα στο φαρμακείο 6,15 Test statistics N 123 Chi-Square 321,642 Df 11 Asymp. Sig. (p) 0,000 Από τον Πίνακα 5.17 παρατηρούμε πως τουλάχιστον δύο από τις μεταβλητές έχουν στατιστικώς σημαντική διαφορά, αφού p=0,000<0,05. Άρα, η Η0 απορρίπτεται σε επίπεδο στατιστικής σημαντικότητας α=0,05 (ή και μικρότερο). Επιπλέον, οι παράγοντες που φαίνεται να εμποδίζουν περισσότερο την παροχή υπηρεσιών υγείας σύμφωνα με την άποψη των φαρμακοποιών είναι: 1) η άγνοια των ασθενών-πελατών για το ρόλο και τις γνώσεις των φαρμακοποιών, 2) η ανεπαρκής κατανόηση της έννοιας των υπηρεσιών υγείας από τους ασθενείς-πελάτες, 3) η έλλειψη εμπιστοσύνης προς τον φαρμακοποιό και 4) η αμηχανία και το αίσθημα προσβολής των ασθενών-πελατών σε προσωπικές ερωτήσεις. Άλλες έρευνες μελέτης των εμποδίων που καλούνται να αντιμετωπίσουν οι φαρμακοποιοί κατά την παροχή υπηρεσιών υγείας, όπως αυτή των Laliberté et al (2012), έδειξαν πως η άγνοια των ασθενών για το ρόλο του φαρμακοποιού στην προώθηση της υγείας και στην πρόληψη ασθενειών, η ανασφάλεια σχετικά με την εχεμύθεια του προσωπικού και των φαρμακοποιών αλλά και η μη συνεργασία των ασθενών λόγω αμηχανίας ή αισθήματος προσβολής, αποτελούν μερικά από τα σημαντικότερα εμπόδια. Υπάρχει, λοιπόν, μεγάλη ταύτιση της έρευνας μας με τη μελέτη που μόλις περιγράφηκε. Εν ολίγοις, οι συμπεριφορικοί παράγοντες που ενδέχεται να παρεμποδίσουν την εξέλιξη του φαρμακευτικού επαγγέλματος και τη στροφή του προς την προαγωγή της υγείας του πληθυσμού, σχετίζονται κατά κύριο λόγο με τον ασθενή-πελάτη και το επίπεδο ενημέρωσης 171

187 του για τη νέα κατάσταση που διαμορφώνεται. Ειδικότερα, και οι τέσσερις παράγοντες που χαρακτηρίστηκαν ως εμπόδια εφαρμογής των υπηρεσιών υγείας, πηγάζουν από την ανεπαρκή ενημέρωση του κοινού για τις ικανότητες και το ρόλο του σύγχρονου φαρμακοποιού, για τους στόχους του συστήματος των υπηρεσιών υγείας και για τα οφέλη που αυτό δύναται να του προσφέρει ΕΜΠΟΔΙΑ ΣΧΕΤΙΖΟΜΕΝΑ ΜΕ ΤΗΝ ΚΑΤΑΡΤΙΣΗ & ΤΙΣ ΔΕΞΟΤΗΤΕΣ Στη δεύτερη υποενότητα της σχετικής ερώτησης οι συμμετέχοντες κλήθηκαν να αξιολογήσουν το βαθμό παρεμπόδισης της παροχής υπηρεσιών υγείας από μια σειρά παραγόντων σχετιζόμενων με την κατάρτιση και τις δεξιότητες των φαρμακοποιών. Οι απαντήσεις που δόθηκαν από τους φαρμακοποιούς επεξεργάστηκαν με τη βοήθεια του στατιστικού πακέτου SPSS 21.0 και τα αποτελέσματα της ανάλυσης συχνοτήτων καθώς και τα μέτρα περιγραφικής στατιστικής που υπολογίστηκαν παρουσιάζονται στους Πίνακες 5.18και 5.19 που ακολουθούν. Πίνακας 5.18: Εμπόδια παροχής υπηρεσιών υγείας σχετιζόμενα με την κατάρτιση και τις δεξιότητες των φαρμακοποιών: Ποσοστό (%) έγκυρων απαντήσεων Ανεπαρκής εκπαίδευση για παροχή υπηρεσιών Ανεπαρκής εκπαίδευση για επίλυση κλινικών προβλημάτων Ανεπαρκής γνώση φαρμακολογίας & κλινικής χρήσης φαρμάκων Ανεπαρκής επικοινωνιακή ικανότητα Έλλειψη οργανωμένου συστήματος υποχρεωτικής, δια βίου κατάρτισης και εκπαίδευσης Καθόλου σημαντικός Λίγο σημαντικός Αρκετά σημαντικός Πολύ σημαντικός Πάρα πολύ σημαντικός 13,8 22,0 37,4 17,9 8,9 5,7 19,5 33,3 26,8 14,6 20,3 39,0 27,6 8,9 4,1 32,5 28,5 26,8 9,8 2,4 5,7 13,0 25,2 23,6 32,5 Πίνακας 5.19: Εμπόδια παροχής υπηρεσιών υγείας σχετιζόμενα με την κατάρτιση και τις δεξιότητες των φαρμακοποιών: Μέτρα Περιγραφικής Στατιστική Ανεπαρκής εκπαίδευση για παροχή υπηρεσιών Ανεπαρκής εκπαίδευση για επίλυση κλινικών προβλημάτων Ανεπαρκής γνώση φαρμακολογίας & κλινικής χρήσης φαρμάκων Ανεπαρκής επικοινωνιακή ικανότητα Έλλειψη οργανωμένου συστήματος υποχρεωτικής, δια βίου κατάρτισης και εκπαίδευσης Μέσος όρος Διάμεσος Τυπική απόκλιση Επικρατούσα τιμή 2,86 3,00 1, ,25 3,00 1, ,37 2,00 1, ,21 2,00 1, ,64 4,00 1,

188 Στη συνέχεια, υπολογίστηκε ο δείκτης εσωτερικής συνέπειας Cronbach s α, η τιμή του οποίου σύμφωνα με τον Πίνακα 5.20 βρέθηκε ίση με 0,845. Άρα, τα αποτελέσματα της έρευνας μας είναι αξιόπιστα. Πίνακας 5.20: Τιμή του δείκτη εσωτερικής συνέπειας για την ερώτηση Γ1.Β Reliability statistics Cronbach's Alpha 0,845 N of Items 5 Από τον Πίνακα 5.18 εξάγουμε τα ακόλουθα συμπεράσματα: 1. Η ανεπαρκής εκπαίδευση για την παροχή υπηρεσιών υγείας δε θεωρείται σημαντικό εμπόδιο για το 36% των συμμετεχόντων στην έρευνα. Από την άλλη, 37% αυτών το θεωρεί ως ένα μέτρια σημαντικό εμπόδιο και 27% πολύ έως πάρα πολύ σημαντικό. Έρευνα που διεξήχθη στη Μαλαισία (Beshir et al, 2014), σχετικά με τις απόψεις των φαρμακοποιών για τα εμπόδια που καλούνται να αντιμετωπίσουν κατά την ενασχόληση τους με υπηρεσίες προαγωγής της υγείας, η ανεπαρκής εκπαίδευση χαρακτηρίστηκε ως ένα σημαντικό εμπόδιο από το 40% των συμμετεχόντων, ενώ 40% αυτών ήταν ουδέτερο. Επιπροσθέτως, στη Νέα Ζηλανδία (Dunlop et al, 2002), 56% των φαρμακοποιών χαρακτήρισε το σχετικό παράγοντα σημαντικό, ενώ 23% αυτών ήταν αβέβαιο. Παρατηρούμε, λοιπόν, μια απόκλιση των αποτελεσμάτων μας από τη διεθνή βιβλιογραφία που υποδεικνύει την εμπιστοσύνη των φαρμακοποιών στις γνώσεις και στην εκπαίδευση τους. 2. Η ανεπαρκής εκπαίδευση για την επίλυση κλινικών προβλημάτων δε θεωρείται σημαντικός παράγοντας παρεμπόδισης της παροχής υπηρεσιών υγείας για το 25% των συμμετεχόντων, ενώ 33% αυτών αναφέρει πως είναι ένας μέτρια σημαντικός παράγοντας και 42% πως είναι πολύ έως πάρα πολύ σημαντικός. Στη Νέα Ζηλανδία (Dunlop et al, 2002), οι φαρμακοποιοί δήλωσαν σε ποσοστό 55% πως οι ανεπαρκείς κλινικές τους γνώσεις συνιστούν εμπόδιο για την προσφορά υπηρεσιών υγείας, συμβαδίζοντας με τα αποτελέσματα της έρευνας μας. Αντίθετα, στο Κεμπέκ (Laliberté et al, 2012), μόνο 22% των φαρμακοποιών δήλωσε πως η έλλειψη γνώσεων ή κλινικών ικανοτήτων αποτελεί βασικό εμπόδιο εφαρμογής των υπηρεσιών υγείας. 3. Λίγοι παραπάνω από τους μισούς φαρμακοποιούς (59%) δήλωσαν πως οι ανεπαρκείς γνώσεις σχετικά με τη φαρμακολογία και την κλινική χρήση των φαρμάκων δεν αποτελούν εμπόδιο κατά την παροχή υπηρεσιών υγείας στους ασθενείς-πελάτες τους. Αντίθετα, 28% των φαρμακοποιών κράτησε μια μέτρια στάση ενώ 13% αυτών ανέφερε πως αποτελεί ένα σημαντικό εμπόδιο. Στην Αγγλία (Bush J., 2008), μόλις 18% των φαρμακοποιών δήλωσε πως οι σχετικές γνώσεις αποτελούν σημαντικό εμπόδιο, συμφωνώντας με την έρευνα μας. 4. Οι ανεπαρκείς επικοινωνιακές ικανότητες των φαρμακοποιών δεν αποτελούν, σύμφωνα με το 61% των συμμετεχόντων, σημαντικό παράγοντα παρεμπόδισης των υπηρεσιών υγείας. Ωστόσο, 27% των συμμετεχόντων τον χαρακτηρίζουν ως αρκετά σημαντικό και 12% αυτών ως πολύ ή πάρα πολύ σημαντικό. Παρόμοια αποτελέσματα προέκυψαν στην έρευνα της Νέας Ζηλανδίας (Dunlop et al, 2002), όπου μόλις 16% των φαρμακοποιών δήλωσε πως οι ανεπαρκείς επικοινωνιακές του ικανότητες αποτελούν σημαντικό εμπόδιο για την παροχή υπηρεσιών υγείας στους ασθενείς-πελάτες του, ενώ 16% αυτών ήταν αβέβαιο. 5. Τέλος, η απουσία ενός οργανωμένου συστήματος υποχρεωτικής, δια βίου κατάρτισης και εκπαίδευσης των φαρμακοποιών χαρακτηρίζεται ως ένα πολύ σημαντικό εμπόδιο για την παροχή υπηρεσιών υγείας από το 56% των συμμετεχόντων στην 173

189 έρευνα μας, ως ένα αρκετά σημαντικό εμπόδιο από το 25% αυτών και ως ένα μη σημαντικό εμπόδιο από το 19%. Από την άλλη, στην Αγγλία (Bush J., 2008), το ποσοστό των φαρμακοποιών που δήλωσε πως η έλλειψη ευκαιριών εκπαίδευσης αποτελεί σημαντικό εμπόδιο, ήταν μικρότερο και άγγιζε το 34%. Για την περαιτέρω ανάλυση των αποτελεσμάτων που προέκυψαν, εφαρμόστηκε το Friedman test, ώστε να προσδιοριστούν οι παράγοντες που παρεμποδίζουν περισσότερο την εφαρμογή των υπηρεσιών υγείας σύμφωνα με τους Έλληνες φαρμακοποιούς. Τα αποτελέσματα από την εφαρμογή του Friedman test παρουσιάζονται στον Πίνακα 5.21 που ακολουθεί. Πίνακας 5.21: Ιεράρχηση των παραγόντων σχετιζόμενων με την κατάρτιση, που παρεμποδίζουν σε μεγαλύτερο βαθμό την παροχή υπηρεσιών υγείας Παράγοντες σχετιζόμενοι με την κατάρτιση & τις δεξιότητες Mean Rank Ανεπαρκής εκπαίδευση για παροχή υπηρεσιών 2,98 Ανεπαρκής εκπαίδευση για επίλυση κλινικών προβλημάτων 3,59 Ανεπαρκής γνώση φαρμακολογίας & κλινικής χρήσης φαρμάκων 2,27 Ανεπαρκής επικοινωνιακή ικανότητα 2,10 Έλλειψη οργανωμένου συστήματος υποχρεωτικής, δια βίου κατάρτισης και εκπαίδευσης 4,06 Test statistics N 123 Chi-Square 191,957 Df 4 Asymp. Sig. (p) 0,000 Από τα στατιστικά αποτελέσματα του Friedman test (Πίνακας 5.21) βλέπουμε πως τουλάχιστον δύο από τις μεταβλητές διαφέρουν στατιστικώς σημαντικά μεταξύ τους, καθώς p=0,000<0,05. Άρα, η Η0 απορρίπτεται σε επίπεδο στατιστικής σημαντικότητας α=0,05 (ή και μικρότερο). Επιπλέον, από τον Πίνακα 5.21 συμπεραίνουμε πως οι παράγοντες που παρεμποδίζουν σε μεγαλύτερο βαθμό την εφαρμογή των υπηρεσιών υγείας είναι: 1) η έλλειψη ενός οργανωμένου συστήματος υποχρεωτικής, δια βίου κατάρτισης και εκπαίδευσης των φαρμακοποιών και 2) η ανεπαρκής εκπαίδευση των φαρμακοποιών επί της επίλυσης κλινικών προβλημάτων. Μελετώντας αντίστοιχες ερευνητικές μελέτες της διεθνούς βιβλιογραφίας παρατηρούμε πως τα αποτελέσματα της έρευνας μας παρουσιάζουν κάποιο βαθμό συμφωνίας με αυτές. Ειδικότερα, οι Dunlop et al (2002), στη μελέτη τους σχετικά με τις προοπτικές εφαρμογής της φαρμακευτικής φροντίδας από τους φαρμακοποιούς κοινότητας, κατέληξαν πως τα σημαντικότερα εμπόδια για την παροχή υπηρεσιών υγείας είναι η έλλειψη θεραπευτικών γνώσεων και η έλλειψη ικανοτήτων επίλυσης κλινικών προβλημάτων. Επιπλέον, έρευνα στη Δανία (Rossing et al, 2002) έδειξε πως το μεγαλύτερο εμπόδιο των φαρμακοποιών ήταν η έλλειψη των απαραίτητων γνώσεων για την αντιμετώπιση εξειδικευμένων προβλημάτων, παράγοντας που ξεπέρασε σε ποσοστό τον χρόνο και την έλλειψη κατάλληλου ρυθμιστικού πλαισίου οργάνωσης των υπηρεσιών. Παρατηρούμε, λοιπόν, πως η συνεχής κατάρτιση και εκπαίδευση των φαρμακοποιών σε νέους, περισσότερο στοχευμένους και εξειδικευμένους τομείς, είναι απαραίτητη 174

190 προκειμένου αυτοί να ανταπεξέλθουν στις σύγχρονες απαιτήσεις του επαγγέλματος τους. Πιο συγκεκριμένα, από τη μία το κράτος πρέπει να καταστήσει υποχρεωτική την παρακολούθηση καθορισμένου αριθμού σεμιναρίων και συνεδρίων, σχετικών με θέματα υγείας, κατά τη διάρκεια του χρόνου, πρακτική που ήδη εφαρμόζεται σε άλλες ευρωπαϊκές χώρες (Björkman et al, 2008, Cordina et al, 2008), και από την άλλη, οι φαρμακευτικές σχολές της Ελλάδας πρέπει να εντάξουν στο πρόγραμμα σπουδών τους περισσότερο πρακτικά μαθήματα (π.χ. κλινική φαρμακευτική), που να εξασφαλίζουν πως ο φοιτητής θα αποκτήσει τις απαραίτητες γνώσεις για την παροχή υπηρεσιών υγείας ΕΜΠΟΔΙΑ ΣΧΕΤΙΖΟΜΕΝΑ ΜΕ ΤΟΥΣ ΠΟΡΟΥΣ Η τρίτη υποενότητα στόχευε στην καταγραφή του βαθμού σημαντικότητας που αποδίδεται από τους φαρμακοποιούς σε μια σειρά παραγόντων σχετιζόμενων με τους πόρους, ως προς το εάν αυτοί αποτελούν ή όχι εμπόδιο για την παροχή υπηρεσιών υγείας. Οι απαντήσεις των φαρμακοποιών επεξεργάστηκαν με τη βοήθεια του στατιστικού πακέτου SPSS 21.0 και στους Πίνακες 5.22 και 5.23 που ακολουθούν, παρουσιάζονται τα αποτελέσματα της ανάλυσης συχνοτήτων καθώς και τα μέτρα περιγραφικής στατιστικής που υπολογίστηκαν. Πίνακας 5.22: Εμπόδια παροχής υπηρεσιών υγείας σχετιζόμενα με τους πόρους: Ποσοστό (%) έγκυρων απαντήσεων Καθόλου σημαντικός Λίγο σημαντικός Αρκετά σημαντικός Πολύ σημαντικός Πάρα πολύ σημαντικός Ανεπαρκείς οικονομικοί πόροι 6,5 18,7 30,1 30,1 14,6 Ακατάλληλη διαρρύθμιση χώρου 16,3 27,6 26,0 22,8 7,3 Μη διαθεσιμότητα ιδιωτικού χώρου παροχής 17,1 23,6 28,5 14,6 16,3 συμβουλών Ανεπαρκής χρόνος 7,3 18,7 31,7 22,8 19,5 Έλλειψη προσωπικού 11,4 22,0 26,8 24,4 15,4 Ακατάλληλος τρόπος οργάνωσης της δουλειάς Πολυπλοκότητα καθηκόντων φ/ποιού Έλλειψη εγκαταστάσεων, εξοπλισμού και κλινικών εργαλείων Έλλειψη των απαραίτητων βάσεων δεδομένων φαρμάκων 26,0 30,9 17,1 18,7 7,3 5,7 12,2 21,1 33,3 27,6 3,3 20,3 30,1 24,4 22,0 17,1 30,9 23,6 20,3 8,1 175

191 Πίνακας 5.23: Εμπόδια παροχής υπηρεσιών υγείας σχετιζόμενα με τους πόρους: Μέτρα Περιγραφικής Στατιστικής Μέσος Τυπική Επικρατούσα Διάμεσος όρος απόκλιση τιμή Ανεπαρκείς οικονομικοί πόροι 3,28 3,00 1,126 3 α Ακατάλληλη διαρρύθμιση χώρου 2,77 3,00 1,186 2 Μη διαθεσιμότητα ιδιωτικού χώρου παροχής συμβουλών 2,89 3,00 1,311 3 Ανεπαρκής χρόνος 3,28 3,00 1,191 3 Έλλειψη προσωπικού 3,11 3,00 1,240 3 Ακατάλληλος τρόπος οργάνωσης της δουλειάς 2,50 2,00 1,263 2 Πολυπλοκότητα καθηκόντων φ/ποιού 3,65 4,00 1,173 4 Έλλειψη εγκαταστάσεων, εξοπλισμού και κλινικών 3,41 3,00 1,137 3 εργαλείων Έλλειψη των απαραίτητων βάσεων δεδομένων φαρμάκων 2,72 3,00 1,205 2 α: Ύπαρξη πολλαπλών επικρατουσών τιμών. Φαίνεται η μικρότερη τιμή. Επιπλέον, για να εξασφαλιστεί η αξιοπιστία των αποτελεσμάτων μας υπολογίστηκε ο δείκτης εσωτερικής συνέπειας Cronbach s α. Από τον Πίνακα 5.24 παρατηρούμε πως ο δείκτης ισούται με 0,848, τιμή εξαιρετικά ικανοποιητική. Πίνακας 5.24: Τιμή του δείκτη εσωτερικής συνέπειας για την ερώτηση Γ1.Γ Reliability statistics Cronbach's Alpha 0,848 N of Items 9 Από τον Πίνακα 5.22 εξάγουμε τα ακόλουθα συμπεράσματα: 1. Οι φαρμακοποιοί σε ποσοστό 45% δήλωσαν πως οι ανεπαρκείς οικονομικοί πόροι αποτελούν σημαντικό εμπόδιο για την παροχή υπηρεσιών υγείας. Από την άλλη, το 30% αυτών ανέφερε πως πρόκειται για ένα μέτριο εμπόδιο και 25% πως δεν αποτελούν εμπόδιο. Στην Αγγλία (Bush J., 2008), 82% των φαρμακοποιών σημείωσε πως η έλλειψη χρηματοδότησης και επιχορηγήσεων, οπότε και η οικονομική ανέχεια των φαρμακοποιών, αποτελεί ένα σημαντικό εμπόδιο εφαρμογής των υπηρεσιών υγείας. Επιπλέον, στο Κεμπέκ (Laliberté et al, 2012), 57% των φαρμακοποιών δήλωσε πως η έλλειψη οικονομικών πόρων και προσωπικού αποτελεί βασικό εμπόδιο εφαρμογής των υπηρεσιών υγείας. Τέλος, υψηλό ποσοστό σημειώθηκε και στη Νέα Ζηλανδία (Dunlop et al, 2002), καθώς 60% των φαρμακοποιών δήλωσε πως οι ανεπαρκείς οικονομικοί πόροι αποτελούν σημαντικό εμπόδιο για την παροχή υπηρεσιών υγείας. Συμπερασματικά, οι ανεπαρκείς οικονομικοί πόροι συνιστούν έναν αρκετά σημαντικό παράγοντα παρεμπόδισης και μάλιστα σημαντικότερο για τη διεθνή βιβλιογραφία συγκριτικά με τα αποτελέσματα της έρευνας μας. 2. Η ακατάλληλη διαρρύθμιση του χώρου κρίνεται ως ένας σημαντικός παράγοντας παρεμπόδισης της παροχής υπηρεσιών υγείας από το 30% των ασθενών. Αντίθετα, 44% των ασθενών δεν το θωρεί σημαντικό εμπόδιο και 26% το θεωρεί μέτριο εμπόδιο. Στη βιβλιογραφική ανασκόπηση των Eades et al (2011), όπου παρουσιάζονται τα αποτελέσματα ερευνών ανά τον κόσμο, αναφέρεται πως στον 176

192 Καναδά σχεδόν τα 2/3 των συμμετεχόντων σε ανάλογη έρευνα σημείωσαν την απουσία ενός κατάλληλα σχεδιασμένου χώρου στο φαρμακείο ως σημαντικό εμπόδιο για την παροχή συμβουλών διακοπής του καπνίσματος, άποψη με την οποία συμφώνησε το 43% των φαρμακοποιών που συμμετείχαν σε αντίστοιχη έρευνα στην Ταϊλάνδη. Από την άλλη, στη Νιγηρία το 93% των φαρμακοποιών τόνισε πως οι εγκαταστάσεις δεν αποτελούν εμπόδιο στη συναλλαγή τους με τους ασθενείςπελάτες για θέματα υγείας. Επιπροσθέτως, στη Νέα Ζηλανδία (Dunlop et al, 2002), 54% των φαρμακοποιών ανέφερε τη μη διαθεσιμότητα του κατάλληλου φυσικού χώρου ως εμπόδιο για την παροχή υπηρεσιών υγείας. Εν ολίγοις, τα αποτελέσματα των ερευνών που περιγράφηκαν διαφέρουν αρκετά μεταξύ τους, γεγονός που μπορεί να αποδοθεί στο διαφορετικό τρόπο οργάνωσης του χώρου του φαρμακείου ανά τον κόσμο. 3. Η μη διαθεσιμότητα ενός ιδιωτικού χώρου παροχής συμβουλών προς τους ασθενείςπελάτες χαρακτηρίζεται ως σημαντικό εμπόδιο από το 31% των συμμετεχόντων, ως μέτριο εμπόδιο από το 28% των συμμετεχόντων και ως ανύπαρκτο εμπόδιο από το 41% των συμμετεχόντων. Από την άλλη στο Παρίσι (Perraudin et al, 2011), έρευνα που διεξήχθη στους τελειόφοιτους φοιτητές της φαρμακευτικής σχολής του Πανεπιστημίου Paris-Descartes, έδειξε πως το 57% αυτών θεωρεί σημαντικότερο εμπόδιο για την ανάπτυξη υπηρεσιών προώθησης της δημόσιας υγείας την απουσία ενός χώρου για παροχή συμβουλών προς τους ασθενείς-πελάτες, ο οποίος να σέβεται την ιδιωτικότητα του ασθενούς. Παρατηρείται, λοιπόν, μια απόκλιση των αποτελεσμάτων μας με τη βιβλιογραφία, καθώς όπως φαίνεται οι Έλληνες φαρμακοποιοί δε θεωρούν πως ένας ιδιωτικός χώρος παροχής συμβουλών είναι απαραίτητος για την εξυπηρέτηση των ασθενών-πελατών τους. 4. Η ανεπάρκεια χρόνου θεωρείται ένα σημαντικό εμπόδιο για την παροχή υπηρεσιών υγείας από το 42% των φαρμακοποιών που συμμετείχαν στην έρευνα μας, ενώ 32% αυτών την χαρακτήρισαν μέτριο εμπόδιο και 26% ασήμαντο εμπόδιο. Στην Αγγλία (Bush J., 2008), 85% των φαρμακοποιών κοινότητας χαρακτήρισε το χρονικό περιορισμό ως το βασικότερο εμπόδιο για την ανάπτυξη των υπηρεσιών δημόσιας υγείας. Επιπλέον, στο Κεμπέκ (Laliberté et al, 2012), 86% των φαρμακοποιών δήλωσε πως η έλλειψη χρόνου αποτελεί ένα πολύ σημαντικό εμπόδιο. Στο Παρίσι (Perraudin et al, 2011), έρευνα που διεξήχθη στους τελειόφοιτους φοιτητές της φαρμακευτικής σχολής, έδειξε πως 77% αυτών θεωρεί την έλλειψη χρόνου το σημαντικότερο εμπόδιο για την ανάπτυξη υπηρεσιών σχετιζόμενων με την παρακολούθηση και διαχείριση χρόνιων ασθενειών (παροχή συμβουλών, συνεργασία με γιατρούς, μέτρηση παραμέτρων υγείας). Επίσης, έρευνα που διεξήχθη στη Μαλαισία (Beshir et al, 2014), σχετικά με τις απόψεις των φαρμακοποιών για τα εμπόδια που καλούνται να αντιμετωπίσουν κατά την ενασχόληση τους με υπηρεσίες προαγωγής της υγείας, η έλλειψη χρόνου χαρακτηρίστηκε το σημαντικότερο εμπόδιο από το 60% των συμμετεχόντων, ενώ 30% ήταν ουδέτερο. Ακόμα, στη βιβλιογραφική ανασκόπηση των Eades et al (2011), παρατίθενται τα αποτελέσματα έρευνας στη Μαλαισία σύμφωνα με την οποία 75% των φαρμακοποιών σημείωσε την έλλειψη χρόνου ως βασικό εμπόδιο για την παροχή υπηρεσιών προώθησης της υγείας. Τέλος, στη Νέα Ζηλανδία (Dunlop et al, 2002), 87% των φαρμακοποιών τόνισε την έλλειψη χρόνου ως το βασικότερο εμπόδιο. Με άλλα λόγια, ο περιορισμός του χρόνου θεωρείται από την πλειοψηφία των φαρμακοποιών ανά τον κόσμο ως ο σημαντικότερος παράγοντας παρεμπόδισης των υπηρεσιών υγείας. Ωστόσο, εντύπωση προκαλεί το γεγονός πως οι Έλληνες φαρμακοποιοί έδωσαν στο εμπόδιο αυτό αρκετά μικρότερο ποσοστό συγκριτικά με τη βιβλιογραφία. 177

193 5. Ακολούθως, 40% των φαρμακοποιών δήλωσε πως η έλλειψη προσωπικού αποτελεί σημαντικό εμπόδιο και 27% αυτών πως πρόκειται για μέτριο εμπόδιο. Αντίθετα, 33% των συμμετεχόντων στην έρευνα μας δεν θεωρεί πως ο σχετικός παράγοντας είναι σημαντικός. Από την άλλη, στο Κεμπέκ (Laliberté et al, 2012), το ποσοστό των φαρμακοποιών που δήλωσε πως η έλλειψη οικονομικών πόρων και προσωπικού αποτελεί βασικό εμπόδιο εφαρμογής των υπηρεσιών υγείας, φτάνει λίγο υψηλότερα αγγίζοντας το 57%. 6. Ο ακατάλληλος τρόπος οργάνωσης της δουλειάς δεν είναι σημαντικός παράγοντας παρεμπόδισης της παροχής υπηρεσιών υγείας σύμφωνα με το 57% των φαρμακοποιών. Από την άλλη το 17% αυτών τον χαρακτήρισε ως μέτριο εμπόδιο και 26% ως σημαντικό εμπόδιο. Τα αποτελέσματα αυτά έρχονται σε ρήξη με έρευνα της Νέας Ζηλανδίας (Dunlop et al, 2002) από την οποία προέκυψε πως η μη σωστή οργάνωση του φαρμακείου, με τα κατάλληλα συστήματα διαχείρισης, αποτελεί σημαντικό εμπόδιο σύμφωνα με το 51% των φαρμακοποιών. 7. Η πολυπλοκότητα των καθηκόντων του φαρμακοποιού κρίθηκε ως σημαντικό εμπόδιο από το 61% των συμμετεχόντων και ως μέτριο εμπόδιο από το 21% αυτών. Το ποσοστό που σημειώθηκε ήταν αναμενόμενο, δεδομένου πως ο σύγχρονος φαρμακοποιός καλείται καθημερινά να καταπιαστεί με πολυάριθμες δραστηριότητες και να υποδυθεί πολυποίκιλους ρόλους. Εξάλλου, όπως αναλύθηκε στην Ενότητα το φαρμακευτικό επάγγελμα είναι πολυσχιδές, συμπεριλαμβάνοντας πολλές διαφορετικές ταυτότητες, με αποτέλεσμα ο σύγχρονος φαρμακοποιός να εμφανίζεται διστακτικός απέναντι στην περαιτέρω εξέλιξη και ενίσχυση του επαγγέλματος του με νέα καθήκοντα. 8. Η έλλειψη του κατάλληλου εξοπλισμού, των εγκαταστάσεων και των κλινικών εργαλείων για την παροχή υπηρεσιών υγείας, σημειώθηκε ως σημαντικός παράγοντας παρεμπόδισης από το 46% των φαρμακοποιών και ως μέτριο εμπόδιο από το 30% αυτών. Παρόμοια αποτελέσματα και στην Αγγλία (Bush J., 2008), καθώς 39% των φαρμακοποιών δήλωσε πως οι ακατάλληλες εγκαταστάσεις αποτελούν σημαντικό εμπόδιο ανάπτυξης των υπηρεσιών υγείας. Επιπλέον, απόλυτη ταύτιση προέκυψε με έρευνα στο Κεμπέκ (Laliberté et al, 2012), αφού 46% των φαρμακοποιών δήλωσε πως η έλλειψη κλινικών εργαλείων αποτελεί βασικό εμπόδιο εφαρμογής των υπηρεσιών υγείας. 9. Τέλος, 1 στους 2 φαρμακοποιούς (48%) δήλωσε πως η έλλειψη των απαραίτητων βάσεων δεδομένων φαρμάκων δεν αποτελεί σημαντικό εμπόδιο για την παροχή υπηρεσιών υγείας, ενώ το 24% αυτών την χαρακτήρισε ως μέτριο εμπόδιο και το 28% ως σημαντικό εμπόδιο. Στη Νέα Ζηλανδία (Dunlop et al, 2002), σε έρευνα σχετικά με την άποψη των φαρμακοποιών για τις προοπτικές των υπηρεσιών υγείας, 45% αυτών ανέφερε πως η έλλειψη κατάλληλων πηγών, με πληροφορίες για τα φάρμακα, αποτελεί σημαντικό εμπόδιο για την εφαρμογή τους. Στη συνέχεια, εφαρμόστηκε το Friedman test, ώστε να προσδιοριστούν, όπως και προηγουμένως, οι παράγοντες που παρεμποδίζουν περισσότερο την εφαρμογή των υπηρεσιών υγείας σύμφωνα με τους Έλληνες φαρμακοποιούς. Τα αποτελέσματα από την εφαρμογή του, παρουσιάζονται στον Πίνακα 5.25 που ακολουθεί. 178

194 Πίνακας 5.25: Ιεράρχηση των παραγόντων σχετιζόμενων με τους πόρους, που παρεμποδίζουν σε μεγαλύτερο βαθμό την παροχή υπηρεσιών υγείας Παράγοντες σχετιζόμενοι με τους πόρους Mean Rank Ανεπαρκείς οικονομικοί πόροι 5,39 Ακατάλληλη διαρρύθμιση χώρου 4,30 Μη διαθεσιμότητα ιδιωτικού χώρου παροχής συμβουλών 4,57 Ανεπαρκής χρόνος 5,53 Έλλειψη προσωπικού 5,07 Ακατάλληλος τρόπος οργάνωσης της δουλειάς 3,74 Πολυπλοκότητα καθηκόντων φαρμακοποιού 6,39 Έλλειψη εγκαταστάσεων, εξοπλισμού και κλινικών εργαλείων 5,83 Έλλειψη των απαραίτητων βάσεων δεδομένων φαρμάκων 4,19 Test statistics N 123 Chi-Square 123,500 Df 8 Asymp. Sig. (p) 0,000 Από τα στατιστικά αποτελέσματα του Friedman test (Πίνακας 5.25) βλέπουμε πως τουλάχιστον δύο από τις μεταβλητές διαφέρουν στατιστικώς σημαντικά μεταξύ τους, καθώς p=0,000<0,05. Άρα, η Η0 απορρίπτεται σε επίπεδο στατιστικής σημαντικότητας α=0,05 (ή και μικρότερο). Επιπλέον, οι παράγοντες που φαίνεται να εμποδίζουν περισσότερο την παροχή υπηρεσιών υγείας σύμφωνα με την άποψη των φαρμακοποιών είναι: 1) η πολυπλοκότητα καθηκόντων του φαρμακοποιού, 2) η έλλειψη εγκαταστάσεων, εξοπλισμού και κλινικών εργαλείων και 3) η έλλειψη χρόνου. Συγκρίνοντας τα αποτελέσματα της έρευνας μας με αντίστοιχα της βιβλιογραφίας συμπεραίνουμε πως υπάρχει συμφωνία ως προς κάποιους παράγοντες παρεμπόδισης και διαφωνία ως προς κάποιους άλλους. Ειδικότερα, οι Dunlop et al (2002) στην έρευνα τους έδειξαν πως το σημαντικότερο εμπόδιο παροχής υπηρεσιών υγείας είναι η έλλειψη χρόνου, ενώ ακολουθούν η ανεπάρκεια οικονομικών πόρων και χώρου. Επιπρόσθετα, σε έρευνα που διεξήχθη από ερευνητές της φαρμακευτικής φροντίδας σε 11 Ευρωπαϊκές χώρες (Van Mill et al, 2001), τα σημαντικότερα εμπόδια που προέκυψαν ήταν η ανεπάρκεια χρόνου και οικονομικών πόρων. Παρόμοια αποτελέσματα και σε ποσοτική έρευνα που διεξήχθη στη Δανία (Hopp et al, 2005), όπου η έλλειψη χρόνου και χρήματος αναφέρθηκαν από το προσωπικό των φαρμακείων που προσφέρουν υπηρεσίες προώθησης της υγείας, ως τα βασικότερα εμπόδια. Επιπλέον, στη Σουηδία (Björkman et al, 2008) το φαρμακευτικό προσωπικό ανέφερε πως δύο από τα σημαντικότερα εμπόδια για την παροχή υπηρεσιών υγείας ήταν η έλλειψη χρόνου και ο σχεδιασμός του χώρου του φαρμακείου, που δε διευκόλυνε την προσωπική επαφή με τον ασθενή για την παροχή συμβουλών σχετικά με τα θέματα υγείας που τον απασχολούν. Τέλος, οι Laliberté et al (2012), επίσης κατέληξαν στο συμπέρασμα πως η έλλειψη χρόνου, προσωπικού, χώρου και εξοπλισμού παρεμποδίζουν την παροχή υπηρεσιών. Συμπεραίνουμε, πως η έλλειψη χρόνου αποτελεί ένα από τα σημαντικότερα προβλήματα που καλούνται να αντιμετωπίσουν οι φαρμακοποιοί στην καθημερινή επαγγελματική πρακτική, και μάλιστα το σημαντικότερο σύμφωνα με την πλειοψηφία των ερευνών στη διεθνή βιβλιογραφία. Ωστόσο, στην έρευνα μας σημαντικότερο χαρακτηρίστηκε το εμπόδιο της πολυπλοκότητας καθηκόντων του φαρμακοποιού, το οποίο βρίσκεται σε άμεση συνάρτηση με το χρόνο, αφού όσο περισσότερες οι δραστηριότητες με τις οποίες 179

195 απασχολείται ένας φαρμακοποιός τόσο περισσότερος και ο χρόνος εργασίας που απαιτείται. Είναι, λοιπόν, σημαντικό να γίνει καλύτερη διαχείριση των καθηκόντων του σύγχρονου φαρμακοποιού, έτσι ώστε αυτός να επικεντρωθεί σε μικρότερο αριθμό δραστηριοτήτων στις οποίες θα είναι περισσότερο αποδοτικός και αποτελεσματικός. Επιπλέον, ιδιαίτερη έμφαση δόθηκε στην έλλειψη των κατάλληλων εξοπλισμών και εγκαταστάσεων για την παροχή υπηρεσιών υγείας. Είναι γεγονός πως πολλές υπηρεσίες υγείας, ιδιαιτέρως αυτές που σχετίζονται με τη μέτρηση παραμέτρων υγείας, απαιτούν εξειδικευμένα όργανα και εξοπλισμό. Όμως, το υψηλό του κόστος, καθιστά απαγορευτική την αγορά του και απαραίτητη την οικονομική επιχορήγηση από το κράτος και το ΕΣΥ ΕΜΠΟΔΙΑ ΣΧΕΤΙΖΟΜΕΝΑ ΜΕ ΤΟ ΣΥΣΤΗΜΑ ΥΓΕΙΑΣ Το τρίτο μέρος του ερωτηματολογίου ολοκληρώθηκε με την τέταρτη υποενότητα στην οποία οι φαρμακοποιοί κλήθηκαν να αξιολογήσουν μια σειρά παραγόντων σχετιζόμενων με το ΕΣΥ, ως προς το πόσο σημαντικά εμπόδια για την παροχή υπηρεσιών υγείας θεωρούνται. Οι απαντήσεις των φαρμακοποιών επεξεργάστηκαν με τη βοήθεια του στατιστικού πακέτου SPSS 21.0 και στους Πίνακες 5.26 και 5.27 που ακολουθούν, παρουσιάζονται τα αποτελέσματα της ανάλυσης συχνοτήτων καθώς και τα μέτρα περιγραφικής στατιστικής που υπολογίστηκαν. Πίνακας 5.26: Εμπόδια παροχής υπηρεσιών υγείας σχετιζόμενα με το σύστημα υγείας: Ποσοστό (%) έγκυρων απαντήσεων Έλλειψη κατάλληλου νομοθετικού πλαισίου ρύθμισης Απουσία οργανωμένου συστήματος αποζημίωσης Μη υποστήριξη του νέου ρόλου των φαρμακοποιών από επαγγελματίες υγείας Δυσκολία συνεργασίας με τους επαγγελματίες υγείας Περιορισμένη πρόσβαση στο ιστορικό των ασθενών Ανεπαρκή δεδομένα σχετικά με την ωφέλεια των υπηρεσιών υγείας για το ΕΣΥ Καθόλου σημαντικός Λίγο σημαντικός Αρκετά σημαντικός Πολύ σημαντικός Πάρα πολύ σημαντικός 0,0 4,9 22,8 29,3 43,1 0,8 7,3 14,6 24,4 52,8 0,0 6,5 21,1 24,4 48,00 0,8 17,9 27,6 26,0 27,6 3,3 18,7 26,0 30,9 21,1 1,6 10,6 24,4 32,5 30,9 180

196 Πίνακας 5.27: Εμπόδια παροχής υπηρεσιών υγείας σχετιζόμενα με το σύστημα υγείας: Μέτρα Περιγραφικής Στατιστικής Έλλειψη κατάλληλου νομοθετικού πλαισίου ρύθμισης Απουσία οργανωμένου συστήματος αποζημίωσης Μη υποστήριξη του νέου ρόλου των φαρμακοποιών από επαγγελματίες υγείας Δυσκολία συνεργασίας με τους επαγγελματίες υγείας Περιορισμένη πρόσβαση στο ιστορικό των ασθενών Ανεπαρκή δεδομένα σχετικά με την ωφέλεια των υπηρεσιών υγείας για το ΕΣΥ Μέσος όρος Διάμεσος α: Ύπαρξη πολλαπλών επικρατουσών τιμών. Φαίνεται η μικρότερη τιμή. Ακολούθως, υπολογίστηκε ο δείκτης εσωτερικής συνέπειας, Cronbach s α. Σύμφωνα με τον Πίνακα 5.28 που ακολουθεί, η τιμή του δείκτη ισούται με 0,750, οπότε τα αποτελέσματα της έρευνας είναι αξιόπιστα. Πίνακας 5.28: Τιμή του δείκτη εσωτερικής συνέπειας α για την ερώτηση Γ1.Δ Reliability statistics Cronbach's Alpha 0,750 N of Items 6 Από τον Πίνακα 5.26 εξάγουμε τα ακόλουθα συμπεράσματα: Τυπική απόκλιση Επικρατούσα τιμή 4,11 4,00 0, ,21 5,00 1, ,14 4,00 0, ,62 4,00 1,098 3 α 3,48 4,00 1, ,80 4,00 1, Η απουσία ενός κατάλληλου νομοθετικού πλαισίου ρύθμισης των υπηρεσιών υγείας χαρακτηρίστηκε ως πολύ σημαντικό εμπόδιο από 3 στους 4 φαρμακοποιούς (72%) και ως μέτριο εμπόδιο από το 23% αυτών. Τα σχετικά αποτελέσματα δε φαίνεται να συμφωνούν με έρευνα που διεξήχθη στη Μαλαισία (Beshir et al, 2014), σχετικά με τις απόψεις των φαρμακοποιών για τα εμπόδια που καλούνται να αντιμετωπίσουν κατά την ενασχόληση τους με υπηρεσίες προαγωγής της υγείας, καθώς η έλλειψη κανονισμών που να υποστηρίζουν και να ελέγχουν τις υπηρεσίες χαρακτηρίστηκε ως σημαντικό εμπόδιο μόνο από το 38% των συμμετεχόντων, ενώ 45% αυτών ήταν ουδέτερο. 2. Η απουσία ενός οργανωμένου συστήματος αποζημίωσης των φαρμακοποιών για την παροχή υπηρεσιών υγείας, επίσης θεωρείται πολύ σημαντικός παράγοντας παρεμπόδισης για το 77% των συμμετεχόντων στην έρευνα μας, ενώ 15% αυτών τον χαρακτηρίζουν ως έναν μέτρια σημαντικό παράγοντα και 8% ως λίγο ή καθόλου σημαντικό. Στο Κεμπέκ (Laliberté et al, 2012), 51% των φαρμακοποιών δήλωσε πως η μη οικονομική ανταμοιβή για τις διάφορες υπηρεσίες υγείας αποτελεί σημαντικό εμπόδιο. Παρομοίως, στο Παρίσι (Perraudin et al, 2011), οι τελειόφοιτοι φοιτητές της φαρμακευτικής σχολής δήλωσαν, σε ποσοστό 61%, πως θεωρούν την μη κατάλληλη αποζημίωση των φαρμακοποιών για τις υπηρεσίες που προσφέρουν ως το σημαντικότερο εμπόδιο για την ανάπτυξη υπηρεσιών σχετιζόμενων με την παρακολούθηση και διαχείριση χρόνιων ασθενειών (παροχή 181

197 συμβουλών, συνεργασία με γιατρούς, μέτρηση παραμέτρων υγείας). Αντίθετα, στη Μαλαισία (Beshir et al, 2014), μόλις 30% των φαρμακοποιών ανέφερε πως η έλλειψη κερδοφορίας, δηλαδή η μη ανταμοιβή τους για τις υπηρεσίες που προσφέρουν, αποτελεί βασικό εμπόδιο, ενώ ουδέτερο ως προς την άποψη αυτή ήταν το 53% των συμμετεχόντων. Επιπλέον, στη βιβλιογραφική ανασκόπηση των Eades et al (2011), παρατίθενται τα αποτελέσματα έρευνας στη Νιγηρία, σύμφωνα με την οποία 88% των φαρμακοποιών δε θεωρεί την αποζημίωση απαραίτητη για τη συμμετοχή του σε δραστηριότητες προαγωγής της υγείας. Παρομοίως, στη Μαλαισία (Eades et al, 2011), 64% των συμμετεχόντων ήταν ουδέτερο ή διαφώνησε με την άποψη πως η μη ανταμοιβή του αποτελεί εμπόδιο για την παροχή υπηρεσιών υγείας. Τέλος, στη Νέα Ζηλανδία (Dunlop et al, 2002), 82% των φαρμακοποιών χαρακτήρισε την μη ανταμοιβή του ως το βασικότερο εμπόδιο για την προσφορά υπηρεσιών υγείας. Για άλλη μια φορά παρατηρούμε πως τα αποτελέσματα των διάφορων βιβλιογραφικών ερευνών αποκλίνουν, γεγονός που στην προκειμένη περίπτωση οφείλεται στην κουλτούρα των φαρμακοποιών της κάθε χώρας αλλά και στο βαθμό κατά τον οποίον οι υπηρεσίες υγείας έχουν ενσωματωθεί στην καθημερινή επαγγελματική πρακτική. 3. Η μη υποστήριξη του νέου ρόλου των φαρμακοποιών από τους επαγγελματίες υγείας αποτελεί σύμφωνα με το 72% των φαρμακοποιών ένα ακόμα σημαντικό εμπόδιο για την παροχή υπηρεσιών υγείας. Αντίθετο προς την άποψη αυτή είναι το 7% των συμμετεχόντων, ενώ το υπόλοιπο 21% χαρακτηρίζει το σχετικό παράγοντα ως μέτριο εμπόδιο. Στη Νέα Ζηλανδία (Dunlop et al, 2002), 39% των ασθενών τόνισε πως η αντίσταση γιατρών και νοσηλευτών αποτελεί εμπόδιο εφαρμογής των υπηρεσιών. Επίσης, μεταγενέστερη έρευνα στη Νέα Ζηλανδία, από διαφορετικούς ερευνητές (Bryant et al, 2009), έδειξε πως 25% των φαρμακοποιών πιστεύει ότι οι γενικοί ιατροί βλέπουν αρνητικά την προσφορά υπηρεσιών υγείας από τους φαρμακοποιούς. Για ακόμα μια φορά παρατηρούμε απόκλιση των αποτελεσμάτων της έρευνας μας με τη βιβλιογραφία, η οποία υποδεικνύει το διαφορετικό επίπεδο συνεργασίας, αλληλοϋποστήριξης και σεβασμού μεταξύ των επαγγελματιών υγείας στις υπό μελέτη χώρες. 4. Ακολούθως, οι φαρμακοποιοί δήλωσαν, σε ποσοστό 54%, πως η δυσκολία συνεργασίας με τους επαγγελματίες υγείας αποτελεί έναν πολύ σημαντικό παράγοντα παρεμπόδισης των υπηρεσιών υγείας. Από την άλλη, 27% των συμμετεχόντων τον χαρακτήρισε ως αρκετά σημαντικό και 19% αυτών ως μη σημαντικό παράγοντα. Στην Αγγλία (Bush J., 2008), 62% των φαρμακοποιών δήλωσε πως η έλλειψη επικοινωνίας με τους άλλους επαγγελματίες υγείας αποτελεί σημαντικό εμπόδιο. Παρομοίως, στο Κεμπέκ (Laliberté et al, 2012), 61% των φαρμακοποιών σημείωσε πως η έλλειψη συντονισμού και επικοινωνίας με τους άλλους επαγγελματίες υγείας αποτελεί ένα πολύ σημαντικό εμπόδιο. 5. Η περιορισμένη πρόσβαση στο ιστορικό των ασθενών-πελατών αποτελεί σημαντικό εμπόδιο για την παροχή υπηρεσιών υγείας σύμφωνα με το 52% των φαρμακοποιών που συμμετείχε στην έρευνα και μέτριο εμπόδιο σύμφωνα με το 26% αυτών. Αντίθετο, ωστόσο, προς την άποψη αυτή είναι το 22% των συμμετεχόντων. Στη Νέα Ζηλανδία (Dunlop et al, 2002), 61% των συμμετεχόντων σε έρευνα σχετικά με την άποψη των φαρμακοποιών για τις προοπτικές της φαρμακευτικής φροντίδας, δήλωσε πως η αδυναμία πρόσβασης στον ιατρικό φάκελο των ασθενών αποτελεί σημαντικό εμπόδιο και παράγοντα περιορισμού της εφαρμογής των υπηρεσιών υγείας. 6. Τέλος, η ανεπάρκεια δεδομένων σχετικά με την ωφέλεια των υπηρεσιών υγείας για το ΕΣΥ χαρακτηρίζεται ως σημαντικός παράγοντας παρεμπόδισης από το 64% των φαρμακοποιών, ως ένας αρκετά σημαντικός παράγοντας από το 24% των 182

198 φαρμακοποιών και ως ένας μη σημαντικός παράγοντας από το 12% αυτών. Στη Μαλαισία (Beshir et al, 2014), οι φαρμακοποιοί δήλωσαν σε ποσοστό 30%, πως η έλλειψη αποδείξεων σχετικά με τη βελτίωση της υγείας του πληθυσμού από τις υπηρεσίες υγείας, αποτελεί ένα βασικό εμπόδιο, ενώ 40% αυτών έμεινε ουδέτερο. Από την άλλη, τα αποτελέσματα έρευνας στη Νέα Ζηλανδία (Dunlop et al, 2002) πλησίασαν αρκετά πως τα δικά μας, αφού 52% των φαρμακοποιών ανέφερε πως η έλλειψη δεδομένων σχετικά με την αξία της φαρμακευτικής φροντίδας αποτελεί εμπόδιο για την παροχή υπηρεσιών υγείας. Στη συνέχεια, εφαρμόστηκε το Friedman test, τα αποτελέσματα του οποίου παρατίθενται στον Πίνακα 5.29 που ακολουθεί. Πίνακας 5.29: Ιεράρχηση των παραγόντων σχετιζόμενων με το σύστημα υγείας, που παρεμποδίζουν σε μεγαλύτερο βαθμό την παροχή υπηρεσιών υγείας Παράγοντες σχετιζόμενοι με το σύστημα υγείας Mean Rank Έλλειψη κατάλληλου νομοθετικού πλαισίου ρύθμισης 3,89 Απουσία οργανωμένου συστήματος αποζημίωσης 3,99 Μη υποστήριξη του νέου ρόλου των φαρμακοποιών από επαγγελματίες υγείας 3,95 Δυσκολία συνεργασίας με τους επαγγελματίες υγείας 3,02 Περιορισμένη πρόσβαση στο ιστορικό των ασθενών-πελατών 2,84 Ανεπαρκή δεδομένα σχετικά με την ωφέλεια των υπηρεσιών υγείας για το ΕΣΥ 3,30 Test statistics N 123 Chi-Square 66,181 Df 5 Asymp. Sig. (p) 0,000 Από τα στατιστικά αποτελέσματα του Friedman test (Πίνακας 5.29) βλέπουμε πως τουλάχιστον δύο από τις μεταβλητές διαφέρουν στατιστικώς σημαντικά μεταξύ τους, καθώς p=0,000<0,05. Άρα, η Η0 απορρίπτεται σε επίπεδο στατιστικής σημαντικότητας α=0,05 (ή και μικρότερο). Επιπλέον, από τον Πίνακα 5.29 συμπεραίνουμε πως οι παράγοντες που παρεμποδίζουν σε μεγαλύτερο βαθμό την εφαρμογή των υπηρεσιών υγείας είναι: 1) η έλλειψη ενός οργανωμένου συστήματος αποζημίωσης των φαρμακοποιών για τις υπηρεσίες υγείας, 2) η μη υποστήριξη του νέου ρόλου των φαρμακοποιών από τους επαγγελματίες υγείας και 3) η έλλειψη ενός κατάλληλου νομοθετικού πλαισίου ρύθμισης των υπηρεσιών υγείας. Σε αντίστοιχη έρευνα που διεξήχθη στη Νέα Ζηλανδία από τους Dunlop et al (2002), προέκυψε πως η έλλειψη ενός οργανωμένου συστήματος αποζημίωσης αποτελούσε ένα από τα βασικότερα εμπόδια, μαζί με την αδυναμία πρόσβασης στον ιατρικό φάκελο του ασθενούς, που όπως φαίνεται από την έρευνα μας, θεωρείται το λιγότερο σημαντικό εμπόδιο για τους Έλληνες φαρμακοποιούς. Ολοκληρώνοντας την ανάλυση για το τρίτο μέρος του ερωτηματολογίου προς τους φαρμακοποιούς και θέλοντας να προσδιορίσουμε, συνολικά, τα σημαντικότερα εμπόδια παροχής υπηρεσιών υγείας, εφαρμόσαμε το Friedman test για όλους τους παράγοντες που μελετήθηκαν στην ερώτηση Γ1 (Πίνακας 5.30). 183

199 Πίνακας 5.30: Ιεράρχηση των παραγόντων που παρεμποδίζουν σε μεγαλύτερο βαθμό την παροχή υπηρεσιών υγείας Εμπόδια Mean Rank Έλλειψη ενδιαφέροντος των φαρμακοποιών 12,60 Έλλειψη κινήτρου των φαρμακοποιών 12,86 Έλλειψη αυτοπεποίθησης των φαρμακοποιών 8,90 Φόβος αλλαγής του φαρμακευτικού επαγγέλματος 12,63 Οικογενειακοί λόγοι των φαρμακοποιών 6,77 Ανεπαρκής κατανόηση της έννοιας των υπηρεσιών από τους ασθενείς 18,98 Άγνοια ρόλου και γνώσεων του φαρμακοποιού 19,17 Έλλειψη εμπιστοσύνης προς φαρμακοποιό 17,50 Απροθυμία αλλαγής της υπάρχουσας κατάστασης από τους ασθενείς 11,17 Αμηχανία ή αίσθημα προσβολής των ασθενών σε προσωπικές ερωτήσεις 16,80 Βιασύνη & έλλειψη χρόνου των ασθενών 10,75 Μη τακτική επισκεψιμότητα στο φαρμακείο 12,72 Ανεπαρκής εκπαίδευση για παροχή υπηρεσιών 15,33 Ανεπαρκής εκπαίδευση για επίλυση κλινικών προβλημάτων 18,47 Ανεπαρκής γνώση φαρμακολογίας & κλινικής χρήσης φαρμάκων 11,29 Ανεπαρκής επικοινωνιακή ικανότητα 10,35 Έλλειψη οργανωμένου συστήματος υποχρεωτικής, δια βίου κατάρτισης και εκπαίδευσης 21,59 Ανεπαρκείς οικονομικοί πόροι 18,49 Ακατάλληλη διαρρύθμιση χώρου 14,59 Μη διαθεσιμότητα ιδιωτικού χώρου παροχής συμβουλών 15,53 Ανεπαρκής χρόνος 18,49 Έλλειψη προσωπικού 17,19 Ακατάλληλος τρόπος οργάνωσης της δουλειάς 12,69 Πολυπλοκότητα καθηκόντων φαρμακοποιού 21,40 Έλλειψη εγκαταστάσεων, εξοπλισμού και κλινικών εργαλείων 19,65 Έλλειψη των απαραίτητων βάσεων δεδομένων φαρμάκων 14,27 Έλλειψη κατάλληλου νομοθετικού πλαισίου ρύθμισης 24,78 Απουσία οργανωμένου συστήματος αποζημίωσης 24,92 Μη υποστήριξη του νέου ρόλου των φαρμακοποιών από επαγγελματίες υγείας 24,86 Δυσκολία συνεργασίας με τους επαγγελματίες υγείας 21,22 Περιορισμένη πρόσβαση στο ιστορικό των ασθενών-πελατών 19,91 Ανεπαρκή δεδομένα σχετικά με την ωφέλεια των υπηρεσιών υγείας για το ΕΣΥ 22,14 Test statistics N 123 Chi-Square 1134,137 Df 31 Asymp. Sig. (p) 0,000 Παρατηρώντας τα αποτελέσματα του Friedman test, που παρατίθενται στον Πίνακα 5.30, συμπεραίνουμε πως τα σημαντικότερα εμπόδια που οι φαρμακοποιοί καλούνται να 184

200 αντιμετωπίσουν κατά την παροχή υπηρεσιών υγείας σχετίζονται άμεσα με το ΕΣΥ και αφορούν: 1) την έλλειψη ενός οργανωμένου συστήματος αποζημίωσης, 2) την μη υποστήριξη του νέου ρόλου από τους γιατρούς και 3) την απουσία κατάλληλου ρυθμιστικού και νομοθετικού πλαισίου. Οι φαρμακοποιοί στη Μαλαισία (Beshir et al, 2014) ωστόσο, τόνισαν πως τα τρία βασικότερα εμπόδια για την εφαρμογή των υπηρεσιών υγείας ήταν η έλλειψη χρόνου, η ανεπαρκής εκπαίδευση και η απουσία κατάλληλου ρυθμιστικού πλαισίου στήριξης των υπηρεσιών υγείας. Επιπλέον, στην έρευνα του Matthew Perri (1996) περιγράφονται 6 βασικά εμπόδια στην παροχή φαρμακευτικής φροντίδας. Πρόκειται για την περιορισμένη πρόσβαση στις πληροφορίες του ασθενούς, την ανεπαρκή εκπαίδευση του φαρμακοποιού, το φόβο της εξέλιξης του επαγγέλματος του, την μη κατανόηση της έννοιας των υπηρεσιών υγείας από τους ασθενείς, την ακατάλληλη διαρρύθμιση του χώρου του φαρμακείου και την απουσία συστήματος αποζημίωσης των φαρμακοποιών για τις υπηρεσίες που προσφέρουν. Εντύπωση προκαλεί το γεγονός πως 20 χρόνια αργότερα τα εμπόδια παροχής υπηρεσιών υγείας δεν έχουν αλλάξει σημαντικά και η έρευνα του Matthew Perri, παραμένει διαχρονική. Συμπερασματικά, από τον Πίνακα 5.30 γίνεται φανερή η αδυναμία του ΕΣΥ να στηρίξει το νέο ρόλο των φαρμακοποιών στην προαγωγή της υγείας και στη βελτίωση της ποιότητας ζωής των ασθενών. Πιο αναλυτικά, η νομοθετική ρύθμιση των υπηρεσιών υγείας, έτσι ώστε να καθορίζονται επακριβώς οι υποχρεώσεις και τα καθήκοντα του Έλληνα φαρμακοποιού, αλλά και η ανταμοιβή του για κάθε ένα από αυτά, είναι απαραίτητη για την ανάπτυξη της έννοιας της φαρμακευτικής φροντίδας. Τέλος, ιδιαίτερα σημαντική είναι η βελτίωση των σχέσεων των φαρμακοποιών με άλλους επαγγελματίες υγείας, όπως οι γιατροί, οι οποίοι συχνά εμφανίζονται καχύποπτοι και αρνητικοί, πιστεύοντας πως ο φαρμακοποιός εισβάλλει στο πεδίο της επαγγελματικής τους πρακτικής. Ειδικότερα, πρέπει να καθοριστούν λεπτομερώς τα καθήκοντα και οι δραστηριότητες με τις οποίες κάθε επαγγελματίας υγείας δύναται και οφείλει να ασχολείται, προκειμένου να αποφευχθούν οι περιπτώσεις αλληλοεπικάλυψης και σύγκρουσης συμφερόντων. 5.5 ΤΟ ΜΕΛΛΟΝ ΤΟΥ ΕΛΛΗΝΙΚΟΥ ΦΑΡΜΑΚΕΙΟΥ Το τέταρτο και τελευταίο μέρος του ερωτηματολογίου επιχειρεί να προβλέψει το μέλλον του ελληνικού φαρμακείου καταγράφοντας τις απόψεις των φαρμακοποιών σχετικά με τα μελλοντικά του χαρακτηριστικά και αναζητώντας τις στρατηγικές που θα οδηγήσουν στη στροφή του φαρμακευτικού επαγγέλματος προς τις υπηρεσίες προαγωγής της υγείας. Επιπλέον, στο αναφερόμενο μέρος γίνεται και μια γενική αποτίμηση της ικανοποίησης και του αισθήματος επιτυχίας που αποφέρει στους φαρμακοποιούς το επάγγελμα τους ΠΡΟΒΛΕΨΗ ΤΟΥ ΜΕΛΛΟΝΤΟΣ ΤΟΥ ΕΛΛΗΝΙΚΟΥ ΦΑΡΜΑΚΕΙΟΥ & ΤΟΥ ΦΑΡΜΑΚΕΥΤΙΚΟΥ ΕΠΑΓΓΕΛΜΑΤΟΣ Στην πρώτη ερώτηση του τέταρτου μέρους ζητήθηκε από τους φαρμακοποιούς να δηλώσουν το βαθμό συμφωνίας τους με μια σειρά παραγόντων σχετικών με τη μελλοντική εξέλιξη του ελληνικού φαρμακείου και του φαρμακευτικού επαγγέλματος. Οι απαντήσεις των συμμετεχόντων επεξεργάστηκαν με τη βοήθεια του στατιστικού πακέτου SPSS 21.0 και στους Πίνακες 5.31 και 5.32 που ακολουθούν, παρουσιάζονται τα αποτελέσματα της ανάλυσης συχνοτήτων καθώς και τα μέτρα περιγραφικής στατιστικής που υπολογίστηκαν. 185

201 Πίνακας 5.31: Πρόβλεψη του μέλλοντος για το ελληνικό φαρμακείο και το φαρμακευτικό επάγγελμα: Ποσοστό (%) έγκυρων απαντήσεων Η παροχή υπηρεσιών υγείας θα είναι απαραίτητη για την επιβίωση του μελλοντικού φαρμακείου Το μέλλον του φαρμακείου θα είναι αλληλένδετο με το ΕΣΥ Το μελλοντικό φαρμακείο θα διαδραματίζει σημαντικό ρόλο στο σχεδιασμό της πρωτοβάθμιας περίθαλψης και της επείγουσας παροχής Το μελλοντικό φαρμακείο θα συμβάλλει στην εξοικονόμηση πόρων για το ΕΣΥ Ο μελλοντικός φαρμακοποιός θα αναλαμβάνει την ευθύνη για το συνολικό θεραπευτικό αποτέλεσμα μιας φαρμακευτικής αγωγής, μέσω της αναγνώρισης νομικά του δικαιώματος του να προτείνει ή να αλλάζει ένα θεραπευτικό σχήμα όταν το κρίνει απαραίτητο Διαφωνώ απόλυτα Μάλλον διαφωνώ Ούτε συμφωνώ/ Ούτε διαφωνώ Μάλλον συμφων ώ Συμφωνώ απόλυτα 0,8 0,8 4,9 22,8 70,7 1,6 6,5 13,0 41,5 37,4 0,8 5,7 10,6 40,7 42,3 1,6 6,5 17,1 30,1 44,7 11,4 16,3 18,7 21,1 32,5 Πίνακας 5.32: Πρόβλεψη του μέλλοντος για το ελληνικό φαρμακείο και το φαρμακευτικό επάγγελμα: Μέτρα Περιγραφικής Στατιστικής Η παροχή υπηρεσιών υγείας θα είναι απαραίτητη για την επιβίωση του μελλοντικού φαρμακείου Το μέλλον του φαρμακείου θα είναι αλληλένδετο με το ΕΣΥ Το μελλοντικό φαρμακείο θα διαδραματίζει σημαντικό ρόλο στο σχεδιασμό της πρωτοβάθμιας περίθαλψης και της επείγουσας παροχής Το μελλοντικό φαρμακείο θα συμβάλλει στην εξοικονόμηση πόρων για το ΕΣΥ Ο μελλοντικός φαρμακοποιός θα αναλαμβάνει την ευθύνη για το συνολικό θεραπευτικό αποτέλεσμα μιας φαρμακευτικής αγωγής, μέσω της αναγνώρισης νομικά του δικαιώματος του να προτείνει ή να αλλάζει ένα θεραπευτικό σχήμα όταν το κρίνει απαραίτητο Μέσος όρος Διάμεσος Τυπική απόκλιση Επικρατούσα τιμή 4,62 5,00 0, ,07 4,00 0, ,18 4,00 0, ,10 4,00 1, ,47 4,00 1,387 5 Από τον Πίνακα 5.31 εξάγουμε τα ακόλουθα συμπεράσματα: 1. Περισσότεροι από 9 στους 10 φαρμακοποιούς (94%) δήλωσαν πως η παροχή υπηρεσιών υγείας θα είναι απαραίτητη προϋπόθεση για την επιβίωση του μελλοντικού ελληνικού φαρμακείου και μόλις 5% αυτών ήταν ουδέτερο. Η στάση αυτή των φαρμακοποιών είναι ιδιαίτερα ευχάριστη καθώς υποδεικνύει την αναγνώριση της σπουδαιότητας αλλά και των ωφελειών των υπηρεσιών υγείας για το σύγχρονο και μελλοντικό φαρμακείο. 186

202 2. Η σύνδεση του μελλοντικού φαρμακείου με το ΕΣΥ χαρακτηρίστηκε ως πολύ πιθανή εκδοχή από το 79% των συμμετεχόντων στην έρευνα μας, ενώ 8% αυτών διαφώνησε και 13% ούτε συμφώνησε ούτε διαφώνησε. Παρατηρούμε, λοιπόν, πως η πλειοψηφία των φαρμακοποιών επιθυμεί μια βαθύτερη και ουσιαστικότερη σύνδεση με το ΕΣΥ. 3. Όσον αφορά στο ρόλο που πρόκειται να διαδραματίσει το μελλοντικό φαρμακείο στο σχεδιασμό της πρωτοβάθμιας περίθαλψης και της επείγουσας παροχής, 83% των συμμετεχόντων συμφώνησε πολύ έως πάρα πολύ με την πρόβλεψη, 11% αυτών ήταν ουδέτερο, ενώ το 6% των φαρμακοποιών διαφώνησε. Το σχετικό αποτέλεσμα φανερώνει τον καθοριστικό ρόλο που δύναται να διαδραματίσει το μελλοντικό φαρμακείο σε πρακτικά ζητήματα και σε επείγουσες καταστάσεις, αποτελώντας το σκαλοπάτι προς τον γιατρό και το νοσοκομείο. 4. Η εξοικονόμηση πόρων για το ΕΣΥ μέσω της παροχής υπηρεσιών υγείας από το μελλοντικό φαρμακείο, θεωρήθηκε πολύ πιθανή πρόβλεψη από το 75% των φαρμακοποιών και καθόλου πιθανή από το 8% αυτών, ενώ ουδέτερη στάση διατήρησε το 17% των συμμετεχόντων. Το ποσοστό των φαρμακοποιών που συμφώνησε με την πρόταση είναι αρκετά υψηλό, αλλά όχι εξαιρετικά ικανοποιητικό. Η συμβολή των υπηρεσιών υγείας στην εξοικονόμηση πόρων για το ΕΣΥ έχει ήδη αποδειχτεί από πολυάριθμες μελέτες (Ενότητα 2.3.3) και ως εκ τούτου, από τα αποτελέσματα της έρευνας μας συμπεραίνουμε πως 1 στους 4 φαρμακοποιούς είναι ανεπαρκώς ενημερωμένος επί του θέματος. 5. Τέλος, η άποψη πως ο μελλοντικός φαρμακοποιός θα αναλαμβάνει την ευθύνη για το συνολικό θεραπευτικό αποτέλεσμα μιας φαρμακευτικής αγωγής, μέσω της αναγνώρισης νομικά του δικαιώματος του να προτείνει ή να αλλάζει ένα θεραπευτικό σχήμα όταν το κρίνει απαραίτητο, βρήκε σύμφωνο 1 στους 2 φαρμακοποιούς (53%), ουδέτερο το 19% αυτών, ενώ διαφώνησε το 28% των συμμετεχόντων στην έρευνα μας. Στόχος της συγκεκριμένης ερώτησης ήταν να αποκρυπτογραφηθεί ο βαθμός στον οποίο οι Έλληνες φαρμακοποιοί είναι έτοιμοι για την εξέλιξη του επαγγέλματος τους και τη στροφή τους προς νέες, περισσότερο εξειδικευμένες δραστηριότητες, όπως η παρακολούθηση και διαμόρφωση της θεραπευτικής αγωγής ενός ασθενούς-πελάτη τους. Το σχετικά χαμηλό ποσοστό που συγκεντρώθηκε υποδεικνύει πως οι συμμετέχοντες στην έρευνα μας νιώθουν ακόμα ανέτοιμοι για μια τέτοια εξέλιξη, καθώς αρκετοί παράγοντες, σχετιζόμενοι κυρίως με το σύστημα υγείας (Ενότητα 5.4.4), παρεμποδίζουν την ενεργή συμμετοχή τους στη διαμόρφωση μιας θεραπευτικής αγωγής. Για την περαιτέρω ανάλυση των αποτελεσμάτων που προέκυψαν εφαρμόστηκε η μη παραμετρική μέθοδος ανάλυσης του Friedman test, προκειμένου να προσδιοριστούν οι προτάσεις που περιγράφουν καλύτερα το μέλλον του ελληνικού φαρμακείου σύμφωνα με τους Έλληνες φαρμακοποιούς. Τα αποτελέσματα από την εφαρμογή του Friedman test παρουσιάζονται στον Πίνακα 5.33 που ακολουθεί. 187

203 Πίνακας 5.33: Ιεράρχηση των σημαντικότερων προβλέψεων για το μέλλον του ελληνικού φαρμακείου σύμφωνα με τους φαρμακοποιούς Mean Rank Η παροχή υπηρεσιών υγείας απαραίτητη για την επιβίωση του μελλοντικού φαρμακείου 3,77 Το μέλλον του φαρμακείου θα είναι αλληλένδετο με το ΕΣΥ 2,86 Το μελλοντικό φαρμακείο θα διαδραματίζει σημαντικό ρόλο στο σχεδιασμό της πρωτοβάθμιας περίθαλψης και της επείγουσας παροχής 3,08 Το μελλοντικό φαρμακείο θα συμβάλλει στην εξοικονόμηση πόρων για το ΕΣΥ 2,97 Ο μελλοντικός φαρμακοποιός θα αναλαμβάνει την ευθύνη για το συνολικό θεραπευτικό αποτέλεσμα μιας φαρμακευτικής αγωγής 2,32 Test statistics N 123 Chi-Square 80,698 Df 4 Asymp. Sig. (p) 0,000 Από τα στατιστικά αποτελέσματα του Friedman test (Πίνακας 5.33) βλέπουμε πως τουλάχιστον δύο από τις μεταβλητές διαφέρουν στατιστικώς σημαντικά μεταξύ τους, καθώς p=0,000<0,05. Άρα, η Η0 απορρίπτεται σε επίπεδο στατιστικής σημαντικότητας α=0,05 (ή και μικρότερο). Επιπλέον, από τον Πίνακα 5.33 συμπεραίνουμε πως το ελληνικό φαρμακείο του μέλλοντος θα έχει, κατά την άποψη των συμμετεχόντων στην έρευνα μας, τα ακόλουθα χαρακτηριστικά: 1) η επιβίωση του θα βασίζεται στην παροχή υπηρεσιών υγείας και 2) η συμβολή του στο σχεδιασμό της πρωτοβάθμιας περίθαλψης και της επείγουσας παροχής θα είναι καθοριστική. Στο σημείο αυτό είναι σημαντικό να αναφερθεί πως στη διεθνή αλλά και τοπική βιβλιογραφία δεν υπάρχουν έρευνες οι οποίες να παραθέτουν λεπτομερή στοιχεία σχετικά με τις απόψεις των φαρμακοποιών επί των παραγόντων που μελετήθηκαν στην ερώτηση Δ1. Αντίθετα, η πλειοψηφία των ερευνητικών μελετών επικεντρώνεται στην πρόβλεψη των μελλοντικών εξελίξεων του φαρμακευτικού επαγγέλματος και στην πρόταση στρατηγικών για την αναβάθμιση του, οι οποίες προκύπτουν από προσωπικές εκτιμήσεις των συγγραφέων σε συνδυασμό με ανασκόπηση τους στην βιβλιογραφία. Στη συνέχεια, θα παρατεθούν τα στοιχεία κάποιων τέτοιων ερευνών προκειμένου να γίνει συσχέτιση τους με τις απαντήσεις και απόψεις των συμμετεχόντων στην έρευνα μας. Οι Law et al (2009), διεξήγαγαν έρευνα σχετικά με την παροχή της υπηρεσίας διαχείρισης της φαρμακευτικής αγωγής ενός ασθενούς (Medication Therapy Management MTM) και ειδικότερα σχετικά με την επιθυμία και τις ικανότητες των φαρμακοποιών κοινότητας των Η.Π.Α να την εφαρμόσουν. Τα αποτελέσματα της έρευνας έδειξαν πως 96% των φαρμακοποιών νιώθει ότι διαθέτει τις απαραίτητες γνώσεις για την παροχή της ΜΤΜ, 77% αυτών ότι το φαρμακείο στο οποίο εργάζεται είναι κατάλληλα προετοιμασμένο για την παροχή της και 99% αυτών ότι οι φαρμακοποιοί πρέπει να προσφέρουν τη σχετική υπηρεσία. Συγκρίνοντας τα αποτελέσματα της έρευνας των Law et al (2009) με τις απαντήσεις που δόθηκαν στο υποερώτημα 5 της ερώτησης Δ1, συμπεραίνουμε πως υπάρχει σημαντική διαφορά των απόψεων των φαρμακοποιών στις δύο χώρες, καθώς 1 στους 2 Έλληνες φαρμακοποιούς δε νιώθει πως η ΜΤΜ πρέπει να εφαρμοστεί μελλοντικά, σε αντίθεση με τους Αμερικανούς συναδέλφους του. 188

204 Επιπλέον, στον Καναδά (Dobson et al, 2009), έρευνα μελέτης της αντίληψης των φαρμακοποιών για το ρόλο τους στην πρωτοβάθμια φροντίδα, έδειξε πως η πλειοψηφία των συμμετεχόντων συμφώνησε με την άποψη ότι οι φαρμακοποιοί πρέπει να ασχοληθούν περισσότερο με κλινικές δραστηριότητες. Πιο συγκεκριμένα, 70% των συμμετεχόντων συμφώνησε πως θα πρέπει να συμμετέχει στην επιλογή της φαρμακευτικής θεραπείας, και 81% πως θα πρέπει να παρακολουθεί και να ελέγχει τη φαρμακευτική θεραπεία ενός ασθενούς. Παρατηρούμε και πάλι, δηλαδή, πως οι Καναδοί φαρμακοποιοί είναι καλύτερα προετοιμασμένοι από τους Έλληνες συναδέλφους τους για την παροχή υπηρεσιών διαμόρφωσης της θεραπευτικής αγωγής ενός ασθενούς. Όσον αφορά στο βαθμό αλληλεξάρτησης του μέλλοντος του φαρμακείου με τις υπηρεσίες υγείας και το ΕΣΥ, πολυάριθμες μελέτες έχουν προβλέψει τον κεντρικό ρόλο που θα διαδραματίζει ο φαρμακοποιός στην προαγωγή της δημόσιας υγείας. Ειδικότερα, οι επιτροπές: Argus Commission and the Academic Affairs, Professional Affairs, and Research and Graduate Affairs Committees (2006) στην έρευνα τους ανέφεραν πως οι κοινωνικές τάσεις και οι αλλαγές στην φροντίδα υγείας, π.χ. η γήρανση του πληθυσμού, η μεγαλύτερη έμφαση στη δημόσια υγεία, οι επιστημονικές και τεχνολογικές εξελίξεις κ.α. αποτελούν παράγοντες που στρέφουν τη φαρμακευτική παιδεία προς την προετοιμασία φαρμακοποιών, οι οποίοι είναι σε θέση να βελτιστοποιήσουν την φαρμακευτική αγωγή ενός ασθενούς και να παρέχουν ασθενοκεντρικές υπηρεσίες δημόσιας υγείας. Την τάση της φαρμακευτικής πρακτικής να απομακρύνεται από παραδοσιακές πρακτικές (π.χ. προμήθεια φαρμάκων) και να επικεντρώνεται στην φροντίδα του ασθενούς τόνισε και ο WHO στο εγχειρίδιο του (2006). Ο ρόλος του φαρμακοποιού σύμφωνα με τον WHO, έχει εξελιχθεί από αυτόν του απλού παροχέα φαρμακευτικών προϊόντων σε αυτόν του παροχέα υπηρεσιών και πληροφοριών, δηλαδή σε έναν παροχέα φροντίδας στον ασθενή. Έχουμε, λοιπόν, μια νέα πραγματικότητα για το φαρμακευτικό επάγγελμα το οποίο προκειμένου να επιβιώσει πρέπει να εξελιχθεί και να αναπτυχθεί προς την κατεύθυνση της φαρμακευτικής φροντίδας. Εξάλλου δεν είναι λίγοι αυτοί που υποστηρίζουν (Cooksey et al, 2002, Edmunds et al, 2001) πως ο μόνος τρόπος αντιμετώπισης των δυσκολιών και επιβίωσης του σύγχρονου φαρμακείου είναι η υπηρεσιοκεντική και ασθενοκεντρική προσέγγιση. Οι φαρμακοποιοί του Ηνωμένου Βασιλείου, αντιμετωπίζοντας τη συνεχή υποβάθμιση του επαγγέλματος τους και τη μετατροπή του σε προβλέψιμο και βαρετό, καθώς έβριθε γραφειοκρατικών δραστηριοτήτων, αλλά και νιώθοντας την απειλή της εξάπλωσης των φαρμακείων στα "super market, στράφηκαν προς τη φαρμακευτική φροντίδα και την παροχή υπηρεσιών προαγωγής της υγείας (Edmunds et al, 2001). Σε γενικές γραμμές, λοιπόν, παρατηρούμε πως το μέλλον του φαρμακευτικού επαγγέλματος παγκοσμίως, στηρίζεται στην αναπροσαρμογή και επέκταση των ρόλων του φαρμακοποιού, που αποτελεί έναν από τους βασικότερους επαγγελματίες υγείας (μαζί με τον γιατρό και το νοσηλευτικό προσωπικό) (World Health Organization, 2006). Οι παγκόσμιες τάσεις δείχνουν πως η επέκταση αυτή πρέπει να γίνει προς την πλευρά της φαρμακευτικής φροντίδας και της παροχής υπηρεσιών προαγωγής της υγείας, καθώς πλέον πρέπει να δοθεί βάση στον ασθενή και όχι στο προϊόν και στην πώληση ΑΝΑΛΥΣΗ ΤΩΝ ΣΤΡΑΤΗΓΙΚΩΝ ΣΤΡΟΦΗΣ ΠΡΟΣ ΤΙΣ ΥΠΗΡΕΣΙΕΣ ΥΓΕΙΑΣ Στη δεύτερη ερώτηση του τέταρτου μέρους οι φαρμακοποιοί κλήθηκαν να σημειώσουν την άποψη τους για μια σειρά στρατηγικών, ώστε να στραφεί το φαρμακευτικό επάγγελμα προς τις υπηρεσίες προαγωγής της υγείας του πληθυσμού. Οι απαντήσεις των συμμετεχόντων επεξεργάστηκαν με τη βοήθεια του στατιστικού πακέτου SPSS 21.0 και τα αποτελέσματα που προέκυψαν παρουσιάζονται στους Πίνακες 5.34 και 5.35 που ακολουθούν. 189

205 Πίνακας 5.34: Στρατηγικές για τη στροφή του φαρμακευτικού επαγγέλματος προς τις υπηρεσίες υγείας: Ποσοστό (%) έγκυρων απαντήσεων Δημιουργία ενός πρωτοκόλλου υπηρεσιών υγείας, με αυστηρά καθορισμένες αρμοδιότητες προς όλους τους επαγγελματίες υγείας, το οποίο θα εξασφαλίζει την νομιμότητα και καθολική αναγνώριση του νέου ρόλου του σύγχρονου φαρμακοποιού στην πρωτοβάθμια περίθαλψη Θέσπιση ενός ολοκληρωμένου προγράμματος αμοιβής των φαρμακοποιών βάσει των προσφερόμενων υπηρεσιών Παροχή κινήτρων στους φαρμακοποιούς για την προσφορά υπηρεσιών υγείας Θέσπιση προγραμμάτων δια βίου εκπαίδευσης και κατάρτισης των φαρμακοποιών Οργάνωση εκτεταμένου δικτύου άμεσης επικοινωνίας και συνεργασίας μεταξύ των επαγγελματιών υγείας Οργάνωση δραστηριοτήτων προώθησης και ενημέρωσης ώστε να αλλάξει η εικόνα του φαρμακοποιού και να γίνει γνωστός ο ρόλος του στη δημόσια υγεία Διεξαγωγή και κοινοποίηση των αποτελεσμάτων ερευνών σχετικών με τις ωφέλειες των υπηρεσιών υγείας σε οικονομικό και κοινωνικό επίπεδο Διαφωνώ απόλυτα Μάλλον διαφωνώ Ούτε συμφωνώ/ Ούτε διαφωνώ Μάλλον συμφωνώ Συμφωνώ απόλυτα 1,6 1,6 7,3 25,2 64,2 0,8 3,3 8,1 20,3 67,5 0,8 3,3 11,4 22,0 62,6 1,6 0,8 3,3 14,6 79,7 1,6 1,6 1,6 21,1 74,0 0,8 1,6 6,5 14,6 76,4 0,8 0,8 9,8 30,9 57,7 Πίνακας 5.35: Στρατηγικές για τη στροφή του φαρμακευτικού επαγγέλματος προς τις υπηρεσίες υγείας: Μέτρα Περιγραφικής Στατιστικής Δημιουργία ενός πρωτοκόλλου υπηρεσιών υγείας, με αυστηρά καθορισμένες αρμοδιότητες προς όλους τους επαγγελματίες υγείας, το οποίο θα εξασφαλίζει την νομιμότητα και καθολική αναγνώριση του νέου ρόλου του σύγχρονου φαρμακοποιού στην πρωτοβάθμια περίθαλψη Θέσπιση ενός ολοκληρωμένου προγράμματος αμοιβής των φαρμακοποιών βάσει των προσφερόμενων υπηρεσιών Παροχή κινήτρων στους φαρμακοποιούς για την προσφορά υπηρεσιών υγείας Μέσος όρος Διάμεσος Τυπική απόκλιση Επικρατούσα τιμή 4,49 5,00 0, ,50 5,00 0, ,42 5,00 0,

206 Θέσπιση προγραμμάτων δια βίου εκπαίδευσης και κατάρτισης των φαρμακοποιών Οργάνωση εκτεταμένου δικτύου άμεσης επικοινωνίας και συνεργασίας μεταξύ των επαγγελματιών υγείας Οργάνωση δραστηριοτήτων προώθησης και ενημέρωσης ώστε να αλλάξει η εικόνα του φαρμακοποιού και να γίνει γνωστός ο ρόλος του στη δημόσια υγεία Διεξαγωγή και κοινοποίηση των αποτελεσμάτων ερευνών σχετικών με τις ωφέλειες των υπηρεσιών υγείας σε οικονομικό και κοινωνικό επίπεδο 4,70 5,00 0, ,64 5,00 0, ,64 5,00 0, ,44 5,00 0,770 5 Από τον Πίνακα 5.34 εξάγουμε τα ακόλουθα συμπεράσματα: 1. Σχεδόν οι 9 στους 10 συμμετέχοντες στην έρευνα μας (89%), δήλωσαν πως η δημιουργία ενός πρωτοκόλλου υπηρεσιών υγείας, με αυστηρά καθορισμένες αρμοδιότητες προς όλους τους επαγγελματίες υγείας, το οποίο θα εξασφαλίζει την νομιμότητα και καθολική αναγνώριση του νέου ρόλου του σύγχρονου φαρμακοποιού στην πρωτοβάθμια περίθαλψη, αποτελεί απαραίτητη στρατηγική για τη δημιουργία του μελλοντικού, υπηρεσιοκεντρικού φαρμακείου. 2. Όσον αφορά στη θέσπιση ενός ολοκληρωμένου προγράμματος αμοιβής των φαρμακοποιών βάσει των υπηρεσιών που προσφέρουν, το 88% των συμμετεχόντων στην έρευνα μας τόνισε πως πρόκειται για μια πολύ καλή στρατηγική στροφής του φαρμακευτικού επαγγέλματος προς τις υπηρεσίες υγείας. Από την άλλη, αντίθετο προς την άποψη αυτή ήταν το 4% των φαρμακοποιών και ουδέτερο το 8% αυτών. Ωστόσο, τα αποτελέσματα τη έρευνας μας δε συγκλίνουν με αυτά της διεθνούς βιβλιογραφίας, καθώς σε έρευνα που διεξήχθη από τους Dunlop et al (2002) στη Νέα Ζηλανδία, οι φαρμακοποιοί δήλωσαν πως η μελλοντική επιτυχία του φαρμακείου εξαρτάται από την πληρωμή των φαρμακοποιών για τις παρεχόμενες υπηρεσίες υγείας σε ποσοστό 60%. 3. Η παροχή κινήτρων προς τους φαρμακοποιούς χαρακτηρίστηκε ως μία καλή στρατηγική από το 85% των συμμετεχόντων στην έρευνα μας, ενώ διαφώνησε το 4% αυτών και διατήρησε ουδέτερη στάση το 11%. Είναι γεγονός, πως οι αρμόδιοι κρατικοί φορείς δεν παρέχουν κανένα είδος κινήτρου (υλικού ή άυλου) στους φαρμακοποιούς για την προσφορά υπηρεσιών υγείας στους πελάτες τους, γεγονός που εξηγεί και το υψηλό ποσοστό συμφωνίας των συμμετεχόντων στην έρευνα μας με την προτεινόμενη στρατηγική. 4. Η θέσπιση προγραμμάτων δια βίου εκπαίδευσης και κατάρτισης ως προς τις φαρμακευτικές και κλινικές τους γνώσεις, αποτελεί σύμφωνα με το 94% των φαρμακοποιών μια πολύ σημαντική στρατηγική, απαραίτητη για τη στροφή του επαγγέλματος τους προς τις υπηρεσίες υγείας. Αντίθετο με την άποψη αυτή ήταν μόλις το 3% των συμμετεχόντων. Από την άλλη, στη Νέα Ζηλανδία (Dunlop et al, 2002), 7 στους 10 φαρμακοποιούς (75%), τόνισαν την ανάγκη για εκπαίδευση και αναβάθμιση των κλινικών τους γνώσεων. 5. Ακολούθως, περισσότεροι από 9 στους 10 φαρμακοποιούς (95%) τόνισαν πως μια ακόμα απαραίτητη στρατηγική για τη στροφή του επαγγέλματος προς τις υπηρεσίες υγείας είναι η οργάνωση ενός εκτεταμένου δικτύου άμεσης επικοινωνίας και συνεργασίας μεταξύ των επαγγελματιών υγείας. Όπως έχει ήδη αναλυθεί στην Ενότητα 5.4.4, η επικοινωνία μεταξύ φαρμακοποιού και επαγγελματιών υγείας δεν είναι ικανοποιητική, γεγονός που αρκετές φορές παρεμποδίζει την παροχή υπηρεσιών υγείας. Ως εκ τούτου, είναι φυσικό η προτεινόμενη στρατηγική να 191

207 χαρακτηρίζεται από τους συμμετέχοντες στην έρευνα μας ως απαραίτητη για την εξέλιξη του φαρμακευτικού επαγγέλματος. 6. Η οργάνωση δραστηριοτήτων προώθησης και ενημέρωσης του κοινού, ώστε να αλλάξει η εικόνα που έχει για τον φαρμακοποιό και να γίνει γνωστός ο ρόλος του στη δημόσια υγεία, καταγράφηκε ως μια σημαντική στρατηγική από το 91% των φαρμακοποιών, ενώ ουδέτερη στάση κράτησε το 7% αυτών. Είναι γεγονός, πως αρκετοί ασθενείς αγνοούν τις γνώσεις των φαρμακοποιών και την ικανότητα τους να προσφέρουν υπηρεσίες υγείας. Αυτό έγινε φανερό και στη δική μας έρευνα, καθώς έπειτα από σύγκριση των απαντήσεων των φαρμακοποιών και των ασθενών στην ερώτηση Α3 του ερωτηματολογίου (Ενότητα 5.2.2) προέκυψε απόκλιση ως προς τις υπηρεσίες που οι φαρμακοποιοί δήλωσαν ότι προσφέρουν στους πελάτες τους και ως προς τις υπηρεσίες που οι ασθενείς δήλωσαν ότι τους προσφέρονται από τον φαρμακοποιό που επισκέπτονται συνήθως. Η παρατηρούμενη διαφορά στις απαντήσεις ενδεχομένως να οφείλεται στην ανεπαρκή ενημέρωση των ασθενών σχετικά με τις υπηρεσίες που δύνανται να τους προσφέρουν οι φαρμακοποιοί που επισκέπτονται. 7. Τέλος, η διεξαγωγή και κοινοποίηση των αποτελεσμάτων ερευνών σχετικών με τις ωφέλειες των υπηρεσιών υγείας, τόσο σε οικονομικό όσο και σε κοινωνικό επίπεδο, θεωρήθηκε μια πολύ καλή στρατηγική στροφής του ελληνικού φαρμακείου προς τις υπηρεσίες υγείας, καθώς 9 στους 10 φαρμακοποιούς (89%) συμφώνησαν με αυτή και μόλις το 10% κράτησε ουδέτερη στάση. Ειδικότερα, η επιβεβαίωση της σπουδαιότητας των υπηρεσιών υγείας μέσω της διεξαγωγής μελετών και της κοινοποίησης τους σε όλους τους άμεσα ενδιαφερόμενους (ασθενείς, φαρμακοποιοί και αρμόδιοι κρατικοί φορείς) είναι πολύ σημαντική, καθώς μπορεί να συμβάλλει στη θεσμική αναγνώριση τους και στην ευρύτερη προσφορά τους από τα ελληνικά φαρμακεία. Για την περαιτέρω ανάλυση των αποτελεσμάτων που προέκυψαν εφαρμόστηκε το Friedman test, ώστε να προσδιοριστούν οι στρατηγικές, τις οποίες οι Έλληνες φαρμακοποιοί κρίνουν σημαντικότερες για τη στροφή του επαγγέλματος προς τις υπηρεσίες υγείας. Τα αποτελέσματα από την εφαρμογή του Friedman test παρουσιάζονται στον Πίνακα 5.36 που ακολουθεί. Πίνακας 5.36: Ιεράρχηση των σημαντικότερων στρατηγικών στροφής του επαγγέλματος προς τις υπηρεσίες υγείας σύμφωνα με τους φαρμακοποιούς Mean Rank Δημιουργία ενός πρωτοκόλλου υπηρεσιών υγείας 3,83 Θέσπιση ενός ολοκληρωμένου προγράμματος αμοιβής των φαρμακοποιών 3,91 Παροχή κινήτρων στους φαρμακοποιούς 3,66 Θέσπιση προγραμμάτων δια βίου εκπαίδευσης και κατάρτισης των φαρμακοποιών 4,43 Οργάνωση εκτεταμένου δικτύου άμεσης επικοινωνίας και συνεργασίας μεταξύ των επαγγελματιών υγείας 4,29 Οργάνωση δραστηριοτήτων προώθησης και ενημέρωσης ώστε να αλλάξει η εικόνα του φαρμακοποιού και να γίνει γνωστός ο ρόλος του στη δημόσια υγεία Διεξαγωγή και κοινοποίηση των αποτελεσμάτων ερευνών σχετικών με τις ωφέλειες των υπηρεσιών υγείας 4,27 3,61 192

208 Test statistics N 123 Chi-Square 38,710 Df 6 Asymp. Sig. (p) 0,000 Από τον Πίνακας 5.36 παρατηρούμε πως τουλάχιστον δύο από τις μεταβλητές έχουν στατιστικώς σημαντική διαφορά, καθώς p=0,000<0,05. Άρα, η Η0 απορρίπτεται σε επίπεδο στατιστικής σημαντικότητας α=0,05 (ή και μικρότερο). Επιπλέον, από τον Πίνακα 5.36 προκύπτει πως οι καταλληλότερες στρατηγικές στροφής του ελληνικού φαρμακείου προς τις υπηρεσίες υγείας είναι σύμφωνα με τους συμμετέχοντες στην έρευνα μας οι ακόλουθες: 1) η θέσπιση προγραμμάτων δια βίου εκπαίδευσης και κατάρτισης των φαρμακοποιών, 2) η οργάνωση ενός εκτεταμένου δικτύου άμεσης επικοινωνίας και συνεργασίας μεταξύ των επαγγελματιών υγείας και 3) η οργάνωση δραστηριοτήτων προώθησης και ενημέρωσης του κοινού σχετικά με τον ρόλο του φαρμακοποιού στη δημόσια υγεία. Έπειτα από μια σύντομη βιβλιογραφική ανασκόπηση σχετικών ερευνών, συμπεράναμε πως τα αποτελέσματα της έρευνας μας συμφωνούν σε μεγάλο βαθμό με αντίστοιχα στη βιβλιογραφία. Ειδικότερα, η εγκαθίδρυση ενός πρωτοκόλλου μεταξύ γιατρού, φαρμακοποιού και ασθενή, το οποίο να καθορίζει τις διαδικασίες και τις αρμοδιότητες κάθε φυσικού προσώπου, έχει ήδη γίνει σε χώρες όπως το Ηνωμένο Βασίλειο και οι Η.Π.Α, ενώ προτείνεται ως πιθανή λύση από την έρευνα των Perraudin et al (2011) σε τελειόφοιτους φοιτητές της φαρμακευτικής σχολής του Πανεπιστημίου Paris-Descartes. Ακόμα, στην έρευνα των Björkman et al (2008), οι φαρμακοποιοί και το φαρμακευτικό προσωπικό υπογράμμισαν την ανάγκη για εκπαίδευση και κατάρτιση τους, έτσι ώστε να αποκτήσουν τις απαραίτητες γνώσεις για την παροχή συμβουλών προς τους ασθενείςπελάτες τους. Επιπροσθέτως, πρότειναν οργανωτικές και δομικές αλλαγές, όπως για παράδειγμα την παροχή συνεδριών συμβουλευτικής έπειτα από κράτηση. Τέλος, για να γίνει περισσότερο γνωστός ο ρόλος τους στη δημόσια υγεία, οι φαρμακοποιοί τόνισαν την ανάγκη για δραστηριότητες προώθησης, ώστε να ενημερωθούν οι ασθενείς. Στο Κεμπέκ (Laliberté et al, 2012), τα αποτελέσματα έρευνας σε φαρμακοποιούς κοινότητας καταλήγουν πάνω κάτω σε παρόμοια συμπεράσματα. Έτσι, από τις απαντήσεις των φαρμακοποιών προκύπτει πως για τη μελλοντική ανάπτυξη προγραμμάτων δημόσιας υγείας στα φαρμακεία κοινότητας, είναι πολύ σημαντική η ενσωμάτωση τους στο σύστημα πρωτοβάθμιας φροντίδας μέσω της αποτελεσματικής επικοινωνίας και συνεργασίας με άλλους επαγγελματίες υγείας αλλά και μέσω της υποστήριξης από τα κατάλληλα κλινικά εργαλεία. Επιπλέον, στην ίδια έρευνα περιγράφηκαν κάποιοι παράγοντες διευκόλυνσης της αλλαγής πρακτικής στο φαρμακείο κοινότητας. Πρόκειται για την κυβερνητική πολιτική απέναντι στις υπηρεσίες υγείας, για την αμοιβή των φαρμακοποιών για την παροχή υπηρεσιών, για την επικοινωνία και συνεργασία των φαρμακοποιών με τους γιατρούς, για την αναδιοργάνωση της δομής και της λειτουργίας του φαρμακείου κ.α. Από την άλλη, ο Matthew Perri (1996) στο άρθρο του, περιγράφει την παροχή κινήτρου στους φαρμακοποιούς και την αποζημίωση τους για τις υπηρεσίες που προσφέρουν, ως απαραίτητες στρατηγικές προώθησης της εφαρμογής της φαρμακευτικής φροντίδας. Πιο συγκεκριμένα, για την επιτυχημένη εφαρμογή των υπηρεσιών φαρμακευτικής φροντίδας απαιτείται η παρότρυνση των φαρμακοποιών και η έμφαση στην επίτευξη στόχων, στην απόκτηση γνώσεων, στην ενασχόληση με ενδιαφέρουσες και απαιτητικές δραστηριότητες, στην αναζήτηση και αποδοχή ευθύνης και στην επίτευξη του αισθήματος της ολοκλήρωσης. Όλα τα παραπάνω χαρακτηριστικά υποδηλώνουν πως η ανάγκη αυτοεκτίμησης και αυτοπραγμάτωσης θα κινητοποιήσει τους φαρμακοποιούς, αφού οι υπηρεσίες φαρμακευτικής φροντίδας ανταποκρίνονται άμεσα στις παραπάνω ανάγκες, επιτρέποντας 193

209 στον φαρμακοποιό να χρησιμοποιήσει την εκπαίδευση του και να αντλήσει την αναγνώριση και το αίσθημα της επιτυχίας από το επάγγελμα του. Επιπρόσθετα, η ανταμοιβή των φαρμακοποιών για τις υπηρεσίες που προσφέρουν, χαρακτηρίζεται στο άρθρο του Perri (1996) ως απαραίτητη για την επιβίωση του φαρμακευτικού επαγγέλματος ΑΝΑΛΥΣΗ ΤΩΝ ΣΥΝΑΙΣΘΗΜΑΤΩΝ ΤΟΥ ΣΥΓΧΡΟΝΟΥ ΦΑΡΜΑΚΟΠΟΙΟΥ Τέλος, στην τρίτη ερώτηση του τέταρτου μέρους ζητήθηκε από τους συμμετέχοντες να αξιολογήσουν τα συναισθήματα που νιώθουν ως προς το επάγγελμα τους, την ικανοποίηση και το αίσθημα επιτυχίας που τους αποφέρει. Οι απαντήσεις των φαρμακοποιών επεξεργάστηκαν με τη βοήθεια του στατιστικού πακέτου SPSS 21.0 και στους Πίνακες 5.37 και 5.38 που ακολουθούν, παρουσιάζονται τα αποτελέσματα της ανάλυσης συχνοτήτων καθώς και τα μέτρα περιγραφικής στατιστικής που υπολογίστηκαν. Πίνακας 5.37: Συναισθήματα φαρμακοποιών ως προς το επάγγελμα τους: Ποσοστό (%) έγκυρων απαντήσεων Το επάγγελμα μου: Διαφωνώ απόλυτα Μάλλον διαφωνώ Ούτε συμφωνώ/ Ούτε διαφωνώ Μάλλον συμφωνώ Συμφωνώ απόλυτα Είναι ενδιαφέρον 0,8 0,8 10,6 24,4 63,4 Είναι δημιουργικό 0,8 11,4 18,7 28,5 40,7 Μου αποφέρει ικανοποίηση 2,4 4,9 17,1 30,9 44,7 Μου προκαλεί το αίσθημα της επιτυχίας 2,4 7,3 26,8 31,7 31,7 Είναι λειτούργημα για την κοινωνία 0,0 0,8 4,9 18,7 75,6 Με κάνει ευτυχισμένο 2,4 8,9 32,5 34,1 22,0 Είναι πιεστικό 0,8 7,3 9,8 29,3 52,8 Είναι βαρετό και μονότονο 43,9 20,3 18,7 10,6 6,5 Πίνακας 5.38: Συναισθήματα φαρμακοποιών ως προς το επάγγελμα τους: Μέτρα Περιγραφικής Στατιστικής Το επάγγελμα μου: Μέσος Τυπική Επικρατούσα Διάμεσος όρος απόκλιση τιμή Είναι ενδιαφέρον 4,49 5,00 0,783 5 Είναι δημιουργικό 3,97 4,00 1,063 5 Μου αποφέρει ικανοποίηση 4,11 4,00 1,015 5 Μου προκαλεί το αίσθημα της επιτυχίας 3,83 4,00 1,038 4 α Είναι λειτούργημα για την κοινωνία 4,69 5,00 0,602 5 Με κάνει ευτυχισμένο 3,64 4,00 1,001 4 Είναι πιεστικό 4,26 5,00 0,965 5 Είναι βαρετό και μονότονο 2,15 2,00 1,274 1 α: Ύπαρξη πολλαπλών επικρατουσών τιμών. Φαίνεται η μικρότερη τιμή. 194

210 Τα συμπεράσματα που εξάγουμε από τον Πίνακα 5.37 είναι τα ακόλουθα: 1. Σχεδόν 9 στους 10 φαρμακοποιούς (88%), δήλωσαν πως το επάγγελμα τους είναι ενδιαφέρον, ενώ ουδέτερη στάση κράτησε το 10% αυτών. 2. Όσον αφορά στη δημιουργικότητα του επαγγέλματος τους, 69% των συμμετεχόντων συμφώνησε με την άποψη πως είναι δημιουργικό, 12% αυτών διαφώνησε και 19% ήταν ουδέτερο. 3. Η ικανοποίηση που τους αποφέρει το επάγγελμα τους ήταν μεγάλη για το 76% των φαρμακοποιών και μικρότερη για το 7% αυτών. Στις Η.Π.Α., έρευνα που διεξήχθη από το "Pharmacy Times" και το Parata Systems το Σεπτέμβρη του 2010 και δημοσιεύθηκε online (Barbara Bean-Mellinger, 2010), έδειξε πως 69% των φαρμακοποιών ήταν πολύ ικανοποιημένο από την καριέρα του, ενώ το 29% αυτών ήταν ελαφρώς ικανοποιημένο. Παρόμοια ήταν τα αποτελέσματα και από την έρευνα που διεξήχθη από το επιστημονικό περιοδικό Drug Topics (Drug Topics' 2015 Salary Survey) σύμφωνα με την οποία το 73% των φαρμακοποιών δήλωσε πολύ έως πάρα πολύ ικανοποιημένο από το επάγγελμα του. Επίσης, από προγενέστερη έρευνα στις Η.Π.Α (Mott et al, 2004) προέκυψε πως 67% των φαρμακοποιών ήταν ικανοποιημένο από τη δουλειά του. Από την άλλη, στο Αμάν (Al Khalidi et al, 2013), το ποσοστό των ασθενών που δήλωσε ότι είναι, τις περισσότερες φορές ή πάντα, ικανοποιημένο από τη δουλειά του ήταν μικρότερο (44%) συγκριτικά προς την έρευνα μας. Συμπερασματικά, η ικανοποίηση των Ελλήνων φαρμακοποιών από τη δουλειά τους είναι αρκετά υψηλή, γεγονός που μπορεί να αποτελέσει βάση για περαιτέρω ανάπτυξη και εξέλιξη του φαρμακευτικού επαγγέλματος. 4. Ακολούθως, το 63% των συμμετεχόντων δήλωσε πως το επάγγελμα του, του προκαλεί το αίσθημα της επιτυχίας, ενώ 27% αυτών κράτησε ουδέτερη στάση. Συγκρατημένο παρουσιάζεται, λοιπόν, το ποσοστό των φαρμακοποιών που θεωρεί τον εαυτό του επιτυχημένο, γεγονός που ενδέχεται να οφείλεται στην αστάθεια του επαγγέλματος τα τελευταία χρόνια, ως αποτέλεσμα της οικονομικής κρίσης, στον αθέμιτο ανταγωνισμό μεταξύ των φαρμακοποιών και στην προσωπική ανασφάλεια των φαρμακοποιών ως προς τις γνώσεις και την κατάρτιση τους στα νέα καθήκοντα που καλούνται να επιτελέσουν. 5. Ιδιαίτερο υψηλό ήταν το ποσοστό των φαρμακοποιών που δήλωσε πως το επάγγελμα του είναι λειτούργημα για την κοινωνία (94%). Ουδέτερη στάση κράτησε μόνο το 5% των συμμετεχόντων και διαφώνησε το 1%. Είναι πολύ σημαντικό το γεγονός πως οι φαρμακοποιοί είναι συνειδητοποιημένοι ως προς τη σπουδαιότητα του επαγγέλματος τους για την κοινωνία και για την υγεία του γενικού πληθυσμού. Η στάση τους αυτή δημιουργεί τις κατάλληλες συνθήκες για την μετέπειτα εξέλιξη του επαγγέλματος και τη στροφή του προς τις υπηρεσίες υγείας. 6. Μόλις 1 στους 2 φαρμακοποιούς (56%) δήλωσε ευτυχισμένος από το επάγγελμα του, ενώ ουδέτερη στάση κράτησε το 33% αυτών. Το σχετικά χαμηλό ποσοστό των συμμετεχόντων που αισθάνονται ευτυχισμένοι, πιθανώς να οφείλεται στο συνδυασμό της μη ικανοποιητικής ανταμοιβής τους, της έντονης πίεσης, της πολυπλοκότητας των ρόλων, του αισθήματος ευθύνης και του φόβου λάθους που διακατέχει τους φαρμακοποιούς, ιδιαίτερα τους νεότερους σε ηλικία. 7. Σχετικά με την πίεση που συνδέεται με το φαρμακευτικό επάγγελμα, 82% των συμμετεχόντων στην έρευνα μας δήλωσε πως το επάγγελμα του είναι πιεστικό και 10% αυτών διαφώνησε. Σε παρόμοια έρευνα στις Η.Π.Α. (Mott et al, 2004), οι φαρμακοποιοί δήλωσαν σε ποσοστό 68%, πως στην καθημερινή τους πρακτική αντιμετωπίζουν έντονη πίεση και υπερφόρτωση καθηκόντων. Επιπλέον, στην έρευνα που διεξήχθη από το επιστημονικό περιοδικό Drug Topics (Drug Topics' 2015 Salary Survey), σχετικά με τους μισθούς των Αμερικάνων φαρμακοποιών για 195

211 το 2015, 65% των συμμετεχόντων τόνισε πως η δουλειά του έγινε πιο πιεστική στη διάρκεια της χρονιάς που πέρασε. 8. Τέλος, η πλειοψηφία των φαρμακοποιών διαφώνησε με την άποψη πως το επάγγελμα της είναι βαρετό και μονότονο (64%), ενώ ουδέτερη στάση κράτησε το 19% αυτών. Για τον προσδιορισμό των βασικότερων συναισθημάτων που προκαλεί στους Έλληνες φαρμακοποιούς το επάγγελμα τους, εφαρμόστηκε το Friedman test. Τα αποτελέσματα που προέκυψαν παρουσιάζονται στον Πίνακα 5.39 που ακολουθεί. Πίνακας 5.39: Ιεράρχηση των συναισθημάτων που αποφέρει στους φαρμακοποιούς το επάγγελμα τους Το επάγγελμα μου: Mean Rank Είναι ενδιαφέρον 5,73 Είναι δημιουργικό 4,43 Μου αποφέρει ικανοποίηση 4,77 Μου προκαλεί το αίσθημα της επιτυχίας 4,04 Είναι λειτούργημα για την κοινωνία 6,09 Με κάνει ευτυχισμένο 3,56 Είναι πιεστικό 5,24 Είναι βαρετό και μονότονο 2,14 Test statistics N 123 Chi-Square 304,616 Df 7 Asymp. Sig. (p) 0,000 Από τον Πίνακα 5.39 φαίνεται πως τουλάχιστον δύο από τις μεταβλητές έχουν στατιστικώς σημαντική διαφορά, καθώς p=0,000<0,05. Άρα, η Η0 απορρίπτεται σε επίπεδο στατιστικής σημαντικότητας α=0,05 (ή και μικρότερο). Επιπλέον, από τον ίδιο πίνακα παρατηρούμε πως οι σημαντικότερες δηλώσεις των συμμετεχόντων στην έρευνα μας για το επάγγελμα τους είναι ότι: 1) είναι λειτούργημα για την κοινωνία, 2) είναι ενδιαφέρον και 3) είναι πιεστικό. Εν ολίγοις, οι φαρμακοποιοί αντιλαμβάνονται σε βάθος τη σπουδαιότητα του επαγγέλματος τους σε κοινωνικό επίπεδο και το βασικό ρόλο που δύναται να διαδραματίσει στη διατήρηση και προαγωγή της υγείας του γενικού πληθυσμού. Επιπλέον, έχουν ιδιαίτερο ενδιαφέρον για το επάγγελμα τους, χωρίς να το θεωρούν βαρετό και ανιαρό. Και τα δύο παραπάνω χαρακτηριστικά της στάσης των φαρμακοποιών απέναντι στο επάγγελμα τους, αποτελούν μια καλή βάση για την εξέλιξη του φαρμακευτικού επαγγέλματος και την είσοδο του στη νέα εποχή των υπηρεσιών υγείας. Ωστόσο, έντονο είναι το άγχος και το στρες που αισθάνονται οι φαρμακοποιοί κατά την καθημερινή επαγγελματική πρακτική, γεγονός που πηγάζει από το πλήθος των αρμοδιοτήτων και των ευθυνών που καλούνται να αναλάβουν. Η μεταβλητή αυτή μπορεί να δράσει ως ανασταλτικός παράγοντας, επηρεάζοντας τη στάση των φαρμακοποιών απέναντι στις υπηρεσίες υγείας και την προθυμία τους να τις προσφέρουν, και για το λόγο αυτό πρέπει να ληφθεί σοβαρά υπόψη. Στο σημείο αυτό πρέπει να αναφερθεί, πως η ερώτηση Δ3 δεν προέκυψε από τη βιβλιογραφική ανασκόπηση παλαιότερων σχετικών ερευνών και ως εκ τούτου δεν υπάρχει η 196

212 δυνατότητα άμεσης σύγκρισης της με ανάλογα αποτελέσματα. Αντίθετα, σκοπός της προσθήκης της στο ερωτηματολόγιο ήταν ο προσδιορισμός της συσχέτισης των συναισθημάτων του φαρμακοποιού απέναντι στο επάγγελμα του. 5.6 ΣΥΣΧΕΤΙΣΗ ΤΩΝ ΔΗΜΟΓΡΑΦΙΚΩΝ ΧΑΡΑΚΤΗΡΙΣΤΙΚΩΝ ΤΩΝ ΣΥΜΜΕΤΕΧΟΝΤΩΝ ΜΕ ΤΗΝ ΑΝΤΙΛΗΨΗ ΤΟΥΣ ΓΙΑ ΤΙΣ ΥΠΗΡΕΣΙΕΣ ΥΓΕΙΑΣ Στην τελευταία ενότητα του 5 ου Κεφαλαίου μελετάμε την επίδραση των δημογραφικών χαρακτηριστικών των φαρμακοποιών στην αντίληψη τους για τις υπηρεσίες υγείας και το μέλλον του φαρμακευτικού επαγγέλματος. Για το σκοπό αυτό εφαρμόσαμε τα Nonparametric Tests: 2 Independent Samples (Mann-Whitney) & K Independent Samples (Kruskal-Wallis), καθώς και το Chi-Square test και την ανάλυση συσχέτισης, με τη βοήθεια του στατιστικού πακέτου SPSS Τα δημογραφικά χαρακτηριστικά που μελετήθηκαν ήταν: το φύλο, η ηλικία, τα χρόνια προϋπηρεσίας, η ροή πελατών, η γεωγραφική τοποθέτηση του φαρμακείου και η εκπαίδευση επί των υπηρεσιών υγείας. Για να εξασφαλιστεί πως κάθε είδους συσχέτιση θα αποκαλυφθεί, εφαρμόσαμε τα κατάλληλα τεστ για όλες τις ερωτήσεις του ερωτηματολογίου. Ωστόσο, λόγω του μεγάλου όγκου δεδομένων, στη συνέχεια παρουσιάζονται μόνο οι συσχετίσεις για τις οποίες βρέθηκε στατιστικώς σημαντική διαφορά, κατηγοριοποιημένες ως προς το δημογραφικό στοιχείο που μελετάται σε κάθε περίπτωση ΕΠΙΔΡΑΣΗ ΤΟΥ ΦΥΛΟΥ Το φύλο των φαρμακοποιών που συμμετείχαν στην έρευνα μας βρέθηκε πως διαφοροποιεί τις απόψεις τους για τις υπηρεσίες υγείας. Ειδικότερα, ύστερα από διεξοδική μελέτη της επίδρασης της μεταβλητής του φύλου στις απαντήσεις που δόθηκαν για κάθε μια από τις ερωτήσεις του ερωτηματολογίου προέκυψαν στατιστικώς σημαντικές διαφορές για τα ακόλουθα: Προθυμία παροχής των υπηρεσιών: μέτρησης εξειδικευμένων παραμέτρων υγείας, διεξαγωγής διαδραστικών τεστ, γενετικής διερεύνησης & ανάλυσης και διεξαγωγής τεστ για σεξουαλικώς μεταδιδόμενα νοσήματα. Εφαρμόζοντας τον στατιστικό έλεγχο Chi-Square test για τις απαντήσεις στην ερώτηση Α3 του ερωτηματολογίου, σχετικά με εξειδικευμένες υπηρεσίες υγείας που οι φαρμακοποιοί είναι πρόθυμοι να προσφέρουν στους ασθενείς-πελάτες τους, και κάνοντας τις υποθέσεις: Η0: Η επιθυμία προσφοράς μιας εξειδικευμένης υπηρεσίας υγείας ΔΕΝ επηρεάζεται από το φύλο Η1: Η επιθυμία προσφοράς μιας εξειδικευμένης υπηρεσίας υγείας επηρεάζεται από το φύλο, προέκυψε πως η επιθυμία για προσφορά των υπηρεσιών μέτρησης εξειδικευμένων παραμέτρων υγείας, διεξαγωγής διαδραστικών τεστ, γενετικής διερεύνησης & ανάλυσης και διεξαγωγής τεστ για σεξουαλικώς μεταδιδόμενα νοσήματα, είναι διαφορετική μεταξύ ανδρών και γυναικών φαρμακοποιών, αφού ο δείκτης σημαντικότητας ήταν σε όλες τις περιπτώσεις μικρότερος από 0,05 (Πίνακες 5.40, 5.41, 5.42 και 5.43). Ειδικότερα, από τα στατιστικά αποτελέσματα του Chi-square test, που παρατίθενται στον Πίνακα 5.40, παρατηρούμε πως οι άνδρες φαρμακοποιοί είναι περισσότερο πρόθυμοι από τις γυναίκες να προσφέρουν εξειδικευμένες μετρήσεις, όπως το ποσοστό οξυγόνωσης του αίματος, το ποσοστό σωματικού λίπους κ.α. 197

213 Πίνακας 5.40: Επίδραση του φύλου στην επιθυμία προσφοράς της υπηρεσίας μέτρησης εξειδικευμένων παραμέτρων υγείας Φύλο Total Άνδρας Γυναίκα Μέτρηση εξειδικευμένων παραμέτρων υγείας Total OXI NAI N % 38,0% 62,0% 100,0% N % 64,4% 35,6% 100,0% N % 53,7% 46,3% 100,0% Value df Asymp. Sig. Exact Sig. Exact Sig. (2-sided) (2-sided) (1-sided) Pearson Chi-Square 8,307 a 1 0,004 Continuity Correction b 7, ,007 Likelihood Ratio 8, ,004 Fisher s Exact Test 0,006 0,003 Linear-by-Linear Association 8, ,004 N of Valid Cases 123 a. 0 cells (0,0%) have expected count less than 5. The minimum expected count is 23,17. b. Computed only for 2X2 table Επιπλέον, στον Πίνακα 5.41 φαίνεται πως οι άνδρες φαρμακοποιοί είναι περισσότερο πρόθυμοι από τις γυναίκες για τη διεξαγωγή διαδραστικών τεστ όπως το τεστ δυσχρωματοψίας, πιθανότητας κατάγματος λόγω οστεοπόρωσης κ.α. Πίνακας 5.41: Επίδραση του φύλου στην επιθυμία διεξαγωγής διαδραστικών τεστ Φύλο Total Άνδρας Γυναίκα Διεξαγωγή διαδραστικών τεστ Total OXI NAI N % 58,0% 42,0% 100,0% N % 76,7% 23,3% 100,0% N % 69,1% 30,9% 100,0% 198

214 Value df Asymp. Sig. Exact Sig. Exact Sig. (2-sided) (2-sided) (1-sided) Pearson Chi-Square 4,867 a 1 0,027 Continuity Correction b 4, ,045 Likelihood Ratio 4, ,028 Fisher s Exact Test 0,031 0,023 Linear-by-Linear Association 4, ,028 N of Valid Cases 123 a. 0 cells (0,0%) have expected count less than 5. The minimum expected count is 15,45. b. Computed only for 2X2 table Όσον αφορά στη γενετική διερεύνηση & ανάλυση, από τον Πίνακα 5.42 συμπεραίνουμε πως το ποσοστό των ανδρών που επιθυμεί να προσφέρει την υπηρεσία γενετικής διερεύνησης & ανάλυσης είναι πολύ μεγαλύτερο συγκριτικά με το αντίστοιχο των γυναικών φαρμακοποιών. Πίνακας 5.42: Επίδραση του φύλου στην επιθυμία προσφοράς της υπηρεσίας γενετικής διερεύνησης & ανάλυσης Φύλο Total Άνδρας Γυναίκα Γενετική διερεύνηση & ανάλυση Total OXI NAI N % 56,0% 44,0% 100,0% N % 90,4% 9,6% 100,0% N % 76,4% 23,6% 100,0% Value df Asymp. Sig. Exact Sig. Exact Sig. (2-sided) (2-sided) (1-sided) Pearson Chi-Square 19,501 a 1 0,000 Continuity Correction b 17, ,000 Likelihood Ratio 19, ,000 Fisher s Exact Test 0,000 0,000 Linear-by-Linear Association 19, ,000 N of Valid Cases 123 a. 0 cells (0,0%) have expected count less than 5. The minimum expected count is 11,79. b. Computed only for 2X2 table 199

215 Τέλος, στον Πίνακα 5.43 φαίνεται πως οι άνδρες φαρμακοποιοί είναι περισσότερο πρόθυμοι από τις γυναίκες για την προσφορά στους ασθενείς-πελάτες τους, της υπηρεσίας ελέγχου για σεξουαλικώς μεταδιδόμενα νοσήματα. Πίνακας 5.43: Επίδραση του φύλου στην επιθυμία διεξαγωγής ελέγχων για σεξουαλικώς μεταδιδόμενα νοσήματα Διεξαγωγή τεστ για ΣΜΝ* Total OXI NAI N Άνδρας % 60,0% 40,0% 100,0% Φύλο N Γυναίκα % 93,2% 6,8% 100,0% N Total % 79,7% 20,3% 100,0% *ΣΜΝ = Σεξουαλικώς Μεταδιδόμενα Νοσήματα Value df Asymp. Sig. (2-sided) Exact Sig. (2-sided) Exact Sig. (1-sided) Pearson Chi-Square 20,138 a 1 0,000 Continuity Correction b 18, ,000 Likelihood Ratio 20, ,000 Fisher s Exact Test 0,000 0,000 Linear-by-Linear 19, ,000 Association N of Valid Cases 123 a. 0 cells (0,0%) have expected count less than 5. The minimum expected count is 10,16. b. Computed only for 2X2 table Σε γενικές γραμμές παρατηρούμε πως οι άνδρες φαρμακοποιοί παρουσιάζουν μεγαλύτερη προθυμία να προσφέρουν στους ασθενείς-πελάτες τους νέες και εξειδικευμένες υπηρεσίες υγείας, συγκριτικά με τις γυναίκες συναδέλφους τους. Χρόνος που αφιερώνεται για την παροχή υπηρεσιών υγείας στους ασθενείς-πελάτες Για να αναζητήσουμε τη συσχέτιση του φύλου των συμμετεχόντων στην έρευνα μας με το χρόνο που αφιερώνουν για την παροχή υπηρεσιών υγείας στους πελάτες τους, εφαρμόσαμε τον στατιστικό έλεγχο Chi-Square test. Ειδικότερα, κάναμε τις υποθέσεις: Η0: Ο χρόνος που αφιερώνεται για την παροχή μιας υπηρεσίας υγείας στον ασθενήπελάτη ΔΕΝ επηρεάζεται από το φύλο Η1: Ο χρόνος που αφιερώνεται για την παροχή μιας υπηρεσίας υγείας στον ασθενήπελάτη επηρεάζεται από το φύλο. Από τον Πίνακα 5.44 παρατηρούμε πως ο δείκτης σημαντικότητας είναι μικρότερος από 0,05, αφού p-sig.=0,001, άρα η μηδενική υπόθεση απορρίπτεται. Το γεγονός αυτό υποδεικνύει πως το φύλο επηρεάζει τον χρόνο που αφιερώνεται στους ασθενείς-πελάτες και πιο συγκεκριμένα, οι γυναίκες φαρμακοποιοί φαίνεται να αφιερώνουν κατά μέσο όρο περισσότερο χρόνο (5-15 λεπτά) για την παροχή μιας υπηρεσίας υγείας σε έναν πελάτη τους, 200

216 συγκριτικά με τους άνδρες, που συνήθως αφιερώνουν λιγότερο των 5 λεπτών έως 10 λεπτά στους πελάτες τους. Πίνακας 5.44: Επίδραση του φύλου στον χρόνο που αφιερώνεται για την παροχή υπηρεσιών υγείας στους ασθενείς-πελάτες Φύλο Value df Asymp. Sig. (2-sided) Pearson Chi-Square 16,624 a 3 0,001 Likelihood Ratio 17, ,001 Linear-by-Linear Association 6, ,012 N of Valid Cases 123 Άνδρας Γυναίκα Total Χρόνος που αφιερώνεται για την παροχή υπηρεσίας υγείας Λιγότερο Περισσότερα Total από 5 λεπτά λεπτά λεπτά από 15 λεπτά N % 26,0% 54,0% 12,0% 8,0% 100,0% N % 2,7% 64,4% 26,0% 6,8% 100,0% N % 12,2% 60,2% 20,3% 7,3% 100,0% a. 1 cells (12,5%) have expected count less than 5. The minimum expected count is 3,66. Αυτοπεποίθηση για την παροχή υπηρεσιών υγείας Για να μελετήσουμε την επίδραση του φύλου στην αυτοπεποίθηση που νιώθουν οι φαρμακοποιοί κατά την παροχή υπηρεσιών υγείας, χρησιμοποιήσαμε το μη-παραμετρικό τεστ Mann-Whitney, κάνοντας τη μηδενική υπόθεση Η0, πως δεν υπάρχει στατιστικώς σημαντική διαφορά στην αυτοπεποίθηση μεταξύ ανδρών και γυναικών, καθώς και την εναλλακτική υπόθεση Η1, πως η αυτοπεποίθηση για την παροχή υπηρεσιών υγείας είναι διαφορετική ανάλογα με το φύλο. Σύμφωνα με τον Πίνακα 5.45, οι άνδρες νιώθουν μεγαλύτερη αυτοπεποίθηση και σιγουριά να παρέχουν υπηρεσίες υγείας σε σύγκριση με τις γυναίκες συναδέλφους τους. Πίνακας 5.45: Επίδραση του φύλου στην αυτοπεποίθηση για την παροχή υπηρεσιών υγείας Αυτοπεποίθηση για την παροχή υπηρεσιών υγείας Φύλο N Mean Rank Sum of Ranks Άνδρας 50 69, ,50 Γυναίκα 73 56, ,50 Αυτοπεποίθηση για την παροχή υπηρεσιών υγείας Mann-Whitney U 1430,500 Wilcoxon W 4131,500 Z -2,159 Asymp.Sig. (2-0,031 tailed) a. Grouping Variable: Φύλο 201

217 Εμπόδια παροχής υπηρεσιών υγείας σχετιζόμενα με τη συμπεριφορά των φαρμακοποιών Ακολούθως, θέλοντας να ερευνήσουμε εάν το φύλο συσχετίζεται με τους παράγοντες που σύμφωνα με τους φαρμακοποιούς παρεμποδίζουν την παροχή υπηρεσιών υγείας, εφαρμόσαμε ξανά το μη-παραμετρικό τεστ Mann-Whitney. Ειδικότερα, κάναμε τις υποθέσεις: Η0, πως δεν υπάρχει στατιστικώς σημαντική διαφορά στην αντίληψη των εμποδίων παροχής υπηρεσιών υγείας μεταξύ ανδρών και γυναικών και Η1, πως η αντίληψη των εμποδίων παροχής υπηρεσιών υγείας είναι διαφορετική ανάλογα με το φύλο. Η μηδενική υπόθεση απορρίπτεται για τους παράγοντες: έλλειψη ενδιαφέροντος λόγω ρουτίνας και έλλειψη αυτοπεποίθησης των φαρμακοποιών, αφού οι τιμές του δείκτη σημαντικότητας για τις αναφερόμενες μεταβλητές ήταν 0,017 και 0,024 αντίστοιχα (Πίνακας 5.46). Πίνακας 5.46: Επίδραση του φύλου στην αντίληψη των εμποδίων παροχής υπηρεσιών υγείας, που σχετίζονται με τη συμπεριφορά των φαρμακοποιών Παράγοντες σχετιζόμενοι με τη συμπεριφορά των φαρμακοποιών Έλλειψη ενδιαφέροντος λόγω ρουτίνας Έλλειψη κινήτρου Έλλειψη αυτοπεποίθησης Φόβος αλλαγής της υπάρχουσας κατάστασης Οικογενειακοί λόγοι a. Grouping Variable: Φύλο Φύλο N Mean Sum of Rank Ranks Άνδρας 50 70, ,50 Γυναίκα 73 55, ,50 Άνδρας 50 67, ,50 Γυναίκα 73 57, ,50 Άνδρας 50 53, ,50 Γυναίκα 73 67, ,50 Άνδρας 50 60, ,50 Γυναίκα 73 63, ,50 Άνδρας 50 63, ,50 Γυναίκα 73 60, ,50 Έλλειψη ενδιαφέροντος λόγω ρουτίνας Έλλειψη κινήτρου Έλλειψη αυτοπεποίθησης Φόβος αλλαγής της υπάρχουσας κατάστασης Οικογενειακοί λόγοι Mann- Whitney U 1380, , , , ,500 Wilcoxon W 4081, , , , ,500 Z -2,377-1,579-2,250-0,395-0,446 Asymp.Sig. (2-tailed) 0,017 0,114 0,024 0,693 0,656 Τα συμπεράσματα στα οποία καταλήγουμε ύστερα από τον στατιστικό έλεγχο, είναι πως οι άνδρες αντιλαμβάνονται την αδιαφορία λόγω της καθημερινής ρουτίνας στο φαρμακείο, ως σημαντικότερο εμπόδιο παροχής υπηρεσιών υγείας σε σύγκριση με τις γυναίκες. Αντίθετα οι γυναίκες φαρμακοποιοί που συμμετείχαν στην έρευνα μας, θεωρούν πως η έλλειψη αυτοπεποίθησης αποτελεί σημαντικότερο εμπόδιο για τη διαδικασία παροχής υπηρεσιών υγείας, συγκριτικά με τους άνδρες συναδέλφους τους. Εξάλλου, όπως αναλύθηκε προηγουμένως στην Ενότητα 5.6.1, το ασθενές φύλο έχει μικρότερη αυτοπεποίθηση για την παροχή υπηρεσιών υγείας. 202

218 Εμπόδια παροχής υπηρεσιών υγείας σχετιζόμενα με την κατάρτιση και τις δεξιότητες Επιπλέον, από την εφαρμογή του Mann-Whitney τεστ προέκυψε εξάρτηση των εμποδίων παροχής υπηρεσιών υγείας σχετιζόμενων με την κατάρτιση από το φύλο των φαρμακοποιών. Πιο συγκεκριμένα, κάνοντας τη μηδενική και εναλλακτική υπόθεση όπως προηγουμένως, βλέπουμε πως ο δείκτης σημαντικότητας είναι μικρότερος από 0,05 (0,046) για τη μεταβλητή έλλειψης ενός οργανωμένου συστήματος δια βίου κατάρτισης (Πίνακας 5.47). Πίνακας 5.47: Επίδραση του φύλου στην αντίληψη των εμποδίων παροχής υπηρεσιών υγείας, που σχετίζονται με την κατάρτιση & εκπαίδευση των φαρμακοποιών Παράγοντες σχετιζόμενοι με την κατάρτιση και τις δεξιότητες Ανεπαρκής εκπαίδευση για παροχή υπηρεσιών υγείας Ανεπαρκής εκπαίδευση για επίλυση κλινικών προβλημάτων Ανεπαρκής γνώση φαρμακολογίας & κλινικής χρήσης φάρμακων Ανεπαρκής επικοινωνιακή ικανότητα Έλλειψη οργανωμένου συστήματος υποχρεωτικής, δια βίου κατάρτισης και εκπαίδευσης a. Grouping Variable: Φύλο Φύλο N Mean Sum of Rank Ranks Άνδρας 50 66, ,00 Γυναίκα 73 59, ,00 Άνδρας 50 68, ,00 Γυναίκα 73 57, ,00 Άνδρας 50 62, ,00 Γυναίκα 73 61, ,00 Άνδρας 50 62, ,00 Γυναίκα 73 61, ,00 Άνδρας 50 69, ,00 Γυναίκα 73 56, ,00 Το συμπέρασμα που εξάγεται από τον Πίνακα 5.47 είναι πως οι άνδρες εκλαμβάνουν ως σημαντικότερο παράγοντα παρεμπόδισης της παροχής υπηρεσιών υγείας την έλλειψη ενός οργανωμένου συστήματος υποχρεωτικής, δια βίου κατάρτισης και εκπαίδευσης των φαρμακοποιών, σε σχέση με τις γυναίκες. Ανεπαρκής εκπαίδευση για παροχή υπηρεσιών υγείας Ανεπαρκής εκπαίδευση για επίλυση κλινικών προβλημάτων Ανεπαρκής γνώση φαρμακολογίας & κλινικής χρήσης φαρμάκων Ανεπαρκής επικοινωνιακή ικανότητα Στρατηγικές στροφής του φαρμακευτικού επαγγέλματος στις υπηρεσίες υγείας Έλλειψη οργανωμένου συστήματος υποχρεωτικής, δια βίου κατάρτισης και εκπαίδευσης Mann- Whitney U 1606, , , , ,000 Wilcoxon W 4307, , , , ,000 Z -1,171-1,781-0,162-0,263-1,998 Asymp.Sig. (2-tailed) 0,242 0,075 0,871 0,793 0,046 Τέλος, εφαρμόζοντας το μη-παραμετρικό τεστ Mann-Whitney στις απαντήσεις των φαρμακοποιών ως προς τις καταλληλότερες στρατηγικές στροφής του σύγχρονου φαρμακείου προς τις υπηρεσίες υγείας και κάνοντας τις υποθέσεις: 203

219 Η0: η αντίληψη για τις στρατηγικές στροφής του φαρμακείου προς τις υπηρεσίες υγείας ΔΕΝ επηρεάζεται από το φύλο των φαρμακοποιών, και Η1: η αντίληψη για τις στρατηγικές στροφής του φαρμακείου προς τις υπηρεσίες υγείας επηρεάζεται από το φύλο των φαρμακοποιών, προέκυψε στατιστικώς σημαντική διαφορά για δύο από τις προτεινόμενες στρατηγικές. Πιο συγκεκριμένα, στον Πίνακα 5.48 βλέπουμε πως η τιμή του δείκτη σημαντικότητας είναι μικρότερη από 0,05 για τις μεταβλητές: θέσπιση προγραμμάτων δια βίου εκπαίδευσης & κατάρτισης των φαρμακοποιών (p-sig.=0,009) και οργάνωση ενός εκτεταμένου δικτύου άμεσης επικοινωνίας & συνεργασίας μεταξύ των επαγγελματιών υγείας (p-sig.=0,041), άρα η μηδενική υπόθεση απορρίπτεται. Πίνακας 5.48: Επίδραση του φύλου στην αντίληψη των φαρμακοποιών ως προς τις καταλληλότερες στρατηγικές στροφής του φαρμακευτικού επαγγέλματος προς τις υπηρεσίες υγείας Στρατηγικές στροφής του φαρμακευτικού επαγγέλματος προς τις υπηρεσίες υγείας Δημιουργία πρωτοκόλλου που θα εξασφαλίζει νομιμότητα και καθολική αναγνώριση του νέου ρόλου των φ/ποιών Θέσπιση ολοκληρωμένου προγράμματος αμοιβής για τις προσφερόμενες υπηρεσίες υγείας Παροχή κινήτρων στους φαρμακοποιούς Θέσπιση προγραμμάτων δια βίου εκπαίδευσης & κατάρτισης των φαρμακοποιών Οργάνωση δικτύου άμεσης επικοινωνίας και συνεργασίας μεταξύ των επαγγελματιών υγείας Οργάνωση δραστηριοτήτων προώθησης & ενημέρωσης του κοινού για το ρόλο του φαρμακοποιού στη δημόσια υγεία Διεξαγωγή & κοινοποίηση αποτελεσμάτων ερευνών σχετικών με την ωφέλεια των υπηρεσιών υγείας a. Grouping Variable: Φύλο Φύλο N Mean Sum of Rank Ranks Άνδρας 50 63, ,00 Γυναίκα 73 61, ,00 Άνδρας 50 65, ,50 Γυναίκα 73 59, ,50 Άνδρας 50 62, ,00 Γυναίκα 73 61, ,00 Άνδρας 50 54, ,50 Γυναίκα 73 66, ,50 Άνδρας 50 55, ,00 Γυναίκα 73 66, ,00 Άνδρας 50 60, ,50 Γυναίκα 73 62, ,50 Άνδρας 50 65, ,00 Γυναίκα 73 59, ,00 Δημιουργία πρωτοκόλλου υπηρεσιών υγείας Θέσπιση προγράμματος αμοιβής Παροχή κινήτρων Θέσπιση προγραμμάτων δια βίου εκπαίδευσης Οργάνωση δικτύου επικοινωνίας των επαγγελματιών υγείας Mann-Whitney U 1775, , , , ,000 Wilcoxon W 4476, , , , ,000 Z -0,304-1,099-0,257-2,627-2,039 Asymp.Sig. (2- tailed) 0,761 0,272 0,797 0,009 0,041 Οργάνωση δραστηριοτήτων προώθησης & ενημέρωσης του κοινού Διεξαγωγή & κοινοποίηση αποτελεσμάτων ερευνών Mann-Whitney U 1758, ,000 Wilcoxon W 3033, ,000 Z -0,462-0,905 Asymp.Sig. (2- tailed) 0,644 0,

220 Από τον Πίνακα 5.48 συμπεραίνουμε, πως οι γυναίκες θεωρούν σημαντικότερες και καταλληλότερες στρατηγικές στροφής του φαρμακευτικού επαγγέλματος προς τις υπηρεσίες υγείας, τη θέσπιση προγραμμάτων δια βίου εκπαίδευσης των φαρμακοποιών σε φαρμακευτικά και κλινικά ζητήματα αλλά και την οργάνωση ενός εκτεταμένου δικτύου επικοινωνίας και συνεργασίας των επαγγελματιών υγείας, συγκριτικά με τους άνδρες συναδέλφους τους ΕΠΙΔΡΑΣΗ ΤΗΣ ΗΛΙΚΙΑΣ Η ηλικία των φαρμακοποιών, επηρεάζει τις αντιλήψεις τους για τις υπηρεσίες υγείας, όπως πρόκυψε ύστερα από διεξοδική μελέτη της συσχέτισης της εν λόγω μεταβλητής με τις απαντήσεις που έδωσαν στο ερωτηματολόγιο. Ειδικότερα, εφαρμόζοντας όπως και προηγουμένως τα κατάλληλα στατιστικά τεστ προέκυψε σημαντική διαφορά στις απαντήσεις των συμμετεχόντων ανάλογα με την ηλικία τους, για τις ακόλουθες μεταβλητές: Προθυμία παροχής των υπηρεσιών: μέτρησης εξειδικευμένων παραμέτρων υγείας, διεξαγωγής διαδραστικών τεστ & ενημέρωσης των ασθενών για θεραπευτικές εξελίξεις και καινοτομίες Για τη μελέτη της συσχέτισης της ηλικίας με την προθυμία των φαρμακοποιών να παρέχουν εξειδικευμένες υπηρεσίες υγείας στους ασθενείς-πελάτες τους, ανατρέξαμε στο Chi-Square test και κάναμε τις υποθέσεις: Η0: Η επιθυμία προσφοράς μιας εξειδικευμένης υπηρεσίας υγείας ΔΕΝ επηρεάζεται από την ηλικία και Η1: Η επιθυμία προσφοράς μιας εξειδικευμένης υπηρεσίας υγείας επηρεάζεται από την ηλικία. Από τα αποτελέσματα που προέκυψαν παρατηρούμε πως η επιθυμία για προσφορά των υπηρεσιών: μέτρησης εξειδικευμένων παραμέτρων υγείας, διεξαγωγής διαδραστικών τεστ και ενημέρωσης των πελατών για τις θεραπευτικές εξελίξεις & καινοτομίες σχετικά με την ασθένεια τους, διαφέρει μεταξύ των διάφορων ηλικιακών ομάδων των φαρμακοποιών. Ωστόσο, επειδή και στις τρεις περιπτώσεις η προϋπόθεση του chi-square test δεν ικανοποιείται, καθώς πάνω από 20,0% των κελιών έχουν συχνότητα μικρότερη από 5, εφαρμόζεται το exact test Monte Carlo. Έτσι, για την πρώτη υπηρεσία, μέτρησης εξειδικευμένων παραμέτρων υγείας, παρατηρούμε πως to Fisher s Exact Test δίνει Monte Carlo Sig.=0,046, με εύρος από 0,041 έως 0,052, οπότε η υπόθεση H0 απορρίπτεται (Πίνακας 5.49). Πιο συγκεκριμένα, από τον πίνακα παρατηρούμε πως άτομα νεότερα σε ηλικία είναι λιγότερο πρόθυμα να προσφέρουν μετρήσεις εξειδικευμένων παραμέτρων υγείας συγκριτικά με τους πιο ηλικιωμένους φαρμακοποιούς (35-64 ετών). Η σχετική διαφοροποίηση προέρχεται από τη μεγαλύτερη εμπειρία των γηραιότερων φαρμακοποιών, οπότε και τη θετικότερη στάση τους απέναντι σε πρακτικές που ενδεχομένως να μοιάζουν ακατόρθωτες στους νεότερους και πιο άπειρους φαρμακοποιούς. 205

221 Πίνακας 5.49: Επίδραση της ηλικίας στην επιθυμία προσφοράς της υπηρεσίας μέτρησης εξειδικευμένων παραμέτρων υγείας Ηλικία Κάτω των 25 Total Μέτρηση εξειδικευμένων παραμέτρων υγείας Total OXI NAI N % 77,8% 22,2% 100,0% N % 62,1% 37,9% 100,0% N % 38,5% 61,5% 100,0% N % 41,2% 58,8% 100,0% N % 20,0% 80,0% 100,0% N % 0,0% 0,0% 0,0% N % 53,7% 46,3% 100,0% Pearson Chi- Square Value df Asymp. Chi-Square Tests a. 4 cells (40,0%) have expected count less than 5. The minimum expected count is 2,32. b. Based on sampled tables with starting seed c. The standardized statistic is 2,901. Sig. (2-sided) Monte Carlo Sig. (2-sided) Sig. 99.9% Confidence Lower Bound Interval Upper Bound 9,764 a 4 0,045 0,042 b 0,037 0,047 Likelihood Ratio 10, ,039 0,058 b 0,052 0,064 Fisher s Exact Test 9,436 0,046 b 0,041 0,052 Linear-by-Linear Association N of Valid Cases 123 Monte Carlo Sig. (1-sided) Ακολούθως, για τη δεύτερη υπηρεσία, διεξαγωγής διαδραστικών τεστ, τo Fisher s Exact Test δίνει Monte Carlo Sig.=0,035, με εύρος από 0,030 έως 0,040 (Πίνακας 5.50). Από τον Πίνακα 5.50 προκύπτει πως οι νέοι φαρμακοποιοί, κάτω των 25 ετών, δεν είναι πρόθυμοι να προσφέρουν διαδραστικά τεστ, ενδεχομένως λόγω της απειρίας τους, σε αντίθεση με τους φαρμακοποιούς ηλικίας ετών που εμφανίζονται περισσότερο πρόθυμοι. Με άλλα λόγια, όπως και με την υπηρεσία μέτρησης εξειδικευμένων παραμέτρων υγείας, συμπεραίνουμε πως η εμπειρία παίζει καταλυτικό ρόλο στην επιθυμία ενός φαρμακοποιού να προσφέρει μια υπηρεσία υγείας. Sig. 99.9% Confidence Lower Bound Interval Upper Bound 8,417 c 1 0,004 0,004 b 0,002 0,005 0,002 b 0,001 0,

222 Πίνακας 5.50: Επίδραση της ηλικίας στην επιθυμία διεξαγωγής διαδραστικών τεστ Ηλικία Total Κάτω των Διεξαγωγή διαδραστικών τεστ Total OXI NAI N % 100,0% 0,0% 100,0% N % 74,2% 25,8% 100,0% N % 53,8% 46,2% 100,0% N % 64,7% 35,3% 100,0% N % 40,0% 60,0% 100,0% N % 0,0% 0,0% 0,0% N % 69,1% 30,9% 100,0% Chi-Square Tests Value df Asymp. Monte Carlo Sig. (2-sided) Sig. (2-sided) Sig. 99.9% Confidence Interval Lower Upper Bound Bound Pearson Chi-Square 9,813 a 4 0,044 0,043 b 0,038 0,048 Monte Carlo Sig. (1-sided) Sig. 99.9% Confidence Interval Lower Upper Bound Bound Likelihood Ratio 12, ,017 0,026 b 0,022 0,031 Fisher s Exact Test 9,987 0,035 b 0,030 0,040 Linear-by-Linear Association N of Valid Cases 123 6,561 c 1 0,010 0,012 b 0,009 0,014 0,008 b 0,006 0,011 a. 3 cells (30,0%) have expected count less than 5. The minimum expected count is 1,54. b. Based on sampled tables with starting seed c. The standardized statistic is 2,562. Τέλος, για την τρίτη υπηρεσία, ενημέρωσης των ασθενών-πελατών για τις θεραπευτικές εξελίξεις & καινοτομίες σχετικά με την ασθένεια τους, τo Fisher s Exact Test έδωσε Monte Carlo Sig.=0,040, με εύρος από 0,035 έως 0,045 (Πίνακας 5.51). Από τον Πίνακα 5.51 προκύπτει πως οι νεότεροι σε ηλικία φαρμακοποιοί είναι περισσότερο πρόθυμοι να ενημερώνουν τους ασθενείς-πελάτες τους σε αντίθεση με τους γηραιότερους φαρμακοποιούς (55 ετών και άνω). Το γεγονός αυτό αποδίδεται στο μεγαλύτερο ενδιαφέρον των νέων για διεύρυνση των γνωστικών τους πεδίων και εξέλιξη των επαγγελματικών τους ρόλων. 207

223 Πίνακας 5.51: Επίδραση της ηλικίας στην επιθυμία των φαρμακοποιών να ενημερώνουν τους ασθενείς-πελάτες για τις τους για τις θεραπευτικές εξελίξεις & καινοτομίες σχετικά με την ασθένεια τους Ηλικία Total Κάτω των Ενημέρωση για θεραπευτικές εξελίξεις & καινοτομίες Total OXI NAI N % 0,0% 100,0% 100,0% N % 25,8% 74,2% 100,0% N % 26,9% 73,1% 100,0% N % 5,9% 94,1% 100,0% N % 60,0% 40,0% 100,0% N % 0,0% 0,0% 0,0% N % 22,8% 77,2% 100,0% Chi-Square Tests Value df Asymp. Monte Carlo Sig. (2-sided) Sig. (2-sided) Sig. 99.9% Confidence Interval Lower Upper Bound Bound Pearson Chi-Square 9,943 a 4 0,041 0,042 0,036 0,047 b Monte Carlo Sig. (1-sided) Sig. 99.9% Confidence Interval Lower Upper Bound Bound Likelihood Ratio 12, ,017 0,024 Fisher s Exact Test 9,378 0,040 b b 0,020 0,028 0,035 0,045 Linear-by-Linear Association N of Valid Cases 123 0,444 c 1 0,505 0,584 a. 4 cells (40,0%) have expected count less than 5. The minimum expected count is 1,14. b. Based on sampled tables with starting seed c. The standardized statistic is -0,666. b 0,571 0,596 0,289 b 0,277 0,300 Αξιολόγηση της ικανότητας και της αυτοπεποίθησης παροχής υπηρεσιών υγείας Για να μελετήσουμε την επίδραση της ηλικίας στην ικανότητα και στην αυτοπεποίθηση παροχής διαφόρων υπηρεσιών υγείας, που οι φαρμακοποιοί αισθάνονται πως διαθέτουν, 208

224 χρησιμοποιήσαμε το μη-παραμετρικό τεστ Kruskal-Wallis και κάναμε τη μηδενική υπόθεση, Η0, πως δεν υπάρχει στατιστικώς σημαντική διαφορά στην ικανότητα και στην αυτοπεποίθηση παροχής υπηρεσιών υγείας μεταξύ των διαφόρων ηλικιακών ομάδων των φαρμακοποιών, καθώς και την εναλλακτική υπόθεση Η1, πως η ικανότητα και η αυτοπεποίθηση παροχής υπηρεσιών υγείας είναι διαφορετική ανάλογα με την ηλικία των φαρμακοποιών. Από τον Πίνακα 5.52 παρατηρούμε πως η υπόθεση Η0 απορρίπτεται για τις μεταβλητές: «προώθηση της υγείας των ασθενών-πελατών μέσω υπηρεσιών ενημέρωσης και ευαισθητοποίησης τους» και «αυτοπεποίθηση για την παροχή υπηρεσιών υγείας», αφού έδωσαν δείκτη σημαντικότητας μικρότερο από 0,05 (0,001 έκαστη). Τα συμπεράσματα στα οποία καταλήγουμε ύστερα από τον στατιστικό έλεγχο (Πίνακας 5.52) είναι πως οι φαρμακοποιοί μεγαλύτερης ηλικίας (55-64 ετών) αισθάνονται περισσότερο ικανοί και σίγουροι για την παροχή υπηρεσιών υγείας σε σύγκριση με τους νεότερους συναδέλφους τους. Μάλιστα, παρατηρείται πως όσο μικρότερη η ηλικία, οπότε και η εμπειρία ενός φαρμακοποιού, τόσο λιγότερη και η αυτοπεποίθηση του καθώς και η αντίληψη της ικανότητας του να προάγει την υγεία των ασθενών-πελατών του. Τα παραπάνω αποτελέσματα είναι αναμενόμενα και συνδέονται άμεσα με τα χρόνια προϋπηρεσίας και την εμπειρία ενός φαρμακοποιού, γεγονός που επιβεβαιώνεται στη συνέχεια (Ενότητα 5.6.3). Αντίστοιχη έρευνα στο εξωτερικό (Cordina et al, 2008), έδειξε πως οι φαρμακοποιοί ηλικίας ετών, αντιλαμβάνονται την ικανότητα τους σε δραστηριότητες όπως: η αξιολόγηση της καταλληλόλητας μιας φαρμακοθεραπείας για έναν ασθενή, η πληροφόρηση του σχετικά με τα αναμενόμενα αποτελέσματα της φαρμακευτικής του αγωγής, η παροχή αντικειμενικών και εκσυγχρονισμένων πληροφορίων σχετικά με τα φάρμακα και η παρακολούθηση της πορείας του ασθενούς, αρκετά χαμηλή συγκριτικά με τους μεγαλύτερους σε ηλικία συναδέλφους τους. Πίνακας 5.52: Επίδραση της ηλικίας στην ικανότητα και αυτοπεποίθηση των φαρμακοποιών να παρέχουν υπηρεσίες υγείας Αξιολόγηση: Ηλικία N Mean Rank Κάτω των , ,76 Ικανότητας προώθησης της ,73 υγείας των ασθενών-πελατών , , Αυτοπεποίθησης για την παροχή υπηρεσιών υγείας a. Grouping Variable: Ηλικία Κάτω των , , , , , Ικανότητα προώθησης της υγείας των ασθενώνπελατών Αυτοπεποίθηση για την παροχή υπηρεσιών υγείας Chi-square 19,716 19,162 df 4 4 Asymp.Sig. 0,001 0,

225 Εμπόδια παροχής υπηρεσιών υγείας σχετιζόμενα με τη συμπεριφορά των φαρμακοποιών και των ασθενών-πελατών Στη συνέχεια, θέλοντας να ερευνήσουμε τη συσχέτιση της ηλικίας των φαρμακοποιών με τους παράγοντες που κατά τη γνώμη τους παρεμποδίζουν την παροχή υπηρεσιών υγείας, εφαρμόσαμε το μη-παραμετρικό τεστ Kruskal-Wallis. Ειδικότερα, κάναμε τις υποθέσεις: Η0, πως δεν υπάρχει στατιστικώς σημαντική διαφορά στην αντίληψη των εμποδίων παροχής υπηρεσιών υγείας μεταξύ των διάφορων ηλικιακών ομάδων και Η1, πως η αντίληψη των εμποδίων παροχής υπηρεσιών υγείας είναι διαφορετική ανάλογα με την ηλικία. Από τα στατιστικά αποτελέσματα που προέκυψαν, συμπεράναμε πως η ηλικία συσχετίζεται με τους παράγοντες: έλλειψη αυτοπεποίθησης των φαρμακοποιών, άγνοια των ασθενών-πελατών για το ρόλο του φαρμακοποιού, αμηχανία των ασθενών-πελατών σε προσωπικές ερωτήσεις και μη τακτική επίσκεψη τους στο φαρμακείο, καθώς όλοι σημείωσαν δείκτη σημαντικότητας μικρότερο από 0,05 (Πίνακας 5.53). Πίνακας 5.53: Επίδραση της ηλικίας στην αντίληψη των εμποδίων παροχής υπηρεσιών υγείας, που σχετίζονται με τη συμπεριφορά των φαρμακοποιών και των ασθενών-πελατών Παράγοντες σχετιζόμενοι με τη συμπεριφορά Έλλειψη αυτοπεποίθησης των φαρμακοποιών Άγνοια των ασθενών-πελατών για τον ρόλο και τις γνώσεις του φαρμακοποιού Αμηχανία ή αίσθημα προσβολής των ασθενώνπελατών σε προσωπικές ερωτήσεις Μη τακτική επίσκεψη των ασθενών-πελατών στο φαρμακείο a. Grouping Variable: Ηλικία Ηλικία N Mean Rank Κάτω των , , , , , Κάτω των , , , , , Κάτω των , , , , , Κάτω των , , , , ,

226 Έλλειψη αυτοπεποίθησης των φαρμακοποιών Άγνοια των ασθενώνπελατών για τον ρόλο και τις γνώσεις του φαρμακοποιού Αμηχανία ή αίσθημα προσβολής των ασθενώνπελατών σε προσωπικές ερωτήσεις Μη τακτική επίσκεψη των ασθενώνπελατών στο φαρμακείο Chi-square 18,125 10,461 9,678 11,795 df Asymp.Sig. 0,001 0,033 0,046 0,019 Από τον Πίνακα 5.53 παρατηρούμε πως οι νεότεροι σε ηλικία φαρμακοποιοί (κάτω των 25 ετών και ετών), θεωρούν πως η έλλειψη αυτοπεποίθησης είναι ένα σημαντικό εμπόδιο για την παροχή υπηρεσιών υγείας. Η διαφοροποίηση τους από τους μεγαλύτερους σε ηλικία φαρμακοποιούς, μπορεί να αποδοθεί στην ανασφάλεια που νιώθουν λόγω της απειρίας τους, γεγονός που αποδείχθηκε και προηγουμένως. Ακόμα, οι φαρμακοποιοί ηλικίας ετών, αλλά και οι νεότεροι τους, θεωρούν πως η άγνοια των ασθενών για τις γνώσεις των φαρμακοποιών και τους ρόλους που μπορούν να επιτελέσουν, αποτελεί έναν ακόμα σημαντικό παράγοντα παρεμπόδισης. Επιπλέον, οι φαρμακοποιοί ηλικίας κάτω των 25 ετών, θεωρούν πως οι ασθενείς ενδέχεται να προσβληθούν ή να νιώσουν αμήχανα σε προσωπικές ερωτήσεις, κατάσταση που τους παρεμποδίζει να προσφέρουν κάποιες υπηρεσίες υγείας. Αντίθετα, οι μεγαλύτεροι σε ηλικία φαρμακοποιοί λόγω της πολύχρονης εμπειρίας τους και της ευχέρειας που έχουν αποκτήσει στην επικοινωνία με τους ασθενείςπελάτες τους, δε νιώθουν πως ο αναφερόμενος παράγοντας αποτελεί σημαντικό εμπόδιο. Τέλος, οι φαρμακοποιοί ηλικίας ετών πιστεύουν πως η μη τακτική επίσκεψη των ασθενών-πελατών στο φαρμακείο τους, παρεμποδίζει την παροχή υπηρεσιών υγείας, άποψη προς την οποία αντιτίθενται οι μεγαλύτεροι σε ηλικία φαρμακοποιοί. Εμπόδια παροχής υπηρεσιών υγείας σχετιζόμενα με τους πόρους Επιπλέον, από την εφαρμογή του Kruskal-Wallis τεστ προέκυψε πως η ηλικία επηρεάζει την άποψη των φαρμακοποιών ως προς τα εμπόδια παροχής υπηρεσιών υγείας που σχετίζονται με τους πόρους. Πιο συγκεκριμένα, κάνοντας τη μηδενική και εναλλακτική υπόθεση όπως προηγουμένως, βλέπουμε πως ο δείκτης σημαντικότητας είναι μικρότερος από 0,05 (0,039) για τη μεταβλητή έλλειψης χρόνου (Πίνακας 5.54). Ειδικότερα, παρατηρούμε πως οι νέοι σε ηλικία συμμετέχοντες (κάτω των 25 ετών), θεωρούν πως η έλλειψη χρόνου είναι σημαντικό εμπόδιο για την παροχή υπηρεσιών, σε αντίθεση με τους μεγαλύτερους σε ηλικία φαρμακοποιούς (45 ετών και άνω), που δεν υιοθετούν αυτή την άποψη. Η παρατηρούμενη διαφοροποίηση ενδέχεται να οφείλεται στην πολυπλοκότητα ρόλων και καθηκόντων που αναλαμβάνουν να φέρουν εις πέρας οι νέοι φαρμακοποιοί, με αποτέλεσμα να περιορίζεται σημαντικό ο διαθέσιμος ελεύθερος χρόνος για επιπλέον δραστηριότητες. 211

227 Πίνακας 5.54: Επίδραση της ηλικίας των φαρμακοποιών στην αντίληψη τους για τα εμπόδια παροχής υπηρεσιών υγείας που σχετίζονται με τους πόρους Παράγοντες σχετιζόμενοι με τους πόρους Έλλειψη χρόνου a. Grouping Variable: Ηλικία Ηλικία N Mean Rank Κάτω των , , , , , Έλλειψη χρόνου Chi-square 10,108 df 4 Asymp.Sig. 0,039 Μελλοντική εξέλιξη του ελληνικού φαρμακείου Τέλος, εφαρμόζοντας το μη-παραμετρικό τεστ Kruskal-Wallis στις απαντήσεις των φαρμακοποιών ως προς το μέλλον του ελληνικού φαρμακείου και του φαρμακευτικού επαγγέλματος και κάνοντας τη μηδενική υπόθεση Η0, πως η αντίληψη για το μέλλον του ελληνικού φαρμακείου δεν επηρεάζεται από την ηλικία των φαρμακοποιών και την εναλλακτική υπόθεση Η1, πως η αντίληψη για το μέλλον του ελληνικού φαρμακείου επηρεάζεται από την ηλικία των φαρμακοποιών, προέκυψε στατιστικώς σημαντική διαφορά για την πρόταση που υποστηρίζει πως το μελλοντικό φαρμακείο θα εξοικονομεί πόρους για το ΕΣΥ μέσω της παροχής υπηρεσιών υγείας, αφού ο δείκτης σημαντικότητας ήταν 0,002 < 0,05. Ειδικότερα, από τον Πίνακα 5.55 παρατηρούμε πως οι φαρμακοποιοί άνω των 55 ετών πιστεύουν πολύ περισσότερο από τους νέους πως στο μέλλον το φαρμακείο θα συμβάλλει στην εξοικονόμηση πόρων για το ΕΣΥ. Η διαφορά αυτή αποδίδεται στη μεγαλύτερη εμπειρία, οπότε και στην καλύτερη κρίση και διαίσθηση των πιο ηλικιωμένων συμμετεχόντων σχετικά με τις μελλοντικές εξελίξεις του επαγγέλματος τους. Πίνακας 5.55: Επίδραση της ηλικίας των φαρμακοποιών στις αντιλήψεις τους για το μέλλον του ελληνικού φαρμακείου Το μελλοντικό φαρμακείο θα εξοικονομεί πόρους για το ΕΣΥ Ηλικία a. Grouping Variable: Ηλικία N Mean Rank Κάτω των , , , , , Το μελλοντικό φαρμακείο θα εξοικονομεί πόρους για το ΕΣΥ Chi-square 17,298 df 4 Asymp.Sig. 0, ΕΠΙΔΡΑΣΗ ΤΗΣ ΠΡΟΫΠΗΡΕΣΙΑΣ Τα έτη ασκήσεως του επαγγέλματος τους, επηρεάζουν τις αντιλήψεις των φαρμακοποιών για τις υπηρεσίες υγείας, όπως πρόκυψε ύστερα από διερεύνηση της συσχέτισης της προϋπηρεσίας με τις απαντήσεις που έδωσαν στο ερωτηματολόγιο. Πιο συγκεκριμένα, εφαρμόζοντας τα κατάλληλα στατιστικά τεστ προέκυψε σημαντική διαφορά 212

228 στις απαντήσεις των συμμετεχόντων ανάλογα με την προϋπηρεσία τους, για τις ακόλουθες μεταβλητές: Προθυμία παροχής των υπηρεσιών: μέτρησης εξειδικευμένων παραμέτρων υγείας & διεξαγωγής διαδραστικών τεστ Ύστερα από εφαρμογή του Chi-Square test για τις απαντήσεις στην ερώτηση Α3 του ερωτηματολογίου και κάνοντας τις υποθέσεις: Η0: Η επιθυμία προσφοράς μιας εξειδικευμένης υπηρεσίας υγείας ΔΕΝ επηρεάζεται από τα χρόνια προϋπηρεσίας Η1: Η επιθυμία προσφοράς μιας εξειδικευμένης υπηρεσίας υγείας επηρεάζεται από τα χρόνια προϋπηρεσίας, προέκυψε πως η επιθυμία για προσφορά των υπηρεσιών μέτρησης εξειδικευμένων παραμέτρων υγείας & διεξαγωγής διαδραστικών τεστ διαφέρει αναλόγως της προϋπηρεσίας των φαρμακοποιών. Ειδικότερα, στον Πίνακα 5.56 παρατηρούμε πως ο δείκτης σημαντικότητας είναι μικρότερος από 0,05 (p.sig.=0,023) για τη μέτρηση εξειδικευμένων παραμέτρων υγείας, με αποτέλεσμα η μηδενική υπόθεση να απορρίπτεται. Επιπλέον, οι φαρμακοποιοί με μικρότερη προϋπηρεσία (0-10 έτη) είναι λιγότερο πρόθυμοι να προσφέρουν τη σχετική υπηρεσία στους πελάτες τους, αντίθετα προς τους περισσότερο έμπειρους φαρμακοποιούς (11 έτη και άνω). Πίνακας 5.56: Επίδραση της προϋπηρεσίας στην επιθυμία μέτρησης εξειδικευμένων παραμέτρων υγείας Χρόνια προϋπηρεσίας Total 0-5 έτη 6-10 έτη έτη 21 έτη και άνω Μέτρηση εξειδικευμένων παραμέτρων υγείας Total OXI NAI N % 64,6% 35,4% 100,0% N % 55,0% 45,0% 100,0% N % 28,6% 71,4% 100,0% N % 41,2% 58,8% 100,0% N % 53,7% 46,3% 100,0% a. 0 cells (0,0%) have expected count less than 5. The minimum expected count is 7,88. Value df Asymp. Sig. (2-sided) Pearson Chi-Square 9,533 a 3 0,023 Likelihood Ratio 9, ,021 Linear-by-Linear Association 7, ,007 N of Valid Cases

229 Ακολούθως, στον Πίνακα 5.57 φαίνεται πως ο δείκτης σημαντικότητας για την υπηρεσία διεξαγωγής διαδραστικών τεστ ισούται με 0,053, βρίσκεται δηλαδή στα όρια του στατιστικού λάθους. Ωστόσο, μπορούμε με ιδιαίτερη επιφύλαξη να απορρίψουμε τη μηδενική υπόθεση θεωρώντας πως η προθυμία παροχής της σχετικής υπηρεσίας επηρεάζεται από τα χρόνια προϋπηρεσίας των φαρμακοποιών. Πιο αναλυτικά, από τον πίνακα 5.57 συμπεραίνουμε πως οι περισσότερο άπειροι φαρμακοποιοί έχουν μικρότερη προθυμία να διεξάγουν διαδραστικά τεστ συγκριτικά με τους πιο έμπειρους συναδέλφους τους. Πίνακας 5.57: Επίδραση της προϋπηρεσίας στην επιθυμία διεξαγωγής διαδραστικών τεστ Χρόνια προϋπηρεσίας Total 0-5 έτη 6-10 έτη έτη 21 έτη και άνω Διεξαγωγή διαδραστικών τεστ Total OXI NAI N % 75,4% 24,6% 100,0% N % 80,0% 20,0% 100,0% N % 47,6% 52,4% 100,0% N % 58,8% 41,2% 100,0% N % 69,1% 30,9% 100,0% a. 0 cells (0,0%) have expected count less than 5. The minimum expected count is 5,25. Value df Asymp. Sig. (2-sided) Pearson Chi-Square 7,695 a 3 0,053 Likelihood Ratio 7, ,060 Linear-by-Linear Association 4, ,035 N of Valid Cases 123 Αξιολόγηση της ικανότητας και της αυτοπεποίθησης παροχής υπηρεσιών υγείας Για τη μελέτη της συσχέτισης της προϋπηρεσίας ενός φαρμακοποιού με την ικανότητα και την αυτοπεποίθηση του για την παροχή διαφόρων υπηρεσιών υγείας, χρησιμοποιήθηκε το μη-παραμετρικό τεστ Kruskal-Wallis και έγινε η μηδενική υπόθεση, Η0, πως δεν υπάρχει στατιστικώς σημαντική διαφορά στην ικανότητα και στην αυτοπεποίθηση παροχής υπηρεσιών υγείας αναλόγως της προϋπηρεσίας ενός φαρμακοποιού, καθώς και η εναλλακτική υπόθεση Η1, πως η ικανότητα και η αυτοπεποίθηση παροχής υπηρεσιών υγείας είναι διαφορετική ανάλογα με την προϋπηρεσία ενός φαρμακοποιού. Από τον Πίνακα 5.58 παρατηρούμε πως η υπόθεση Η0 απορρίπτεται για τις μεταβλητές: «ενημέρωση των ασθενών-πελατών για τις ανεπιθύμητες ενέργειες, τις παρενέργειες και τις αλληλεπιδράσεις ενός φαρμάκου», «προώθηση της υγείας των ασθενών-πελατών μέσω υπηρεσιών ενημέρωσης και ευαισθητοποίησης τους», «παροχή πρώτων βοηθειών» και «αυτοπεποίθηση για την παροχή υπηρεσιών υγείας», αφού έδωσαν δείκτη σημαντικότητας μικρότερο από 214

230 0,05 (0,033, 0,051, 0,009 και 0,000 αντίστοιχα). Στο σημείο αυτό πρέπει να αναφερθεί, πως η διαφορά της ικανότητας προαγωγής της υγείας των ασθενών αναλόγως της προϋπηρεσίας θεωρείται στατιστικώς σημαντική με ιδιαίτερη επιφύλαξη, καθώς βρίσκεται στα όρια του στατιστικού λάθους. Τα συμπεράσματα στα οποία καταλήγουμε παρατηρώντας τον Πίνακα 5.58, είναι πως οι φαρμακοποιοί με μεγαλύτερη προϋπηρεσία (11 έτη και άνω) δηλώνουν περισσότεροι ικανοί για την ενημέρωση των ασθενών-πελατών τους σε θέματα που αφορούν στις ανεπιθύμητες ενέργειες, στις παρενέργειες και στις αλληλεπιδράσεις της θεραπευτικής τους αγωγής, αλλά και για την προώθηση της υγείας τους, συγκριτικά με τους συναδέλφους τους που ασκούν το φαρμακευτικό επάγγελμα λιγότερα χρόνια. Επιπλέον, οι φαρμακοποιοί με προϋπηρεσία 6-10 έτη και 21 έτη και άνω, χαρακτηρίζουν τους εαυτούς τους περισσότερο ικανούς να παρέχουν πρώτες βοήθειες σε σχέση με τους υπόλοιπους συμμετέχοντες. Το γεγονός πως φαρμακοποιοί με λιγότερα χρόνια προϋπηρεσίας (6-10 έτη) δηλώνουν περισσότεροι ικανοί στην παροχή πρώτων βοηθειών, μπορεί να εξηγηθεί αν λάβουμε υπόψη μας πως σε αυτή την κατηγορία ανήκουν, κατά κύριο λόγο, φαρμακοποιοί που έχουν ολοκληρώσει την πρακτική τους και έχουν αποκτήσει επαρκή εμπειρία για την ίδρυση του δικού τους φαρμακείου. Στα πλαίσια αυτής της διαδικασίας, λοιπόν, οι περισσότεροι παρακολουθούν σεμινάρια πρώτων βοηθειών ώστε να είναι κατάλληλα προετοιμασμένοι για τον νέο ρόλο τους. Από την άλλη, πολύ καλή ικανότητα στις πρώτες βοήθειες δήλωσαν και οι φαρμακοποιοί με περισσότερα από 21 έτη εργασίας, οι οποίοι προφανώς λόγω της πολυετούς εμπειρίας τους μπορούν να ανταποκριθούν σχεδόν σε κάθε περιστατικό. Ολοκληρώνοντας, από τον Πίνακα 5.58 συμπεραίνουμε επίσης, πως οι φαρμακοποιοί με προϋπηρεσία άνω των 11 ετών, έχουν μεγαλύτερη σιγουριά και αυτοπεποίθηση να παρέχουν υπηρεσίες υγείας σε σχέση με τους πιο νέους στο επάγγελμα συναδέλφους τους. Το αποτέλεσμα αυτό είναι αναμενόμενο, αφού κατά τη διάρκεια ασκήσεως του επαγγέλματος τους, οι φαρμακοποιοί έρχονται σε επαφή με πλήθος περιστατικών, με αποτέλεσμα να αποκτούν την ικανότητα επίλυσης προβλημάτων και να αναπτύσσουν διάφορες δεξιότητες π.χ. ικανότητα προσέγγισης και επικοινωνίας με τον πελάτη. Πίνακας 5.58: Επίδραση της προϋπηρεσίας στην ικανότητα και αυτοπεποίθηση των φαρμακοποιών να παρέχουν υπηρεσίες υγείας Αξιολόγηση: Ικανότητας ενημέρωσης των ασθενών-πελατών για τις ανεπιθύμητες ενέργειες ενός φαρμάκου Ικανότητας προώθησης της υγείας των ασθενών-πελατών Ικανότητας παροχής πρώτων βοηθειών Χρόνια προϋπηρεσίας N Mean Rank 0-5 έτη 65 55, έτη 20 58, έτη 21 77,10 21 έτη και άνω 17 71, έτη 65 58, έτη 20 56, έτη 21 61,50 21 έτη και άνω 17 83, έτη 65 53, έτη 20 78, έτη 21 64,36 21 έτη και άνω 17 73, έτη 65 50, έτη 20 68, έτη 21 79,74 Αυτοπεποίθησης για την παροχή υπηρεσιών υγείας 21 έτη και άνω 17 78,47 a. Grouping Variable: Χρόνια προϋπηρεσίας 215

231 Ικανότητα ενημέρωσης των ασθενών-πελατών για ανεπιθύμητες ενέργειες φαρμάκου Ικανότητα προώθησης της υγείας των ασθενώνπελατών Ικανότητα παροχής πρώτων βοηθειών Αυτοπεποίθηση για την παροχή υπηρεσιών υγείας Chi-square 8,752 7,782 11,606 18,849 df Asymp.Sig. 0,033 0,051 0,009 0,000 Εμπόδια παροχής υπηρεσιών υγείας σχετιζόμενα με τη συμπεριφορά των φαρμακοποιών και των ασθενών-πελατών Ακολούθως, για τον προσδιορισμό της συσχέτισης της προϋπηρεσίας των φαρμακοποιών με τους παράγοντες που κατά τη γνώμη τους παρεμποδίζουν την παροχή υπηρεσιών υγείας, εφαρμόσαμε το μη-παραμετρικό τεστ Kruskal-Wallis. Ειδικότερα, κάναμε τις υποθέσεις: Η0, πως δεν υπάρχει στατιστικώς σημαντική διαφορά στην αντίληψη των εμποδίων παροχής υπηρεσιών υγείας ανάλογα με τα χρόνια προϋπηρεσίας και Η1, πως η αντίληψη των εμποδίων παροχής υπηρεσιών υγείας είναι διαφορετική ανάλογα με την προϋπηρεσία. Από τα στατιστικά αποτελέσματα που παρουσιάζονται στον Πίνακα 5.59, παρατηρούμε πως τα χρόνια προϋπηρεσίας συσχετίζονται με τους παράγοντες: έλλειψη κινήτρου των φαρμακοποιών, έλλειψη αυτοπεποίθησης των φαρμακοποιών, φόβος αλλαγής από την πλευρά των φαρμακοποιών και μη τακτική επίσκεψη των ασθενών-πελατών στο φαρμακείο. Πίνακας 5.59: Επίδραση της προϋπηρεσίας στην αντίληψη των εμποδίων παροχής υπηρεσιών υγείας, που σχετίζονται με τη συμπεριφορά των φαρμακοποιών και των ασθενών-πελατών Παράγοντες σχετιζόμενοι με τη συμπεριφορά Έλλειψη κινήτρου των φαρμακοποιών Έλλειψη αυτοπεποίθησης των φαρμακοποιών Φόβος αλλαγής από την πλευρά των φαρμακοποιών Μη τακτική επίσκεψη των ασθενών-πελατών στο φαρμακείο a. Grouping Variable: Χρόνια προϋπηρεσίας Χρόνια προϋπηρεσίας N Mean Rank 0-5 έτη 65 63, έτη 20 75, έτη 21 62,55 21 έτη και άνω 17 40, έτη 65 76, έτη 20 50, έτη 21 42,43 21 έτη και άνω 17 44, έτη 65 68, έτη 20 69, έτη 21 46,60 21 έτη και άνω 17 47, έτη 65 72, έτη 20 52, έτη 21 46,69 21 έτη και άνω 17 49,65 216

232 Έλλειψη κινήτρου των φαρμακοποιών Έλλειψη αυτοπεποίθησης των φαρμακοποιών Φόβος αλλαγής από την πλευρά των φαρμακοποιών Μη τακτική επίσκεψη των ασθενών-πελατών στο φαρμακείο Chi-square 10,038 25,761 10,087 14,570 df Asymp.Sig. 0,018 0,000 0,018 0,002 Τα συμπεράσματα στα οποία καταλήγουμε από τα στατιστικά αποτελέσματα που παρατίθενται στον Πίνακα 5.59, είναι πως οι φαρμακοποιοί με τη μικρότερη εμπειρία (0-5 έτη) χαρακτηρίζουν ως περισσότερό σημαντικά εμπόδια για την παροχή υπηρεσιών υγείας, την έλλειψη αυτοπεποίθησης και την μη τακτική επίσκεψη των ασθενών στο φαρμακείο, σε σύγκριση με τους πιο έμπειρους συναδέλφους τους, Είναι γεγονός, πως οι φαρμακοποιοί με λίγα χρόνια προϋπηρεσίας έχουν περιορισμένη αυτοπεποίθηση αλλά και μεγαλύτερη δυσκολία προσέγγισης ενός ασθενούς-πελάτη με τον οποίο δεν έχουν συχνά επαφή, σε αντίθεση με τους φαρμακοποιούς που ασκούν το επάγγελμα τους περισσότερα από 10 χρόνια, κι ως εκ τούτου είναι περισσότερο σίγουροι για τις γνώσεις τους και περισσότερο επικοινωνιακοί. Από την άλλη, στον Πίνακα 5.59 βλέπουμε πως οι φαρμακοποιοί με προϋπηρεσία 6-10 χρόνων, που είναι συνήθως αυτοί που πρόσφατα απέκτησαν το δικό τους φαρμακείο, θεωρούν πως η έλλειψη κινήτρου είναι ένα σημαντικό εμπόδιο για την παροχή υπηρεσιών υγείας σε σχέση με τους πιο έμπειρους συναδέλφους τους, γεγονός που τους οδηγεί στην ενασχόληση τους με άλλες δραστηριότητες περισσότερο εποικοδομητικές και κερδοφόρες. Τέλος, οι συμμετέχοντες στην έρευνα μας με προϋπηρεσία 0-10 χρόνων αναφέρουν πως ο φόβος αλλαγής της ισχύουσας κατάστασης στο επάγγελμα τους είναι ένας σημαντικός παράγοντας παρεμπόδισης της παροχής υπηρεσιών υγείας. Ενδεχομένως, η ελλιπής εμπειρία τους να ευθύνεται για το φόβο που αισθάνονται απέναντι σε κάθε τι καινούργιο και ξένο, σε αντίθεση με τους πιο έμπειρους φαρμακοποιούς που είναι καλύτερα προετοιμασμένοι για την αντιμετώπιση των νέων προκλήσεων. Μελλοντική εξέλιξη του ελληνικού φαρμακείου Εφαρμόζοντας το μη-παραμετρικό τεστ Kruskal-Wallis στις απαντήσεις των φαρμακοποιών ως προς το μέλλον του ελληνικού φαρμακείου και του φαρμακευτικού επαγγέλματος και κάνοντας τις υποθέσεις: Η0, η αντίληψη για το μέλλον του ελληνικού φαρμακείου ΔΕΝ επηρεάζεται από την προϋπηρεσία των φαρμακοποιών, και Η1, η αντίληψη για το μέλλον του ελληνικού φαρμακείου επηρεάζεται από την προϋπηρεσία των φαρμακοποιών, προέκυψε στατιστικώς σημαντική διαφορά για δύο από τις προτάσεις της ερώτησης Δ1. Πρόκειται για την άποψη πως το μελλοντικό φαρμακείο θα εξοικονομεί πόρους για το ΕΣΥ μέσω της παροχής υπηρεσιών υγείας και την πρόταση που αναφέρει πως ο μελλοντικός φαρμακοποιός θα αναλαμβάνει την ευθύνη για το συνολικό θεραπευτικό αποτέλεσμα μια φαρμακευτικής αγωγής, μέσω της νομικής αναγνώρισης του δικαιώματος του να προτείνει ή να αλλάζει ένα θεραπευτικό σχήμα, όταν το κρίνει απαραίτητο. Τα αποτελέσματα του στατιστικού ελέγχου παρουσιάζονται στον Πίνακα 5.60, από τον οποίο και συμπεραίνουμε πως οι φαρμακοποιοί με μεγαλύτερη προϋπηρεσία συμφωνούν περισσότερο συγκριτικά με τους πιο άπειρους συναδέλφους τους, με την άποψη πως το μελλοντικό φαρμακείο θα συμβάλλει στην εξοικονόμηση πόρων για το ΕΣΥ. Επιπλέον, οι φαρμακοποιοί με προϋπηρεσία 6-20 χρόνια, πιστεύουν πως ο μελλοντικός φαρμακοποιός θα καθορίζει ή θα τροποποιεί τη φαρμακευτική αγωγή ενός ασθενούς, αναλαμβάνοντας την ευθύνη για το συνολικό θεραπευτικό αποτέλεσμα αυτής. Ωστόσο, με αυτή την εκδοχή δε 217

233 φαίνεται να συμφωνούν σε τόσο μεγάλο βαθμό οι φαρμακοποιοί με εμπειρία κάτω των 5 ετών ή άνω των 21 ετών. Πίνακας 5.60: Επίδραση της προϋπηρεσίας των φαρμακοποιών στις αντιλήψεις τους για το μέλλον του ελληνικού φαρμακείου Το μελλοντικό φαρμακείο θα εξοικονομεί πόρους για το ΕΣΥ Ο μελλοντικός φαρμακοποιός θα αναλαμβάνει την ευθύνη για το συνολικό θεραπευτικό αποτέλεσμα a. Grouping Variable: Χρόνια προϋπηρεσίας Χρόνια προϋπηρεσίας N Mean Rank 0-5 έτη 65 53, έτη 20 54, έτη 21 79,29 21 έτη και άνω 17 80, έτη 65 54, έτη 65 72, έτη 20 77,00 21 έτη και άνω 21 60,47 Το μελλοντικό φαρμακείο θα εξοικονομεί πόρους για το ΕΣΥ Ο μελλοντικός φαρμακοποιός θα αναλαμβάνει την ευθύνη για το συνολικό θεραπευτικό αποτέλεσμα Chi-square 15,897 9,125 df 3 3 Asymp.Sig. 0,001 0,028 Στρατηγικές στροφής του φαρμακευτικού επαγγέλματος στις υπηρεσίες υγείας Το μη-παραμετρικό τεστ Kruskal-Wallis, εφαρμόστηκε για άλλη μια φορά στις απαντήσεις των φαρμακοποιών ως προς τις καταλληλότερες στρατηγικές στροφής του σύγχρονου φαρμακείου προς τις υπηρεσίες υγείας. Έτσι, κάναμε τις υποθέσεις: Η0: η αντίληψη για τις στρατηγικές στροφής του φαρμακείου προς τις υπηρεσίες υγείας ΔΕΝ επηρεάζεται από την προϋπηρεσία των φαρμακοποιών, και Η1: η αντίληψη για τις στρατηγικές στροφής του φαρμακείου προς τις υπηρεσίες υγείας επηρεάζεται από την προϋπηρεσία των φαρμακοποιών. Τα αποτελέσματα που προέκυψαν παρουσιάζονται στον Πίνακα 5.61, στον οποίο παρατηρούμε πως υπάρχει στατιστικώς σημαντική διαφορά για τη στρατηγική δημιουργίας ενός πρωτοκόλλου υπηρεσιών υγείας, το οποίο να καθορίζει τις αρμοδιότητες κάθε επαγγελματία υγείας και να αναγνωρίζει νομικά τον νέο ρόλο του σύγχρονου φαρμακοποιού στην πρωτοβάθμια περίθαλψη. Ειδικότερα, η τιμή του δείκτη σημαντικότητας για την αναφερόμενη μεταβλητή ισούται με 0,048, άρα η μηδενική υπόθεση απορρίπτεται. Ακόμα, στον Πίνακα 5.61 φαίνεται, πως οι πιο έμπειροι φαρμακοποιοί θεωρούν σημαντικότερη στρατηγική στροφής προς τις υπηρεσίες υγείας τη δημιουργία ενός πρωτοκόλλου υπηρεσιών, συγκριτικά προς τους συναδέλφους τους που μετρούν λιγότερα χρόνια προϋπηρεσίας. 218

234 Πίνακας 5.61: Επίδραση της προϋπηρεσίας στην αντίληψη των φαρμακοποιών ως προς τις καταλληλότερες στρατηγικές στροφής του φαρμακευτικού επαγγέλματος προς τις υπηρεσίες υγείας Στρατηγική Χρόνια προϋπηρεσίας N Mean Rank 0-5 έτη 65 54,92 Δημιουργία 6-10 έτη 20 67,60 πρωτοκόλλου έτη 21 69,60 υπηρεσιών υγείας 21 έτη και άνω 17 73,12 a. Grouping Variable:Χρόνια προϋπηρεσίας Δημιουργία πρωτοκόλλου υπηρεσιών υγείας Chi-square 7,885 df 3 Asymp.Sig. 0,048 Συναισθήματα του σύγχρονου φαρμακοποιού Ολοκληρώνοντας τη συσχέτιση της προϋπηρεσίας των φαρμακοποιών με τις μεταβλητές της έρευνας, εφαρμόσαμε το Kruskal-Wallis τεστ για τις απαντήσεις των συμμετεχόντων στην ερώτηση Δ3, σχετικά με τα συναισθήματα και το αίσθημα επιτυχίας που λαμβάνουν από το επάγγελμα τους. Αρχικά, κάναμε τις υποθέσεις: Η0: τα συναισθήματα ως προς το επάγγελμα τους ΔΕΝ επηρεάζονται από την προϋπηρεσία των φαρμακοποιών, και Η1: τα συναισθήματα ως προς το επάγγελμα τους επηρεάζονται από την προϋπηρεσία των φαρμακοποιών. Από τα στατιστικά αποτελέσματα που παρουσιάζονται στον Πίνακα 5.62, συμπεραίνουμε πως υπάρχει στατιστικώς σημαντική διαφορά για τις εξής μεταβλητές, σχετικές με το φαρμακευτικό επάγγελμα: είναι ενδιαφέρον, είναι δημιουργικό, μου αποφέρει ικανοποίηση, με κάνει ευτυχισμένο. Πίνακας 5.62: Επίδραση της προϋπηρεσίας στα συναισθήματα των φαρμακοποιών σχετικά με το επάγγελμα τους Το επάγγελμα μου: Είναι ενδιαφέρον Είναι δημιουργικό Μου αποφέρει ικανοποίηση Με κάνει ευτυχισμένο Χρόνια προϋπηρεσίας N Mean Rank 0-5 έτη 65 66, έτη 20 48, έτη 21 52,12 21 έτη και άνω 17 73, έτη 65 63, έτη 20 48, έτη 21 53,07 21 έτη και άνω 17 84, έτη 65 68, έτη 20 39, έτη 21 50,86 21 έτη και άνω 17 77, έτη 65 68, έτη 20 48, έτη 21 49,02 21 έτη και άνω 17 69,68 a. Grouping Variable: Χρόνος προϋπηρεσίας 219

235 Είναι ενδιαφέρον Είναι δημιουργικό Μου αποφέρει ικανοποίηση Με κάνει ευτυχισμένο Chi-square 10,335 12,056 18,144 9,017 df Asymp.Sig. 0,016 0,007 0,000 0,029 Τα συμπεράσματα που εξάγουμε από τον Πίνακα 5.62 είναι πως οι φαρμακοποιοί με μεγαλύτερη προϋπηρεσία (21 έτη και άνω), δηλώνουν περισσότερο ικανοποιημένοι από το επάγγελμα τους, συγκριτικά με τους συναδέλφους τους. Πιο συγκεκριμένα, οι φαρμακοποιοί που ασκούν το επάγγελμα τους πολλά χρόνια δηλώνουν πως είναι περισσότερο ενδιαφέρον και δημιουργικό, τους ικανοποιεί περισσότερο και τους κάνει πιο ευτυχισμένους, σε σχέση με τους λιγότερο έμπειρους συναδέλφους τους ΕΠΙΔΡΑΣΗ ΤΗΣ ΡΟΗΣ ΠΕΛΑΤΩΝ Ο αριθμός ασθενών-πελατών που εξυπηρετεί ανά ημέρα ένας φαρμακοποιός βρέθηκε πως συσχετίζεται με κάποιες από τις μεταβλητές της έρευνας. Ειδικότερα, ύστερα από διεξοδική μελέτη της επίδρασης της ροής πελατών στις απαντήσεις που δόθηκαν για κάθε μια από τις ερωτήσεις του ερωτηματολογίου προέκυψαν στατιστικώς σημαντικές διαφορές για τα ακόλουθα: Παροχή υπηρεσιών: εμβολιασμοί/ενέσεις & περιποίηση τραύματος/εγκαύματος Ο αριθμός πελατών που εξυπηρετούνται ανά ημέρα από έναν φαρμακοποιό φαίνεται να συσχετίζεται με τις υπηρεσίες που αυτός προσφέρει στους ασθενείς-πελάτες του. Ειδικότερα, εφαρμόζοντας το Chi-Square test και κάνοντας τις υποθέσεις: Η0: οι υπηρεσίες που παρέχονται από έναν φαρμακοποιό ΔΕΝ επηρεάζονται από τη ροή πελατών που εξυπηρετεί ανά ημέρα και Η1: οι υπηρεσίες που παρέχονται από έναν φαρμακοποιό επηρεάζονται από τη ροή πελατών που εξυπηρετεί ανά ημέρα, προέκυψε πως υπάρχει συσχέτιση της ροής πελατών ανά ημέρα με τις υπηρεσίες: εμβολιασμού/ενέσεων & περιποίησης τραύματος/εγκαύματος, καθώς αυτές παρουσίασαν δείκτη σημαντικότητας μικρότερο από 0,05. Ωστόσο, επειδή η προϋπόθεση του chi-square test δεν ικανοποιείται για καμία από τις δύο μεταβλητές, αφού πάνω από 20,0% των κελιών έχουν συχνότητα μικρότερη από 5, εφαρμόζεται το exact test Monte Carlo, τα στατιστικά αποτελέσματα του οποίου παρατίθενται στους Πίνακες 5.63 και Επιπλέον, επειδή οι ομάδες: « πελάτες» και «201 πελάτες και άνω» είχαν πολύ μικρό αριθμό παρατηρήσεων, έγινε συγχώνευση τους σε μια νέα ομάδα με τίτλο: «101 πελάτες και άνω». Από τον Πίνακα 5.63 παρατηρούμε πως τo Fisher s Exact Test δίνει Monte Carlo Sig.=0,004, με εύρος από 0,003 έως 0,006. Ακόμα, από τον ίδιο πίνακα συμπεραίνουμε πως οι φαρμακοποιοί που εξυπηρετούν ημερησίως πελάτες προσφέρουν συχνότερα την υπηρεσία εμβολιασμού και ενέσεων σε σύγκριση με τους συναδέλφους τους που εξυπηρετούν 101 πελάτες και άνω. Το γεγονός αυτό ενδεχομένως να οφείλεται στη μεγαλύτερη ευχέρεια χρόνου των φαρμακοποιών με μικρότερη ροή πελατών ανά ημέρα στο φαρμακείο τους. 220

236 Πίνακας 5.63: Επίδραση του αριθμού πελατών που εξυπηρετούνται ανά ημέρα από έναν φαρμακοποιό στην παροχή της υπηρεσίας εμβολιασμού/ενέσεων Αριθμός πελατών/ ημέρα Κάτω από και άνω Total Εμβολιασμός/Ενέσεις ΟΧΙ ΝΑΙ Total N % 37,5% 62,5% 100,0% N % 6,6% 93,4% 100,0% N % 8,3% 91,7% 100,0% N % 30,0% 70,0% 100,0% N % 13,0% 87,0% 100,0% Chi-Square Tests Monte Carlo Sig. (2-sided) Asymp. 99.9% Value df Sig. Confidence (2- Sig. Interval sided) Lower Upper Bound Bound 13,971 a 3 0,003 0,005 b 0,003 0,006 Pearson Chi- Square Likelihood Ratio 11, ,009 0,011 b 0,008 0,013 Fisher s Exact Test 12,045 0,004 b 0,003 0,006 Linear-by- Linear Association 0,539 c 1 0,463 0,516 b 0,503 0,528 Monte Carlo Sig. (1-sided) 99.9% Confidence Sig. Interval Lower Upper Bound Bound 0,28 6 b 0,275 0,298 N of Valid Cases 123 a. 3 cells (37,5%) have expected count less than 5. The minimum expected count is 1,30. b. Based on sampled tables with starting seed c. The standardized statistic is 0,734. Από την άλλη στον Πίνακα 5.64 βλέπουμε πως τo Fisher s Exact Test δίνει Monte Carlo Sig. 0,008, με εύρος από 0,005 έως 0,010, για τη μεταβλητή περιποίησης τραύματος/εγκαύματος. Το συμπέρασμα που εξάγουμε από τον Πίνακα 5.64, είναι πως οι φαρμακοποιοί που εξυπηρετούν ημερησίως από 20 έως 100 πελάτες προσφέρουν συχνότερα την υπηρεσία περίθαλψης τραυμάτων και εγκαυμάτων σε σύγκριση με τους συναδέλφους τους που εξυπηρετούν λιγότερους από 20 ή περισσότερους από 100 πελάτες. 221

237 Πίνακας 5.64: Επίδραση του αριθμού πελατών που εξυπηρετούνται ανά ημέρα από έναν φαρμακοποιό στην παροχή της υπηρεσίας περίθαλψης τραυμάτων & εγκαυμάτων Αριθμός πελατών/ημέρα Total Κάτω από και άνω Περιποίηση τραύματος/εγκαύματος Total ΟΧΙ ΝΑΙ N % 37,5% 62,5% 100,0% N % 6,6% 93,4% 100,0% N % 5,6% 94,4% 100,0% N % 10,0% 90,0% 100,0% N % 10,6% 89,4% 100,0% Pearson Chi- Square Chi-Square Tests Value df Asymp. Monte Carlo Sig. (2-sided) Sig. (2- sided) Sig. 99.9% Confidence Interval Lower Upper Bound Bound 14, ,003 0,004 0,002 0,006 a b Likelihood Ratio 10, ,016 0,017 0,014 0,021 b Monte Carlo Sig. (1-sided) Sig. 99.9% Confidence Interval Lower Upper Bound Bound Fisher s Exact Test 10,501 0,008 Linear-by-Linear Association N of Valid Cases 123 5,152 c 1 0,023 0,029 b b 0,005 0,010 0,024 0,033 0,016 b 0,013 0,020 a. 3 cells (37,5%) have expected count less than 5. The minimum expected count is 1,06. b. Based on sampled tables with starting seed c. The standardized statistic is 2,270. Συχνότητα παροχής υπηρεσιών υγείας Για να μελετήσουμε τη συσχέτιση της συχνότητας παροχής υπηρεσιών υγείας στους ασθενείς-πελάτες με τον αριθμό πελατών που εξυπηρετούνται ανά ημέρα από έναν φαρμακοποιό, εφαρμόσαμε το Chi-Square test κάνοντας τις υποθέσεις: Η0: Η συχνότητα παροχής υπηρεσιών υγείας ΔΕΝ επηρεάζεται από τη ροή πελατών ανά ημέρα Η1: Η συχνότητα παροχής υπηρεσιών υγείας επηρεάζεται από τη ροή πελατών ανά ημέρα. 222

238 Ο δείκτης σημαντικότητας που προέκυψε είχε τιμή μικρότερη από 0,05 (0,000), άρα η μηδενική υπόθεση απορρίπτεται και οι εξεταζόμενες μεταβλητές είναι εξαρτημένες. Ωστόσο, επειδή η προϋπόθεση του chi-square test δεν ικανοποιείται, καθώς πάνω από 20,0% των κελιών έχουν συχνότητα μικρότερη από 5, εφαρμόζεται το exact test Monte Carlo. Τα στατιστικά αποτελέσματα του Monte Carlo τεστ παρατίθενται στον Πίνακα 5.65, από τον οποίο παρατηρούμε πως τo Fisher s Exact Test δίνει Monte Carlo Sig.=0,000, με εύρος από 0,000 έως 0,001. Ακόμα, από τον ίδιο πίνακα συμπεραίνουμε πως οι φαρμακοποιοί που εξυπηρετούν ημερησίως περισσότερους από 50 πελάτες δήλωσαν πως προσφέρουν καθημερινά υπηρεσίες υγείας, ενώ από την άλλη οι συνάδελφοι τους που εξυπηρετούν κατά μέσο όρο πελάτες δήλωσαν σχετικά μικρότερη συχνότητα. Αυτή η διαφοροποίηση, ενδεχομένως να αποδίδεται στην έλλειψη κινήτρου των φαρμακοποιών με μικρότερη ροή πελατών. Πίνακας 5.65: Επίδραση του αριθμού πελατών που εξυπηρετούνται ανά ημέρα από έναν φαρμακοποιό στη συχνότητα παροχής υπηρεσιών υγείας Αριθμός πελατών/ημέρα Total Κάτω από και άνω Συχνότητα παροχής υπηρεσιών υγείας Καθημερινά Κάποιες φορές την εβδομάδα Κάποιες φορές το μήνα Total N % 62,5% 31,3% 6,3% 100,0% N % 96,7% 3,3% 0,0% 100,0% N % 100,0% 0,0% 0,0% 100,0% N % 100,0% 0,0% 0,0% 100,0% N % 93,5% 5,7% 0,8% 100,0% Chi-Square Tests Value df Asymp. Monte Carlo Sig. (2-sided) Sig. (2-sided) Sig. 99.9% Confidence Interval Lower Upper Bound Bound Pearson Chi- 30,215 a 6 0,000 0,000 b 0,000 0,000 Square Likelihood Ratio 21, ,002 0,000 b 0,000 0,001 Fisher s Exact Test 19,191 0,000 b 0,000 0,001 Monte Carlo Sig. (1-sided) Sig. 99.9% Confidence Interval Lower Upper Bound Bound Linear-by-Linear Association N of Valid Cases ,876 c 1 0,000 0,000 b 0,000 0,000 0,000 b 0,000 0,000 a. 8 cells (66,7%) have expected count less than 5. The minimum expected count is 0,08. b. Based on sampled tables with starting seed c. The standardized statistic is -3,

239 Αξιολόγηση της ικανότητας παροχής υπηρεσιών υγείας Για να μελετήσουμε την επίδραση του αριθμού πελατών που εξυπηρετεί ένας φαρμακοποιός ανά ημέρα στην ικανότητα που αισθάνεται για την παροχή υπηρεσιών υγείας χρησιμοποιήσαμε το μη-παραμετρικό τεστ Kruskal-Wallis και κάναμε την μηδενική υπόθεση, Η0, πως δεν υπάρχει στατιστικώς σημαντική διαφορά στην ικανότητα παροχής υπηρεσιών υγείας ανάλογα με τη ροή πελατών ανά ημέρα, καθώς και την εναλλακτική υπόθεση Η1, πως η ικανότητα παροχής υπηρεσιών υγείας είναι διαφορετική ανάλογα με τη ροή πελατών ανά ημέρα. Από τον Πίνακα 5.66 παρατηρούμε πως η υπόθεση Η0 απορρίπτεται για τον παράγοντα μέτρησης της αρτηριακής πίεσης, του σακχάρου και άλλων παραμέτρων υγείας, αφού έδωσε δείκτη σημαντικότητας μικρότερο από 0,05 (0,006). Πίνακας 5.66: Επίδραση του αριθμού πελατών που εξυπηρετούνται ανά ημέρα από έναν φαρμακοποιό στην ικανότητα του να παρέχει υπηρεσίες υγείας Αξιολόγηση: Ικανότητας μέτρησης παραμέτρων υγείας Ροή Mean πελάτων/ N Rank ημέρα Κάτω από , , , και άνω 10 70,10 Ικανότητα μέτρησης παραμέτρων υγείας Chi-square 12,326 df 3 Asymp.Sig. 0,006 α. Grouping Variable: Ροή πελατών/ημέρα Τα συμπεράσματα στα οποία καταλήγουμε ύστερα από τον στατιστικό έλεγχο, είναι πως οι φαρμακοποιοί που εξυπηρετούν μεγαλύτερο αριθμό πελατών ανά ημέρα (101 και άνω), νιώθουν περισσότερο ικανοί στη μέτρηση διαφόρων παραμέτρων υγείας, συγκριτικά με τους συναδέλφους τους που έρχονται σε επαφή με μικρότερο αριθμό πελατών. Η παρατήρηση αυτή μπορεί να αποδοθεί στη μεγαλύτερη πρακτική εξάσκηση των πρώτων στη μέτρηση της αρτηριακής πίεσης και άλλων παραμέτρων υγείας, λόγω της καθημερινής τους επαφής με αρκετά μεγάλο αριθμό ασθενών ΕΠΙΔΡΑΣΗ ΤΗΣ ΓΕΩΓΡΑΦΙΚΗΣ ΘΕΣΗΣ ΤΟΥ ΦΑΡΜΑΚΕΙΟΥ Η γεωγραφική τοποθέτηση του φαρμακείου βρέθηκε πως συσχετίζεται με κάποιες από τις μεταβλητές της έρευνας. Ειδικότερα, ύστερα από διεξοδική μελέτη της επίδρασης της θέσης του φαρμακείου στις απαντήσεις που δόθηκαν για κάθε μια από τις ερωτήσεις του ερωτηματολογίου προέκυψαν στατιστικώς σημαντικές διαφορές για τα ακόλουθα: Προθυμία παροχής των υπηρεσιών: μέτρησης εξειδικευμένων παραμέτρων υγείας & διεξαγωγής διαδραστικών τεστ Για τη μελέτη της συσχέτισης της θέσης του φαρμακείου με την προθυμία των φαρμακοποιών να παρέχουν εξειδικευμένες υπηρεσίες υγείας στους ασθενείς-πελάτες τους, ανατρέξαμε στο Chi-Square test και κάναμε τις υποθέσεις: Η0: Η επιθυμία προσφοράς μιας εξειδικευμένης υπηρεσίας υγείας ΔΕΝ επηρεάζεται από τη γεωγραφική θέση του φαρμακείου Η1: Η επιθυμία προσφοράς μιας εξειδικευμένης υπηρεσίας υγείας επηρεάζεται από τη γεωγραφική θέση του φαρμακείου. 224

240 Από τα αποτελέσματα που προέκυψαν παρατηρούμε πως η επιθυμία για προσφορά των υπηρεσιών: μέτρησης εξειδικευμένων παραμέτρων υγείας & διεξαγωγής διαδραστικών τεστ, διαφέρει ανάλογα με τη θέση του φαρμακείου. Ειδικότερα, στον Πίνακα 5.67 φαίνεται πως ο δείκτης σημαντικότητας είναι μικρότερος από 0,05 (p.sig.=0,010) για τη μέτρηση εξειδικευμένων παραμέτρων υγείας, με αποτέλεσμα η μηδενική υπόθεση να απορρίπτεται. Ακόμα, από τον ίδιο πίνακα προκύπτει πως το 80% των φαρμακείων που δεν επιθυμούν να προσφέρουν την εν λόγω υπηρεσία βρίσκονται κοντά σε ιατρεία. Ως συνέπεια, οι συμμετέχοντες στην έρευνα πιστεύουν πως το ενδιαφέρον των ασθενών-πελατών για μετρήσεις που μπορούν να τους προσφερθούν από τους γιατρούς, είναι περιορισμένο. Πίνακας 5.67: Επίδραση της θέσης του φαρμακείου στην επιθυμία προσφοράς της υπηρεσίας μέτρησης εξειδικευμένων παραμέτρων υγείας από τους φαρμακοποιούς Φαρμακείο κοντά σε ιατρεία Total ΟΧΙ ΝΑΙ Μέτρηση εξειδικευμένων παραμέτρων υγείας Total ΟΧΙ ΝΑΙ N % 48,5% 51,5% 100,0% N % 80,0% 20,0% 100,0% N % 53,7% 46,3% 100,0% Value a. 0 cells (0,0%) have expected count less than 5. The minimum expected count is 9,27. b. Computed only for a 2x2 table df Asymp. Sig. (2-sided) Exact Sig. (2-sided) Exact Sig. (1-sided) Pearson Chi-Square 6,665 a 1 0,010 0,051 Continuity Correction b 5, ,019 Likelihood Ratio 7, ,008 Fisher s Exact Test 0,013 0,008 Linear-by-Linear Association 6, ,010 N of Valid Cases 123 Ακολούθως, στον Πίνακα 5.68 παρατηρούμε πως ο δείκτης σημαντικότητας είναι μικρότερος από 0,05 για τη διεξαγωγή διαδραστικών τεστ, με αποτέλεσμα η μηδενική υπόθεση να απορρίπτεται. Πιο αναλυτικά, 52% των φαρμακείων που επιθυμούν τη διεξαγωγή διαδραστικών τεστ βρίσκονται εκτός κέντρου, ενώ 76% αυτών που δεν επιθυμούν τη διεξαγωγή διαδραστικών τεστ βρίσκονται στο κέντρο. Με άλλα λόγια, τα φαρμακεία εκτός κέντρου έχουν μεγαλύτερη προθυμία προσφοράς της εξεταζόμενης υπηρεσίας. Ακόμα, 90% των φαρμακείων που δεν επιθυμούν να διεξάγουν διαδραστικά τεστ βρίσκονται κοντά σε ιατρεία, παρουσιάζοντας μεγαλύτερη απροθυμία για την υπηρεσία συγκριτικά προς τα φαρμακεία που δε βρίσκονται κοντά σε ιατρεία. 225

241 Πίνακας 5.68: Επίδραση της θέσης του φαρμακείου στην επιθυμία διεξαγωγής διαδραστικών τεστ Φαρμακείο εκτός κέντρου Φαρμακείο κοντά σε ιατρεία Total ΟΧΙ ΝΑΙ ΟΧΙ ΝΑΙ Διεξαγωγή διαδραστικών τεστ Total ΟΧΙ ΝΑΙ N % 76,1% 23,9% 100,0% N % 48,4% 51,6% 100,0% N % 65,0% 35,0% 100,0% N % 90,0% 10,0% 100,0% N % 69,1% 30,9% 100,0% Φαρμακείο εκτός κέντρου Asymp. Sig. Exact Sig. Exact Sig. Value df (2-sided) (2-sided) (1-sided) Pearson Chi-Square 8,333 a 1 0,004 0,051 Continuity Correction c 7, ,008 Likelihood Ratio 7, ,005 Fisher s Exact Test 0,006 0,005 Linear-by-Linear Association 8, ,004 N of Valid Cases 123 Φαρμακείο κοντά σε ιατρεία Value df Asymp. Sig. Exact Sig. Exact Sig. (2-sided) (2-sided) (1-sided) Pearson Chi-Square 4,884 b 1 0,027 0,051 Continuity Correction c 3, ,052 Likelihood Ratio 5, ,016 Fisher s Exact Test 0,033 0,020 Linear-by-Linear Association 4, ,028 N of Valid Cases 123 a. 0 cells (0,0%) have expected count less than 5. The minimum expected count is 9,58. b. 0 cells (0,0%) have expected count less than 5. The minimum expected count is 6,18 c. Computed only for a 2x2 table 226

242 Εμπόδια παροχής υπηρεσιών υγείας σχετιζόμενα με τη συμπεριφορά των ασθενών-πελατών Στη συνέχεια, για τη διερεύνηση της συσχέτισης της θέσης του φαρμακείου με τους παράγοντες που κατά τη γνώμη των φαρμακοποιών παρεμποδίζουν την παροχή υπηρεσιών υγείας, εφαρμόσαμε το μη-παραμετρικό τεστ Kruskal-Wallis. Ειδικότερα, κάναμε τις υποθέσεις: Η0, πως δεν υπάρχει στατιστικώς σημαντική διαφορά στην αντίληψη των εμποδίων παροχής υπηρεσιών υγείας ανάλογα με τη θέση του φαρμακείου και Η1, πως η αντίληψη των εμποδίων παροχής υπηρεσιών υγείας είναι διαφορετική ανάλογα με τη θέση του φαρμακείου. Τα αποτελέσματα του στατιστικού ελέγχου έδειξαν πως υπάρχει στατιστικώς σημαντική συσχέτιση της θέσης του φαρμακείου με τη μεταβλητή έλλειψης εμπιστοσύνης των ασθενών-πελατών προς τον φαρμακοποιό. Ειδικότερα, στον Πίνακα 5.69 παρατηρούμε πως για τα φαρμακεία του κέντρου, η έλλειψη εμπιστοσύνης προς τον φαρμακοποιό δε θεωρείται ιδιαίτερα σημαντικό εμπόδιο, σε αντίθεση με τα φαρμακεία σε χωριό ή κωμόπολη όπου θεωρείται πάρα πολύ σημαντικό εμπόδιο. Συμπεραίνουμε, λοιπόν, πως σύμφωνα με την εμπειρία των φαρμακοποιών οι ασθενείς δείχνουν μεγαλύτερη εμπιστοσύνη προς τα κεντρικά φαρμακεία συγκριτικά με τα περιφερειακά φαρμακεία. Πίνακας 5.69: Επίδραση της θέσης του φαρμακείου στην αντίληψη των εμποδίων παροχής υπηρεσιών υγείας, που σχετίζονται με τη συμπεριφορά των ασθενών-πελατών Θέση φαρμακείου N Mean Rank ΟΧΙ 82 67,62 Έλλειψη Κέντρο ΝΑΙ 41 50,76 εμπιστοσύνης προς φαρμακοποιό Χωριό/ ΟΧΙ 85 56,23 Κωμόπολη ΝΑΙ 38 74,91 a. Grouping Variable: Θέση φαρμακείου Έλλειψη εμπιστοσύνης (Φαρμακείο στο κέντρο) Έλλειψη εμπιστοσύνης (Φαρμακείο σε χωριό ή κωμόπολη) Chi-square 6,515 7,677 df 1 1 Asymp.Sig. 0,011 0, ΕΠΙΔΡΑΣΗ ΤΗΣ ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗΣ ΕΠΙ ΤΩΝ ΥΠΗΡΕΣΙΩΝ ΥΓΕΙΑΣ Ολοκληρώνοντας τη μελέτη της επίδρασης των δημογραφικών χαρακτηριστικών στις αντιλήψεις των φαρμακοποιών για τις υπηρεσίες υγείας, αναζητήσαμε τη συσχέτιση της εκπαίδευσης επί των υπηρεσιών υγείας με διάφορες μεταβλητές της έρευνας. Ειδικότερα, ύστερα από διεξοδική μελέτη της επίδρασης της εκπαίδευσης στις απαντήσεις που δόθηκαν για κάθε μια από τις ερωτήσεις του ερωτηματολογίου προέκυψαν στατιστικώς σημαντικές διαφορές για τα ακόλουθα: 227

243 Παροχή των υπηρεσιών: πληροφόρησης για τις ανεπιθύμητες ενέργειες των φαρμάκων & παρακολούθησης της συμμόρφωσης στη φαρμακευτική αγωγή Εφαρμόζοντας το Chi-Square test και κάνοντας τις υποθέσεις: Η0, οι υπηρεσίες που παρέχονται από έναν φαρμακοποιό ΔΕΝ επηρεάζονται από την εκπαίδευση του επί των υπηρεσιών υγείας και Η1, οι υπηρεσίες που παρέχονται από έναν φαρμακοποιό επηρεάζονται από την εκπαίδευση του επί των υπηρεσιών υγείας, συμπεραίνουμε πως υπάρχει συσχέτιση της εκπαίδευσης με την προσφορά των υπηρεσιών πληροφόρησης των ασθενών-πελατών για τις ανεπιθύμητες ενέργειες των φαρμάκων και παρακολούθησης της συμμόρφωσης τους στη φαρμακευτική αγωγή, αφού και στις δύο περιπτώσεις ο δείκτης σημαντικότητας ήταν μικρότερος από 0,05. Πίνακας 5.70: Επίδραση της εκπαίδευσης επί των υπηρεσιών υγείας στην παροχή της υπηρεσίας πληροφόρησης των ασθενών-πελατών για τις ανεπιθύμητες ενέργειες των φαρμάκων Εκπαίδευση επί των υπηρεσιών υγείας Έχω παρακολουθήσει σεμινάρια Έχω εκπαιδευτεί μόνος μου Δεν έχω εκπαιδευτεί Total Άλλο Πληροφόρηση για τις ανεπιθύμητες ενέργειες των φαρμάκων Total ΟΧΙ ΝΑΙ N % 5,9% 94,1% 100,0% N % 0,0% 100,0% 100,0% N % 27,3% 72,7% 100,0% N % 0,0% 100,0% 100,0% N % 5,7% 94,3% 100,0% Pearson Chi- Square Value df Asymp. Sig. (2-sided) Chi-Square Tests Monte Carlo Sig. (2-sided) a. 5 cells (62,5%) have expected count less than 5. The minimum expected count is 0,29. b. Based on sampled tables with starting seed c. The standardized statistic is -0,808. Sig. 99.9% Confidence Lower Bound Interval Upper Bound 12,052 a 3 0,007 0,025 b 0,021 0,029 Likelihood Ratio 10, ,016 0,012 b 0,009 0,014 Fisher s Exact Test Linear-by-Linear Association N of Valid Cases 122 8,601 0,018 b 0,015 0,021 Monte Carlo Sig. (1-sided) Sig. 99.9% Confidence Lower Bound Interval Upper Bound 0,653 c 1 0,419 0,469 b 0,456 0,482 0,267 b 0,255 0,

244 Πιο αναλυτικά, επειδή η προϋπόθεση του chi-square test για τη μεταβλητή πληροφόρησης για τις ανεπιθύμητες ενέργειες των φαρμάκων δεν ικανοποιείται, εφαρμόζεται το exact test Monte Carlo. Τα στατιστικά αποτελέσματα που προκύπτουν παρουσιάζονται στον Πίνακα 5.70 και υποδεικνύουν πως η πλειοψηφία των φαρμακοποιών που προσφέρει τη σχετική υπηρεσία, είτε έχει εκπαιδευτεί μέσω σεμιναρίων, είτε έχει εκπαιδευτεί μόνη της. Ακολούθως, από την εφαρμογή του exact test Monte Carlo για τη μεταβλητή παρακολούθησης της συμμόρφωσης των ασθενών-πελατών στη φαρμακευτική αγωγή, προέκυψε Monte Carlo Sig.=0,012, με εύρος από 0,009 έως 0,014. Τα παραπάνω παρουσιάζονται στον Πίνακα 5.71, από τον οποίο συμπεραίνουμε πως οι φαρμακοποιοί που συνήθως προσφέρουν την εξεταζόμενη υπηρεσία έχουν παρακολουθήσει εκπαιδευτικά σεμινάρια ή έχουν εκπαιδευτεί ύστερα από δική τους προσπάθεια. Πίνακας 5.71: Επίδραση της εκπαίδευσης επί των υπηρεσιών υγείας στην παροχή της υπηρεσίας παρακολούθησης της συμμόρφωσης των ασθενών-πελατών στη φαρμακευτική αγωγή Εκπαίδευση επί των υπηρεσιών υγείας Έχω παρακολουθήσει σεμινάρια Έχω εκπαιδευτεί μόνος μου Total Δεν έχω εκπαιδευτεί Άλλο Παρακολούθηση της συμμόρφωση στη φαρμακευτική αγωγή Total ΟΧΙ ΝΑΙ N % 25,0% 75,0% 100,0% N % 42,1% 57,9% 100,0% N % 72,7% 27,3% 100,0% N % 40,0% 60,0% 100,0% N % 35,2% 64,8% 100,0% Value df Asymp. Chi-Square Tests a. 3 cells (37,5%) have expected count less than 5. The minimum expected count is 1,76. b. Based on sampled tables with starting seed c. The standardized statistic is -2,681. Sig. (2-sided) Monte Carlo Sig. (2-sided) Sig. 99.9% Confidence Lower Bound Interval Upper Bound Pearson Chi-Square 10,732 a 3 0,013 0,012 b 0,009 0,015 Likelihood Ratio 10, ,015 0,022 b 0,019 0,026 Fisher s Exact Test 10,483 0,012 b 0,009 0,014 Linear-by-Linear Association N of Valid Cases 122 Monte Carlo Sig. (1-sided) Sig. 99.9% Confidence Lower Bound Interval Upper Bound 7,186 c 1 0,07 0,008 b 0,006 0,010 0,007 b 0,005 0,

245 Αξιολόγηση της ικανότητας και της αυτοπεποίθησης παροχής υπηρεσιών υγείας Για τη μελέτη συσχέτισης της εκπαίδευσης ενός φαρμακοποιού με την ικανότητα και την αυτοπεποίθηση του για την παροχή διαφόρων υπηρεσιών υγείας, χρησιμοποιήθηκε το μη-παραμετρικό τεστ Kruskal-Wallis και έγινε η μηδενική υπόθεση, Η0, πως δεν υπάρχει στατιστικώς σημαντική διαφορά στην ικανότητα και sτην αυτοπεποίθηση παροχής υπηρεσιών υγείας αναλόγως της εκπαίδευσης ενός φαρμακοποιού, καθώς και η εναλλακτική υπόθεση Η1, πως η ικανότητα και η αυτοπεποίθηση παροχής υπηρεσιών υγείας είναι διαφορετική ανάλογα με την εκπαίδευση ενός φαρμακοποιού. Από τον Πίνακα 5.72 παρατηρούμε, πως η υπόθεση Η0 απορρίπτεται για τις μεταβλητές: «ενημέρωση των ασθενών-πελατών για τη σωστή χρήση ενός φαρμάκου», «ενημέρωση των ασθενών-πελατών για τις ανεπιθύμητες ενέργειες, τις παρενέργειες και τις αλληλεπιδράσεις ενός φαρμάκου» και «αυτοπεποίθηση για την παροχή υπηρεσιών υγείας», καθώς όλες σημείωσαν δείκτη σημαντικότητας μικρότερο από 0,05 (0,001, 0,002 και 0,027 αντίστοιχα). Ειδικότερα, τα συμπεράσματα που εξάγονται από τη στατιστική ανάλυση είναι πως οι φαρμακοποιοί που είτε έχουν παρακολουθήσει εκπαιδευτικά σεμινάρια, είτε έχουν εκπαιδευτεί με προσωπικές μεθόδους επί των υπηρεσιών υγείας, δηλώνουν αρκετά πιο ικανοί για την παροχή υπηρεσιών, όπως η ενημέρωση για την ορθή χρήση των φαρμάκων, σε σχέση με τους ανεκπαίδευτους συναδέλφους τους. Παρομοίως, η αυτοπεποίθηση των φαρμακοποιών που έχουν εκπαιδευτεί είναι πολύ υψηλότερη από εκείνη των φαρμακοποιών που δεν έχουν λάβει κανένα είδος εκπαίδευσης. Πίνακας 5.72: Επίδραση της εκπαίδευσης στην ικανότητα και αυτοπεποίθηση των φαρμακοποιών να παρέχουν υπηρεσίες υγείας Αξιολόγηση: Ικανότητας ενημέρωσης των ασθενών-πελατών για τη σωστή χρήση ενός φαρμάκου Ικανότητας ενημέρωσης των ασθενών-πελατών για τις ανεπιθύμητες ενέργειες ενός φαρμάκου Αυτοπεποίθησης για την παροχή υπηρεσιών υγείας Ικανότητα ενημέρωσης των ασθενών-πελατών για τη σωστή χρήση ενός φαρμάκου Εκπαίδευση για παροχή Mean N υπηρεσιών υγείας Rank Έχω παρακολουθήσει σεμινάρια 68 61,60 Έχω εκπαιδευτεί μόνος μου 38 63,41 Δεν έχω εκπαιδευτεί 11 27,68 Έχω παρακολουθήσει σεμινάρια 68 63,49 Έχω εκπαιδευτεί μόνος μου 38 59,86 Δεν έχω εκπαιδευτεί 11 28,27 Έχω παρακολουθήσει σεμινάρια 68 60,57 Έχω εκπαιδευτεί μόνος μου 38 63,22 Δεν έχω εκπαιδευτεί 11 34,73 Ικανότητα ενημέρωσης των ασθενών-πελατών για τις ανεπιθύμητες ενέργειες ενός φαρμάκου a. Grouping Variable: Εκπαίδευση για παροχή υπηρεσιών υγείας Αυτοπεποίθηση για την παροχή υπηρεσιών υγείας Chi-square 14,029 12,527 7,199 df Asymp.Sig. 0,001 0,002 0,

246 Εμπόδια παροχής υπηρεσιών υγείας σχετιζόμενα με τη συμπεριφορά των φαρμακοποιών Τέλος, θέλοντας να μελετήσουμε τη συσχέτιση της εκπαίδευσης επί των υπηρεσιών υγείας με τους παράγοντες που κατά τη γνώμη των φαρμακοποιών παρεμποδίζουν την παροχή τους, εφαρμόσαμε το μη-παραμετρικό τεστ Kruskal-Wallis κάνοντας τις υποθέσεις: Η0, δεν υπάρχει στατιστικώς σημαντική διαφορά στην αντίληψη των εμποδίων παροχής υπηρεσιών υγείας ανάλογα με την εκπαίδευση των φαρμακοποιών και Η1, η αντίληψη των εμποδίων παροχής υπηρεσιών υγείας είναι διαφορετική ανάλογα με την εκπαίδευση των φαρμακοποιών. Τα αποτελέσματα του τεστ έδειξαν στατιστικώς σημαντική συσχέτιση για την εκπαίδευση των φαρμακοποιών επί των υπηρεσιών υγείας με τις μεταβλητές: φόβος αλλαγής και οικογενειακοί λόγοι. Ειδικότερα, στον Πίνακα 5.73 παρατηρούμε πως τόσο ο φόβος της αλλαγής όσο και οι οικογενειακοί λόγοι, θεωρούνται σημαντικοί παράγοντες παρεμπόδισης της παροχής υπηρεσιών υγείας για τους φαρμακοποιούς που δεν έχουν εκπαιδευτεί σε αυτές. Πίνακας 5.73: Επίδραση της εκπαίδευσης επί των υπηρεσιών υγείας στην αντίληψη των εμποδίων παροχής υπηρεσιών υγείας, που σχετίζονται με τη συμπεριφορά των φαρμακοποιών Παράγοντες σχετιζόμενοι με τη συμπεριφορά Φόβος αλλαγής από την πλευρά των φαρμακοποιών Οικογενειακοί λόγοι των φαρμακοποιών Εκπαίδευση για παροχή υπηρεσιών υγείας N Mean Rank Έχω παρακολουθήσει σεμινάρια 68 57,97 Έχω εκπαιδευτεί μόνος μου 38 53,24 Δεν έχω εκπαιδευτεί 11 85,27 Έχω παρακολουθήσει σεμινάρια 68 59,77 Έχω εκπαιδευτεί μόνος μου 38 51,05 Δεν έχω εκπαιδευτεί 11 81,68 a. Grouping Variable: Εκπαίδευση για παροχή υπηρεσιών υγείας Φόβος αλλαγής από την Οικογενειακοί λόγοι πλευρά των φαρμακοποιών των φαρμακοποιών Chi-square 8,219 8,754 df 2 2 Asymp.Sig. 0,016 0, ΣΥΣΧΕΤΙΣΗ ΤΩΝ ΑΠΟΨΕΩΝ ΤΩΝ ΦΑΡΜΑΚΟΠΟΙΩΝ ΓΙΑ ΤΟ ΕΠΑΓΓΕΛΜΑ ΤΟΥΣ Εκτός της μελέτης της επίδρασης των δημογραφικών χαρακτηριστικών των φαρμακοποιών στις απόψεις τους για τις υπηρεσίες υγείας, ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζει η συσχέτιση των συναισθημάτων των φαρμακοποιών για το επάγγελμα τους μεταξύ τους. Το στατιστικό τεστ που χρησιμοποιήθηκε για το σκοπό αυτό είναι η ανάλυση συσχέτισης μέσω του προσδιορισμού του συντελεστή συσχέτισης Pearson. 231

247 Για τους σκοπούς της παρούσας έρευνας λήφθηκαν υπόψη μόνο οι μεταβλητές για τις οποίες ο συντελεστής συσχέτισης Pearson είχε τιμή μεγαλύτερη από 0,7. Τα αποτελέσματα της ανάλυσης παρουσιάζονται στον Πίνακα 5.74, που ακολουθεί. Πίνακας 5.74: Συσχέτιση των συναισθημάτων των φαρμακοποιών για το επάγγελμα τους Το επάγγελμα μου: Είναι ενδιαφέρον Είναι δημιουργικό Μου αποφέρει ικανοποίηση Μου προκαλεί το αίσθημα της επιτυχίας Είναι λειτούργημα Με κάνει ευτυχισμένο Είναι πιεστικό Είναι βαρετό και μονότονο Pearson correlation Sig. (2-tailed) N Pearson correlation Sig. (2-tailed) N Pearson correlation Sig. (2-tailed) N Pearson correlation Sig. (2-tailed) N Pearson correlation Sig. (2-tailed) N Pearson correlation Sig. (2-tailed) N Pearson correlation Sig. (2-tailed) N Pearson correlation Sig. (2-tailed) N Είναι ενδιαφέρον ,748 0, ,698 0, ,578 0, ,183 0, ,570 0, ,137 0, Είναι δημιουργικό 0,748 0, ,702 0, ,597 0, ,215 0, ,621 0, ,215 0, ,594 0, Μου αποφέρει ικανοποίηση 0,698 0, ,702 0, ,819 0, ,175 0, ,723 0, ,120 0, ,541 0, Μου προκαλεί το αίσθημα της επιτυχίας 0,578 0, ,597 0, ,819 0, ,164 0, ,698 0, ,094 0, ,558 0, Είναι λειτούργη μα 0,183 0, ,215 0, ,175 0, ,164 0, ,128 0, ,055 0, ,432 0, Με κάνει ευτυχισμένο 0,570 0, ,621 0, ,723 0, ,698 0, ,128 0, ,208 0, ,001 0, Είναι πιεστικό -0,137 0, ,215 0, ,120 0, ,094 0, ,055 0, ,208 0, ,419 0, Είναι βαρετό και μονότονο -0,594 0, ,541 0, ,558 0, ,432 0, ,001 0, ,419 0, ,207 0, ,207 0, Παρατηρώντας τον Πίνακα 5.74 συμπεραίνουμε πως υπάρχει συσχέτιση ως προς τα συναισθήματα που απολαμβάνει ένας φαρμακοποιός από το επάγγελμα του, αλλά και τη στάση που έχει απέναντι σε αυτό. Ειδικότερα, οι φαρμακοποιοί που δήλωσαν ικανοποιημένοι από το επάγγελμα τους τόνισαν επίσης πως αυτό είναι ενδιαφέρον και δημιουργικό, τους κάνει ευτυχισμένους και τους αποφέρει το αίσθημα της επιτυχίας. Επιπλέον, ευτυχισμένοι από το επάγγελμα τους δήλωσαν εκείνοι που αισθάνονται ικανοποιημένοι αλλά και επιτυχημένοι στη διεκπεραίωση των καθηκόντων τους. Τέλος, ισχυρή συσχέτιση βρέθηκε 232

248 και ως προς τη δημιουργικότητα του επαγγέλματος και του ενδιαφέροντος ενός φαρμακοποιού να ασχοληθεί με αυτό. Με άλλα λόγια, οι ψυχολογικοί παράγοντες παίζουν καθοριστικό ρόλο στην ικανοποίηση ενός φαρμακοποιού από το επάγγελμα του, και όπως αναλύθηκε και στην ενότητα 5.5.2, σε αυτούς πρέπει να επικεντρωθούμε προκειμένου να παρέχουμε στους φαρμακοποιούς τα απαραίτητα κίνητρα στροφής προς τις υπηρεσίες υγείας. Στο σημείο αυτό να αναφερθεί, πως οι τιμές του δείκτη συσχέτισης Pearson, ίσες με 0,698 λήφθηκαν υπόψη με επιφύλαξη, καθώς βρίσκονται στα όρια του στατιστικού λάθους. 5.7 ΠΕΡΙΛΗΨΗ Στόχος της παρούσας ενότητας ήταν η στατιστική ανάλυση και επεξεργασία των απαντήσεων των φαρμακοποιών, προκειμένου να αποσαφηνιστεί η στάση τους απέναντι στις υπηρεσίες υγείας και τα εμπόδια που καλούνται να αντιμετωπίσουν κατά την παροχή τους. Τα αποτελέσματα της έρευνας έδειξαν πως η πλειοψηφία των συμμετεχόντων (97%) έχει μια σωστή εικόνα για την έννοια των υπηρεσιών υγείας. Ακόμα στα πλαίσια καταγραφής των υπηρεσιών που προσφέρονται σήμερα από τα ελληνικά φαρμακεία, οι φαρμακοποιοί δήλωσαν πως συχνότερα προσφέρουν τις υπηρεσίες μέτρησης της αρτηριακής πίεσης και του σωματικού βάρους, πληροφόρησης των ασθενών για την ορθή χρήση των φαρμάκων, των παραφαρμάκων και των καλλυντικών, πρότασης του κατάλληλου φαρμακευτικού προϊόντος για μικροπροβλήματα υγείας, ενημέρωσης των ασθενών για τις πιθανές ανεπιθύμητες ενέργειες, τις αντενδείξεις και τις αλληλεπιδράσεις της φαρμακευτικής τους αγωγής, περίθαλψης τραύματος ή εγκαύματος και εμβολιασμού/ένεσης. Επιπρόσθετα, οι συμμετέχοντες εκδήλωσαν την προθυμία τους να παρέχουν νέες, πιο εξειδικευμένες υπηρεσίες, όπως η άμεση επικοινωνία και συνεργασία τους με άλλους επαγγελματίες υγείας, η ενημέρωση των ασθενών-πελατών τους για θεραπευτικές εξελίξεις και καινοτομίες σχετικά με την ασθένεια τους και η οργάνωση εκστρατειών ενημέρωσης σχετικά με κρίσιμα ζητήματα υγείας, ενώ ανέφεραν, επίσης, πως παρέχουν υπηρεσίες υγείας στους ασθενείςπελάτες τους καθημερινά, αφιερώνοντας κατά μέσο όρο 5-10 λεπτά σε κάθε έναν από αυτούς. Όσον αφορά στην εικόνα των συμμετεχόντων για το ρόλο του σύγχρονου φαρμακοποιού, 6 στους 10 ανέφεραν πως ενδιαφέρεται τόσο για την υγεία των πελατών του όσο και για τα επιχειρηματικά ζητήματα του επαγγέλματος του, ωστόσο τείνουν να τον απασχολούν περισσότερο τα επιχειρηματικά. Επιπλέον, σχετικά με την εικόνα των συμμετεχόντων για την ικανότητα και την αυτοπεποίθηση τους να παρέχουν υπηρεσίες υγείας, προέκυψε πως περισσότερο ικανοί αισθάνονται ως προς την ενημέρωση των ασθενών-πελατών για τη σωστή χρήση ενός φαρμάκου, την παροχή συμβουλών υγείας και την μέτρηση αρτηριακής πίεσης και άλλων παραμέτρων υγείας. Από την άλλη, η αυτοπεποίθηση τους για την παροχή των παραπάνω υπηρεσιών ήταν μέτρια και οι γνώσεις τις οποίες έκριναν απαραίτητες για την αποτελεσματική παροχή υπηρεσιών υγείας ήταν φαρμακολογικές, πρώτων βοηθειών και κλινικής φαρμακευτικής. Επιπροσθέτως, αναζητήθηκαν τα σημαντικότερα εμπόδια - σχετιζόμενα με συμπεριφορικούς παράγοντες και με την ανεπάρκεια σε επίπεδο εκπαίδευσης, πόρων και συστήματος υγείας - που οι φαρμακοποιοί καλούνται να αντιμετωπίσουν κατά την παροχή υπηρεσιών υγείας στους ασθενείς-πελάτες τους. Τα αποτελέσματα της έρευνας έδειξαν πως οι συμμετέχοντες εκλαμβάνουν ως σημαντικότερους παράγοντες παρεμπόδισης της εφαρμογής των υπηρεσιών: α) την έλλειψη ενός οργανωμένου συστήματος αποζημίωσης, β) την μη υποστήριξη του νέου ρόλου τους από τους επαγγελματίες υγείας και γ) την απουσία του κατάλληλου νομοθετικού πλαισίου ρύθμισης των υπηρεσιών υγείας. Σχετικά με το μέλλον του ελληνικού φαρμακείου, περισσότεροι από 9 στους 10 φαρμακοποιούς δήλωσαν πως οι υπηρεσίες υγείας θα είναι απαραίτητες για την επιβίωση του, ενώ αρκετοί ήταν αυτοί που τόνισαν πως θα διαδραματίσει σημαντικό ρόλο στο 233

249 σχεδιασμό της πρωτοβάθμιας περίθαλψης και της επείγουσας πρακτικής. Επιπροσθέτως, οι στρατηγικές που κρίθηκαν καταλληλότερες για τη στροφή του φαρμακευτικού επαγγέλματος προς τις υπηρεσίες υγείας ήταν η θέσπιση προγραμμάτων δια βίου εκπαίδευσης και κατάρτισης των φαρμακοποιών, η οργάνωση ενός εκτεταμένου δικτύου άμεσης επικοινωνίας και συνεργασίας μεταξύ των επαγγελματιών υγείας και η οργάνωση δραστηριοτήτων προώθησης και ενημέρωσης του κοινού σχετικά με τον ρόλο του φαρμακοποιού στη δημόσια υγεία. Τέλος, όλες οι απαντήσεις των φαρμακοποιών συσχετίστηκαν με τα δημογραφικά τους χαρακτηριστικά και κάποια από τα βασικά συμπεράσματα στα οποία καταλήξαμε είναι πως οι άνδρες φαρμακοποιοί είναι περισσότερο πρόθυμοι από τις γυναίκες, να προσφέρουν εξειδικευμένες υπηρεσίες υγείας και νιώθουν μεγαλύτερη αυτοπεποίθηση, ενώ οι γυναίκες από την άλλη αφιερώνουν περισσότερο χρόνο στους ασθενείς-πελάτες τους. Ακόμα, οι νεότεροι σε ηλικία συμμετέχοντες είναι λιγότερο πρόθυμοι να παρέχουν νέες, εξειδικευμένες υπηρεσίες υγείας (π.χ. διεξαγωγή διαδραστικών τεστ) και αισθάνονται λιγότερο ικανοί και σίγουροι για την παροχή τους, συγκριτικά με τους μεγαλύτερους σε ηλικία συναδέλφους τους. Επιπλέον, οι φαρμακοποιοί με μεγαλύτερη προϋπηρεσία, αισθάνονται περισσότερο ικανοί και σίγουροι για την παροχή υπηρεσιών υγείας, είναι περισσότερο πρόθυμοι να προσφέρουν εξειδικευμένες υπηρεσίες και νιώθουν περισσότερο ικανοποιημένοι και ευτυχισμένοι από το επάγγελμα τους σε σχέση με τους πιο άπειρους συναδέλφους τους. Επιπροσθέτως, οι μεταβλητές της ροής πελατών ανά ημέρα, της γεωγραφικής τοποθέτησης του φαρμακείου αλλά και της εκπαίδευσης των φαρμακοποιών επί των υπηρεσιών υγείας βρέθηκε πως συσχετίζονται με τις υπηρεσίες υγείας που προσφέρονται από τα φαρμακεία, με τις υπηρεσίες που οι φαρμακοποιοί είναι πρόθυμοι να προσφέρουν και με την ικανότητα και αυτοπεποίθηση που αισθάνονται για την παροχή τους. Ολοκληρώνοντας, τα συναισθήματα των φαρμακοποιών για το επάγγελμα τους συσχετίζονται άμεσα μεταξύ τους, με την ικανοποίηση να αυξάνεται όσο το επάγγελμα είναι πιο δημιουργικό και ενδιαφέρον για αυτούς, αποφέροντας το αίσθημα της επιτυχίας και κάνοντας τους ευτυχισμένους. 234

250 6 Ο ΚΕΦΑΛΑΙΟ: ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ - ΠΡΟΤΑΣΕΙΣ 6.1 ΕΙΣΑΓΩΓΗ Το επάγγελμα του φαρμακοποιού καλείται σήμερα να αντιμετωπίσει πολυάριθμες προκλήσεις και αντιξοότητες στο πλαίσιο της ανθρωπιστικής και οικονομικής κρίσης που μαστίζει τη χώρα, αλλά και της συνεχούς υποβάθμισης της θέσης του στον χώρο της υγείας. Η στροφή προς τον ασθενή και η εστίαση σε πρακτικές και δραστηριότητες που προάγουν την υγεία του πληθυσμού και βελτιώνουν την ποιότητα ζωής του, προβάλλει ως ο μόνος δρόμος για την επιβίωση του. Ο σύγχρονος φαρμακοποιός δύναται και οφείλει να διαδραματίσει κεντρικό ρόλο στη φαρμακευτική φροντίδα, περιορίζοντας το κόστος των ανεπιθύμητων ενεργειών των φαρμάκων, επιλύοντας φαρμακοθεραπευτικά προβλήματα, παρακολουθώντας τη συμμόρφωση των ασθενών και ευαισθητοποιώντας το κοινό σε ζητήματα που αφορούν στην υγεία ή στην έγκαιρη ανίχνευση αδιάγνωστων ασθενειών. Ωστόσο, η αναβάθμιση και η εξέλιξη του φαρμακευτικού επαγγέλματος απαιτεί πλήθος αλλαγών και μεταρρυθμίσεων, σε επίπεδο κράτους και συστήματος υγείας, καθώς και αναπροσαρμογή της εκπαίδευσης των φαρμακοποιών, οι οποίοι πρέπει να ενταχθούν σε ένα σύστημα υποχρεωτικής, δια βίου κατάρτισης. Η παροχή υπηρεσιών υγείας στους ασθενείςπελάτες του, αποτελεί λοιπόν, ένα μοναδικό, ανταγωνιστικό πλεονέκτημα για τον φαρμακοποιό, το κλειδί για την επιτυχία του φαρμακείου του μέλλοντος. 6.2 ΣΚΟΠΟΣ & ΣΤΟΧΟΙ ΤΗΣ ΕΡΕΥΝΗΤΙΚΗΣ ΜΕΛΕΤΗΣ Σκοπός της παρούσας ερευνητικής μελέτης στο πλαίσιο του μεταπτυχιακού προγράμματος του Φαρμακευτικού Μάρκετινγκ ήταν η διερεύνηση της αντίληψης των ασθενών-πελατών και των φαρμακοποιών - ιδιοκτητών ή εργαζόμενων - σε φαρμακείο ανοιχτό στο κοινό, σχετικά με τις υπηρεσίες υγείας. Ειδικότερα, ως επιμέρους στόχοι της εν λόγω έρευνας ορίζονται: Για τους ασθενείς-πελάτες ενός ιδιωτικού φαρμακείου: 1. Η διερεύνηση της αντίληψης τους σχετικά με τις υπηρεσίες υγείας και η καταγραφή των υπηρεσιών που τους προσφέρονται καθώς και των υπηρεσιών που θα επιθυμούσαν να τους προσφέρονται από τα ιδιωτικά φαρμακεία. Για το στόχο αυτό, εφαρμόστηκε ανάλυση συχνοτήτων (Frequencies) στις απαντήσεις των ασθενών στο ερωτηματολόγιο με τη βοήθεια του στατιστικού πακέτου SPSS Ο προσδιορισμός του βαθμού ικανοποίησης τους από τις υπηρεσίες υγείας, μέσω της ανάλυσης συχνοτήτων και του Friedman test. 3. Η καταγραφή της εικόνας τους για τον σύγχρονο φαρμακοποιό, τοn ρόλο, τις ικανότητες, τις γνώσεις και την εμπειρία του, που επετεύχθη ξανά με την ανάλυση συχνοτήτων. 4. Η μελέτη της εμπιστοσύνης τους απέναντι στους επαγγελματίες υγείας και της άποψης τους όσον αφορά στη συμβολή των υπηρεσιών υγείας στην πρωτοβάθμια περίθαλψη, μέσω της ανάλυσης συχνοτήτων των απαντήσεων στα ερωτηματολόγια που συλλέχθηκαν. 5. Και τέλος, η συσχέτιση των δημογραφικών χαρακτηριστικών των ερωτώμενων με τις απόψεις τους σχετικά με τις υπηρεσίες υγείας. Τα στατιστικά τεστ που χρησιμοποιήθηκαν για το στόχο αυτό ήταν τα Nonparametric Tests: 2 Independent Samples (Mann-Whitney) & K Independent Samples (Kruskal-Wallis), καθώς και το Chi-Square test. 235

251 Για τους φαρμακοποιούς - ιδιοκτήτες ή εργαζόμενους - σε ιδιωτικό φαρμακείο: 1. Η διερεύνηση της αντίληψης τους σχετικά με τις υπηρεσίες υγείας και η καταγραφή των υπηρεσιών που προσφέρουν και των επιπλέον υπηρεσιών που είναι διατεθειμένοι να προσφέρουν στους ασθενείς-πελάτες τους. Η μέθοδος που χρησιμοποιήθηκε για την επίτευξη του σχετικού στόχου ήταν η ανάλυση συχνοτήτων. 2. Η καταγραφή του ρόλου, των ικανοτήτων και της αυτοπεποίθησης που αισθάνονται για την παροχή υπηρεσιών υγείας, μέσω της ανάλυσης συχνοτήτων. 3. Η αξιολόγηση των κυριότερων εμποδίων που καλούνται να αντιμετωπίσουν κατά την παροχή υπηρεσιών υγείας με την εφαρμογή της ανάλυσης συχνοτήτων, καθώς και ο προσδιορισμός των σημαντικότερων εξ αυτών με τη βοήθεια του Friedman test. 4. Η πρόβλεψη του μέλλοντος του ελληνικού φαρμακείου, ο προσδιορισμός των καταλληλότερων στρατηγικών για τη στροφή του προς τις υπηρεσίες υγείας και η καταγραφή των συναισθημάτων των φαρμακοποιών απέναντι στο επάγγελμα τους, στοιχεία που εξάχθηκαν μέσω της ανάλυσης συχνοτήτων και του στατιστικού ελέγχου Friedman test. 5. Και τέλος, η συσχέτιση των απόψεων και αντιλήψεων των φαρμακοποιών περί των υπηρεσιών υγείας με τα δημογραφικά τους χαρακτηριστικά. Τα στατιστικά τεστ που χρησιμοποιήθηκαν για το στόχο αυτό ήταν τα Nonparametric Tests: 2 Independent Samples (Mann-Whitney) & K Independent Samples (Kruskal- Wallis), καθώς και το Chi-Square test. 6.3 ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ ΓΙΑ ΤΑ ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΑ ΤΩΝ ΑΣΘΕΝΩΝ- ΠΕΛΑΤΩΝ Τα συμπεράσματα στα οποία καταλήξαμε ύστερα από διεξοδική μελέτη και ανάλυση των απαντήσεων των ασθενών-πελατών στο ερωτηματολόγιο που σχεδιάστηκε για αυτούς, παρουσιάζονται επιγραμματικά στις υποενότητες που ακολουθούν. Ειδικότερα, πρώτα παρουσιάζονται τα συμπεράσματα ως προς τον τρόπο που οι ασθενείς αντιλαμβάνονται τις υπηρεσίες υγείας, ακολουθούν τα συμπεράσματα ως προς τη ικανοποίηση τους από αυτές και τρίτα έρχονται τα συμπεράσματα ως προς την εικόνα των ασθενών για τον φαρμακοποιό. Στη συνέχεια, παρατίθενται τα συμπεράσματα ως προς της άποψη των ασθενών σχετικά με τη συμβολή των υπηρεσιών υγείας στην πρωτοβάθμια περίθαλψη και τελευταία αναφέρονται τα συμπεράσματα όσον αφορά στην επίδραση των δημογραφικών χαρακτηριστικών του δείγματος στις αντιλήψεις του για τις υπηρεσίες υγείας ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ ΓΙΑ ΤΗΝ ΑΝΤΙΛΗΨΗ ΠΕΡΙ ΤΩΝ ΥΠΗΡΕΣΙΩΝ ΥΓΕΙΑΣ Η πλειοψηφία των συμμετεχόντων στην έρευνα μας (78%) είχε μια σωστή εικόνα για την έννοια των υπηρεσιών υγείας, με σχετικά μικρό το ποσοστό εκείνων που απάντησαν λανθασμένα πως οι υπηρεσίες υγείας μπορούν να προσφερθούν από οποιονδήποτε (14%) ή πως αποσκοπούν στη διάγνωση μιας ασθένειας (24%). Σχετικά με τις υπηρεσίες υγείας που τους προσφέρονται από τα φαρμακεία που επισκέπτονται συνήθως, οι ασθενείς πελάτες κατέγραψαν ως συχνότερες τις οδηγίες για την ορθή χρήση των φαρμάκων (75%), τη μέτρηση του σωματικού τους βάρους (72%) και της αρτηριακής τους πίεσης (59%), την πρόταση του κατάλληλου φαρμακευτικού σκευάσματος από τον φαρμακοποιό για μικροπροβλήματα υγείας (71%) και την ορθή χρήση των παραφαρμάκων (53%). Η πληροφόρηση για τη σωστή χρήση ενός φαρμάκου ή ενός παραφαρμάκου, είναι ιδιαιτέρως σημαντική καθώς περιορίζει την πιθανότητα ανεπιθύμητων 236

252 επεισοδίων και εξασφαλίζει το μέγιστο θεραπευτικό αποτέλεσμα, γεγονός που καθιστά αναγκαία την παροχή της από όλα τα ελληνικά φαρμακεία, ανεξαιρέτως. Ωστόσο, ενθαρρυντικό είναι το γεγονός πως σε άλλα κράτη, όπως στη Σαουδική Αραβία, το ποσοστό των ασθενών που δήλωσαν πως δέχθηκαν οδηγίες σχετικά με τον τρόπο και τις ώρες λήψης του φαρμάκου τους, ήταν μόλις 51%, ποσοστό αρκετά μικρότερο από το αντίστοιχο στην έρευνα μας. Επιπλέον, η πρόταση ενός φαρμακευτικού σκευάσματος για την αντιμετώπιση μιας διαταραχής που δε χρήζει νοσηλείας ή επίσκεψης στο γιατρό, αποτελεί μια πολύ σημαντική υπηρεσία, με δυνατότητα εξοικονόμησης μεγάλων χρηματικών πόρων για το ΕΣΥ, καθιστώντας ιδιαίτερα θετικό το γεγονός πως 3 στους 4 Έλληνες φαρμακοποιούς την προσφέρουν ήδη στους πελάτες τους. Όσον αφορά στις υπηρεσίες των οποίων θα ήθελαν μελλοντικά να επωφεληθούν, οι ασθενείς- πελάτες επέλεξαν την άμεση επικοινωνία και συνεργασία γιατρού και φαρμακοποιού (53%), την 24ωρη ενημέρωση τους τηλεφωνικά ή διαδικτυακά σε φαρμακευτικά ζητήματα (49%), τη διεξαγωγή εξειδικευμένων διαγνωστικών τεστ (48%), όπως μέτρηση χοληστερόλης, ποσοστού σωματικού λίπους κ.α., και την οργάνωση εκστρατειών ενημέρωσης σχετικά με κρίσιμα ζητήματα υγείας (42%), π.χ. έλεγχος σωματικού βάρους. Συμπεραίνουμε, λοιπόν, πως η επικοινωνία του σύγχρονου φαρμακοποιού με τους επαγγελματίες υγείας δεν είναι ικανοποιητική, γι αυτό κατατάσσεται ως η περισσότερο επιθυμητή υπηρεσία για μελλοντική εφαρμογή. Γενικότερα, είναι σημαντικό να αναφερθεί πως τα ποσοστά που συγκεντρώθηκαν ως προς την επιθυμία για νέες, εξελιγμένες υπηρεσίες υγείας, προσφερόμενες από τα ιδιωτικά φαρμακεία, ήταν σχετικά χαμηλά, κατάσταση που υποδεικνύει πως το ελληνικό κοινό δεν είναι κατάλληλα ενημερωμένο, εκπαιδευμένο και προετοιμασμένο για την υποδοχή της νέας εποχής στο ελληνικό φαρμακείο ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ ΓΙΑ ΤΗΝ ΙΚΑΝΟΠΟΙΗΣΗ ΑΠΟ ΤΙΣ ΥΠΗΡΕΣΙΕΣ ΥΓΕΙΑΣ Τα γενικά χαρακτηριστικά των ελληνικών φαρμακείων από τα οποία οι ασθενείς-πελάτες λαμβάνουν την μεγαλύτερη ικανοποίηση είναι: η τοποθεσία του φαρμακείου, η εχεμύθεια/ διακριτικότητα του φαρμακοποιού και του προσωπικού και η ικανότητα του προσωπικού να τους εξυπηρετήσει. Είναι γεγονός, πως ο μεγάλος αριθμός φαρμακείων στην Ελλάδα (1 φαρμακείο/1000 κατοίκους), έχει ως αποτέλεσμα τον υψηλό βαθμό ικανοποίησης των ασθενών, καθώς μπορούν εύκολα να έχουν πρόσβαση σε αυτό. Επιπλέον, ιδιαίτερα σημαντικό είναι το γεγονός πως οι ασθενείς είναι ικανοποιημένοι από την εχεμύθεια αλλά και την εξυπηρέτηση που λαμβάνουν από ένα φαρμακείο, καθώς υποδεικνύει από τη μία τη σχέση εμπιστοσύνης και σιγουριάς που έχει χτισθεί μεταξύ φαρμακοποιού και ασθενή και από την άλλη το υψηλό επίπεδο εκπαίδευσης του προσωπικού. Ωστόσο, λιγότερο ικανοποιημένοι δηλώνουν οι ασθενείς-πελάτες από την ιδιωτικότητα του χώρου του φαρμακείου, ως αποτέλεσμα της απουσίας ενός ιδιωτικού χώρου για προσωπική συζήτηση με τον φαρμακοποιό και παροχή συμβουλών υγείας, αλλά και από τη διαθεσιμότητα παρκινγκ. Συμπεραίνουμε, λοιπόν, πως ο τρόπος οργάνωσης του χώρου του φαρμακείου οφείλει να προσαρμοστεί στα νέα δεδομένα, ώστε να εξυπηρετήσει το ρόλο του σύγχρονου φαρμακοποιού. Από την άλλη, οι υπηρεσίες υγείας από τις οποίες οι συμμετέχοντες στην έρευνα μας αισθάνονται περισσότερο ικανοποιημένοι είναι οι οδηγίες για τη σωστή χρήση των φαρμάκων, των παραφαρμάκων και των καλλυντικών και η αντιμετώπιση κοινών προβλημάτων υγείας. Σε γενικές γραμμές, παρατηρείται υψηλό ποσοστό ικανοποίησης, συνολικά από τις υπηρεσίες υγείας. Αξιοσημείωτο είναι το γεγονός, πως οι ασθενείς-πελάτες είναι περισσότερο ικανοποιημένοι από πρακτικές που προσφέρονται από όλα σχεδόν τα ελληνικά φαρμακεία, καθώς αφενός ο φαρμακοποιός λόγω της πολύχρονης εμπειρίας του 237

253 έχει εκπαιδευτεί καλύτερα σε αυτές και αφετέρου πρόκειται για δραστηριότητες κοινές, συνηθισμένες και γνώριμες στους ασθενείς. Αντίθετα, λιγότερο ικανοποιημένοι δηλώνουν οι συμμετέχοντες στην έρευνα μας από την παρακολούθηση της συμμόρφωσης τους στην φαρμακευτική αγωγή και από τις συμβουλές για τη βελτίωση της ποιότητας ζωής τους. Προφανώς, οι φαρμακοποιοί δε διαθέτουν επαρκείς γνώσεις, εμπειρία ή χρόνο ώστε να παρέχουν τις υπηρεσίες αυτές, ενώ συχνά η προσφορά τους γίνεται μετά από ερώτηση του ασθενούς και όχι αυτοβούλως ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ ΓΙΑ ΤΗΝ ΕΙΚΟΝΑ ΤΩΝ ΑΣΘΕΝΩΝ-ΠΕΛΑΤΩΝ ΓΙΑ ΤΟΝ ΦΑΡΜΑΚΟΠΟΙΟ Οι ασθενείς-πελάτες στην πλειοψηφία τους, έχουν μια καλή εικόνα για τον σύγχρονο φαρμακοποιό, καθώς δήλωσαν είτε πως διατηρεί καλή ισορροπία μεταξύ του επιχειρηματικού και του επιστημονικού του ρόλου (60%), είτε πως είναι πρωτίστως επιστήμονας, με κοινωνική ευθύνη και ενδιαφέρον για την υγεία των πελατών του (20%). Συμπεραίνουμε, λοιπόν, πως 8 στους 10 συμμετέχοντες στην έρευνα μας αντιλαμβάνονται τον φαρμακοποιό ως έναν επιστήμονα υγείας με επιχειρηματική δράση, αλλά και με σημαντική ευαισθητοποίηση για τα προβλήματα υγείας που αντιμετωπίζουν οι ασθενείςπελάτες του, γεγονός που τον ωθεί προς την υιοθέτηση δραστηριοτήτων βελτίωσης της ποιότητας ζωής του πληθυσμού και προαγωγής της υγείας του. Οι αντιλήψεις ως προς τον ρόλο του Έλληνα φαρμακοποιού, φαίνεται να συνάδουν με τα αποτελέσματα συναφών ερευνών στη Μάλτα και στο Κατάρ, στις οποίες, επίσης, καταγράφηκε η εικόνα των ασθενών για τον ρόλο των φαρμακοποιών τους (Wirth et al, 2010, El Hajj et al, 2011). Επιπροσθέτως, οι ασθενείς-πελάτες σημείωσαν υψηλό βαθμό συμφωνίας (80%) με την άποψη πως ο φαρμακοποιός που επισκέπτονται συνήθως είναι αρκετά έμπειρος, ενώ δήλωσαν ακόμα, πως διαθέτει την απαραίτητη εκπαίδευση (76%) και τις απαραίτητες γνώσεις και ικανότητες για την παροχή υπηρεσιών υγείας (74%). Τέλος, 7 στους 10 συμμετέχοντας δήλωσαν πως τον εμπιστεύονται για την αγορά ενός μησυνταγογραφούμενου φαρμάκου. Σε γενικές γραμμές, παρατηρούμε πως οι ασθενείς-πελάτες είναι αρκετά ικανοποιημένοι από τις δεξιότητες, την κατάρτιση και την εμπειρία του Έλληνα φαρμακοποιού, με αποτέλεσμα να του καταδεικνύουν σημαντική εμπιστοσύνη σε θέματα υγείας ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ ΓΙΑ ΤΗ ΣΥΜΒΟΛΗ ΤΩΝ ΥΠΗΡΕΣΙΩΝ ΥΓΕΙΑΣ ΣΤΗΝ ΠΡΩΤΟΒΑΘΜΙΑ ΠΕΡΙΘΑΛΨΗ Σε περίπτωση ενός προβλήματος υγείας, οι συμμετέχοντες δήλωσαν πως θα απευθύνονταν αρχικά στον γιατρό (57%), και ακολούθως, στο οικογενειακό τους περιβάλλον (25%) και στον φαρμακοποιό (9%). Το ποσοστό των ερωτώμενων που δήλωσαν πως θα συμβουλεύονταν τον γιατρό είναι αρκετά χαμηλό συγκριτικά με έρευνα που διεξήχθη στην Ελλάδα το 2011, από την εταιρεία δημοσκοπήσεων Metron Analysis, στην οποία το αντίστοιχο ποσοστό ήταν 84%. Επιπλέον, ιδιαίτερη εντύπωση προκάλεσε το υψηλό ποσοστό των ασθενών που επέλεξαν το οικογενειακό τους περιβάλλον, αποτέλεσμα που έρχεται ξανά σε αντίθεση με το αντίστοιχο της έρευνας της Metron Analysis (5%). Αυτή η διαφοροποίηση στη συμπεριφορά του πληθυσμού τα τελευταία 4 χρόνια, ενδεχομένως να οφείλεται στην οικονομική κρίση που πλήττει το ελληνικό κράτος και στην απώλεια της ασφαλιστικής ικανότητας χιλιάδων Ελλήνων, με αποτέλεσμα να στρέφονται προς λιγότερο επώδυνες οικονομικά λύσεις, όπως η εμπειρία και οι συμβουλές συγγενών και φίλων τους. Η προσπάθεια για αποφυγή της πληρωμής του κόστους επίσκεψης στον γιατρό σε συνδυασμό με το αίσθημα του φόβου διάγνωσης μιας σοβαρής πάθησης, οδήγησαν λοιπόν, στη συγκέντρωση αυτού του αξιοσημείωτου ποσοστού. Από την άλλη, φυσιολογικό εμφανίζεται 238

254 το ποσοστό που συγκέντρωσε η επιλογή του φαρμακοποιού, καθώς πρόκειται για έναν επαγγελματία υγείας στον οποίο οι ασθενείς απευθύνονται όταν η κατάσταση της υγείας τους δεν είναι σοβαρή. Στην περίπτωση ενός δευτερεύοντος προβλήματος υγείας π.χ. συνάχι, βήχας, πονοκέφαλος, τσίμπημα εντόμου, ήπια διάρροια κ.α., 9 στους 10 συμμετέχοντες δήλωσαν πως θα συμβουλεύονταν τον φαρμακοποιό που επισκέπτονται συνήθως, γεγονός που υποδεικνύει τον υψηλό βαθμό εμπιστοσύνης του κοινού προς τις επιστημονικές γνώσεις των φαρμακοποιών. Ωστόσο, έντονη εκφράζεται η δυσαρέσκεια των ασθενών-πελατών ως προς την επικοινωνία του φαρμακοποιού με τους άλλους επαγγελματίες υγείας, ιδιαιτέρως με τους γιατρούς. Η συνεργασία γιατρού-φαρμακοποιού για τον καθορισμό και την παρακολούθηση της φαρμακευτικής αγωγής ενός ασθενούς και την καταγραφή των σχετιζόμενων με αυτή προβλημάτων, είναι πολύ σημαντική για τη μεγιστοποίηση του θεραπευτικού της αποτελέσματος. Οι συμμετέχοντες στην έρευνα, ερωτήθηκαν μεταξύ άλλων για τους λόγους που τους οδηγούν στην επιλογή της συμβουλής του φαρμακοποιού έναντι της επίσκεψης στον γιατρό. Η πλειοψηφία αυτών (72%), δήλωσε πως η σοβαρότητα του προβλήματος καθόριζε και τη σχετική τους απόφαση. Επιπλέον, αρκετοί ήταν αυτοί που δήλωσαν πως το υψηλό κόστος επίσκεψης στον γιατρό και η ευκολία πρόσβασης στο φαρμακείο (66% και 62% αντίστοιχα), ήταν δύο από τους παράγοντες που τους ωθούσαν στην επιλογή του φαρμακοποιού. Το χαμηλότερο ποσοστό όλων, συγκέντρωσε η άποψη πως οι ασθενείς-πελάτες εμπιστεύονται περισσότερο τους φαρμακοποιούς συγκριτικά με τους γιατρούς σε κάποια θέματα υγείας, γεγονός αναμενόμενο, αφού ο γιατρός αποτελεί τον καταλληλότερο επαγγελματία υγείας για τη διάγνωση και θεραπεία ενός προβλήματος υγείας. Ολοκληρώνοντας, 6 στους 10 συμμετέχοντες δήλωσαν πρόθυμοι να πληρώσουν για μια εξειδικευμένη υπηρεσία υγείας, παρεχόμενη από τα ιδιωτικά φαρμακεία, ενώ επιπλέον ανέφεραν πως οι υπηρεσίες υγείας συμβάλλον στην εξοικονόμηση πόρων για το ΕΣΥ. Παρ όλ αυτά, περαιτέρω ενημέρωση και ευαισθητοποίηση των ασθενών-πελατών σχετικά με την ωφέλεια των υπηρεσιών υγείας, τόσο στο επίπεδο της υγείας του πληθυσμού, όσο και στο οικονομικό επίπεδο είναι απαραίτητη ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ ΓΙΑ ΤΗΝ ΕΠΙΔΡΑΣΗ ΤΩΝ ΔΗΜΟΓΡΑΦΙΚΩΝ ΧΑΡΑΚΤΗΡΙΣΤΙΚΩΝ ΣΤΙΣ ΑΝΤΙΛΗΨΕΙΣ ΓΙΑ ΤΙΣ ΥΠΗΡΕΣΙΕΣ ΥΓΕΙΑΣ Τα δημογραφικά χαρακτηριστικά για τα οποία βρέθηκε στατιστικώς σημαντική συσχέτιση τους με τις αντιλήψεις των ασθενών-πελατών για τις υπηρεσίες υγείας είναι: το φύλο, η ηλικία, το μορφωτικό επίπεδο, η οικογενειακή κατάσταση, το μηνιαίο καθαρό εισόδημα και η ασφάλιση. Ειδικότερα, οι άνδρες και οι νεότεροι σε ηλικία ασθενείς, δήλωσαν περισσότερο πρόθυμοι για την παροχή από τα φαρμακεία της υπηρεσίας γενετικής διερεύνησης και ανάλυσης, συγκριτικά με τις γυναίκες και τους πιο ηλικιωμένους ασθενείς. Επιπλέον, οι νέοι (κάτω των 20 έως 30 ετών) ανέφεραν μεγαλύτερη προθυμία για την υπηρεσία ελέγχου για Σεξουαλικώς Μεταδιδόμενα Νοσήματα (ΣΜΝ). Από την άλλη, μεγαλύτερα ποσοστά συγκεντρώθηκαν από τους ασθενείς των ηλικιακών ομάδων ετών, όσον αφορά στην υπηρεσία επίσκεψης στο σπίτι. Τέλος, οι συμμετέχοντες που δήλωσαν εισόδημα 1501 και άνω, σημείωσαν μεγαλύτερη επιθυμία ενημέρωσης τους για τις θεραπευτικές εξελίξεις και καινοτομίες σχετικά με την ασθένεια τους. Εν ολίγοις, παρατηρούμε πως οι άνδρες, οι νεότεροι σε ηλικία ερωτώμενοι και οι περισσότερο οικονομικά ευκατάστατοι ασθενείς είναι περισσότερο ανοιχτοί απέναντι σε νέες, πιο εξειδικευμένες και εξελιγμένες για τα ελληνικά δεδομένα υπηρεσίες υγείας. Όσον αφορά στην ικανοποίηση από τα γενικά χαρακτηριστικά του φαρμακείου και τις υπηρεσίες υγείας που προσφέρονται από αυτό, βρέθηκε πως οι πιο ηλικιωμένοι ασθενείς (61-239

255 70 ετών), δηλώνουν πιο ικανοποιημένοι από τη διαθεσιμότητα φαρμάκων και την ποικιλία παραφαρμάκων και καλλυντικών, ενώ αρκετά ικανοποιημένοι από την ποικιλία παραφαρμάκων είναι και οι ασθενείς ηλικίας ετών. Επίσης, οι ασθενείς χαμηλότερου μορφωτικού επιπέδου και οι κάτοχοι μεταπτυχιακού διπλώματος, παρουσιάζονται περισσότερο ικανοποιημένοι από τη δυνατότητα του προσωπικού να τους εξυπηρετήσει, γεγονός που ενδεχομένως να οφείλεται από τη μία, στις περιορισμένες απαιτήσεις των ανεκπαίδευτων ασθενών συγκριτικά με ασθενείς υψηλότερου επιπέδου εκπαίδευσης και από την άλλη, στην αυξημένη αντιληπτική ικανότητα των ατόμων υψηλού μορφωτικού επιπέδου, τα οποία μπορούν εύκολα να κατανοήσουν τις εξειδικευμένες, επιστημονικές συμβουλές που τους προσφέρονται από τα φαρμακεία. Σχετικά με τις υπηρεσίες υγείας, σημαντική διαφορά εντοπίστηκε ως προς την ικανοποίηση από τις οδηγίες για την ορθή χρήση των φαρμάκων. Ειδικότερα, οι άνδρες και οι ασθενείς ηλικίας ετών, ανέφεραν υψηλότερα ποσοστά ικανοποίησης, σε αντίθεση με τους νέους που δήλωσαν αρκετά απογοητευμένοι. Συμπερασματικά, σύμφωνα με την έρευνα μας, οι περισσότερο ικανοποιημένοι πελάτες τόσο από τα γενικά χαρακτηριστικά όσο και από τις υπηρεσίες που προσφέρονται από το ελληνικό φαρμακείο, είναι οι ηλικιωμένοι ασθενείς (61-70 ετών). Η εικόνα των ασθενών-πελατών για τον ρόλο, τις δυνατότητες και την κατάρτιση του σύγχρονου φαρμακοποιού δε φαίνεται να επηρεάζεται ιδιαίτερα από τα δημογραφικά τους χαρακτηριστικά, με μοναδική εξαίρεση τη στατιστικώς σημαντική διαφορά που εντοπίστηκε ως προς τις γνώσεις και ικανότητες του φαρμακοποιού. Πιο αναλυτικά, οι συμμετέχοντες ηλικίας κάτω των 20 ετών, συμφωνούν περισσότερο με την άποψη πως ο φαρμακοποιός διαθέτει τις απαραίτητες γνώσεις και ικανότητες για την παροχή υπηρεσιών υγείας, συγκριτικά με τους μεγαλύτερους σε ηλικία ασθενείς. Ο τρόπος με τον οποίο αντιμετωπίζουν ένα πρόβλημα υγείας οι ασθενείς-πελάτες βρέθηκε να επηρεάζεται από τα δημογραφικά τους χαρακτηριστικά. Έτσι, οι νεότεροι σε ηλικία ασθενείς (κάτω των 20 ετών), προτιμούν να απευθυνθούν στο οικογενειακό τους περιβάλλον και σπανιότερα στον γιατρό και στον φαρμακοποιό, ενώ αντίθετα οι ασθενείς ετών απευθύνονται αρχικά στον γιατρό και ακολούθως στην οικογένεια τους, στο διαδίκτυο, στον φαρμακοποιό και στους φίλους τους. Από την άλλη, οι πιο ηλικιωμένοι ασθενείς απευθύνονται στην πλειοψηφία τους στον γιατρό. Επιπλέον, οι άγαμοι ασθενείς προτιμούν συνήθως τον γιατρό και την οικογένεια τους και ακολούθως, το διαδίκτυο και τον φαρμακοποιό, ενώ οι έγγαμοι συμμετέχοντες τόνισαν πως θα συμβουλεύονταν αρχικά, τον γιατρό τους και ακολούθως, τον φαρμακοποιό και την οικογένεια τους. Ακόμα, η ασφαλιστική ικανότητα φάνηκε να μεταβάλλει σημαντικά τις απαντήσεις των συμμετεχόντων στην έρευνα, με τους ασφαλισμένους να δηλώνουν πως προτιμούν την επίσκεψη στο γιατρό και τους ανασφάλιστους να υπογραμμίζουν πως θα συμβουλεύονταν αρχικά την οικογένεια τους και στη συνέχεια τον γιατρό, το διαδίκτυο ή τον φαρμακοποιό. Σχετικά με τους λόγους που οδηγούν στην επιλογή της συμβουλής του φαρμακοποιού έναντι της επίσκεψης στο γιατρό, οι ασθενείς κάτω των 20 ετών και με χαμηλότερο μορφωτικό επίπεδο, δήλωσαν πως βρίσκουν το φαρμακοποιό πιο φιλικό, προσιτό και συζητήσιμο, ενώ οι συμμετέχοντες με χαμηλότερη εκπαίδευση τον εμπιστεύονται, επίσης. περισσότερο σε κάποια θέματα υγείας. Ολοκληρώνοντας, συχνότεροι επισκέπτες στα φαρμακεία βρέθηκε πως είναι οι μεγαλύτερης ηλικίας ασθενείς (41-70 ετών) με μέσο όρο επίσκεψης 1-4 φορές το μήνα, αλλά και οι ασθενείς με ασφαλιστική ικανότητα. Αντίθετα, οι νέοι (21-40 ετών) και οι ανασφάλιστοι επισκέπτονται, κατά μέσο όρο, το φαρμακείο 1-2 φορές μηνιαίως. 240

256 6.4 ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ ΓΙΑ ΤΑ ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΑ ΤΩΝ ΦΑΡΜΑΚΟΠΟΙΩΝ Τα συμπεράσματα που προέκυψαν από την ανάλυση των απαντήσεων των φαρμακοποιών ιδιοκτητών ή εργαζόμενων - σε φαρμακεία ανοιχτά στο κοινό παρουσιάζονται επιγραμματικά στις υποενότητες που ακολουθούν. Ειδικότερα, πρώτα παρουσιάζονται τα συμπεράσματα ως προς την αντίληψη των φαρμακοποιών για τις υπηρεσίες υγείας, τη συχνότητα με την οποία τις παρέχουν και τον χρόνο που αφιερώνουν για την παροχή τους και ακολουθούν τα συμπεράσματα ως προς τον ρόλο, τις ικανότητες και την αυτοπεποίθηση που αισθάνονται κατά την παροχή υπηρεσιών υγείας στους ασθενείςπελάτες τους. Στη συνέχεια, παρατίθενται τα συμπεράσματα ως προς τα εμπόδια που καλούνται να αντιμετωπίσουν οι φαρμακοποιοί, σχετιζόμενα με συμπεριφορικούς παράγοντες, καθώς και με τους πόρους, την κατάρτιση και το σύστημα υγείας, και έπειτα αναλύονται τα αποτελέσματα ως προς το μέλλον του ελληνικού φαρμακείου. Τέλος, αναφέρονται τα συμπεράσματα όσον αφορά στην επίδραση των δημογραφικών χαρακτηριστικών του δείγματος στις αντιλήψεις του για τις υπηρεσίες υγείας ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ ΓΙΑ ΤΗΝ ΑΝΤΙΛΗΨΗ ΠΕΡΙ ΤΩΝ ΥΠΗΡΕΣΙΩΝ ΥΓΕΙΑΣ Οι φαρμακοποιοί που συμμετείχαν στην έρευνα μας είχαν σε γενικές γραμμές μια σωστή εικόνα για τις υπηρεσίες υγείας, χαρακτηρίζοντας τες ως μη-παρεμβατικές πρακτικές με στόχο την προαγωγή της υγείας και τη βελτίωση της ποιότητας ζωής του πληθυσμού (97%). Ωστόσο, δεν πρέπει να παραλειφθεί το γεγονός πως 1 στους 4 συμμετέχοντες δήλωσε πως πρόκειται για υπηρεσίες που στοχεύουν στη διάγνωση μιας νόσου, πρόταση λανθασμένη, ενώ αρκετά χαμηλό ήταν το ποσοστό εκείνων που ανέφεραν πως στις υπηρεσίες υγείας συμπεριλαμβάνονται η περίθαλψη μικροτραυματισμών αλλά και οι δραστηριότητες προληπτικής ιατρικής (21% και 33% αντίστοιχα). Καθίσταται, λοιπόν, αναγκαίος ο ακριβής καθορισμός των πρακτικών που περιλαμβάνονται στον όρο των υπηρεσιών υγείας και η αναγνώριση τους νομικά από το κράτος και το ΕΣΥ, όπως επίσης και η ενημέρωση και κατάρτιση του σύγχρονου φαρμακοποιού επί του θέματος. Σχετικά με τις υπηρεσίες υγείας που οι φαρμακοποιοί ανέφεραν πως προσφέρουν στους ασθενείς-πελάτες τους, συχνότερες ήταν: οι οδηγίες για την ορθή χρήση των φαρμάκων και η μέτρηση της αρτηριακής πίεσης (99%), οι οδηγίες για τη σωστή χρήση των παραφαρμάκων και των καλλυντικών και η πρόταση του κατάλληλου φαρμάκου για την αντιμετώπιση μικροπροβλημάτων υγείας (98%), η ενημέρωση των ασθενών για τις πιθανές ανεπιθύμητες ενέργειες, τις αντενδείξεις και τις αλληλεπιδράσεις της φαρμακευτικής τους αγωγής (94%), η μέτρηση του σωματικού τους βάρους και η περίθαλψη τραύματος ή εγκαύματος (89%) καθώς και οι εμβολιασμοί/ενέσεις (87%). Παρατηρούμε, λοιπόν, πως οι φαρμακοποιοί προσφέρουν πλήθος υπηρεσιών υγείας στους ασθενείς-πελάτες τους. Ωστόσο, αξιοσημείωτο είναι το συμπέρασμα στο οποίο καταλήξαμε έπειτα από τη σύγκριση των απαντήσεων των ασθενών και των φαρμακοποιών στην αναφερόμενη ερώτηση. Πιο αναλυτικά, σημαντική απόκλιση υπάρχει ως προς τις υπηρεσίες που οι φαρμακοποιοί δηλώνουν πως προσφέρουν στους ασθενείς-πελάτες τους και τις υπηρεσίες που οι ασθενείς αναφέρουν πως τους προσφέρονται από τους φαρμακοποιούς. Η παρατηρούμενη διαφορά υποδεικνύει την ανάγκη για ενημέρωση του πληθυσμού σχετικά με τις υπηρεσίες υγείας, τις γνώσεις και τις ικανότητες του σύγχρονου φαρμακοποιού, καθώς οι φαρμακοποιοί δύνανται να προσφέρουν πολλές περισσότερες υπηρεσίες από εκείνες που τελικά χρησιμοποιούν οι πελάτες τους. Από την άλλη, οι νέες, περισσότερο εξειδικευμένες υπηρεσίες, που οι φαρμακοποιοί είναι πρόθυμοι να προσφέρουν στους ασθενείς-πελάτες τους είναι: η άμεση επικοινωνία και συνεργασία τους με τους γιατρούς και άλλους επαγγελματίες υγείας για ζητήματα που 241

257 αφορούν στη φαρμακευτική αγωγή των ασθενών-πελατών τους (78%), η ενημέρωση των ασθενών-πελατών για τις θεραπευτικές εξελίξεις και καινοτομίες σχετικά με την ασθένεια τους (77%), η οργάνωση εκστρατειών ενημέρωσης σχετικά με κρίσιμα ζητήματα υγείας, όπως ο έλεγχος του σωματικού βάρους και η παχυσαρκία (71%) και η διοργάνωση εκδηλώσεων ευαισθητοποίησης και ενημέρωσης με αφορμή ειδικές περιστάσεις, όπως η παγκόσμια ημέρα κατά του AIDS (51%). Όλες οι υπόλοιπες υπηρεσίες συγκέντρωσαν αρκετά χαμηλά ποσοστά, γεγονός που υποδεικνύει την αμφιταλάντευση των φαρμακοποιών απέναντι σε περισσότερο εξελιγμένες υπηρεσίες, ως αποτέλεσμα διάφορων ανασταλτικών παραγόντων, οι οποίοι μελετήθηκαν στο τρίτο μέρος του ερωτηματολογίου, αυτό των εμποδίων. Ακόμα, συγκρίνοντας, ξανά, τις απαντήσεις των φαρμακοποιών με τις αντίστοιχες των ασθενών-πελατών, παρατηρούμε πως οι ασθενείς είναι περισσότερο πρόθυμοι για πιο απαιτητικές υπηρεσίες (π.χ. 24ώρη παροχή συμβουλών υγείας τηλεφωνικά ή διαδικτυακά), σε αντίθεση με τους φαρμακοποιούς, οι οποίοι, προφανώς, θεωρούν ιδιαίτερα δύσκολη την προσφορά μιας τέτοιας υπηρεσίας λόγω έλλειψης του απαιτούμενου χρόνου και των κατάλληλων υποδομών. Από την άλλη, οι φαρμακοποιοί εμφανίζονται περισσότερο πρόθυμοι από τους ασθενείς-πελάτες τους, για υπηρεσίες ενημέρωσης επί θεραπευτικών εξελίξεων και καινοτομιών και παροχής συμβουλών βελτίωσης της ποιότητας ζωής, πιθανώς λόγω της αδυναμίας των ασθενών να κατανοήσουν τη σπουδαιότητα των εν λόγω υπηρεσιών για τη διατήρηση της υγείας τους. Ολοκληρώνοντας, οι φαρμακοποιοί δήλωσαν πως προσφέρουν υπηρεσίες υγείας στους ασθενείς-πελάτες τους καθημερινά (94%), αφιερώνοντας κατά μέσο όρο 5-15 λεπτά (81%) σε κάθε έναν από αυτούς. Συμπερασματικά, οι υπηρεσίες υγείας αποτελούν μια καθημερινή πρακτική για τον Έλληνα φαρμακοποιό, υποδεικνύοντας πως υπάρχει το κατάλληλο υπόβαθρο για την επίσημη εγκαθίδρυση και περαιτέρω εξέλιξη τους ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ ΓΙΑ ΤΟΝ ΡΟΛΟ, ΤΙΣ ΙΚΑΝΟΤΗΤΕΣ & ΤΗΝ ΑΥΤΟΠΕΠΟΙΘΗΣΗ ΤΩΝ ΦΑΡΜΑΚΟΠΟΙΩΝ Οι απαντήσεις των φαρμακοποιών ως προς τον ρόλο τους και την ισορροπία μεταξύ της επιστημονικής και της επιχειρηματικής πλευράς του επαγγέλματος τους δε συνάδουν με την εικόνα που έχουν οι ασθενείς-πελάτες για αυτούς. Ειδικότερα, οι συμμετέχοντες στην έρευνα μας δήλωσαν πως ο σύγχρονος φαρμακοποιός ενδιαφέρεται τόσο για την υγεία των ασθενώνπελατών του όσο και για τα επιχειρηματικά ζητήματα του επαγγέλματος του, ωστόσο τείνουν να τον απασχολούν περισσότερο τα επιχειρηματικά (62%). Από την άλλη, μικρότερο ήταν το ποσοστό εκείνων που ανέφεραν, πως ο φαρμακοποιός είναι πρωτίστως επιστήμονας υγείας, έχοντας ως βασικό του γνώμονα τη διατήρηση ή βελτίωση της υγείας των ασθενώνπελατών του (30%). Συμπεραίνουμε, λοιπόν, πως η πλειοψηφία των φαρμακοποιών τείνει να επικεντρώνεται στον επιχειρηματικό της ρόλο, ερχόμενη σε ρήξη με την αντίληψη των ασθενών πως ο σύγχρονος φαρμακοποιός διατηρεί μια καλή ισορροπία μεταξύ επιχειρηματικών και επιστημονικών ζητημάτων του επαγγέλματος του. Ωστόσο, η παρατηρούμενη διαφορά, ενδεχομένως να μην αποτελεί προϊόν αντίφασης των αποτελεσμάτων των ερευνών στους φαρμακοποιούς και στους ασθενείς, αλλά να προκύπτει ως αποτελεσμα του διαφορετικού τρόπου ερμηνείας των όρων «επιστήμονας υγείας» και «επιχειρηματίας» από τους συμμετέχοντες. Βέβαια, δεν πρέπει να παραβλεφθούν οι δύσκολες οικονομικές συγκυρίες τις οποίες οι φαρμακοποιοί καλούνται να αντιμετωπίσουν, καθώς ενδέχεται η επικράτηση του επιχειρηματικού ρόλου του φαρμακοποιού να οφείλεται σε αυτές. Όσον αφορά στις γνώσεις, που σύμφωνα με τους συμμετέχοντες στην έρευνα μας, πρέπει να διαθέτει ένας φαρμακοποιός προκειμένου να είναι σε θέση να παρέχει υπηρεσίες υγείας, πρόκειται για τη φαρμακολογία (97%), τις πρώτες βοήθειες (93%) και την κλινική 242

258 φαρμακευτική (74%). Ως εκ τούτου, ο κύκλος σπουδών των φαρμακευτικών σχολών αλλά και τα μετέπειτα προγράμματα κατάρτισης και επιμόρφωσης των φαρμακοποιών πρέπει να επικεντρωθούν στις αναφερόμενες γνώσεις. Ακολούθως, οι φαρμακοποιοί αυτοαξιολόγησαν, στην κλίμακα από 1 έως 5, την ικανότητα τους σε μια σειρά υπηρεσιών υγείας, δίνοντας την υψηλότερη βαθμολογία στην μέτρηση διαφόρων παραμέτρων υγείας (4,51). Ακολουθούν, οι οδηγίες προς τους ασθενείς για τη σωστή χρήση των φαρμάκων (4,32) και η παροχή συμβουλών υγείας (4,24). Τη χαμηλότερη βαθμολογία συγκέντρωσε, η προαγωγή της υγείας του πληθυσμού μέσω της οργάνωσης δραστηριοτήτων ενημέρωσης και ευαισθητοποίησης του (2,85). Τέλος, οι φαρμακοποιοί βαθμολόγησαν την αυτοπεποίθηση που νιώθουν για την παροχή υπηρεσιών υγείας με 3,85. Καταλήγουμε, λοιπόν, στο συμπέρασμα, πως ο Έλληνας φαρμακοποιός έχει ανάγκη από συνεχή κατάρτιση και εκπαίδευση του σε τομείς που θα βελτιώσουν την ικανότητα του να παρέχει υπηρεσίες υγείας και κατ επέκταση, θα τονώσουν την αυτοπεποίθηση που αισθάνεται για την παροχή τους ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ ΓΙΑ ΤΑ ΕΜΠΟΔΙΑ ΚΑΤΑ ΤΗΝ ΠΑΡΟΧΗ ΥΠΗΡΕΣΙΩΝ ΥΓΕΙΑΣ Οι παράγοντες που παρεμποδίζουν την παροχή υπηρεσιών υγείας από τους φαρμακοποιούς στους ασθενείς-πελάτες τους, διακρίθηκαν σε τέσσερις κατηγορίες βάσει του χαρακτηριστικού ομαδοποίησης τους. Από τα εμπόδια που σχετίζονται με τη συμπεριφορά τόσο των ασθενών όσο και των φαρμακοποιών, σημαντικότερα κρίθηκαν από τους συμμετέχοντες στην έρευνα μας: η άγνοια των ασθενών-πελατών για τον ρόλο και τις γνώσεις των φαρμακοποιών (50%), η αδυναμία τους να κατανοήσουν πλήρως την έννοια των υπηρεσιών υγείας (44%), η έλλειψη εμπιστοσύνης προς τον φαρμακοποιό (39%) και η αμηχανία και το αίσθημα προσβολής σε προσωπικές ερωτήσεις (31%). Εν ολίγοις, η ανεπαρκής ενημέρωση του κοινού σχετικά με τον ρόλο και τις δυνατότητες του σύγχρονου φαρμακοποιού και η ελλιπής πληροφόρηση του σχετικά με τις ωφέλειες των υπηρεσιών υγείας τόσο σε προσωπικό όσο και σε κοινωνικό και οικονομικό επίπεδο, αποτελούν σημαντικούς παράγοντες παρεμπόδισης της στροφής προς τις υπηρεσίες υγείας. Όσον αφορά στην επάρκεια των γνώσεων και των δεξιοτήτων των σύγχρονων φαρμακοποιών, ήταν αναμενόμενο οι συμμετέχοντες στην έρευνα να αναφέρουν ως σημαντικότερο εμπόδιο για την εγκαθίδρυση του συστήματος των υπηρεσιών υγείας την απουσία ενός οργανωμένου συστήματος υποχρεωτικής, δια βίου κατάρτισης και εκπαίδευσης των φαρμακοποιών (56%) αλλά και την ανεπαρκή εκπαίδευση τους για την επίλυση κλινικών προβλημάτων (42%). Έτσι, καθίσταται απαραίτητη η εκπαίδευση των φαρμακοποιών σε νέους, περισσότερο εξειδικευμένους τομείς, τόσο προπτυχιακά όσο και μεταπτυχιακά, προκειμένου να είναι πλήρως προετοιμασμένοι και καταρτισμένοι για την νέα εποχή στο φαρμακευτικό επάγγελμα. Σχετικά με τους διαθέσιμους πόρους και τις απαιτούμενες υποδομές, ως βασικά εμπόδια υπογραμμίστηκαν η πολυπλοκότητα ρόλων του σύγχρονου φαρμακοποιού (77%), η ανεπάρκεια εγκαταστάσεων, εξοπλισμών και εργαλείων (46%), καθώς και η έλλειψη χρόνου (42%). Όπως έχει ήδη αναλυθεί, το επάγγελμα του φαρμακοποιού είναι πολυσχιδές, συμπεριλαμβάνοντας πολλούς διαφορετικούς ρόλους και ως εκ τούτου, η επιβάρυνση του με έναν ακόμα βρίσκει διστακτικούς τους συμμετέχοντες στην έρευνα μας. Επιπροσθέτως, αυτή η πολυπλοκότητα ρόλων έχει ως επακόλουθο τον περιορισμό του ελεύθερου χρόνου του φαρμακοποιού προκειμένου να ασχοληθεί με καινούργιες δραστηριότητες, όπως η παροχή υπηρεσιών υγείας. Συμπερασματικά, είναι σημαντικό να γίνει κατανομή των καθηκόντων και των ρόλων του σύγχρονου φαρμακοποιού, ώστε να έχει στη διάθεση του τον απαραίτητο χρόνο για την παροχή υπηρεσιών υγείας, ενώ ιδιαίτερη μέριμνα πρέπει να δοθεί στην κάλυψη του κόστους των απαιτούμενων εξοπλισμών και εργαλείων από το κράτος. 243

259 Τέλος, τα σημαντικότερα εμπόδια για την παροχή υπηρεσιών υγείας σχετίζονται, σύμφωνα με τους φαρμακοποιούς, με το σύστημα υγείας. Ειδικότερα, η απουσία ενός οργανωμένου συστήματος αποζημίωσης των φαρμακοποιών για τις υπηρεσίες υγείας που προσφέρουν (77%), η μη υποστήριξη του νέου ρόλου τους από τους επαγγελματίες υγείας (72%) και η έλλειψη ενός πρωτοκόλλου που θα καθορίζει τις αρμοδιότητες όλων των επαγγελματιών υγείας και θα εξασφαλίζει την νομιμότητα και καθολική αναγνώριση του νέου ρόλου του σύγχρονου φαρμακοποιού στην πρωτοβάθμια περίθαλψη (72%), χαρακτηρίστηκαν από τους φαρμακοποιούς ως οι σπουδαιότεροι παράγοντες παρεμπόδισης της παροχής υπηρεσιών υγείας συνολικά, συγκριτικά με τις υπόλοιπες μεταβλητές που μελετήθηκαν στην περιγραφόμενη ενότητα. Συμπεραίνουμε, λοιπόν, πως η περιορισμένη εφαρμογή των υπηρεσιών υγείας προκύπτει ως αποτέλεσμα της μη νομικής αναγνώρισης τους από το κράτος και της μη υποστήριξης τους από τους επαγγελματίες υγείας. Έτσι, από τη μία πρέπει να δημιουργηθεί το κατάλληλο νομοθετικό πλαίσιο, το οποίο θα καθορίζει τις αρμοδιότητες και τις αντίστοιχες αμοιβές των φαρμακοποιών και από την άλλη, πρέπει να ισχυροποιηθεί η επικοινωνία, η αλληλοκατανόηση και ο αλληλοσεβασμός μεταξύ των επαγγελματιών υγείας ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ ΓΙΑ ΤΟ ΜΕΛΛΟΝ ΤΟΥ ΕΛΛΗΝΙΚΟΥ ΦΑΡΜΑΚΕΙΟΥ Η παροχή υπηρεσιών υγείας θα αποτελεί σύμφωνα με τους φαρμακοποιούς, απαραίτητη προϋπόθεση για την επιβίωση του μελλοντικού φαρμακείου, το οποίο θα διαδραματίζει βασικό ρόλο στο σχεδιασμό της πρωτοβάθμιας περίθαλψης και της επείγουσας παροχής και θα εξοικονομεί πόρους για το ΕΣΥ. Εν ολίγοις, οι υπηρεσίες υγείας θα είναι σύμφωνα με τους συμμετέχοντες στην έρευνα, ο βασικός πυλώνας ανάπτυξης του φαρμακείου του μέλλοντος. Οι στρατηγικές που επιλέχθηκαν από τους συμμετέχοντες στην έρευνα ως καταλληλότερες για τη στροφή του φαρμακευτικού επαγγέλματος προς τις υπηρεσίες υγείας ήταν: η θέσπιση προγραμμάτων δια βίου εκπαίδευσης και κατάρτισης των φαρμακοποιών (94%), η οργάνωση ενός εκτεταμένου δικτύου άμεσης επικοινωνίας και συνεργασίας μεταξύ των επαγγελματιών υγείας (95%) και η οργάνωση δραστηριοτήτων προώθησης και ενημέρωσης του κοινού σχετικά με τον ρόλο του φαρμακοποιού στη δημόσια υγεία (91%). Παρατηρούμε, λοιπόν, πως υπάρχει άμεση συσχέτιση μεταξύ των στρατηγικών για την ανάπτυξη των υπηρεσιών υγείας και των εμποδίων που οι φαρμακοποιοί αντιμετωπίζουν κατά την παροχή τους, τα οποία περιγράφηκαν στην προηγούμενη ενότητα. Σε γενικές γραμμές, είναι πολύ σημαντικό να γίνει εκτενής και σε βάθος ενημέρωση του πληθυσμού ώστε να αντιληφθεί το πλήθος των πλεονεκτημάτων από την εισαγωγή των υπηρεσιών υγείας στα ιδιωτικά φαρμακεία και να επωφεληθεί αυτών. Ολοκληρώνοντας, οι φαρμακοποιοί αισθάνονται πως το επάγγελμα τους είναι λειτούργημα (94%), έχει ιδιαίτερο ενδιαφέρον (88%) αλλά, είναι παράλληλα αρκετά πιεστικό (82%). Τα παραπάνω υποδεικνύουν πως αντιλαμβάνονται τη σπουδαιότητα των επαγγελματικών τους πρακτικών για τη διατήρηση και βελτίωση της ποιότητας ζωής των ασθενών-πελατών τους και βρίσκουν ιδιαίτερα ενδιαφέρουσες τις δραστηριότητες με τις οποίες καταπιάνονται. Ωστόσο, βιώνουν καθημερινά στην εργασία τους καταστάσεις έντονου άγχους και στρες, λόγω των πολυάριθμων υποχρεώσεων και ευθυνών που αναλαμβάνουν και του περιορισμένου διαθέσιμου χρόνου τους. Το φαρμακευτικό επάγγελμα συνδέεται άμεσα με την υγεία των ασθενών και ως εκ τούτου, ο φόβος μιας ανεπαρκούς συμβουλής υγείας ή μιας λανθασμένης πρότασης ενός φαρμακευτικού σκευάσματος, μπορεί να επιφορτίσει τον φαρμακοποιό με αρκετό άγχος. 244

260 6.4.5 ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ ΓΙΑ ΤΗΝ ΕΠΙΔΡΑΣΗ ΤΩΝ ΔΗΜΟΓΡΑΦΙΚΩΝ ΧΑΡΑΚΤΗΡΙΣΤΙΚΩΝ ΣΤΙΣ ΑΝΤΙΛΗΨΕΙΣ ΓΙΑ ΤΙΣ ΥΠΗΡΕΣΙΕΣ ΥΓΕΙΑΣ Τα δημογραφικά χαρακτηριστικά για τα οποία βρέθηκε στατιστικώς σημαντική συσχέτιση τους με τις αντιλήψεις των φαρμακοποιών για τις υπηρεσίες υγείας είναι: το φύλο, η ηλικία, τα χρόνια προϋπηρεσίας, η ροή πελατών, η γεωγραφική τοποθέτηση του φαρμακείου και η εκπαίδευση επί των υπηρεσιών υγείας. Πιο συγκεκριμένα, οι φαρμακοποιοί που εξυπηρετούν πελάτες ημερησίως, δήλωσαν ότι προσφέρουν συχνότερα τις υπηρεσίες περίθαλψης τραύματος/εγκαύματος και εμβολιασμού/ενέσεων συγκριτικά με τους συναδέλφους τους που έρχονται σε επαφή με μεγαλύτερο όγκο πελατών κι ως εκ τούτου έχουν λιγότερο χρόνο στη διάθεση τους. Ακόμα, οι φαρμακοποιοί που, είτε μέσω σεμιναρίων είτε με προσωπική προσπάθεια, έχουν εκπαιδευτεί επί των υπηρεσιών υγείας, προσφέρουν πιο συχνά πληροφόρηση για τις ανεπιθύμητες ενέργειες των φαρμάκων και παρακολουθούν τη συμμόρφωση του ασθενούς στη φαρμακοθεραπεία, καθώς αντιλαμβάνονται τη σπουδαιότητα της σχετικής υπηρεσίας για τη μεγιστοποίηση του θεραπευτικού αποτελέσματος μιας αγωγής. Από την άλλη, οι άνδρες φαρμακοποιοί, ηλικίας 35 έως 54 ετών, με εμπειρία 11 ετών και άνω, που δραστηριοποιούνται επαγγελματικά σε φαρμακείο μακριά από ιατρεία ή εκτός κέντρου, ανέφεραν μεγαλύτερη προθυμία για τη μέτρηση εξειδικευμένων παραμέτρων υγείας και τη διεξαγωγή διαδραστικών τεστ, συγκριτικά με τους συναδέλφους τους. Επιπλέον, οι άνδρες δήλωσαν περισσότερο πρόθυμοι από τις γυναίκες φαρμακοποιούς, να παρέχουν την υπηρεσία γενετικής διερεύνησης και ανάλυσης και να διεξάγουν ελέγχους για σεξουαλικώς μεταδιδόμενα νοσήματα. Ακόμα, περισσότερο πρόθυμοι για την ενημέρωση των ασθενών-πελατών επί των θεραπευτικών εξελίξεων και καινοτομιών σχετικά με την ασθένεια τους, δήλωσαν οι φαρμακοποιοί ηλικίας ετών, σε αντίθεση με τους συναδέλφους τους κάτω των 25 και άνω των 55 ετών. Σε γενικές γραμμές, παρατηρούμε πως οι άνδρες και οι μεγαλύτεροι σε ηλικία φαρμακοποιοί είναι περισσότεροι πρόθυμοι να παρέχουν νέες, πιο εξελιγμένες για τα ελληνικά δεδομένα υπηρεσίες υγείας στους πελάτες τους συγκριτικά με τους νεότερους φαρμακοποιούς. Ωστόσο, οι γυναίκες αφιερώνουν, συνήθως, περισσότερο χρόνο (5-15 λεπτά) για την παροχή μιας υπηρεσίας υγείας συγκριτικά με τους άνδρες συναδέλφους τους (λιγότερο από 5 λεπτά έως 10 λεπτά), ενώ η συχνότητα παροχής των υπηρεσιών υγείας είναι μεγαλύτερη σε φαρμακεία που υποδέχονται καθημερινά περισσότερους από 50 πελάτες και μικρότερη σε φαρμακεία με ροή πελατών. Όσον αφορά στην ικανότητα των φαρμακοποιών και στην αυτοπεποίθηση τους να παρέχουν υπηρεσίες υγείας, προέκυψε σημαντική συσχέτιση τους με τα δημογραφικά χαρακτηριστικά του δείγματος. Ειδικότερα, οι φαρμακοποιοί ηλικίας ετών, με προϋπηρεσία άνω των 11 ετών και εκπαίδευση επί των υπηρεσιών υγείας, δήλωσαν περισσότερο ικανοί ως προς την ενημέρωση των ασθενών-πελατών για τις ανεπιθύμητες ενέργειες των φαρμάκων, ως προς την προώθηση της υγείας τους και ως προς την παροχή πρώτων βοηθειών σε αυτούς, σε σύγκριση με τους νεότερους, ανεκπαίδευτους και πιο άπειρους συναδέλφους τους. Επιπροσθέτως, οι άνδρες, ηλικίας ετών, με εμπειρία μεγαλύτερη των 11 χρόνων και εκπαίδευση επί των υπηρεσιών υγείας τόνισαν πως αισθάνονται μεγαλύτερη αυτοπεποίθηση σε σχέση με τους υπόλοιπους φαρμακοποιούς. Οι παράγοντες που σύμφωνα με τους φαρμακοποιούς παρεμποδίζουν την παροχή υπηρεσιών υγείας δε σχετίζονται σημαντικά με τα δημογραφικά τους χαρακτηριστικά. Συνοπτικά αναφέρεται πως οι γυναίκες και οι φαρμακοποιοί κάτω των 25 ετών, με προϋπηρεσία 0-5 ετών, χαρακτηρίζουν την έλλειψη αυτοπεποίθησης ως σημαντικότερο εμπόδιο συγκριτικά με τους άντρες και πιο ηλικιωμένους και έμπειρους φαρμακοποιούς, ενώ αντίθετα, οι άντρες θεωρούν την έλλειψη ενός οργανωμένου συστήματος δια βίου κατάρτισης και εκπαίδευσης σημαντικότερο παράγοντα παρεμπόδισης σε σχέση με τις γυναίκες. Επιπλέον, οι νέοι εκλαμβάνουν ως σημαντικότεροι εμπόδιο συγκριτικά με τους 245

261 μεγαλύτερους σε ηλικία φαρμακοποιούς, το αίσθημα προσβολής των ασθενών-πελατών σε προσωπικές ερωτήσεις αλλά και την έλλειψη χρόνου. Τέλος, οι φαρμακοποιοί που δραστηριοποιούνται επαγγελματικά σε φαρμακεία κοντά στο κέντρο φαίνεται πως θεωρούν λιγότερο σημαντικό εμπόδιο την έλλειψη εμπιστοσύνης των ασθενών προς τον φαρμακοποιό, σε αντίθεση με τα φαρμακεία σε χωρίο ή κωμόπολη στα οποία συχνά συναντάται καχυποψία και έλλειψη εμπιστοσύνης προς τους φαρμακοποιούς. Σχετικά με το μέλλον του ελληνικού φαρμακείου, οι απόψεις των φαρμακοποιών και πάλι δε διαφοροποιήθηκαν ιδιαίτερα σε σχέση με τα δημογραφικά τους χαρακτηριστικά. Τα συμπεράσματα στα οποία καταλήξαμε ήταν πως οι φαρμακοποιοί άνω των 55 ετών στηρίζουν θερμότερα από τους νέους συναδέλφους τους την άποψη πως το μελλοντικό φαρμακείο θα εξοικονομεί πόρους για το ΕΣΥ, πιθανότατα λόγω της μεγαλύτερης εμπειρίας τους, και της καλύτερης κριτικής ικανότητας και διαίσθησης, ως επακόλουθο. Επιπλέον, οι πιο έμπειροι φαρμακοποιοί υποστηρίζουν περισσότερο τη στρατηγική δημιουργίας ενός πρωτοκόλλου υπηρεσιών υγείας συγκριτικά με τους άπειρους συναδέλφους τους. Ολοκληρώνοντας, τα συναισθήματα που προκαλεί το επάγγελμα τους στους φαρμακοποιούς, δεν επηρεάζονται από τα δημογραφικά χαρακτηριστικά, παρά μόνο από την προϋπηρεσία των φαρμακοποιών. Έτσι, οι συμμετέχοντες που ασκούν το επάγγελμα τους από 21 έτη και άνω, σημείωσαν πως είναι περισσότερο ενδιαφέρον και δημιουργικό, τους ικανοποιεί περισσότερο και τους κάνει πιο ευτυχισμένους, σε σχέση με τους λιγότερο έμπειρους συναδέλφους τους. Ωστόσο, σημαντική συσχέτιση βρέθηκε ως προς τα συναισθήματα και τις απόψεις των φαρμακοποιών για το επάγγελμα τους. Έτσι, οι φαρμακοποιοί που χαρακτήρισαν το επάγγελμα τους ενδιαφέρον και δημιουργικό και ανέφεραν ότι τους αποφέρει επιτυχία και ευτυχία, δήλωσαν επίσης ικανοποιημένοι από αυτό. Ως συνέπεια, πρέπει να δοθεί βάση στους ψυχολογικούς παράγοντες, ώστε οι φαρμακοποιοί να αισθανθούν ικανοποιημένοι από την επαγγελματική τους δραστηριότητα και κατ επέκταση πρόθυμοι να προσφέρουν υπηρεσίες υγείας. 6.5 ΠΡΟΤΑΣΕΙΣ Από τα αποτελέσματα της έρευνας μας και την καταγραφή όλων των εμποδίων, των ελλείψεων και παραλείψεων αλλά και των μελλοντικών προκλήσεων στον τομέα της φαρμακευτικής φροντίδας και της παροχής υπηρεσιών υγείας, προκύπτει μια σειρά προτάσεων προς το κράτος, τους φαρμακοποιούς και τους ασθενείς-πελάτες ενός ιδιωτικού φαρμακείου, ανοιχτού στο κοινό ΠΡΟΤΑΣΕΙΣ ΠΡΟΣ ΤΟ ΚΡΑΤΟΣ Το ελληνικό κράτος και το Εθνικό Σύστημα Υγείας έχουν τον πρώτο λόγο στην προσπάθεια εξέλιξης της φαρμακευτικής φροντίδας και εγκαθίδρυσης των υπηρεσιών υγείας στα σύγχρονα ελληνικά φαρμακεία. Οφείλουν μέσω της λήψης στρατηγικών αποφάσεων να στρέψουν το ενδιαφέρον των φαρμακοποιών προς τον νέο αυτό ρόλο καθώς και να ενημερώσουν τους ασθενείς για τη σπουδαιότητα του. Από την έρευνα μας προέκυψε, πως μεγάλο μέρος του πληθυσμού δεν αντιλαμβάνεται πλήρως την έννοια των υπηρεσιών υγείας, τη σπουδαιότητα τους στην εξοικονόμηση πόρων για το ΕΣΥ και την ωφέλεια τους για τη βελτίωση της γενικής υγείας του πληθυσμού. Επιπλέον, αρκετοί από τους συμμετέχοντες δήλωσαν απογοητευμένοι από την ικανότητα των φαρμακοποιών να παρέχουν συμβουλές για βελτίωση της ποιότητας ζωής τους, ενώ τόνισαν την αναγκαιότητα καλύτερης επικοινωνίας γιατρού-φαρμακοποιού. Από την πλευρά των φαρμακοποιών, ως βασικότερα εμπόδια υπογραμμίστηκαν η άγνοια των ασθενών για τον ρόλο τους, η ανεπαρκής κατάρτιση και εκπαίδευση τους, αλλά και η απουσία ενός συστήματος αποζημίωσης και νομικής αναγνώρισης των υπηρεσιών υγείας. 246

262 Λαμβάνοντας υπόψη τα παραπάνω, στη συνέχεια παρατίθενται κάποιες προτάσεις προς το κράτος και τους αρμόδιους φορείς, ώστε να στραφεί το φαρμακευτικό επάγγελμα προς μια ασθενοκεντρική προσέγγιση Εκπαίδευση Όπως σε κάθε μείζων κοινωνικό φαινόμενο, έτσι και στην περίπτωση της στροφής προς τις υπηρεσίες υγείας, η εκπαίδευση αποτελεί το βασικό πυλώνα στήριξης για την περαιτέρω εξέλιξη τους. Πιο συγκεκριμένα, το κράτος οφείλει να εστιάσει τόσο στην εκπαίδευση και ενημέρωση των ασθενών-πελατών των ιδιωτικών φαρμακείων όσο και στην κατάρτιση των φαρμακοποιών. Αναλυτικότερα: Για τους ασθενείς-πελάτες Τα αποτελέσματα της έρευνας μας έδειξαν πως η εικόνα των ασθενών-πελατών για τις υπηρεσίες υγείας δεν είναι πλήρως σωστή και επιπλέον, η επιθυμία τους για την παροχή εξειδικευμένων υπηρεσιών υγείας από τα φαρμακεία είναι περιορισμένη. Ακόμα, σε σύγκριση των απαντήσεων τους στην έρευνα, με τις αντίστοιχες των φαρμακοποιών στην ίδια ακριβώς ερώτηση, αποκαλύπτεται η διαφορετική αντίληψη ως προς τις υπηρεσίες που οι ίδιοι ισχυρίζονται ότι τους προσφέρονται και τις υπηρεσίες που, τελικά, οι φαρμακοποιοί τους προσφέρουν. Για τον περιορισμό των παραπάνω κρίσεων, θεωρείται απαραίτητη η εκπαίδευση των ασθενών επί των υπηρεσιών υγείας, και ειδικότερα, η διεξοδική ενημέρωση τους σχετικά με το περιεχόμενο των υπηρεσιών υγείας, τις ικανότητες, τις γνώσεις και τις δεξιότητες του σύγχρονου φαρμακοποιού και τη συμβολή των υπηρεσιών υγείας στην πρόληψη και στον περιορισμό σημαντικών προβλημάτων (π.χ. επιδημία), στην υιοθέτηση ενός υγιεινού τρόπου ζωής από τους ασθενείς και στη βελτίωση της ποιότητας ζωής τους (Krska et al, 2010, Govo et al, 2008). Αυτή μπορεί να επιτευχθεί μέσω της διοργάνωσης εκπαιδευτικών σεμιναρίων και εκστρατειών, μέσω της προβολής και ενημέρωσης σχετικά με τις διάφορες υπηρεσίες από τα ΜΜΕ (τηλεόραση, εφημερίδες, περιοδικά κ.α.), αλλά και μέσω της πληροφόρησης και προώθησης του ρόλου τους, από τους ίδιους τους φαρμακοποιούς (Gastelurrutia et al, 2006). Τέλος, είναι σημαντικό να ενημερωθούν οι ασθενείς, σχετικά με τη συμβολή των υπηρεσιών υγείας στην εξοικονόμηση χρηματικών πόρων για το ΕΣΥ, οι οποίοι δύνανται να αξιοποιηθούν σε άλλες δραστηριότητες, ωφέλιμες για την υγεία του πληθυσμού, καθώς με τον τρόπο αυτό ενδέχεται να γίνουν περισσότερο πρόθυμοι να πληρώσουν για αυτές. Για τους φαρμακοποιούς Οι φαρμακοποιοί που συμμετείχαν στην έρευνα μας δήλωσαν μέτρια έως χαμηλή ικανότητα σε υπηρεσίες σχετιζόμενες με την προαγωγή της υγείας του πληθυσμού και την παροχή πρώτων βοηθειών, ενώ ως επακόλουθο, μέτρια ήταν και η αυτοπεποίθηση τους για την παροχή υπηρεσιών υγείας γενικότερα. Είναι, λοιπόν, απαραίτητο το κράτος να δράσει άμεσα προς την αντιμετώπιση των αναφερόμενων προβλημάτων, μέσω της εξασφάλισης της επαρκούς κατάρτισης και εκπαίδευσης των φαρμακοποιών, τόσο σε προπτυχιακό επίπεδο όσο και μεταπτυχιακά. Ειδικότερα, όπως είδαμε και στην έρευνα μας, οι σημαντικότερες γνώσεις για την παροχή υπηρεσιών υγείας είναι σύμφωνα με του φαρμακοποιούς οι: φαρμακολογικές, πρώτων βοηθειών και κλινικής φαρμακευτικής. Είναι, λοιπόν, απαραίτητο να γίνει ανασκόπηση των προγραμμάτων σπουδών των φαρμακευτικών σχολών στην Ελλάδα και αναπροσαρμογή των μαθημάτων που ήδη διδάσκονται, έτσι ώστε να δοθεί μεγαλύτερη βάση σε μαθήματα που σχετίζονται με τις απαραίτητες γνώσεις. Ακόμα, μεγαλύτερη βάση πρέπει να δοθεί σε μαθήματα που σχετίζονται με πρακτικές πλευρές του επαγγέλματος, όπως η περίθαλψη τραύματος και οι εμβολιασμοί. Σε γενικές γραμμές, ίσως θα ήταν μια καλή ιδέα το τελευταίο έτος σπουδών της φαρμακευτικής σχολής να διακριθεί σε κατευθύνσεις 247

263 αναλόγως των επαγγελματικών ενδιαφερόντων και προσδοκιών των υποψήφιων φοιτητών. Οι κατευθύνσεις αυτές θα αφορούν: είτε την ενασχόληση τους με την έρευνα και τον εργαστηριακό χώρο, όποτε και θα δοθεί μεγαλύτερη βαρύτητα σε μαθήματα σχετικά με τη χημεία και την ανάλυση, είτε την ενασχόληση τους με το χώρο του φαρμακείου, οπότε τα μαθήματα θα προσανατολιστούν προς τις πωλήσεις και την εξάσκηση επί συγκεκριμένων υπηρεσιών υγείας π.χ. μέτρηση παραμέτρων υγείας, εμβολιασμοί κ.α., ή την ενασχόληση τους με τη φαρμακευτική βιομηχανία και τις φαρμακευτικές εταιρείες, οπότε το πρόγραμμα σπουδών θα επικεντρωθεί σε μαθήματα σχετιζόμενα με το φαρμακευτικό μάρκετινγκ και το μάνατζμεντ. Όπως είναι λογικό, τα παραπάνω δεν αρκούν για τη δημιουργία ενός ολοκληρωμένου επιστήμονα, έτοιμου να εργαστεί στον τομέα δραστηριοποίησης που θα επιλέξει, καθώς η εμπειρία ή οι μεταπτυχιακές σπουδές είναι απαραίτητες για την πληρέστερη κατάρτιση του, ωστόσο μπορούν να αποτελέσουν μια πολύ καλή βάση για την μετέπειτα επαγγελματική του πορεία. Όσον αφορά στην μετεκπαίδευση του φαρμακοποιού, είναι σημαντικό να θεσπιστεί ένα πρόγραμμα δια βίου κατάρτισης και εκπαίδευσης, το οποίο να περιλαμβάνει εκπαιδευτικά σεμινάρια, ημερίδες και επιστημονικά συνέδρια και να δίνει τη δυνατότητα συζήτησης και ανταλλαγής απόψεων σε θέματα υγείας μεταξύ των φαρμακοποιών όλης της χώρας. Επιπλέον, για να εξασφαλιστεί η επαρκής και ισότιμη εκπαίδευση όλων των φαρμακοποιών, προτείνεται η δημιουργία ενός συστήματος ελέγχου μέσω πιστωτικών μονάδων, το οποίο να καθορίζει επακριβώς τον αριθμό των μονάδων που πρέπει να συγκεντρώσει ένας φαρμακοποιός ετησίως (Eades et al, 2011, Beshir et al, 2014) καθώς και να αξιολογεί, περιοδικά, τις ικανότητες των εκπαιδευθέντων φαρμακοποιών. Από την άλλη, η συνεργασία των φαρμακοποιών με νοσοκομειακούς ιατρούς και άλλους επαγγελματίες υγείας, ενδεχομένως να συμβάλλει στη βελτίωση της εξειδίκευσης των φαρμακοποιών σε ιατρικές πρακτικές και ως επακόλουθο, στην αποκατάσταση της εμπιστοσύνης των ασθενών-πελατών στις γνώσεις και ικανότητες των φαρμακοποιών (Shuai et al, 2012). Ολοκληρώνοντας, σε κάθε περίπτωση ιδιαίτερη βάση πρέπει να δοθεί στην προσέγγιση της επιστημονικής, κοινωνικής και ανθρωπιστικής πλευράς του φαρμακευτικού επαγγέλματος και στην καλλιέργεια του συναισθήματος στους φαρμακοποιούς, πως το έργο τους είναι λειτούργημα για την κοινωνία και όχι μια στυγνή επιχειρηματική δράση. Εξάλλου, τα αποτελέσματα της έρευνας μας έδειξαν πως οι σύγχρονοι φαρμακοποιοί έχουν απομακρυνθεί αρκετά από τον ανθρωπιστικό τους ρόλο και έχουν επικεντρωθεί στην επιχειρηματική πλευρά του επαγγέλματος τους, λόγω των πολλαπλών οικονομικών δυσκολιών που αντιμετωπίζουν καθημερινά. Η ασθενοκεντρική προσέγγιση του μελλοντικού φαρμακείου απαιτεί, λοιπόν, τη στροφή της εκπαίδευσης προς την προβολή του κοινωνικού χαρακτήρα του φαρμακευτικού επαγγέλματος Θέσπιση πρωτοκόλλου υπηρεσιών υγείας Μια από τις σημαντικότερες στρατηγικές για τη στροφή προς τις υπηρεσίες υγείας είναι η θέσπιση ενός πρωτοκόλλου, το οποίο να καθορίζει με όσο το δυνατόν μεγαλύτερη ακρίβεια το περιεχόμενο των υπηρεσιών υγείας (η απόλυτη ακρίβεια είναι αδύνατο να επιτευχθεί, δεδομένων των συνεχών εξελίξεων και αλλαγών στον χώρο της υγείας) και να ρυθμίζει παράλληλα όλους τους σχετιζόμενους με αυτές παράγοντες. Πιο συγκεκριμένα, είναι απαραίτητη η νομική αναγνώριση και κατοχύρωση των υπηρεσιών που επιτρέπεται να προσφέρονται από τα φαρμακεία, ανοιχτά στο κοινό, προς τους ασθενείς-πελάτες τους. Ακόμα, επιτακτική είναι η ανάγκη καθορισμού των καθηκόντων, των αρμοδιοτήτων και των υποχρεώσεων του κάθε επαγγελματία υγείας, έτσι ώστε να αποφεύγονται οι περιπτώσεις αλληλοεπικάλυψης και σύγκρουσης συμφερόντων. Επιπλέον, σημαντική είναι η αποκατάσταση της επικοινωνίας και η εγκαθίδρυση ενός συστήματος συνεργασίας μεταξύ των επαγγελματιών υγείας, έτσι ώστε, αφενός να διευκολυνθεί η συζήτηση σε θέματα που 248

264 αφορούν στην φαρμακοθεραπεία ενός ασθενούς και αφετέρου να αποκατασταθεί η καχυποψία και η διστακτικότητα των γιατρών απέναντι στον νέο ρόλο των φαρμακοποιών (Kelly et al, 2013, Perraudin et al, 2011, Beshir et al, 2014). Στα παραπάνω είναι χρήσιμο να προστεθούν ρυθμίσεις οι οποίες να σχετίζονται με χωροταξικούς και ωραριακούς παράγοντες. Ειδικότερα, τα φαρμακεία θα πρέπει να βρίσκονται ομοιόμορφα κατανεμημένα στη γεωγραφική επικράτεια της χώρας, δίνοντας ιδιαίτερη έμφαση στις παραμεθόριες περιοχές και στα απομακρυσμένα χωριά, τα οποία συχνά δυσκολεύονται να εξυπηρετηθούν. Είναι, λοιπόν, σημαντικό να προωθηθεί η ίδρυση φαρμακείων στις περιοχές αυτές, με την προσφορά κινήτρων και κρατικής οικονομικής ενίσχυσης προς τους φαρμακοποιούς και με την προσπάθεια αποκέντρωσης των ιδιωτικών φαρμακείων και περιορισμού της ίδρυσης νέων φαρμακείων στο κέντρο των πόλεων. Τέλος, το περιγραφόμενο πρωτόκολλο πρέπει να φροντίσει ώστε να αποθαρρύνεται κάθε μορφή αθέμιτου ανταγωνισμού μεταξύ των ιδιωτικών φαρμακείων, περιφρουρώντας τη βιώσιμη παρουσία τους σε όλη την επικράτεια, και να αποτρέπεται η συμμετοχή μη-φαρμακοποιών στην ιδιοκτησία και διαχείριση τους. Χαρακτηριστική και ιδιαιτέρως ενδιαφέρουσα είναι η πρόβλεψη του μελλοντικού φαρμακείου από τον εγγεγραμμένο στο μητρώο των φαρμακοποιών, Αμερικάνο φαρμακοποιό, David Stanley, στην έρευνα του φαρμακευτικού περιοδικού Drug Topics, σύμφωνα με την οποία «Μπορείς εύκολα να φανταστείς ένα μέλλον στο οποίο ένας ασθενής θα έρχεται στο φαρμακείο και θα ελέγχεται για την αρτηριακή του πίεση με αφορμή την ανανέωση της συνταγής του, ή ο φαρμακοποιός θα μπορεί να εκδίδει μια εντολή για τα επίπεδα θυροειδή και στη συνέχεια θα ανανεώνει μια συνταγή λεβοθυροξίνης, και εάν υπάρχει κάποιο πρόβλημα, θα έχει τη δυνατότητα να προγραμματίσει ένα ραντεβού για τον ασθενή με τον κατάλληλο γιατρό, μέσω της άμεσης σύνδεσης του στον υπολογιστή του γιατρού» και συνεχίζει «Προσφέροντας αυτές τις υπηρεσίες στη συνηθισμένη επίσκεψη του ασθενούς στο φαρμακείο, μπορούμε να εξοικονομήσουμε χρήματα για το σύστημα υγείας και χρόνο για τον γιατρό να διαγνώσει και να λύσει το πρόβλημα» (Drug Topics' 2015 Salary Survey: Pharmacist incomes hold steady). Όλα τα παραπάνω θα επιτευχθούν με την υπογραφή ενός συμβολαίου μεταξύ των φαρμακοποιών και του θεσπισμένου από το κράτος, αρμόδιου φορέα επί των υπηρεσιών υγείας, το οποίο θα καθορίζει όλες τις υπηρεσίες υγείας που θα προσφέρονται από το συγκεκριμένο φαρμακείο στους πελάτες του (Adil et al, 2014). Ακόμα, θα ήταν ιδιαίτερο χρήσιμο τα φαρμακεία που έχουν υπογράψει το αναφερόμενο συμβόλαιο, να κρατούν ιστορικό των ασθενών-πελατών τους τόσο ως προς τις υπηρεσίες που τους προσφέρονται όσο και ως προς τα φάρμακα που αυτοί χρησιμοποιούν. Τα δεδομένα αυτά, μπορούν να χρησιμοποιηθούν σε μεταγενέστερες μελέτες διερεύνησης της επίδρασης των υπηρεσιών υγείας στην ποιότητα ζωής του πληθυσμού και ενδεχομένως, στις κρατικές δαπάνες υγείας. Σε γενικές γραμμές, η αλλαγή της φαρμακευτικής πρακτικής μπορεί να είναι βιώσιμη μόνο εάν η ισχύουσα κουλτούρα εναρμονιστεί με τις πρωτοβουλίες της αλλαγής. Η αυτοεκτίμηση του φαρμακοποιού για το ρόλο του και κατ επέκταση η κουλτούρα της φαρμακευτικής σήμερα, ενδεχομένως να παρεμποδίζουν την αλλαγή του φαρμακευτικού επαγγέλματος. Ως εκ τούτου, είναι απαραίτητο να κατανοήσουμε σε βάθος το νόημα της φαρμακευτικής, ώστε να προάγουμε πραγματικές αλλαγές της φαρμακευτικής πρακτικής, με νόημα και αξία για το κοινωνικό σύνολο (Rosenthal et al, 2011) Καθορισμός αμοιβής για τις υπηρεσίες υγείας Η παροχή κινήτρου στους φαρμακοποιούς, αποτελεί έναν πολύ σημαντικό παράγοντα εξασφάλισης της εφαρμογής των υπηρεσιών υγείας στα σύγχρονα φαρμακεία. Αυτό το κίνητρο μπορεί να είναι ψυχολογικό (όπως θα αναλυθεί στη συνέχεια, στην Ενότητα 6.5.2) ή οικονομικό. Ειδικότερα, η αμοιβή των φαρμακοποιών για κάθε υπηρεσία υγείας που προσφέρουν στους πελάτες τους, σημειώθηκε από την πλειοψηφία των συμμετεχόντων στην 249

265 έρευνα μας ως απαραίτητη προϋπόθεση για την προσφορά τους (Dunlop et al, 2002, Beshir et al, 2014). Συμπεραίνουμε, λοιπόν, πως η καθιέρωση ενός συστήματος αποζημίωσης των φαρμακοποιών για τις υπηρεσίες που θα περιγράφονται στο συμβόλαιο του κάθε φαρμακείου με τον αρμόδιο κρατικό φορέα, είναι απαραίτητη πρακτική για την ασθενοκεντρική προσέγγιση του μελλοντικού φαρμακείου. Ωστόσο, αυτό που έχει ενδιαφέρον είναι να καθορισθεί το ποιος θα αναλαμβάνει την αποζημίωση των φαρμακοποιών. Ο Matthew Perri (1996) στη βιβλιογραφική του ανασκόπηση αναφέρει πως για την επιβίωση τους σαν επάγγελμα, οι φαρμακοποιοί οφείλουν να αναζητήσουν και να λάβουν πληρωμή για τι υπηρεσίες που προσφέρουν. Οι πιθανότεροι φορείς για την επιτέλεση αυτού του έργου είναι οι εργοδότες, η κυβέρνηση, οι ασφαλιστικές εταιρείες και φυσικά οι ασθενείς-δέκτες αυτών των υπηρεσιών. Βέβαια, μελετάται η περίπτωση κάλυψης του κόστους για τον ασθενή από την ασφάλιση του, όπως ακριβώς συμβαίνει με την εκτέλεση των συνταγών φαρμάκων. Κάτι τέτοιο όμως, δεν μπορεί να συμβεί στην περίπτωση υπηρεσιών που σχετίζονται με μη συνταγογραφούμενα φάρμακα κι ως εκ τούτου στις περιπτώσεις αυτές ο ασθενής πρέπει να πληρώσει απευθείας το αντίτιμο της υπηρεσίας που του προσφέρεται. Όσον αφορά στον τρόπο κοστολόγησης των υπηρεσιών, ο Perri προτείνει τη σταθερή χρέωση ανά ώρα, η οποία θα καλύπτει όλα το κόστη σχετιζόμενα με την παρεχόμενη υπηρεσία (π.χ. 1 /ώρα). Εν ολίγοις, δεν υπάρχει αμφιβολία πως η τιμολόγηση των υπηρεσιών υγείας χρειάζεται επένδυση σε χρόνο και χρηματικούς πόρους για το σχεδιασμό, την ανάπτυξη και την εφαρμογή της, όπως συμβαίνει με κάθε νέο επιχειρηματικό τόλμημα, όμως αποτελεί απαραίτητη προϋπόθεση για την στροφή προς τις υπηρεσίες υγείας. Τέλος, στο πλαίσιο της ασθενοκεντρικής προσέγγισης είναι σημαντικό να αναφερθεί πως το κράτος πρέπει να φροντίσει ώστε η υγεία - το υπέρτατο ανθρώπινο αγαθό - να προσφέρεται δωρεάν σε όλους τους πολίτες ανεξαιρέτως. Επιπλέον, προτείνεται το σύστημα πληρωμής των φαρμάκων να διαμορφωθεί έτσι ώστε, η συνολική αξία των φαρμάκων να αποζημιώνεται από το κράτος και ο ασθενής να επιβαρύνεται με ένα σταθερό αντίτιμο το οποίο θα αποσκοπεί στην αμοιβή του φαρμακοποιού για την υπηρεσία εκτέλεσης της συνταγής. Με αυτό τον τρόπο θα εξασφαλιζόταν η δυνατότητα πρόσβασης στην υγεία για όλους τους ασθενείς, ενώ παράλληλα θα παρεχόταν το κίνητρο στους φαρμακοποιούς για λεπτομερή ενημέρωση και καθοδήγηση των ασθενών σχετικά με τη φαρμακευτική τους αγωγή ΠΡΟΤΑΣΕΙΣ ΠΡΟΣ ΤΟΥΣ ΦΑΡΜΑΚΟΠΟΙΟΥΣ Ο σύγχρονος φαρμακοποιός δύναται και οφείλει να αγωνισθεί υπέρ της ανάπτυξης των υπηρεσιών υγείας στην Ελλάδα και της στροφής του επαγγέλματος του από την μέχρι πρότινος «προσανατολισμένη προς το προϊόν» (product-oriented) προσέγγιση στην «προσανατολισμένη προς τον ασθενή» (patient-oriented) προσέγγιση. Ειδικότερα, είναι ώρα οι φαρμακοποιοί να εγκαταλείψουν τη θέση τους πίσω από τον πάγκο, εξυπηρετώντας το κοινό μέσω της παροχής φροντίδας αντί χαπιών και να γίνουν αναπόσπαστο και αποτελεσματικό κομμάτι της φροντίδας υγείας, έχοντας ενεργητικό ρόλο στην πρωτοβάθμια περίθαλψη (Al-Arifi, 2012). Η απλή εκτέλεση συνταγών δεν έχει μέλλον, καθώς σύντομα το διαδίκτυο, τα μηχανήματα ή/και κατάλληλα εκπαιδευμένο προσωπικό (ανεξαρτήτως επιπέδου εκπαίδευσης) θα είναι σε θέση να αναλάβουν την αναφερόμενη δραστηριότητα και μάλιστα να τη φέρνουν σε πέρας με εξαιρετική επιτυχία. Η ακαδημαϊκή εκπαίδευση των φαρμακοποιών επιτάσσει την υποχρέωση τους να υπηρετήσουν το κοινό καλό, προάγοντας την υγεία του πληθυσμού και αναβαθμίζοντας το ρόλο τους ως επαγγελματίες υγείας (Foppe van Mil et al, 2004). Μερικές προτάσεις ως προς τον τρόπο με τον οποίο μπορεί να επιτευχθεί ο επιθυμητός στόχος είναι οι ακόλουθες: 250

266 Διεξαγωγή ερευνητικών μελετών επί των υπηρεσιών υγείας Είναι πολύ σημαντικό, οι φαρμακοποιοί και οι ερευνητές επί θεμάτων υγείας να επικεντρωθούν στη διεξαγωγή ερευνών και αναλύσεων ως προς τις υπηρεσίες υγείας και ειδικότερα, ως προς την επιθυμία των ασθενών και των φαρμακοποιών για συγκεκριμένες υπηρεσίες, καθώς και ως προς τα πλεονεκτήματα που μπορούν να προσφέρουν σε επίπεδο κοινωνίας, κράτους και ΕΣΥ. Πιο συγκεκριμένα, η απόδειξη της σπουδαιότητας των υπηρεσιών υγείας ποσοτικά και αριθμητικά, π.χ. ποσοστό θανάτων που αποφεύχθηκαν λόγω παρακολούθησης της συμμόρφωσης του ασθενούς στην θεραπευτική αγωγή, ποσοστό νοσοκομειακών εισαγωγών που δεν πραγματοποιήθηκαν λόγω της αποτελεσματικής διαχείρισης των παρατηρούμενων ανεπιθύμητων ενεργειών, χρηματικοί πόροι που εξοικονομήθηκαν ως αποτέλεσμα της προσφοράς μιας συγκεκριμένης υπηρεσίας από το φαρμακείο κ.α., δύναται να αποτελέσει το βασικό στήριγμα για την αναγνώριση τους από το ελληνικό κράτος και την μελλοντική ανάπτυξη τους. Προκειμένου, λοιπόν, οι αρμόδιοι κρατικοί φορείς να στραφούν προς τις απαραίτητες στρατηγικές για την εγκαθίδρυση των υπηρεσιών υγείας, πρέπει πρωτίστως να πεισθούν μέσω πληθώρας μελετών και αξιόπιστων ευρημάτων πως τα οφέλη τους υπερτερούν επί των δαπανών που θα χρειαστούν για την μελλοντική εφαρμογή τους. Εκπαίδευση & κατάρτιση Με δεδομένο πως οι υπηρεσίες υγείας συμπεριλαμβάνουν καινοτόμες και απαιτητικές, σε επίπεδο γνώσεων, δραστηριότητες, οι οποίες δεν καλύπτονται από τον βασικό κύκλο σπουδών των τριών φαρμακευτικών σχολών της Ελλάδας, ο σύγχρονος φαρμακοποιός οφείλει να επενδύσει στην ενίσχυση των βασικών του δεξιοτήτων ώστε να ανταπεξέλθει στα νέα δεδομένα του επαγγέλματος του. Ειδικότερα, ο φαρμακοποιός πρέπει να επικεντρωθεί στην παρακολούθηση σεμιναρίων και στην αναζήτηση και ανάγνωση της διεθνούς βιβλιογραφίας προκειμένου να είναι πάντα ενημερωμένος για τις εξελίξεις και καινοτομίες στον τομέα του φαρμάκου. Επιπλέον, είναι σημαντικό να εκπαιδευτεί και να εξασκηθεί σε πρακτικά ζητήματα του επαγγέλματός του, όπως η παροχή πρώτων βοηθειών στους ασθενείς-πελάτες του, μέσω της παρακολούθησης σεμιναρίων ή/και της εθελοντικής συμμετοχής του στον Ερυθρό Σταυρό ή άλλες ομάδες διάσωσης. Όλα τα παραπάνω, εκτός των απαραίτητων γνώσεων για την προσφορά υπηρεσιών υγείας, θα τους προσφέρουν επίσης, σημαντική τόνωση της αυτοπεποίθηση τους, ενώ ακόμα θα ενισχύσουν την ικανοποίηση και την ευχαρίστησή που λαμβάνουν από το επάγγελμα τους, δημιουργώντας το αίσθημα της προσφοράς στην κοινωνία. Παροχή κινήτρων στους εργαζόμενους Η προοπτική της αλλαγής αντιμετωπίζεται συχνά με φόβο και δυσπιστία από τους φαρμακοποιούς, με αποτέλεσμα η παροχή κινήτρων από τους εργοδότες/μάνατζερ ενός φαρμακείου προς τους εργαζόμενους τους να κρίνεται απαραίτητη. Ως κίνητρο, χαρακτηρίζεται ένας παράγοντας που ενεργοποιεί μια ανθρώπινη συμπεριφορά, την κατευθύνει προς ένα στόχο και συντηρεί αυτή τη συμπεριφορά. Για τους εργαζόμενους σε ένα φαρμακείο, το κίνητρο μπορεί να αντιμετωπιστεί ως μια «συμπεριφορά που ικανοποιεί μια ανάγκη» και για τους εργοδότες ως μια «συμπεριφορά κατευθυνόμενη από ένα στόχο». Είναι προφανές, πως η παροχή κινήτρων στους φαρμακοποιούς είναι απαραίτητη για την επιτυχημένη εφαρμογή των υπηρεσιών υγείας, ωστόσο έχει, επίσης, παρατηρηθεί πως η παροχή υπηρεσιών υγείας ενδέχεται να δράσει βελτιώνοντας την παρακίνηση των φαρμακοποιών. Σύμφωνα με τη θεωρία του Maslow, τα σημαντικότερα κίνητρα για τους φαρμακοποιούς είναι η ικανοποίηση αναγκών που σχετίζονται με τη γνώση και την επίτευξη στόχων, ενώ προτιμούν ένα επάγγελμα που να είναι ενδιαφέρον, απαιτητικό και υπεύθυνο, 251

267 προσφέροντας τους το αίσθημα της ολοκλήρωσης και τη δυνατότητα να ασχοληθούν με τη διαδικασία της διοίκησης. Οι υπηρεσίες φαρμακευτικής φροντίδας ανταποκρίνονται σε αυτές ακριβώς τις ανάγκες, αφού επιτρέπουν στους φαρμακοποιού να αξιοποιήσουν πλήρως την εκπαίδευση και τις γνώσεις τους και να αποκομίσουν αναγνώριση και ένα αίσθημα επίτευξης από το επάγγελμα τους (Perri M., 1996). Συμπεραίνουμε, λοιπόν, πως η παροχή κινήτρων σχετιζόμενων με ψυχολογικούς παράγοντες (αναγνώριση, επαγγελματική ανέλιξη, αύξηση αρμοδιοτήτων και ευθυνών κ.α.), αποτελεί έναν πολύ σημαντικό παράγοντα παρακίνησης των φαρμακοποιών να προσφέρουν υπηρεσίες υγείας. Βέβαια, δεν πρέπει να παραληφθεί και η ισχύς ενός οικονομικού δέλεαρ, μέσω της προσφοράς χρηματικών bonus στους υπαλλήλους ή μέσω αυξήσεων, ως αποτέλεσμα της παροχής συγκεκριμένων υπηρεσιών στους πελάτες. Ωστόσο, είναι κατανοητό πως τα οικονομικά κίνητρα στην Ελλάδα του 2015, δεν μπορούν να προσφερθούν από την πλειοψηφία των φαρμακοποιών-ιδιοκτητών στους υπαλλήλους τους, παρά μόνο εφόσον τα κέρδη το επιτρέπουν, γεγονός που καθιστά την εστίαση στους ψυχολογικούς παράγοντες, ζωτικής σημασίας για την ανάπτυξη του τομέα των υπηρεσιών. Ανανέωση της διαρρύθμισης του χώρου του φαρμακείου και του τρόπου οργάνωσης της δουλειάς Η ιδιωτικότητα στο χώρο το φαρμακείου, άφησε δυσαρεστημένο σημαντικό ποσοστό των ασθενών-πελατών που συμμετείχαν στην έρευνα μας. Είναι, λοιπόν, απαραίτητο οι φαρμακοποιοί να λάβουν μέριμνα και να τροποποιήσουν τη διαρρύθμιση του φαρμακείου τους έτσι ώστε αυτό να είναι κατάλληλο προετοιμασμένο να υποδεχτεί τις νέες, εξειδικευμένες υπηρεσίας υγείας. Ειδικότερα, δεδομένου ότι ο φαρμακοποιός αρκετές φορές καλείται να δώσει συμβουλές υγείας σε προσωπικά, ευαίσθητα θέματα ή ακόμα και να παρατηρήσει μια πληγή, ένα έγκαυμα ή κάποια δερματική διαταραχή προκειμένου είτε να προτείνει το κατάλληλο φαρμακευτικό σκεύασμα είτε να παραπέμψει τον ασθενή στον κατάλληλο γιατρό, η παρουσία ενός κατάλληλα διαμορφωμένου χώρου, αποκομμένου από τον ανοιχτό χώρο του φαρμακείου, όπου θα δίνεται η δυνατότητα κατ ιδίαν επικοινωνίας και πρόσωπο-με-πρόσωπο συζήτησης με τον ασθενή, επιβάλλεται (Bawazir, 2004). Επιπλέον, ο χώρος του φαρμακείου θα πρέπει να είναι λειτουργικός και πολυμορφικός, έτσι ώστε να μπορεί να προσαρμόζεται στις ειδικές ανάγκες της κάθε υπηρεσίας. Για παράδειγμα, η οργάνωση μιας καμπάνιας ενημέρωσης και ελέγχου του σωματικού βάρους, απαιτεί έναν ειδικά διαμορφωμένο χώρο, με ενημερωτικά φυλλάδια, ράφια όπου θα παρουσιάζονται κάποια προϊόντα κατάλληλα για την καταπολέμηση του προβλήματος και ενδεχομένως, μια οθόνη στην οποία θα παρουσιάζονται χρήσιμες συμβουλές επί του θέματος. Από την άλλη, μια ακόμα πρόταση για την επιτυχημένη εφαρμογή των υπηρεσιών υγείας είναι η δημιουργία μιας βάσης δεδομένων στην οποία θα αποθηκεύονται όλες οι απαραίτητες πληροφορίες για έναν ασθενή, μεταξύ των οποίων και οι υπηρεσίες υγείας που του προσφέρονται ή οι δραστηριότητες στις οποίες συμμετέχει (Simoens et al, 2009, Bawazir, 2004). Με αυτόν τον τρόπο οργάνωσης της δουλείας δίνεται η δυνατότητα στο φαρμακοποιό να κατηγοριοποιήσει τους ασθενείς του ανάλογα με τις ανάγκες τους και να τους προτείνει εξειδικευμένες λύσεις και υπηρεσίες που προσαρμόζονται στην πάθηση του. Ακόμα, παρακολουθείται η συμμόρφωση του στη φαρμακευτική αγωγή, ενώ καταγράφονται οι ανεπιθύμητες ενέργειες και οι ενδεχόμενες αλληλεπιδράσεις των φαρμάκων που χρησιμοποιεί. Τα στοιχεία που θα συγκεντρώνονται από τη βάση δεδομένων που μόλις περιγράφηκε, μπορούν μελλοντικά να διευκολύνουν την εύρυθμη λειτουργία του συστήματος αποζημιώσεων των υπηρεσιών υγείας. 252

268 6.5.3 ΠΡΟΤΑΣΕΙΣ ΠΡΟΣ ΤΟΥΣ ΑΣΘΕΝΕΙΣ-ΠΕΛΑΤΕΣ Όσον αφορά στους ασθενείς-πελάτες, οι πρακτικές που μπορούν να ακολουθήσουν για τη διευκόλυνση της εγκαθίδρυσης των υπηρεσιών υγείας στα ελληνικά φαρμακεία, είναι περιορισμένες και αφορούν, κυρίως, συμπεριφορικούς παράγοντες. Ειδικότερα, είναι σημαντικό οι ασθενείς να γίνουν περισσότερο δεκτικοί και ανοιχτοί απέναντι στις προσπάθειες ενημέρωσης τους, τόσο από το κράτος και τα ΜΜΕ όσο και από τους φαρμακοποιούς, για τις υπηρεσίες υγείας και τον ρόλο του σύγχρονου φαρμακοποιού. Επιπλέον, οι ασθενείς-πελάτες θα πρέπει να είναι λιγότερο διστακτικοί απέναντι στις προσωπικές ερωτήσεις των φαρμακοποιών, που γίνονται στα πλαίσια της προσπάθειας τους να προβλέψουν την υφιστάμενη διαταραχή υγείας. Εξάλλου, κάποιες από τις εξειδικευμένες υπηρεσίες υγείας που ήδη παρέχονται σε φαρμακεία του εξωτερικού (π.χ. έλεγχος για σεξουαλικώς μεταδιδόμενα νοσήματα), απαιτούν οι ασθενείς να είναι περισσότερο απελευθερωμένοι, ξεπερνώντας τον φόβο, την ανασφάλεια και το αίσθημα προσβολής ή ντροπής. Τέλος, σε περίπτωση που οι ασθενείς-πελάτες επιθυμούν μια συγκεκριμένη υπηρεσία, δε θα πρέπει να διστάζουν, αλλά να τη ζητούν με δικιά τους πρωτοβουλία από τον φαρμακοποιό. 6.6 ΠΡΟΤΑΣΕΙΣ ΓΙΑ ΜΕΛΛΟΝΤΙΚΗ ΕΡΕΥΝΑ Η παρούσα ερευνητική μελέτη θα μπορούσε να επαναληφθεί μελλοντικά σε δείγμα περισσότερων ατόμων, το οποίο να είναι αντιπροσωπευτικό του πληθυσμού, ενώ σημαντικό είναι η διανομή των ερωτηματολογίων να γίνει με συνδυασμό διάφορων μεθόδων για πιο αξιόπιστα αποτελέσματα. Επιπλέον, καλό θα ήταν οι μελλοντικές έρευνες σχετικά με τη φαρμακευτική φροντίδα και την παροχή υπηρεσιών υγείας στην Ελλάδα, να επικεντρωθούν στην ικανοποίηση των ασθενών-πελατών σε κάθε μια από αυτές ξεχωριστά, αναπτύσσοντας και δοκιμάζοντας εξειδικευμένα ερευνητικά εργαλεία, βασισμένα στο υφιστάμενο θεωρητικό υπόβαθρο, καθώς και ελέγχοντας την ικανοποίηση πριν και μετά την προσφορά μιας υπηρεσίας ή μετρώντας τις αλλαγές στην ικανοποίηση με το πέρασμα του χρόνου. Η περαιτέρω χρήση νέων προσεγγίσεων και κλινικών εργαλείων, που να περιλαμβάνουν την κατανόηση των προσδοκιών και των προτιμήσεων των ασθενών και τη σύνδεση αυτών με τις υπηρεσίες που προσφέρονται, έτσι ώστε να επεξηγηθούν τα παρατηρούμενα επίπεδα ικανοποίησης, μπορεί να προσφέρει πολύτιμες πληροφορίες επί του θέματος (Panvelkar et al, 2009). Από την άλλη, η σύγκριση των αντιλήψεων των φαρμακοποιών με τις αντίστοιχες των πελατών που οι ίδιοι εξυπηρετούν, μπορεί να μας προσφέρει χρήσιμα συμπεράσματα ως προς τη σχέση φαρμακοποιού-ασθενή και τους παράγοντες που επιδρούν στην ικανοποίηση των ασθενών και επηρεάζουν τη στάση τους απέναντι στις υπηρεσίες υγείας (Assa-Eley et al, 2005). Όμως, η σημαντικότερη κατεύθυνση προς την οποία πρέπει να προσανατολιστούν οι μελλοντικές ερευνητικές μελέτες είναι η ποιοτική και ποσοτική ανάλυση των επιδράσεων και αποτελεσμάτων των υπηρεσιών υγείας σε οικονομικό και κοινωνικό επίπεδο. Εξάλλου, αναλύθηκε και προηγουμένως η ανάγκη διεξαγωγής ερευνητικών μελετών επί του θέματος, προκειμένου να ενημερωθεί το κοινό και να διαβεβαιωθούν οι κρατικοί φορείς και οι φαρμακοποιοί για τη σπουδαιότητα και αναγκαιότητα εφαρμογής των υπηρεσιών υγείας. Ειδικότερα, είναι απαραίτητη η διεξαγωγή μελετών στις οποίες να προσδιορίζονται, ποιοτικά, οι επιδράσεις συγκεκριμένων υπηρεσιών υγείας στην ποιότητα ζωής του γενικού πληθυσμού και στη βελτίωση του θεραπευτικού αποτελέσματος και της εικόνας της ασθένειας ενός ατόμου. Χαρακτηριστικό παράδειγμα τέτοιας έρευνας είναι η εξής: «Μελέτη της επίδρασης της υπηρεσίας διαχείρισης και παρακολούθησης της φαρμακοθεραπείας ενός 253

269 ασθενούς στη συχνότητα παρατηρούμενων ανεπιθύμητων ενεργειών και στην κλινική εικόνα της νόσου» (Isetts et al, 2008). Από την άλλη, ιδιαίτερα σημαντικός είναι και ο τομέας της οικονομικής εκτίμησης των υπηρεσιών υγείας, έτσι ώστε να προσδιοριστούν τα οικονομικά μεγέθη που σχετίζονται με αυτές τόσο σε επίπεδο κράτους όσο και ασθενούς. Αναλυτικότερα, για τους ασθενείς-πελάτες θα ήταν χρήσιμο να προσδιοριστεί η μείωση των δαπανών τους για τα φάρμακα, ως αποτέλεσμα της παροχής μιας συγκεκριμένης υπηρεσίας σε αυτούς (Isetts et al, 2008). Επιπλέον, για το κράτος είναι πολύ σημαντικό να υπολογιστούν οι οικονομικοί πόροι που θα εξοικονομηθούν ως αποτέλεσμα της μείωσης των άσκοπων επισκέψεων στα νοσοκομεία, του περιορισμού των ανεπιθύμητων ενέργειων και των περιττών επισκέψεων στις μονάδες πρωτοβάθμιας περίθαλψης και της βελτίωσης της γενικής υγείας και ποιότητας ζωής του πληθυσμού (Touchette et al, 2014, Gallagher et al, 2014). Ωστόσο, επειδή οι περισσότερες έρευνες της διεθνούς βιβλιογραφίας επικεντρώνονται στην οικονομική εκτίμηση υπηρεσιών που προσφέρονται από νοσοκομειακούς φαρμακοποιούς, καλό θα ήταν η μελλοντική έρευνα να στραφεί προς τις αντίστοιχες υπηρεσίες στο χώρο του ιδιωτικού φαρμακείου (community pharmacy). Τέλος, θα ήταν χρήσιμο να εξεταστεί σε βάθος η άποψη των φαρμακοποιών ως προς τους τρόπους με τους οποίους δύναται να επιτευχθεί η στροφή του επαγγέλματος προς τις υπηρεσίες υγείας. Όπως προέκυψε από την έρευνα μας, αρκετοί από τους φαρμακοποιούς είναι διστακτικοί απέναντι στην προοπτική εξέλιξης του ρόλου τους, λόγω μιας σειράς εμποδίων που καλούνται να αντιμετωπίσουν. Ως εκ τούτου, είναι σημαντικό να μελετηθούν οι τρόποι με τους οποίους τα σχετικά εμπόδια θα ξεπεραστούν και το φαρμακείο θα εισέλθει στην νέα εποχή των υπηρεσιών υγείας. 254

270 ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ ΕΛΛΗΝΙΚΗ 1. Javeau Claude (2000), Η έρευνα με ερωτηματολόγιο-το εγχειρίδιο του καλού ερευνητή, Αθήνα: ΤΥΠΩΘΗΤΩ/ΔΑΡΔΑΝΟΣ 2. Pharmacy Management (2015) Από την πλευρά του πελάτη, Διαθέσιμο από: [Ημ/νία προσπέλασης: 2/08/2015] 3. Pharmacy Management και Επικοινωνία (2011) Επικαιρότητα Τα νέα από τον κόσμο, Pharmacy Management και Επικοινωνία, 11, p.p Pharmacy Management και Επικοινωνία (2015) Επικαιρότητα Τα νέα από τον κόσμο, Pharmacy Management και Επικοινωνία, 25, p.p Δαγρές Γιάννης (2011) Φαρμακείο των υπηρεσιών, 12ο HELLAS-PHARM, 9-10 Απριλίου 2011 Διαθέσιμο από: [Ημ/νία προσπέλασης: 26/05/2015] 6. Δούνας Κωνσταντίνος (2012) Το φαρμακείο στη νέα εποχή-ανάπτυξη υπηρεσιών, Medihelm Φαρμακαποθήκη, Αθήνα 7. Ελληνική Δημοκρατία, Υπουργείο Υγείας και Κοινωνικών Ασφαλίσεων (2009) Σχέδιο νόμου για την οργάνωση και λειτουργία του γενικού συστήματος πρωτοβάθμιας φροντίδας υγείας, Άρθρο 1 Ορισμός, Διαθέσιμο από: [Ημ/νία προσπέλασης: 15/06/2014] 8. Ελληνική Στατιστική Αρχή (ΕΛ.ΣΤΑΤ), ΔΕΛΤΙΟ ΤΥΠΟΥ ΕΡΕΥΝΑ ΕΡΓΑΤΙΚΟΥ ΔΥΝΑΜΙΚΟΥ: Μάιος 2015, Διαθέσιμο από: ESYE/BUCKET/A0101/PressReleases/A0101_SJO01_DT_QQ_01_2015_01_F_GR.pdf [Ημ/νία προσπέλασης: 4/09/2015] 9. Ελληνική Στατιστική Αρχή (ΕΛ.ΣΤΑΤ), Η Ελλάδα με αριθμούς 2014, Διαθέσιμο από: [Πρόσβαση: 16/05/2015] 10. ΕΣΔΥ-MSD-GPO, Πανελλαδική έρευνα κοινής γνώμης: «Διαχρονική ανάλυση της αυτοαναφερόμενης κατάστασης υγείας στην Ελλάδα: Διερεύνηση των επιπτώσεων των πολιτικών λιτότητας και της περιοριστικής πολιτικής στις συμπεριφορές υγείας», Αθήνα Εφημερίς της Κυβερνήσεως της Ελληνικής Δημοκρατίας, Τεύχος Πρώτο, Αρ. Φύλλου 145, ΠΡΟΕΔΡΙΚΟ ΔΙΑΤΑΓΜΑ ΥΠ' ΑΡΙΘΜ. 340, Κώδικας της Ελληνικής Φαρμακευτικής Δεοντολογίας (2 Σεπτεμβρίου 1993) 12. Ινστιτούτο Κοινωνικής και Προληπτικής Ιατρικής (Οκτώβριος 2011) Πανελλαδική Έρευνα Hellas Health IV, Διαθέσιμο από: [Ημ/νία προσπέλασης: 4/09/2015] 13. Ιωάννης Παπαδόπουλος (2015) Νέες απαιτήσεις, Νέες υπηρεσίες, Pharmacy management και επικοινωνία, 25, pp Κουρεμένος Α. (2001), Μάρκετινγκ ΙΙ: Έρευνα Αγοράς, Ελληνικό Ανοικτό Πανεπιστήμιο, Τόμος Γ, Πάτρα 15. Κυριαζή Ν. (2002), Η Κοινωνιολογική Έρευνα: Κριτική Επισκόπηση των μεθόδων και των τεχνικών, Αθήνα: Ελληνικά Γράμματα 16. Σιώμκος Γ. (2011), Συμπεριφορά καταναλωτή και Στρατηγική Μάρκετινγκ, Αθήνα: Εκδόσεις Σταμούλη 17. Σιώμκος Γ., Βασιλικοπούλου Α. (2005), Εφαρμογή μεθόδων ανάλυσης στην Έρευνα Αγοράς, Αθήνα: Εκδόσεις Σταμούλη 18. Σιώμκος Γ., Μαύρος Δ. (2008), Έρευνα Αγοράς, Αθήνα: Εκδόσεις Σταμούλη 19. Σταθακόπουλος Β. (2005), Μέθοδοι Έρευνας Αγοράς, Αθήνα: Εκδόσεις Σταμούλης 255

271 ΔΙΕΘΝΗΣ 1. Adil A. E., Abdulazim A.A, Sumina S.E.M. (2014) Expanded roles of community pharmacists in Sudan: consumer s needs and perceptions, World Journal Of Pharmacy and Pharmaceutical Sciences, 3 (6), pp Ali F., Laurin M.Y., Larivière C., Tremblay D., Cloutier D. (2003) The effect of pharmacist intervention and patient education on lipid-lowering medication compliance and plasma cholesterol levels, The Canadian Journal of Clinical Pharmacology, 10 (3), pp American Pharmacists Association (2013) Pharmacists can resolve polypharmacy just ask Denmark, Διαθέσιμο από: [Ημ/νία προσπέλασης: 11/09/2015] 4. Anderson C., Thornley T. (2014) It s easier in pharmacy : why some patients prefer to pay for flu jabs rather than use the National Health Service, BMC Health Services Research, 14, pp Anderson C., Bleninsopp A., Armstrong M. (2003) The contribution of community pharmacy to improving the public s health, REPORT 1 Evidence from the peerreviewed literature , PharmacyHealthLink, Διαθέσιμο από: mproving_the_public%27s_health_evidence_base_report_1.pdf [Ημ/νία προσπέλασης: 15/06/2014] 6. Argus Commission and the Academic Affairs, Professional Affairs, and Research and Graduate Affairs Committees (2006) Roadmap to 2015: Preparing Competent Pharmacists and Pharmacy Faculty for the Future. Combined Report of the , American Journal of Pharmaceutical Education, 15, pp. 70 (Suppl): S5 7. Armour C., Bosnic-Anticevich S., Brillant M., Burton D., Emmerton L., Krass I., Saini B., Smith L., Stewart K. (2007) Pharmacy Asthma Care Program (PACP) improves outcomes for patients in the community, Thorax, 62, pp Assa-Eley M., Kimberlin L.C. (2005) Using Interpersonal Perception to Characterize Pharmacists' and Patients' Perceptions of the Benefits of Pharmaceutical Care, Health Communication, 17 (1), pp Avalere Health (2014) Exploring Pharmacists Role in a Changing Healthcare Environment, Διαθέσιμο από: [Ημ/νία προσπέλασης: 28/6/2014] 10. Azuka C.O., Luke C.K. (2006) Consumer satisfaction with community pharmacies in Warri, Nigeria, Research in Social and Administrative Pharmacy, 2, pp Bahari B.M., Ling Y.W. (2010) Factors contributing to customer satisfaction with community pharmacies in Malaysia, Journal of Public Health, 18, pp Bauld L., Boyd K.A., Briggs A.H., Chesterman J., Ferguson J., Judge K., Hiscock R. (2011) One-Year Outcomes and a Cost-Effectiveness Analysis for Smokers Accessing Group-Based and Pharmacy-Led Cessation Services, Nicotine & Tobacco Research, 13 (2), pp Bawazir A.S. (2004) Consumer attitudes towards community pharmacy services on Saudi Arabia, International Journal of Pharmacy Practice, 12, pp Bean-Mellinger B. (2010) The Next-Generation Pharmacist: What Will the Future Look Like for Pharmacy?, Pharmacy Times, Published Online: Tuesday, September 28, 2010, Διαθέσιμο από: of_ Pharmacy [Ημ/νία προσπέλασης: 17/06/2015] 256

272 15. Beshir S.A, Hamzah N.H.B. (2014) Health promotion and health education: perception, barriers and standard of practices of community pharmacists, International Journal of Health Promotion and Education, Διαθέσιμο από: [Ημ/νία προσπέλασης: 15/06/2014] 16. Bethan G., Jonathan S. (1999) Economic evaluation of pharmacy services fact or fiction?, Pharmacy World & Science, 21 (4), pp Björkman I., Viberg N., Rydberg L., Stålsby L.C. (2008) Health promotion at Swedish pharmacies views of the staff, Pharmacy Practice, 6 (4), pp Blenkinsopp A., Phelan M., Bourne J., Dakhil N. (2000) Extended adherence support by community pharmacists for patients with hypertension: a randomised controlled trial, 8 (3), pp Boardman H., Lewis M., Trinder P., Rajaratnam G., Croft P. (2005) Use of community pharmacies: a population-based survey, Journal of Public Health, 27 (3), pp Bryant J.M.L. (2009) General practitioners and pharmacists perceptions of the role of community pharmacists in delivering clinical services, Research in Social and Administrative Pharmacy, 5, pp Bunting B.A., Cranor C.W. (2006) The Asheville Project: long-term clinical, humanistic, and economic outcomes of a community-based medication therapy management program for asthma, Journal of the American Pharmacists Association, 46 (2), pp Bunting B.A., Smith B.H., Sutherland S.E. (2008) The Asheville Project: Clinical and economic outcomes of a community-based long-term medication therapy management program for hypertension and dyslipidemia, Journal of the American Pharmacists Association, 48, pp Bush J., Langley C.A., Wilson K.A. (2009) The corporatization of community pharmacy: Implications for service provision, the public health function, and pharmacy s claims to professional status in the United Kingdom, Research in Social and Administrative Pharmacy, 5, pp Bush Joseph (2008) Pharmacy and public health: Examining the links between strategy and practice, Aston University 25. Cooksey J.A., Knapp K.K., Walton S.M., Cultice J.M. (2002) Challenges To The Pharmacist Profession From Escalating Pharmaceutical Demand, Health Affairs, 21 (5), pp Cordina M., Safta V., Ciobanu A., Sautenkova N. (2008) An assessment of community pharmacists attitudes towards professional practice in the Republic of Moldova, Pharmacy Practice, 6 (1), pp Dobson R.T., Taylor J.G., Henry C.J., Lachaine J., Zello G.A., Keegan D.L., Forbes D.A. (2009) Taking the lead: Community pharmacists perception of their role potential within the primary care team, Research in Social and Administrative Pharmacy, 5, pp Drug Topics' 2015 Salary Survey: Pharmacist incomes hold steady, Διαθέσιμο από: [Ημ/νία προσπέλασης: 12/09/2015] 29. Dunlop A.J., Shaw P.J. (2002) Community pharmacists perspectives on pharmaceutical care implementation in New Zealand, Pharmacy World & Science, 24 (6), pp Eades C.E, Ferguson J.S., O'Carroll R.E. (2011) Public health in community pharmacy: A systematic review of pharmacist and consumer views, BMC Public Health, 11, pp Edmunds J., Calnan W.M. (2001) The reprofessionalisation of community pharmacy? An exploration of attitudes to extended roles for community pharmacists amongst 257

273 pharmacists and General Practitioners in the United Kingdom, Social Science & Medicine, 53 (7), pp Eickhoff C., Schulz M. (2006) Pharmaceutical Care in Community Pharmacies: Practice and Research in Germany, The Annals of Pharmacotherapy, 40, pp El Hajj M.S., Samah S., Hend M. (2011) Public s attitudes towards community pharmacy in Qatar: a pilot study, Patient Preference and Adherence, 5, pp Elvey R., Hassell K., Hall J. (2013) Who do you think you are? Pharmacists perceptions of their professional identity, International Journal of Pharmacy Practice, 21, pp Farris B.K., Fernandez-Llimos F., Benrimoj S.I. (2005) Pharmaceutical Care in Community Pharmacies: Practice and Research from Around the World, The Annals of Pharmacotherapy, 39, pp Fédération Internationale Pharmaceutique (2012) 2012 FIP Global Pharmacy Workforce report, Διαθέσιμο από: pdf [Ημ/νία προσπέλασης: 18/06/2015] 37. Fédération Interprofessionnelle de la Santé du Québec-FIQ (2010) Tool promoting interdisciplinarity: The collective prescription, Διαθέσιμο από: [Ημ/νία προσπέλασης: 04/11/2015] 38. Fera T., Bluml B.M., Ellis W.M. (2009) Diabetes Ten City Challenge: Final economic and clinical results, Journal of the American Pharmacists Association, 49, pp. e52-e Foppe van Mil J.W., Schulz M., Tromp T.F.J. (2004) Pharmaceutical care, European developments in concepts, implementation, teaching, and research: a review, Pharmacy World & Science, 26, pp Foppe van Mil J.W., Schulz M. (2006) A Review of Pharmaceutical Care in Community Pharmacy in Europe, Harvard Health Policy Review, 7 (1), pp Gallagher J., Byrne S., Woods N., Lynch D., McCarthy S. (2014) Cost-outcome description of clinical pharmacist interventions in a university teaching hospital, BMC Health Services Research, 14, pp Gastelurrutia M.A., Faus M.J., Fernández-Llimós F. (2005) Providing Patient Care in Community Pharmacies in Spain, The Annals of Pharmacotherapy, 39, pp Gastelurrutia M.A., de San Vicente O.G., Erauncetamurgil O., Odriozola I., Fernández- Llimós F. (2006) Customers expectations and satisfaction with a pharmacy not providing advanced cognitive services, Pharmacy World & Science, 28, pp Govo M., Gavaza P., Maponga C.C., Mukosera K.T. (2008) Community Pharmacy Users Characteristics, Reasons for Visit to the Pharmacy and Perceptions of the Role of Community Pharmacists in Harare, Zimbabwe, East and Central African Journal of Pharmaceutical Sciences, 11, pp Hall D., Buchanan J., Helms B., Eberts M., Mark S., Manolis C., Peele P., Docimo A. (2011) Health Care Expenditures and Therapeutic Outcomes of a Pharmacist- Managed Anticoagulation Service versus Usual Medical Care, Pharmacotherapy: The Journal of Human Pharmacology and Drug Therapy, 31 (7), pp Hasan S., Sulieman H., Stewart K., Chapman C.B., Hasan M.Y., Kong D.C. (2013) Assessing patient satisfaction with community pharmacy in the UAE using a newlyvalidated tool, Research in Social and Administrative Pharmacy, 9, pp Hassell K., Noyce P.R., Rogers A., Harris J., Wilkinson J. (1997) A pathway to the GP: the pharmaceutical consultation as a first port of call in primary health care, Oxford University Press, 14 (6), pp

274 48. Hattingh L. (2011) The regulation of pharmacy ownership in Australia: The potential impact of changes to the health landscape, Journal of Law and Medicine, 19, pp Health Professional Resource Center (2015) Trends, Distribution and Demographics Pharmacists 2014, Διαθέσιμο από: [Ημ/νία προσπέλασης: 18/6/2015] 50. Hepler D.C., Strand M.L. (1990) Opportunities and responsibilities in pharmaceutical care, American Journal of Hospital Pharmacy, 47, pp Hirsch J.D., Rosenquist A., Best B.M., Miller T.A., Gilmer T.P. (2009) Evaluation of the First Year of a Pilot Program in Community Pharmacy: HIV/AIDS Medication Therapy Management for Medi-Cal Beneficiaries, Journal of Managed Care Pharmacy, 15 (1), pp Hogue M.D., Grabenstein J.D., Foster S.L., Rothholz M.C. (2006) Pharmacist involvement with immunizations: a decade of professional advancement, Journal of American Pharmacy Association, 46 (2), pp Hopp R.T, Sørensen W.E., Herborg H., Roberts S.A. (2005) Implementation of cognitive pharmaceutical services (CPS) in professionally active pharmacies, International Journal of Pharmacy Practice, 13, pp Horgan J.M.P., Blenkinsopp A., McManus R.J. (2010) Evaluation of a cardiovascular disease opportunistic risk assessment pilot ( Heart MOT service) in community pharmacies, Journal of Public Health, 32 (1) pp Isetts B.J., Schondelmeyer S.W., Artz M.B., Lenarz L.A., Heaton A.H., Wadd W.B., Brown L.M., Cipolle R.J. (2008) Clinical and economic outcomes of medication therapy management services: The Minnesota experience, Journal of the American Pharmacists Association, 48 (2), pp Jacobs S., Ashcroft D., Hassell K. (2011) Culture in community pharmacy organisations: what can we glean from the literature?, Journal of Health Organization and Management, 25 (4), pp Janzen D., Fitzpatrick K., Jensen K., Suveges L. (2013) Women in pharmacy-a preliminary study of the attitudes and beliefs of pharmacy students, Canadian Pharmacists Journal,146 (2), pp Johnson J., Koenigsfeld C., Hughell L. (2008) Bone health screening, education, and referral project in northwest lowa: creating a model for community pharmacies, Journal of American Pharmacy Association, 48 (3), pp Kassam R., Collins B.J., Berkowitz J. (2012) Patient satisfaction with pharmaceutical care delivery in community pharmacies, Patient Preference and Adherence, 6, pp Kelly D.V., Bishop L., Young S., Hawboldt J., Phillips L., Keough T.M. (2013) Pharmacist and physician views on collaborative practice: Findings from the community pharmaceutical care project, Canadian Pharmacists Journal/Revue des Pharmaciens du Canada, 146 (4), pp Kennedy D.T., Giles J.T., Chang Z.G., Small R.E., Edwards J.H. (2002) Results of a smoking cessation clinic in community pharmacy practice, Journal of the American Pharmaceutical Association, 42 (10), pp Khalidi D., Wazaify M. (2013) Assessment of pharmacists job satisfaction and job related stress in Amman, International Journal of Clinical Pharmacy, 35 (5), pp Khudair I.F., Raza S.A. (2013) Measuring patients satisfaction with pharmaceutical services at a public hospital in Qatar, International Journal of Health Care, 26 (5), pp Krass I., Armour C.L., Mitchell B., Brillant M., Dienaar R., Hughes J., Lau P., Peterson G., Stewart K., Taylor S., Wilkinson J. (2007) The pharmacy diabetes care program: 259

275 evaluating the impact of a diabetes service model delivered by community pharmacists in Australia, Diabetic Medicine, 24, pp Krass I., Delaney C., Glaubitz S., Kanjanarach T. (2009) Measuring patient satisfaction with diabetes disease state management services in community pharmacy, Research in Social and Administrative Pharmacy, 5, p.p Krska J., Morecroft W.C. (2010) Views of the general public on the role of pharmacy in public health, Journal of Pharmaceutical Health Services Research, 1, pp Laliberté M.C., Perreault S., Damestoy N., Lalonde L. (2012) Ideal and actual involvement of community pharmacists in health promotion and prevention: a crosssectional study in Quebec, Canada, BMC Public Health, 12, pp Law V.A., Okamoto P.M., Brock K. (2009) Ready, willing, and able to provide MTM services?: A survey of community pharmacists in the USA, Research in Social and Administrative Pharmacy, 5, pp Lloyd K.B., Thrower M.R., Walters N.B, Krueger K.P., Stamm P.L., Evans R.L. (2007) Implementation of a weight management pharmaceutical care service, The Annals of Pharmacotherapy, 41, pp Maguire T.A., McElnay J.C., Drummond A. (2001) A randomized controlled trial of a smoking cessation intervention based in community pharmacies, Addiction, 96 (2), pp Manfrin Α., Thomas Τ., Krska J. (2015) Randomised evaluation of the Italian medicines use review provided by community pharmacists using asthma as a model (RE I-MUR), BMC Health Services Research, 15, pp Mossialos E., Mrazek M. (2003) The Regulation of Pharmacies in Six Countries - Report prepared for the Office of Fair Trading, LSE Health & Social Care and the European Observatory on Health Care Systems, Διαθέσιμο από: The_regulation_of_pharmacies_in_six_countries.pdf [Ημ/νία προσπέλασης: 19/06/2015] 73. Mott D.A., Doucette W.R., Gaither C.A., Pedersen C.A., Schommer J.C. (2004) Pharmacists' attitudes toward worklife: results from a national survey of pharmacists, Journal of American Pharmacists Association, 44 (3), pp Moullin C.J., Sabater-Hernandez D., Fernandez-Llimos F., Benrimoj I.S. (2013) Defining professional pharmacy services in community pharmacy, Research in Social and Administrative Pharmacy, 9, pp Munroe W.P., Kunz K., Dalmady-Israel C., Potter L., Schonfeld W.H. (1997) Economic Evaluation of Pharmacist Involvement in Disease Management in a Community Pharmacy Setting, Clinical Therapeutics, 19 (1), pp Oparah C.A., Kikanme C.L. (2006) Consumer satisfaction with community over-thecounter (OTC) medicines, Family Practice,. 22, pp Panvelkar N.P. (2009) Measurement of patient satisfaction with community pharmacy services: a review, Pharmacy World & Science, 31, pp Perraudin C., Brion F., Bourdon O., Pelletier-Fleury N. (2011) The future of pharmaceutical care in France: a survey of final-year pharmacy students opinions, BMC Clinical Pharmacology, 11, pp Perri M. (1996) Managing Pharmacy Care, The American Journal of Pharmaceutical Education, 60, pp Pfleger D., McHattie L., Diack H., McCaig D., Stewart D. (2008) Views, attitudes and self assessed training needs of Scottish community pharmacists to public health practice and competence, Pharmacy World & Science, 30, pp Pharmaceutical Services Negotiating Committee, NHS Community Pharmacy services a summary, Διαθέσιμο από: [Ημ/νία προσπέλασης: 11/5/2015] 260

276 82. Pharmaceutical Services Negotiating Committee, NHS Sheffield Community Pharmacy Seasonal Flu Service Evaluation , Διαθέσιμο από: lpc/wp-content/uploads/sites/79/2013/06/ievaluation-of-pharmacy-flu-service pdf. [Ημ/νία προσπέλασης: 19/06/2015] 83. PricewaterhouseCoopers and Association of Finnish Pharmacies (2010) Advice from community pharmacies saves hundreds of millions, FIP Congress in Lisbon (Portugal), Διαθέσιμο από: [Ημ/νία προσπέλασης: 19/06/2014] 84. Rayes I.K., Hassali M.A., Abduelkarem R.A. (2015) Perception of community pharmacists toward their current professional role in the healthcare system of Dubai, United Arab Emirates, Saudi Pharmaceutical Journal, 23, pp Rosenthal M.M, Breault R.R., Austin Z., Tsuyuki R.T. (2011) Pharmacists' selfperception of their professional role: Insights into community pharmacy culture, Journal of the American Pharmacists Association, 51 (3), pp Rossing C., Hansen E.H., Krass I. (2002) Barriers and facilitators in pharmaceutical care: perceptions and experiences among Danish community pharmacies, Journal of social and administrative pharmacy, 19, pp Saini B., Filipovska J., Bosnic-Anticevich S., Taylor S., Krass I., Armour C. (2006) An evaluation of a community pharmacy based rural asthma management service, Primary Care Respiratory Journal, 15, pp Sansgiry S.S., Jayawant S.S. (2005) Pharmacy Patient-Reported Satisfaction With Health Care Services Offered by Health Plans, Health Clinics, and Pharmacies, Διαθέσιμο από: [Ημ/νία προσπέλασης: 11/5/2015] 89. Shuai G.E., Cheong K., Hao H.U., Yitao W. (2012) Provision and Usage of Medical Services by Community Pharmacy: A Comparative Study of New York, Macao and Zhuhai (China), Canadian Social Science, 8 (6) pp Simoens S., Lobeau M., Verbeke K., van Aerschot A. (2009) Patient experiences of overthe-counter medicine purchases in Flemish community pharmacies, Pharmacy World & Science, 31, pp Sinclair H.K., Bond C.M., Stead L.F. (2004) Community pharmacy personnel interventions for smoking cessation, Cochrane Database of Systematic Reviews 2004, Issue 1, Art. No.: CD003698, DOI: / CD pub Smith J., Picton C., Dayan M. (2013) NOW OR NEVER: shaping pharmacy for the future, Royal Pharmaceutical Society, Διαθέσιμο από: [Ημ/νία προσπέλασης: 11/05/2015] 93. Thavorn K., Chaiyakunapruk N. (2008) A cost-effectiveness analysis of a community pharmacist-based smoking cessation programme in Thailand, Tobacco Control, 17, pp The Pharmacy Guild of Australia (2014) Community Pharmacy: A trusted public-private partnership delivering accessible high quality healthcare for all Australians, 95. The Pharmacy Guild of Australia (2014) Productivity Commission - Issues Paper: Relative Costs of Doing Business in Australia: Retail Trade Industry, Διαθέσιμο από: [Ημ/νία προσπέλασης: 19/09/2015] 96. Toubro S., Dahlager L., Hermansen L., Herborg H., Astrup A.V. (1999) Dietary guidelines on obesity at Danish pharmacies: Results of a 12-week course with a 1-year follow-up, Research group on Human Nutrition, 161 (38), pp Touchette D.R., Doloresco F., Suda K.J., Perez A., Turner S., Jalundhwala Y., Tangonan M.C., Hoffman J.M. (2014) Economic Evaluations of Clinical Pharmacy Services: 261

277 , Pharmacotherapy: The Journal of Human Pharmacology and Drug Therapy, 34 (7), pp Van Mill J.W.F., De Boer W.O., Tromp T.F. (2001) European barriers to the implementation of pharmaceutical care, International Journal of Pharmacy Practice, 9, pp Villako P., Raal Ζ.A. (2007) A survey of Estonian consumer expectations from the pharmacy service and a comparison with the opinions of pharmacists, Pharmacy World & Science, 29, pp Wazaify M., Al-Bsoul-Younes A., Abu-Gharbieh E., Tahaineh L. (2008) Societal perspectives on the role of community pharmacists and over-the-counter drugs in Jordan, Pharmacy World & Science, 30, pp Wazaify M., Shields E., Hughes C.M., McElnay J.C. (2005) Societal perspectives on over-the-counter (OTC) medicines, Family Practice, 22, pp Weidmann A.E., Cunningham S., Gray G., Hansford D., Bermano G., Stewart D. (2012) Views of the Scottish general public on community pharmacy weight management services: international implications, International Journal of Clinical Pharmacy, 34, pp Westerlund L.T., Björk H.T. (2006) Pharmaceutical Care in Community Pharmacies: Practice and Research in Sweden, The Annals of Pharmacotherapy, 40 (6), pp WHO & International Pharmaceutical Federation (2006) Developing pharmacy practice: A focus on patient care, Handbook 2006 Edition, Διαθέσιμο από: publications/developingpharmacypractice/developingpharmacypracticeen.pdf [Ημ/νία προσπέλασης: 18/06/2015] 105. WHO (2005) Preventing Chronic Diseases: a vital investment, Geneva, World Health Organization 106. WHO (2006) World Health Report 2006: working together for health, Geneva: WHO 107. Wirth F., Tabone F., Azzopardi L.M., Gauci M., Zarb-Adami M., Serracino-Inglott A. (2010) Consumer perception of the community pharmacist and community pharmacy services in Malta, Journal of Pharmaceutical Health Services Research, 1, pp Διαθέσιμο από: events/media-releases/2014/pgoa-submission-to-the-competition-policy-review-june- 2014_573492_3.pdf?sfvrsn=2 [Ημ/νία προσπέλασης: 19/09/2015] ΔΙΑΔΙΚΤΥΟ 1. Uniprix Pharmacy, [Ημ/νία προσπέλασης 04/11/2015] 2. World Health Organisation, [Ημ/νία προσπέλασης: 22/06/2015] 3. World Health Organisation, ottawa/en/ [Ημ/νία προσπέλασης: 25/08/2015] 4. World Health Organisation, [Ημ/νία προσπέλασης: 25/08/2015] 5. Τμήμα Φαρμακευτικής Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης, [Ημ/νία προσπέλασης: 10/09/2015] 6. Τμήμα Φαρμακευτικής Εθνικό και Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο Αθηνών [Ημ/νία προσπέλασης: 10/09/2015] 262

278 7. Τμήμα Φαρμακευτικής Πανεπιστήμιο Πατρών [Ημ/νία προσπέλασης: 10/09/2015] 263

279 ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ 1: ΕΡΩΤΗΜΑΤΟΛΟΓΙΟ ΑΣΘΕΝΩΝ-ΠΕΛΑΤΩΝ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΠΑΤΡΩΝ ΣΧΟΛΗ ΕΠΙΣΤΗΜΩΝ ΥΓΕΙΑΣ ΤΜΗΜΑ ΦΑΡΜΑΚΕΥΤΙΚΗΣ ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΟ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΦΑΡΜΑΚΕΥΤΙΚΟΥ ΜΑΡΚΕΤΙΝΓΚ Το παρόν ερωτηματολόγιο σχεδιάστηκε στο πλαίσιο της διπλωματικής μου εργασίας για το μεταπτυχιακό πρόγραμμα «Φαρμακευτικό Μάρκετινγκ» του τμήματος Φαρμακευτικής του Πανεπιστημίου Πατρών. Πρόκειται για μια ερευνητική μελέτη με τίτλο: «Διερεύνηση των αντιλήψεων των ασθενών-πελατών και των φαρμακοποιών - ιδιοκτητών ή εργαζόμενων - σε φαρμακεία ανοιχτά στο κοινό, σχετικά με τις παρεχόμενες υπηρεσίες υγείας» Η συμπλήρωση του δεν απαιτεί περισσότερα από 10 λεπτά και προκειμένου τα αποτελέσματα της μελέτης να είναι αξιόπιστα, είναι πολύ σημαντικό να απαντήσετε σε ΟΛΕΣ τις ερωτήσεις. Σας διαβεβαιώνουμε ότι έχουν ληφθεί τα απαραίτητα μέτρα ώστε να διασφαλιστεί η ΑΝΩΝΥΜΙΑ των προσωπικών σας δεδομένων. Τα στοιχεία που θα συλλεχθούν θα χρησιμοποιηθούν αποκλειστικά και μόνο για επιστημονικούς σκοπούς. Σας ευχαριστούμε πολύ εκ των προτέρων για τη συνεργασία σας. ΜΕΡΟΣ Α ΠΕΡΙ ΤΩΝ ΥΠΗΡΕΣΙΩΝ ΥΓΕΙΑΣ Α1.Πως θα ορίζατε την έννοια των «υπηρεσιών υγείας»; (Μπορείτε να επιλέξετε παραπάνω από μία απαντήσεις) 1) Υπηρεσία ή σύνολο υπηρεσιών που προσφέρονται από οποιονδήποτε και αποσκοπούν στη διατήρηση ή βελτίωση της υγείας του πληθυσμού 2) Υπηρεσία ή σύνολο υπηρεσιών που προσφέρονται από επαγγελματίες υγείας και αποσκοπούν στη διατήρηση ή βελτίωση της υγείας του πληθυσμού 3) Υπηρεσία ή σύνολο υπηρεσιών που προσφέρονται από επαγγελματίες υγείας και αφορούν στην περίθαλψη μικροτραυματισμών που δεν χρήζουν νοσηλείας 4) Υπηρεσία ή σύνολο υπηρεσιών προληπτικής ιατρικής, που προσφέρονται από επαγγελματίες υγείας, για τον περιορισμό κρίσιμων προβλημάτων (π.χ. επιδημίες) και παραγόντων κινδύνου της υγείας (π.χ. παχυσαρκία, αλκοολισμός) 5) Υπηρεσία ή σύνολο υπηρεσιών που προσφέρονται από επαγγελματίες υγείας και στοχεύουν στη διάγνωση ενός προβλήματος υγείας Α2. Ποιες από τις παρακάτω υπηρεσίες υγείας σας προσφέρονται στο φαρμακείο που επισκέπτεστε συνήθως; (Μπορείτε να επιλέξετε παραπάνω από μία απαντήσεις) 1) Μέτρηση αρτηριακής πίεσης 2) Μέτρηση γλυκόζης αίματος (σάκχαρο) 3) Μέτρηση σωματικού βάρους 4) Εμβολιασμός Ενέσεις 5) Περιποίηση τραύματος/εγκαύματος 6) Οδηγίες για την ορθή χρήση των φαρμάκων 7) Οδηγίες για την ορθή χρήση των παραφαρμάκων και των καλλυντικών 8) Πληροφόρηση για ανεπιθύμητες ενέργειες, αντενδείξεις, αλληλεπιδράσεις των φαρμάκων 264

280 9) Παρακολούθηση της συμμόρφωσης στη φαρμακευτική αγωγή 10) Τήρηση προσωπικού ιατροφαρμακευτικού φακέλου 11) Πρόταση του κατάλληλου φαρμάκου για την αντιμετώπιση κοινών προβλημάτων υγείας (κρυολόγημα, αλλεργία, πονόλαιμος κ.α.) 12) Άλλο (αναφέρατε): Α3. Ποιες επιπλέον υπηρεσίες θα θέλατε να σας προσφέρονται; (Μπορείτε να επιλέξετε παραπάνω από μια απαντήσεις) 1) Μέτρηση εξειδικευμένων παραμέτρων υγείας (ποσοστό οξυγόνωσης του αίματος, δείκτη μάζας σώματος, ποσοστό σωματικού λίπους, επίπεδα χοληστερόλης) 2) Διεξαγωγή διαδραστικών τεστ (ελέγχου μνήμης και ακοής, δυσχρωματοψίας, πιθανότητας κατάγματος λόγω οστεοπόρωσης, επιπέδου εθισμού στη νικοτίνη κ.α.) 3) Γενετική διερεύνηση & ανάλυση (φαρμακογενετική, γενετική προδιάθεση και κληρονομικότητα, τεστ πατρότητας) 4) Διεξαγωγή ελέγχου (τεστ) για σεξουαλικώς μεταδιδόμενα νοσήματα 5) 24ώρη ενημέρωση και παροχή συμβουλών υγείας τηλεφωνικά ή διαδικτυακά 6) Ενημέρωση για τις θεραπευτικές εξελίξεις και καινοτομίες σχετικά με την ασθένειά σας 7) Οργάνωση εκδηλώσεων ευαισθητοποίησης και ενημέρωσης με αφορμή ειδικές περιστάσεις (π.χ. παγκόσμια μέρα κατά του AIDS) 8) Οργάνωση εκστρατειών ενημέρωσης (για την παχυσαρκία, τον έλεγχο του σωματικού βάρους, τη διακοπή του καπνίσματος, τη σεξουαλική υγεία και αντισύλληψη κ.α.) 9) Άμεση επικοινωνία και συνεργασία με τους γιατρούς και άλλους επαγγελματίες υγείας για θέματα σχετικά με τη φαρμακευτική σας αγωγή 10) Επίσκεψη στο σπίτι 11) Άλλο (αναφέρατε): ΜΕΡΟΣ Β ΙΚΑΝΟΠΟΙΗΣΗ ΑΠΟ ΤΙΣ ΥΠΗΡΕΣΙΕΣ ΥΓΕΙΑΣ Β1. Παρακαλώ σημειώστε το βαθμό ικανοποίησης σας από το φαρμακείο που επισκέπτεστε συνήθως όσον αφορά στα παρακάτω: (1=Καθόλου ικανοποιημένος, 2=Λίγο ικανοποιημένος, 3=Μέτρια ικανοποιημένος, 4=Πολύ ικανοποιημένος, 5=Πάρα πολύ ικανοποιημένος) Α) Γενικά χαρακτηριστικά 1) Ωράριο λειτουργίας ) Τοποθεσία φαρμακείου ) Διαθεσιμότητα πάρκινγκ ) Διαθεσιμότητα χώρου αναμονής ) Διαθεσιμότητα ιδιωτικού χώρου προσωπικής συζήτησης και παροχής συμβουλών ) Ικανότητα προσωπικού να σας εξυπηρετήσει ) Ταχύτητα εξυπηρέτησης ) Χρόνο που αφιερώνει ο φαρμακοποιός για την εξυπηρέτηση σας

281 9) Εχεμύθεια/διακριτικότητα φαρμακοποιού και προσωπικού ) Διαθεσιμότητα συνταγογραφούμενων φαρμάκων ) Ποικιλία παραφαρμάκων/καλλυντικών ) Τιμές παραφαρμάκων/καλλυντικών Β) Υπηρεσίες υγείας 1) Οδηγίες για τη σωστή χρήση των φαρμάκων ) Οδηγίες για τη σωστή χρήση των παραφαρμάκων και των καλλυντικών ) Πληροφόρηση σχετικά με τις πιθανές ανεπιθύμητες ενέργειες/ παρενέργειες των φαρμάκων 4) Πληροφόρηση σχετικά με τις πιθανές ανεπιθύμητες ενέργειες/ παρενέργειες των παραφαρμάκων και των καλλυντικών ) Αντιμετώπιση κοινών προβλημάτων υγείας ) Συμβουλές για τη βελτίωση της ποιότητας ζωής ) Παρακολούθηση της συμμόρφωσης σας στη φαρμακευτική αγωγή ) Μέτρηση παραμέτρων υγείας (αρτηριακή πίεση κ.α.) ) Περίθαλψη μικροτραυματισμών ) Συνολική ικανοποίηση από τις υπηρεσίες υγείας ΜΕΡΟΣ Γ ΕΙΚΟΝΑ ΓΙΑ ΤΟΝ ΦΑΡΜΑΚΟΠΟΙΟ Γ1. Ο φαρμακοποιός που επισκέπτεστε συνήθως: 1) Είναι πρώτα απ όλα επιχειρηματίας, που ενδιαφέρεται για το κέρδος και όχι για την υγεία των ασθενών/πελατών του 2) Ενδιαφέρεται τόσο για την υγεία όσο και για επιχειρηματικά ζητήματα, αλλά τείνει να τον απασχολούν περισσότερο τα επιχειρηματικά 3) Έχει καλή ισορροπία μεταξύ ζητημάτων υγείας και επιχειρηματικά 4) Ενδιαφέρεται περισσότερο για την υγεία των ασθενών/πελατών του παρά για τα επιχειρηματικά ζητήματα του επαγγέλματος του Γ2. Σημειώστε το βαθμό που συμφωνείτε ή διαφωνείτε με τις παρακάτω προτάσεις, σχετικά με τις ικανότητες, την εκπαίδευση και την καταλληλότητα ενός φαρμακοποιού. (1=Διαφωνώ απόλυτα, 2=Μάλλον διαφωνώ, 3=Ούτε συμφωνώ/ούτε διαφωνώ, 4=Μάλλον συμφωνώ, 5=Συμφωνώ απόλυτα) Ο φαρμακοποιός που επισκέπτομαι συνήθως: 1) Διαθέτει όλες τις απαραίτητες γνώσεις και ικανότητες για την παροχή υπηρεσιών υγείας ) Έχει την απαραίτητη εκπαίδευση για την παροχή υπηρεσιών υγείας ) Διαθέτει επαρκή εμπειρία ) Τον εμπιστεύομαι για την αγορά ενός μη-συνταγογραφούμενου φαρμάκου

282 ΜΕΡΟΣ Δ ΣΥΜΒΟΛΗ ΤΩΝ ΥΠΗΡΕΣΙΩΝ ΥΓΕΙΑΣ ΣΤΗΝ ΠΡΩΤΟΒΑΘΜΙΑ ΠΕΡΙΘΑΛΨΗ Δ1. Εάν αντιμετωπίζετε ένα πρόβλημα υγείας σε ποιον θα απευθυνθείτε αρχικά; 1) Γιατρό 2) Φαρμακοποιό 3) Οικογενειακό περιβάλλον 4) Φίλοι 5) Διαδίκτυο Δ2. Σε περίπτωση ενός δευτερεύοντος προβλήματος υγείας (π.χ. βήχας, κρύωμα, μυϊκός πόνος, δυσπεψία, δυσκοιλιότητα) θα εμπιστευόσασταν το φαρμακοποιό σας; 1) Ναι 2) Όχι Δ3. Πιστεύετε ότι η επικοινωνία γιατρού-φαρμακοποιού είναι ικανοποιητική; 1) Ναι 2) Όχι Δ4. Παρακαλώ σημειώστε το βαθμό που συμφωνείτε ή διαφωνείτε με τις παρακάτω προτάσεις σχετικά με τους λόγους που προτιμάτε τη συμβουλή του φαρμακοποιού έναντι της επίσκεψης στο γιατρό: (1=Διαφωνώ απόλυτα, 5=Συμφωνώ απόλυτα) 1) Δε θεωρώ ότι το πρόβλημα υγείας μου είναι σοβαρό ) Το κόστος επίσκεψης στο γιατρό είναι υψηλό ) Δεν έχω χρόνο να περιμένω για ραντεβού με το γιατρό ) Το φαρμακείο είναι πιο εύκολα προσβάσιμο ) Ο φαρμακοποιός είναι πιο συζητήσιμος ) Εμπιστεύομαι περισσότερο την άποψη του φαρμακοποιού σε κάποια θέματα υγείας Δ5. Είσαστε διατεθειμένος να πληρώσετε για μια νέα, εξελιγμένη υπηρεσία, με οφέλη για την υγεία σας, προσφερόμενη από το φαρμακείο; 1) Ναι 2) Όχι Δ6. Πιστεύετε ότι η εισαγωγή υπηρεσιών υγείας στο φαρμακείο μπορεί να μειώσει τις δαπάνες του Εθνικού Συστήματος Υγείας; ΜΕΡΟΣ Ε 1) Ναι 2) Όχι ΔΗΜΟΓΡΑΦΙΚΑ ΣΤΟΙΧΕΙΑ Παρακαλώ πείτε μας λίγα λόγια για εσάς: Ε1. Φύλο: 1) Άνδρας 2) Γυναίκα Ε2. Σε ποια ηλικιακή κατανομή βρίσκεστε; 1) Κάτω των 20 2) ) ) ) ) Ε3. Ποιο είναι το επίπεδο των σπουδών σας; (Σημειώστε το ανώτερο) 1) Απόφοιτος Δημοτικού 2) Απόφοιτος Γυμνασίου 267

283 3) Απόφοιτος Λυκείου 4) Απόφοιτος ΙΕΚ 5) Απόφοιτος ΑΕΙ/ΤΕΙ 6) Κάτοχος μεταπτυχιακού διπλώματος 7) Κάτοχος διδακτορικού διπλώματος Ε4. Ποια είναι η κύρια απασχόληση σας; 1) Ιδιωτικός υπάλληλος 2) Δημόσιος υπάλληλος 3) Ελεύθερος επαγγελματίας 4) Φοιτητής/τρια 5) Οικιακά 6) Άνεργος-η 7) Συνταξιούχος 8) Άλλο (αναφέρατε τι) Ε5. Ποια είναι η οικογενειακή σας κατάσταση; 1) Άγαμος-η 2) Έγγαμος-η 3) Διαζευγμένος-η 4) Χήρος-α Ε6. Πόσα παιδιά έχετε; 1) Κανένα 2) Ένα παιδί 3) Δύο παιδιά 4) Τρία παιδιά και άνω Ε7. Πόσο είναι κατά προσέγγιση το μηνιαίο καθαρό εισόδημα σας σε ευρώ; 1) Κάτω από 500 2) ) ) 3001 και άνω Ε8. Διαθέτετε ασφάλιση (δημόσια ή ιδιωτική); 1) Ναι 2) Όχι Ε9. Πόσες φορές επισκέπτεστε ένα φαρμακείο κατά τη διάρκεια του μήνα; 1) 1-2 φορές 2) 3-4 φορές 3) 5-6 φορές 4) 7 φορές και άνω Ε10. Σε ποια πόλη βρίσκεται η μόνιμη κατοικία σας; (π.χ. Πάτρα, Αθήνα).. Σας ευχαριστούμε πολύ για τη συμμετοχή σας! 268

284 ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ 2: ΕΡΩΤΗΜΑΤΟΛΟΓΙΟ ΦΑΡΜΑΚΟΠΟΙΩΝ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΠΑΤΡΩΝ ΣΧΟΛΗ ΕΠΙΣΤΗΜΩΝ ΥΓΕΙΑΣ ΤΜΗΜΑ ΦΑΡΜΑΚΕΥΤΙΚΗΣ ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΟ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΦΑΡΜΑΚΕΥΤΙΚΟΥ ΜΑΡΚΕΤΙΝΓΚ Το παρόν ερωτηματολόγιο σχεδιάστηκε στο πλαίσιο της διπλωματικής μου εργασίας για το μεταπτυχιακό πρόγραμμα «Φαρμακευτικό Μάρκετινγκ» του τμήματος Φαρμακευτικής του Πανεπιστημίου Πατρών. Πρόκειται για μια ερευνητική μελέτη με τίτλο: «Διερεύνηση των αντιλήψεων των ασθενών-πελατών και των φαρμακοποιών - ιδιοκτητών ή εργαζόμενων - σε φαρμακεία ανοιχτά στο κοινό, σχετικά με τις παρεχόμενες υπηρεσίες υγείας» Η συμπλήρωση του δεν απαιτεί περισσότερα από 10 λεπτά και προκειμένου τα αποτελέσματα της μελέτης να είναι αξιόπιστα, είναι πολύ σημαντικό να απαντήσετε σε ΟΛΕΣ τις ερωτήσεις. Σας διαβεβαιώνουμε ότι έχουν ληφθεί τα απαραίτητα μέτρα ώστε να διασφαλιστεί η ΑΝΩΝΥΜΙΑ των προσωπικών σας δεδομένων. Τα στοιχεία που θα συλλεχθούν θα χρησιμοποιηθούν αποκλειστικά και μόνο για επιστημονικούς σκοπούς. Σας ευχαριστούμε πολύ εκ των προτέρων για τη συνεργασία σας. ΜΕΡΟΣ Α ΠΕΡΙ ΤΩΝ ΥΠΗΡΕΣΙΩΝ ΥΓΕΙΑΣ Α1.Πως θα ορίζατε την έννοια των «υπηρεσιών υγείας»; (Μπορείτε να επιλέξετε παραπάνω από μία απαντήσεις) 1) Υπηρεσία ή σύνολο υπηρεσιών που προσφέρονται από οποιονδήποτε και αποσκοπούν στη διατήρηση ή βελτίωση της υγείας του πληθυσμού 2) Υπηρεσία ή σύνολο υπηρεσιών που προσφέρονται από επαγγελματίες υγείας και αποσκοπούν στη διατήρηση ή βελτίωση της υγείας του πληθυσμού 3) Υπηρεσία ή σύνολο υπηρεσιών που προσφέρονται από επαγγελματίες υγείας και αφορούν στην περίθαλψη μικροτραυματισμών που δεν χρήζουν νοσηλείας 4) Υπηρεσία ή σύνολο υπηρεσιών προληπτικής ιατρικής, που προσφέρονται από επαγγελματίες υγείας, για τον περιορισμό κρίσιμων προβλημάτων (π.χ. επιδημίες) και παραγόντων κινδύνου της υγείας (π.χ. παχυσαρκία, αλκοολισμός) 5) Υπηρεσία ή σύνολο υπηρεσιών που προσφέρονται από επαγγελματίες υγείας και στοχεύουν στη διάγνωση ενός προβλήματος υγείας Α2. Ποιες από τις παρακάτω υπηρεσίες υγείας προσφέρετε στους ασθενείς-πελάτες σας; (Μπορείτε να επιλέξετε παραπάνω από μία απαντήσεις) 1) Μέτρηση αρτηριακής πίεσης 2) Μέτρηση γλυκόζης αίματος (σάκχαρο) 3) Μέτρηση σωματικού βάρους 4) Εμβολιασμός Ενέσεις 5) Περιποίηση τραύματος/εγκαύματος 269