ΚΟΙΝΩΝΙΚΗ ΘΕΩΡΙΑ ΤΗΣ ΓΝΩΣΗΣ Ι

Transcript

1 ΠΑΝΤΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΚΟΙΝΩΝΙΚΗ ΘΕΩΡΙΑ ΤΗΣ ΓΝΩΣΗΣ Ι ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ ΓΙΑ ΤΟ ΜΑΘΗΜΑ ΚΩΔΙΚΟΣ ΜΑΘΗΜΑΤΟΣ: 204 Ζ ΕΞΑΜΗΝΟ ΑΚΑΔΗΜΑΪΚΟ ΕΤΟΣ ΦΕΒΡΟΥΑΡΙΟΣ 2013 ΧΡΗΣΤΟΣ ΞΑΝΘΟΠΟΥΛΟΣ (Ma, PhD) ΛΕΚΤΟΡΑΣ ΚΟΙΝΩΝΙΚΗΣ ΘΕΩΡΙΑΣ ΤΗΣ ΓΝΩΣΗΣ

2 2 ΚΟΙΝΩΝΙΚΗ ΘΕΩΡΙΑ ΤΗΣ ΓΝΩΣΗΣ (Ι) ΤΟ ΓΕΝΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ ΤΟΥ ΜΑΘΗΜΑΤΟΣ. ΤΙ ΟΝΟΜΑΖΟΥΜΕ ΚΟΙΝΩΝΙΚΗ ΘΕΩΡΙΑ ΤΗΣ ΓΝΩΣΗΣ; Στο μάθημα «Κοινωνική Θεωρία της Γνώσης (I)» (όπως και στο (ΙΙ) που ακολουθεί) παρουσιάζονται θέσεις σύμφωνα με τις οποίες η γνώση είναι κοινωνικό δημιούργημα: είναι μια διαδικασία που επηρεάζεται (ή ακόμη και καθορίζεται) από κοινωνικές καταστάσεις. Με την προηγούμενη έκφραση εννοούμε ότι η αναζήτηση της γνώσης γίνεται στο πλαίσιο ερευνητικών ομάδων και όχι μόνο από μεμονωμένους ερευνητές ανεπηρέαστους από κοινωνικές επιρροές, ότι οι ερευνητικές αυτές ομάδες υφίστανται επιδράσεις από διάφορους παράγοντες καθώς, επίσης, και μια σωρεία άλλων καταστάσεων που αναφέρονται σε κοινωνικούς φορείς και στο ρόλο που μπορεί να έχουν οι φορείς αυτοί σε σχέση τόσο με την ερευνητική ομάδα όσο και με τα πρόσωπα που την απαρτίζουν. 1 Αυτό που θέλουμε να τονίσουμε - και πιστεύουμε ότι κατέστη προφανές από τη σύντομη αναφορά που προηγήθηκε - είναι ότι όταν καταλήγουμε να θεωρούμε μια πρόταση, μια παραδοχή ως γνώση, αυτή η γνώση δεν είναι αποτέλεσμα (ή τουλάχιστον δεν είναι μόνο αποτέλεσμα) της ατομικής και σχεδόν εν κενώ ενατένισης του κόσμου από έναν ερευνητή, αλλά είναι αποτέλεσμα της δράσης ατόμων στο πλαίσιο κοινωνικών θεσμών, οι οποίοι επηρεάζουν και εν μέρει καταναγκαστικά κατευθύνουν την έρευνα. Όπως θα φανεί στη 1 Για μια διεισδυτική πραγμάτευση των παραγόντων αυτών, βλ. Barry Barnes, About Science, (1985). Δεν αναφέρονται σελίδες επειδή το θέμα αυτό εξετάζεται από τον Barnes εκτενώς σε διάφορα σημεία του βιβλίου αυτού.

3 3 συνέχεια σύμφωνα με την κοινωνική θεωρία της γνώσης δεν απαλείφεται ο ρόλος του ατόμου ερευνητή, αλλά εντάσσεται στο πλαίσιο ενός ερευνητικού θεσμού. Εικάζεται, συνεπώς, μια θέση που μένει να ενισχυθεί στη συνέχεια αν όχι να «αποδειχθεί» - ότι ο ρόλος του ατόμου ως ουδέτερου παρατηρητή του κόσμου και καταγραφέα αυτών των παρατηρήσεων, χωρίς να παραμερίζεται ή να αγνοείται, είναι, ωστόσο, μικρότερος από αυτόν που βρίσκουμε στις παραδοσιακές αντιλήψεις για την παραγωγή της γνώσης. Σύμφωνα μ αυτές το άτομο, με ειλικρινές ενδιαφέρον και ελάχιστες ή και μηδενικές επιδράσεις από παράγοντες έξω από την επιστήμη 2 και την έρευνα γενικά, προσπαθεί, μέσω της εμπειρίας και του Λόγου, να αποκαλύψει την αλήθεια. Σημειώνουμε ότι οι διαφορετικές θεωρίες που υποστηρίζουν την κοινωνική παραγωγή της γνώσης αποδίδουν διαφορετική σημασία τόσο στο άτομο όσο και στους διάφορους κοινωνικούς παράγοντες που παίζουν ρόλο: με κάποια διαφορετική διατύπωση η ποσότητα, το είδος, η ένταση της επίδρασης των κοινωνικών παραγόντων και η σπουδαιότητα της ατομικής δράσης ποικίλλουν ανάλογα με τη θεωρία. Με τον ένα ή άλλο τρόπο, όμως, στις θεωρίες της κοινωνικής θεωρίας της γνώσης ενισχύεται ο ρόλος του ατόμου ως δημιουργού των υπό έρευνα φαινομένων: πράγματι, στις περισσότερες θεωρίες που δίνουν προτεραιότητα στο ρόλο των κοινωνικών παραγόντων στη δημιουργία της γνώσης, τα ίδια τα εμπειρικά δεδομένα εμφανίζονται σε μεγάλο βαθμό «δημιουργημένα», «κατασκευασμένα» από την ανθρώπινη 2 Ας έχουμε υπόψη μας ότι η αναφορά στην επιστήμη είναι κοινός τόπος σε οποιαδήποτε έρευνα γίνεται για την παραγωγή της γνώσης στην εποχή μας. Αυτό επειδή πολλές, αν όχι όλες, οι παραδοχές για τη δημιουργία της γνώσης συνδέουν - και πολλές φορές ταυτίζουν - την παραγωγή της γνώσης με την επιστήμη.

4 4 παρέμβαση. Γι αυτό το λόγο, όλες σχεδόν οι θεωρίες που υποστηρίζουν την κοινωνική παραγωγή της γνώσης ονομάζονται και κονστρουκτιβιστικές (constructivist theories of knowledge). 3 Επιθυμώντας να προσδιορίσουμε όσο γίνεται ακριβέστερα τα όρια όσων αντιλήψεων θα περιγράφαμε ως κοινωνικές θεωρίες της γνώσης, σημειώνουμε, επιπλέον, ότι μια βασική και αρκετά διαδεδομένη άποψη της εποχής μας είναι ότι μπορεί να ισχυριστεί κανείς πως, ανεξάρτητα από το αν ο νους ή οι αισθήσεις είναι το κυρίαρχο στοιχείο στη διαδικασία της δημιουργίας της γνώσης, η δημιουργία, παραγωγή, εξέλιξη, πρόοδος, διάδοση της γνώσης, είναι περισσότερο αποτέλεσμα παραγόντων κοινωνικών παρά της ατομικής δράσης του ατόμου. Είτε, λοιπόν, ξεκινάμε από τις αισθήσεις και την εμπειρία είτε ξεκινάμε από τη νόηση, το ζήτημα είναι αν η κοινωνία - διάφοροι κοινωνικοί παράγοντες - παίζουν ή όχι ρόλο στη δημιουργία της γνώσης. Έτσι, όταν αναφερόμαστε σε Κοινωνική θεωρία της γνώσης αυτό που πρέπει να έχουμε υπόψη μας είναι ότι αναφερόμαστε σε μια άποψη δημιουργίας, παραγωγής αλλά και διάδοσης της γνώσης, η οποία έχει ως αφετηρία παράγοντες οι οποίοι δεν σχετίζονται άμεσα με την τυπική και - σε πολλές περιπτώσεις - ατομική έρευνα, αλλά συνδέονται και κάποιες φορές συνυφαίνονται με θεσμούς, οργανώσεις, πρόσωπα τα οποία επιτακτικά και πιεστικά κατευθύνουν την έρευνα: χρηματοδοτικοί και πολιτικοί φορείς ή πρόσωπα που λειτουργούν στο επιστημονικό πεδίο ως αυθεντίες, είναι μερικοί μόνο από αυτούς (βλ. και σημ. 1). Επειδή αναφέραμε 3 Στην ελληνική μπορούμε να αποδώσουμε τον όρο με τη λέξη μάλλον αδόκιμη κατασκευασιοκρατία και τους υποστηρικτές τέτοιων απόψεων να τους ονομάσουμε κατασκευασιοκράτες- constructivists).

5 5 προηγουμένως ότι η γνώση σχετίζεται με την επιστήμη, θα παρουσιάσουμε τον τρόπο με τον οποίο σύμφωνα με πολλούς μελετητές του θέματος η επιστημονική γνώση σχετίζεται με κοινωνικούς παράγοντες. Αλλά στο βαθμό που η πεποίθηση αυτή δεν είναι κάτι που υπήρχε πάντα, θα παρουσιάσουμε πρώτα την «παραδοσιακή» και - σε πολλές περιπτώσεις - ακόμη και σήμερα κυρίαρχη αντίληψη για την επιστήμη, σε αντίθεση με την οποία αναπτύσσονται οι σύγχρονες κοινωνικές θεωρίες της γνώσης. Ποιο είναι, σε τι αναφέρεται, το κλασικό μοντέλο θεμελίωσης της επιστήμης; Οι «κατεστημένες» αντιλήψεις για την επιστήμη θεωρούν ότι η επιστήμη είναι μια δραστηριότητα που οργανώνεται με απόλυτα ορθολογικό τρόπο. Με άλλα λόγια είναι μια δραστηριότητα η οποία ξεκινά από την ουδέτερη παρατήρηση του κόσμου και την επεξεργασία των δεδομένων που αντλούμε από την παρατήρηση. Σύμφωνα με την αντίληψη αυτή η επιστημονική γνώση προοδεύει σωρευτικά: κάθε καινούρια θεωρία που δημιουργείται στηρίζεται σε κάποια προηγούμενη, εξηγεί κάτι περισσότερο και έτσι οι γνώσεις συσσωρεύονται. Κατά παράδοση οι περισσότεροι άνθρωποι, αλλά και σημαντικοί φιλόσοφοι και άλλοι μελετητές του θέματος της επιστήμης γενικά, αποδέχονται και υποστηρίζουν την προαναφερόμενη άποψη: ό,τι μαθαίνουμε και μέσω αυτού κατανοούμε, κατακτούμε ή ακόμα και αλλάζουμε τον κόσμο, είναι αποτέλεσμα μιας συσσώρευσης, μιας πρόσθεσης νέων γνώσεων πάνω σε παλαιότερες. Κατά κάποιον τρόπο οι νέες γνώσεις έχουν με τις παλιές μια σχέση αιτίου και αποτελέσματος. Με τον τρόπο αυτό η επιστήμη για τους περισσότερους πλησιάζει προς την αλήθεια. Πλησιάζει, δηλαδή, σε μια

6 6 κατάσταση στην οποία έχοντας περιορίσει σε κάθε της βήμα το «υπόλοιπο του σύμπαντος» που πρέπει να εξηγήσει, θα φτάσει κάποια στιγμή να έχει εξηγήσει πλήρως τον κόσμο. Το ερώτημα που δημιουργείται στη συνέχεια είναι πώς η επιστήμη καταφέρνει κάτι τέτοιο. Αυτό, σύμφωνα με την παραδεδομένη αντίληψη, σχετίζεται με τη μέθοδο την οποία εφαρμόζει η επιστήμη στη μελέτη του κόσμου που μας περιβάλλει. Η μέθοδος αυτή είναι η ορθολογική. Τι σημαίνει ορθολογική μέθοδος; Σημαίνει τη διαδικασία εκείνη σύμφωνα με την οποία ο ερευνητής παρατηρεί μεν το περιβάλλον, με άλλα λόγια χρησιμοποιεί τις αισθήσεις του για να παρατηρήσει τον κόσμο, αλλά στη συνέχεια επεξεργάζεται λογικά και εν πολλοίς πειραματικά, τα δεδομένα των αισθήσεων που συγκέντρωσε. 4 Έτσι, με τον τρόπο αυτό, προοδεύει η επιστήμη και μαθαίνουμε συνεχώς περισσότερα πράγματα, επιλύουμε περισσότερα προβλήματα και υποτίθεται ότι πλησιάζουμε σ ένα ιδανικό αλήθειας. Εκτός των προαναφερομένων, ιδιαίτερης σπουδαιότητας κρίνεται το ζήτημα της επιστημονικής αλλαγής: το πώς, δηλαδή, μια επιστημονική θεωρία αλλάζει, επαναστατικά ή σταδιακά, αποκλείοντας παλαιότερες θέσεις ή ενσωματώνοντας τις παλαιότερες στις νεότερες θεωρίες. Το ζήτημα αυτό μοιάζει να μετατρέπεται στη λυδία λίθο στην οποία κρίνονται οι αντικρουόμενες απόψεις τόσο των υποστηρικτών της παραδεδομένης αντίληψης για την επιστήμη, όσο και των αντιπάλων τους. Τέλος, το κλασικό μοντέλο για την επιστήμη, λειτουργώντας κάπως θετικιστικά, θεωρεί ότι οι μόνες προτάσεις που έχουν νόημα είναι αυτές οι οποίες μπορούν να επιβεβαιωθούν εμπειρικά, κάτι που για τους περισσότερους 4 Άρα δεν εννοείται ως ορθολογική μέθοδος μια καρτεσιανού τύπου ενδοσκόπηση.

7 7 μελετητές ή απλούς ανθρώπους, προσδίδει κύρος και δύναμη στα πορίσματα της επιστήμης. Αυτή είναι με μεγάλη συντομία η παραδοσιακή άποψη. Οι αντιρρήσεις στην άποψη αυτή είναι αρκετές. Στη συνέχεια θα αναφερθούμε στις αμφισβητήσεις του παραδοσιακού μοντέλου συγκρότησης της επιστήμης και παραγωγής της γνώσης. Η παρουσίαση αυτή θα γίνει κυρίως αλλά όχι απολύτως- με χρονολογική σειρά. Οι αμφισβητήσεις του κατεστημένου μοντέλου Οι αμφισβητήσεις της αντίληψης ότι η παραγωγή της γνώσης είναι μια ατομική δραστηριότητα η οποία διεξάγεται σε «αποστειρωμένες» από κοινωνικές επιδράσεις συνθήκες, δεν είναι κάτι εντελώς καινούριο. Μπορούμε να πούμε ότι οι αμφισβητήσεις αυτές αναπτύχθηκαν και διατυπώθηκαν όχι βέβαια πριν από την επιστημονική επανάσταση του 17 ου αι., αλλά οπωσδήποτε πριν την απόλυτη ιδεολογική κυριαρχία της επιστήμης ως της μοναδικού παραγωγού γνώσης και οπωσδήποτε πριν από τον εικοστό αιώνα. Είναι δύσκολο, πάντως, να επιλέξει κανείς μια αρχή, ένα πρώτο σημείο και να ισχυριστεί ότι από εκείνο το σημείο χρονικό ή επιστημονικό / φιλοσοφικό ξεκινάει ό,τι μπορούμε να ονομάσουμε κοινωνική θεωρία της γνώσης. Οπωσδήποτε μπορούμε να πούμε ότι η κοινωνική θεωρία της γνώσης συνδέεται με την Κοινωνιολογία της γνώσης και τις απόψεις τις οποίες εκφράζει για επίδραση των κοινωνικών παραγόντων στην παραγωγή της γνώσης. Έτσι, αν παρακάμψει κανείς τον Max Scheler, μπορεί να αναφερθεί στον Karl Mannheim ως πρωτεργάτη της Κοινωνιολογίας της γνώσης και κατά συνέπεια της δημιουργίας των βάσεων για μια κοινωνική θεωρία της γνώσης. Δεν πρόκειται, όμως, στο πλαίσιο αυτών των σημειώσεων να ασχοληθούμε συστηματικά με τις απόψεις

8 8 του Mannheim. 5 Θα δούμε μόνο τις θέσεις ορισμένων φιλοσόφων και ερευνητών για το θέμα της παραγωγής της γνώσης κυρίως σε σχέση με την επιστημονική έρευνα. 5 Αυτό θα γίνει στο μάθημα Κοινωνική θεωρία της γνώσης (ΙΙ) και οι απόψεις του για την Κοινωνιολογία της Γνώσης θα συνδεθούν με τις νεότερες απόψεις στο πεδίο αυτό.

9 9 LUDWIK FLECK ( ) (Λούντβικ Φλεκ) Ο Ludwik Fleck και η κατασκευή των επιστημονικών γεγονότων. «Βλέπουμε με τα μάτια μας, αλλά κατανοούμε με τα μάτια της συλλογικότητας». 6 Ένα από τα κυριότερα έργα που αμφισβητούν την παραδεδομένη εικόνα που παρουσιάσαμε είναι το έργο του γιατρού Ludwik Fleck, ( ), Η γένεση και ανάπτυξη ενός επιστημονικού γεγονότος. 7 Είναι χαρακτηριστικό ότι ο Bruno Latour θεωρεί τον Fleck ως τον δημιουργό της Κοινωνιολογίας της Γνώσης. 8 Μια σύντομη αναφορά στα βασικά στοιχεία του έργου του είναι απαραίτητη. Ένα επιστημονικό γεγονός δεν είναι απλά και μόνο η παρατήρηση και συσσώρευση από έναν επιστήμονα διαφόρων στοιχείων της πραγματικότητας, τα οποία ουδέτερα και τυπικά μελετά και βγάζει συμπεράσματα που προωθούν την επιστήμη και τη γνώση μας γενικά, καθώς και την καλύτερη κατανόηση του κόσμου ένα επιστημονικό γεγονός είναι μεν αποτέλεσμα συγκέντρωσης ερεθισμάτων του αισθητού κόσμου μέσω των αισθήσεών μας, αλλά και τόσης και τέτοιου είδους 6 'We look with our own eyes, we see with the eyes of the collective', αναφορά παρμένη από τον Jonathan Harwood (1986:175) (βλ. λεπτομέρειες στη βιβλιογραφία). [O Harwood αναφέρεται στο γερμανικό (αμετάφραστο) κείμενο Erfahrung und Tatsache, collected essays, edited and introduced by L. Schafer and Th. Schnelle (Frankfurt: Suhrkamp, 1983), σ. 154]. 7 Αγγλικός τίτλος: Genesis and Development of a Scientific Fact, αμετάφραστο στην ελληνική (βλ. Βιβλιογραφία). Αξίζει να σημειωθεί ότι στην αγγλική έκδοση, (1979), προλογίζει το βιβλίο ο Thomas Kuhn. 8 Wojciech, Sady, (Παραπομπές χωρίς αριθμό σελίδας σημαίνει ότι είναι από το διαδίκτυο).

10 10 επεξεργασίας, ώστε τι τελικά θεωρείται ως επιστημονικό γεγονός, είναι κάτι που προκύπτει πολύ αργότερα από την αρχική παρατήρηση του κόσμου σε σχέση με κάτι που μας ενδιαφέρει και θέλουμε να μελετήσουμε. Σημαντικό στοιχείο των απόψεων του Fleck είναι η δημιουργία των εννοιών της «θεωρίας του στυλ σκέψης» και της «συλλογικής σκέψης» (thought collective). Ας δούμε πιο αναλυτικά το σημείο αυτό. Σύμφωνα με μελετητές (βλ. στη συνέχεια) «Ο Fleck είχε δώσει υπότιτλο στο έργο του Εισαγωγή στη θεωρία του στυλ σκέψης και της συλλογικής σκέψης. (Introduction to the Theory of Thought-Style and Thought- Collective). Η συλλογικότητα σκέψης ανταποκρίνεται στις παραδοχές της κοινότητας των επιστημόνων που δουλεύουν στη βάση κοινών παραδοχών όσον αφορά ποια γνώση θα γίνει αποδεκτή ως αποδειχθείσα, ποιες μεθοδολογίες είναι επιστημονικά έγκυρες και ποια κριτήρια ισχύουν επιστημονικά. Αυτές τις αδιαμόρφωτες παραδοχές ο Fleck τις αποκαλεί το στυλ σκέψης της συλλογικής σκέψης. Είναι η βάση της επιστημονικής δραστηριότητας. Πάνω σε αυτές τις παραδοχές βασίζεται η άποψη ότι η επιστημονική γνώση δεν μπορεί να είναι αντικειμενική και καθολικά αποδεκτή, αλλά είναι σχετική μόνο σε σχέση συγκεκριμένες προϋποθέσεις». 9 Για τον Fleck η διαφορετικότητα της σκέψης των ανθρώπων βασίζεται περισσότερο σε διαφορετικές ομάδες και όχι σε διαφορετικά άτομα. Με άλλα λόγια διαφορετικά σκέφτονται οι άνθρωποι για την αστρολογία ή την αστρονομία, έχουν άλλου είδους «απαιτήσεις» από τη μία ή την άλλη, αλλά αυτό που ενδιαφέρει είναι η διαφορετικότητα κατά ομάδα και 9 Thomas Schnelle, 1981: 733.

11 11 όχι η διαφορετικότητα κατά άτομο. Ένα συλλογικό στυλ σκέψης αποτελείται από ομάδες ανθρώπων οι οποίοι ανταλλάσσουν απόψεις. Μπορεί η συμμετοχή των προσώπων να είναι μακροχρόνια ή σύντομη. Σε μια τέτοια ομάδα οι άνθρωποι εκφράζουν απόψεις και μιλούν με τρόπο που δεν θα το έκαναν αν δεν ανήκαν στην ομάδα αυτή ή αν βρίσκονταν έξω από την ομάδα. Ένα συλλογικό στυλ σκέψης διακρίνεται συνήθως σε εσωτερικό και εξωτερικό κύκλο. Εκτός από τις επιστημονικές, θρησκευτικές ή άλλες ομάδες, οι εθνικές μειονότητες αποτελούν ένα διαφορετικό συλλογικό στυλ σκέψης. Ανάλογα με την κοινωνία (πιο εξελιγμένη-σύγχρονη ή όχι) μπορεί να υπάρχουν πολλά ή λίγα διαφορετικά στυλ συλλογικής σκέψης. Ο Fleck διακρίνει, τέλος, σε ενεργητικά και παθητικά συλλογικά στυλ σκέψης. Ό,τι έχει αναπτυχθεί και καλλιεργηθεί συλλογικά είναι το ενεργητικό, αυτό που επηρεάζει και την υπόλοιπη σκέψη. Αντίθετα αυτά τα οποία είναι περισσότερο αποτέλεσμα ατομικής σκέψης είναι αυτά που είναι παθητικά στοιχεία γνώσης. Τα τελευταία αντανακλούν φυσικές κανονικότητες. Για παράδειγμα αν δώσουμε - κάπως αυθαίρετα- τον αριθμό 16 στο ατομικό βάρος του οξυγόνου, τότε, από αυτή τη σύμβαση, προκύπτει ότι το ατομικό βάρος του υδρογόνου πρέπει να είναι (αναγκαστικά να είναι) 1, Τα προηγούμενα είναι κοινός τόπος για όλους τους μελετητές του Fleck. 11 Στη βάση αυτών των αντιλήψεων, καλλιεργεί ο Fleck την 10 Βλ. Henrika Kuklick. American Journal of Sociology, Vol. 88, No. 1 (Jul., 1982), σσ (Βιβλιοκριτική της αμερικανικής έκδοσης του βιβλίου του Fleck). 11 Για παράδειγμα βλ. ό.π.:209 σύμφωνα με την οποία ο τρόπος σκέψης των επιστημόνων δεν είναι άσχετος με το ευρύτερο κοινωνικό και ιστορικό πλαίσιο μόνο και μόνο επειδή ανήκουν σε μια υποκουλτούρα.

12 12 άποψη ότι η γνώση είναι συλλογική διαδικασία. Παρατηρεί πως προκαλεί σύγχυση η αναφορά ότι ο τάδε επιστήμονας ανακάλυψε το δείνα γεγονός. Το πιο σωστό θα ήταν να πούμε ότι ο Χ γνωρίζει το Π στο πλαίσιο του στυλ της σκέψης Σ από την εποχή Ε. Άρα το στυλ της σκέψης του συγκεκριμένου προσώπου είναι αποτέλεσμα της συλλογικής σκέψης (thought collective) μιας συγκεκριμένης εποχής. 12 Για τον ίδιο δεν υπάρχουν «απομονωμένοι» ερευνητές, ερευνητές, δηλαδή, των οποίων η έρευνα μπορεί να είναι ανεξάρτητη από κοινωνικό και ιστορικό πλαίσιο. Ό,τι δημιουργεί κάθε ερευνητής είναι μια εικόνα η οποία γίνεται κατανοητή από αυτόν ο οποίος λαμβάνει μέρος σε μια συγκεκριμένη κοινωνική δραστηριότητα. Τι σκεφτόμαστε, αλλά και τι «βλέπουμε» κάθε φορά, εξαρτάται από το συλλογικό στυλ σκέψης στο οποίο ανήκουμε. Οι προαναφερόμενες απόψεις μας οδηγούν στη θέση ότι για να διαπιστώσουμε και να αποδεχθούμε κάτι πρέπει πρώτα να «μάθουμε» να το βλέπουμε. Είναι μια εντελώς αντίθετη από την παραδοσιακή εμπειριστική θέση: ενώ για τους εμπειριστές ισχύει το «δεν υπάρχει τίποτα στο μυαλό που δεν υπήρξε προηγουμένως στις αισθήσεις», για τον Fleck διαπιστώνουμε ότι ισχύει το αντίθετο. Για να αντιληφθούμε κάτι πρέπει πρώτα να μάθουμε γι αυτό. Μπορεί να βλέπουμε με τα μάτια μας κάτι συγκεκριμένο, αλλά σημασία έχει ότι το αναγνωρίζουμε με βάση το συλλογικό στυλ σκέψης στο οποίο 12 Πολλές από τις ιδέες του Fleck έχουν επηρεάσει πολλούς μεταγενέστερους, είτε το σημειώνουν και το τονίζουν είτε όχι. Είναι χαρακτηριστικό ότι και η Νέα Κοινωνιολογία της Γνώσης της Σχολής του Εδιμβούργου υποστηρίζει και βασίζει μέρος της ανάλυσής της πάνω στην έννοια του «στυλ» σκέψης. Για μια γενική αναφορά στο θέμα αυτό βλ. και Ξανθόπουλος, 2011: 87-90, αλλά και στις σημειώσεις του μαθήματος Κοινωνική θεωρία της γνώσης (ΙΙ), που θα ακολουθήσουν.

13 13 ανήκουμε. Αυτό φαίνεται και από το πώς αντιδρά ένας άνθρωπος που δεν είναι επιστήμονας μέσα στο επιστημονικό εργαστήριο: στην πραγματικότητα δεν καταλαβαίνει τίποτα, αν και βλέπει. Άρα πρέπει πρώτα να μάθει και μετά να αντιλαμβάνεται. 13 (1947, II) 14. Αυτό συμβαίνει, επειδή το νόημα ενός όρου, και η γνώση μας σε σχέση με αυτόν, ένα σημείο στο οποίο τον συσχετίζουν, αλλά και τον κρίνουν σε σχέση με τον Kuhn και τον Wittgenstein, [εξαρτάται] «από ένα δίκτυο εννοιών και γεγονότων που βρίσκονται σε μια δυναμική ισορροπία το ένα με το άλλο». 15 Λίγο παρακάτω τονίζει ότι «Κάθε καινούριο γεγονός αλλάζει το νόημα όλων των όρων μέσα στο δίκτυο». 16 Για τον Fleck δεν υπάρχει αυτόματη δημιουργία εννοιών (concepts). Οι έρευνες αρχίζουν βασιζόμενες σε πρώτο - ιδέες που έχουν ρίζες θρησκευτικές, φιλοσοφικές ή άλλες. Αυτό σημαίνει ότι ο ερευνητής προσεγγίζει σταδιακά το καινούριο μέσα από το πλαίσιο θέασης του κόσμου που έχει ως εκείνη τη στιγμή. Για παράδειγμα και πριν από τον Κοπέρνικο υπήρχαν ιδέες για ηλιοκεντρικό σύστημα. Είναι φανερό από τη σύντομη έκθεση των βασικών απόψεων του Fleck πως δεν μπορούμε να ισχυριστούμε ότι 13 Τις απόψεις αυτές τις βρίσκουμε και στον Duhem λίγο πριν και στον Hanson λίγο αργότερα. Δεν θα ασχοληθούμε με το αν ο Fleck είχε διαβάσει τον Duhem ή ο Hanson τον Fleck. Μοιάζει, πάντως, κοινός τόπος μια τέτοια παρατήρηση σε όλους όσοι ασχολήθηκαν με τον ένα ή τον άλλο τρόπο με την κοινωνική παραγωγή της γνώσης ανεξάρτητα από τον τρόπο με τον οποίο χρησιμοποιούν αυτή τη διατύπωση. Για παράδειγμα την ίδια αυτή άποψη ο Duhem τη χρησιμοποιεί για να πείσει για τα αντίθετα. 14 Την προηγούμενη παρατήρηση αντλούμε από τον Jonathan Harwood, 1986: 186, σημ. 6. Το έτος μέσα σε παρένθεση αναφέρεται σε πρώτη έκδοση έργου του Fleck (στην αγγλική: To look, to see, to know). 15 Fleck, 1979: Ό.π:

14 14 έχουμε ένα συγκεκριμένο «έτοιμο» γεγονός στη φύση το οποίο καλούμαστε να προσεγγίσουμε και να ερευνήσουμε, αλλά το επιστημονικό γεγονός συγκροτείται από εμάς τους ίδιους κατά τη διάρκεια παρατηρήσεων και περιγραφών: με άλλα λόγια από επί μέρους στοιχεία συγκροτούμε επιστημονικά «γεγονότα» στη βάση των οποίων συνθέτουμε τις θεωρίες μας. Είναι προφανές ότι αν συνθέσει κανείς τη θεωρία του στη βάση τέτοιων στοιχείων αυτό δεν είναι κάτι αθέμιτο ή μη αποδεκτό, αλλά οπωσδήποτε δεν είναι η κλασική αντίληψη του ρεαλισμού και της ορθολογικότητας σύμφωνα με την οποία τόσο σε επίπεδο οντολογικό, όσο και θεωρητικό τα γεγονότα είναι που καθορίζουν τι θα πούμε γι αυτά και όχι το αντίθετο. Αυτό που είδαμε είναι ότι μάλλον εμείς είμαστε που καθορίζουμε το γεγονός. Από την άποψη αυτή δικαιώνεται η αρχική παρατήρηση ότι πολλές από τις απόψεις που οδηγούν και συμβάλλουν στην κοινωνική θεωρία της γνώσης είναι κονστρουκτιβιστικές (constructivism, κατασκευασιοκρατία).

15 15 NORWOOD RUSSELL HANSON ( ) (Νόργουντ Ράσελ Χάνσον) Η ιδέα της θεωρητικής φόρτισης «Το οράν είναι μια εμπειρία. Η αντίδραση του αμφιβληστροειδούς είναι μόνο μια φυσική κατάσταση μια φωτοχημική διέγερση. [ ] Οι άνθρωποι είναι εκείνοι που βλέπουν και όχι τα μάτια τους». (Hanson, 2002: 5) Ο Norwood Russell Hanson συνέβαλε τα μέγιστα στη συγκρότηση της αντίληψης για τον κοινωνικό χαρακτήρα της γνώσης. Το βασικό του έργο, Patterns of Discovery, που εκδόθηκε το 1958 (έχει μεταφρασθεί και στην ελληνική, το 2002, ως Πρότυπα Ανακάλυψης), προηγήθηκε και επηρέασε άμεσα τη Δομή των επιστημονικών επαναστάσεων του Thomas Kuhn. Ο ίδιος επηρεάστηκε από τις Φιλοσοφικές έρευνες του Ludwig Wittgenstein και από την Ψυχολογία gestalt 17 (η οποία παίζει βασικό ρόλο και στις αντιλήψεις του Kuhn, όπως θα δούμε στη συνέχεια). Και ο Kuhn και ο Hanson δέχθηκαν έντονη κριτική από τον εμπειρισμό. Ο Norwood Hanson, μεταξύ των άλλων, μας έδειξε τη σημασία που έχει η έννοια της θεωρητικής φόρτισης, με την 17 Σύμφωνα με την Ψυχολογία gestalt ο κόσμος παρουσιάζεται γύρω μας σαν μια εικόνα η οποία μπορεί να αλλάζει απότομα από τη μια στιγμή στην άλλη και χωρίς κανέναν κανόνα. Η αναφορά στην Ψυχολογία Gestalt, τόσο από τον Hanson όσο και από τον Kuhn, γίνεται για να φανεί ότι η αλλαγή στην ερμηνεία αμφίβολων καταστάσεων / παραστάσεων, αλλάζει όλη την οργάνωση της αντίληψης του κόσμου, μάλιστα χωρίς κάποιους κανόνες.

16 16 αδυναμία σαφούς διάκρισης της παρατηρησιακής από τη θεωρητική γλώσσα. Για διευκρίνιση σημειώνουμε ότι θεωρητική φόρτιση (ή θεωρητικός εμποτισμός theory ladenness) σημαίνει ότι ο τρόπος με τον οποίο βλέπουμε τον κόσμο είναι άμεσα επηρεασμένος από το νοητικό πλαίσιο που έχουμε στη διάθεσή μας για να κατανοήσουμε την πραγματικότητα μέσα στην οποία κινούμαστε. Στο χώρο των επιστημονικών θεωριών αντιλαμβανόμαστε τον κόσμο με βάση μια θεωρία την οποία έχουμε. Θεωρούμε ότι η έννοια της θεωρητικής φόρτισης είναι από τα πιο βασικά σημεία των σημερινών αντιλήψεων για τη θεωρία της επιστήμης και της γνώσης. Όταν την υποστηρίζει κανείς, συνακόλουθα υποστηρίζει τουλάχιστον σε μεγάλο βαθμό και μια ιδέα κοινωνικής παραγωγής της γνώσης και το αντίθετο: όταν την αρνείται, σημαίνει ότι αποδέχεται μια πιο «παραδοσιακή» αντίληψη για τη γνώση. 18 Για τον Hanson δεν μπορούμε να είμαστε απόλυτα σίγουροι για τα αποτελέσματα των παρατηρήσεών μας, εφόσον οι περισσότερες παρατηρήσεις μας είναι θεωρητικά φορτισμένες. Με άλλα λόγια, όταν παρατηρούμε κάτι, ο τρόπος με τον οποίο το παρατηρούμε, η καταγραφή αυτής της παρατήρησης, γιατί επιλέγουμε ένα συγκεκριμένο αντικείμενο ή κατάσταση προς παρατήρηση και όχι κάποιο άλλο αντικείμενο ή διαφορετική κατάσταση, εξαρτώνται από τη θεωρία την οποία έχουμε. Εξαρτώνται θα πει ότι παρατηρούμε κάτι μέσα από το οπτικό πεδίο της θεωρίας μας και υπό την κατεύθυνση της θεωρίας την οποία πρεσβεύουμε. Αυτή η 18 Στα ελληνικά, το συγκεκριμένο ζήτημα παρουσιάζεται αναλυτικά στο περιοδικό ΝΟΗΣΙΣ (Αφιέρωμα με τίτλο, «Η γνωσιακή διαπερατότητα της αντίληψης», Τεύχος 6, Εκδόσεις Τυπωθήτω, Αθήνα), καθώς και στο Ξανθόπουλος, 2011: (Είναι προφανές ότι αυτές δεν είναι οι μοναδικές αναφορές για το θέμα στα ελληνικά).

17 17 άποψη μπορεί να σημαίνει ότι στις παρατηρήσεις μας δεν επιζητούμε (τόσο) την εμπειρική μαρτυρία για μια θεωρία, αλλά, σε πολλές περιπτώσεις, προσπαθούμε να εντάξουμε αυτά τα οποία παρατηρούμε στη θεωρία την οποία έχουμε. Μια τέτοια άποψη ήταν φυσικά πολύ ρηξικέλευθη όχι μόνο για τις παραδοχές της εποχής, αλλά και για τις ημέρες μας. Για τον Hanson «Το οράν είναι μια εμπειρία. Η αντίδραση του αμφιβληστροειδούς είναι μόνο μια φυσική κατάσταση μια φωτοχημική διέγερση. [ ] Οι άνθρωποι είναι εκείνοι που βλέπουν και όχι τα μάτια τους». 19 Ό,τι βλέπουμε δεν είναι ακριβώς ό,τι αντιλαμβανόμαστε με τις αισθήσεις μας, αλλά αυτό που προσλαμβάνουμε από τις αισθήσεις μας, «χρωματισμένο» από τις προηγούμενες γνώσεις μας ένα θεματικό πλαίσιο μέσα στο οποίο κινούμαστε. Αυτό δεν σημαίνει ότι φθάνουμε σ έναν ιδεαλισμό, όπως θα ήταν έτοιμοι να τον κατηγορήσουν αρκετοί. Ο Hanson δεν αμφισβητεί την ύπαρξη του ίδιου του αντικειμένου. Αυτό που συνάγεται από τα κείμενά του είναι ότι ο τρόπος που αντιλαμβανόμαστε και περιγράφουμε το υπό παρατήρηση αντικείμενο εξαρτάται σε μεγάλο βαθμό από τη θεωρία μας. Λογικά προκύπτει, λοιπόν, η άποψή του πως αυτό που είναι εννοιολογικά αδύνατο είναι και παρατηρησιακά αδύνατο. Η τελευταία πρόταση σημαίνει πως για να κατανοήσουμε κάτι, χρειάζεται πρώτα να έχουμε ένα θεωρητικό υπόβαθρο γι αυτό, διότι αυτό που μας ενδιαφέρει δεν είναι η τυχαία και απρογραμμάτιστη παρατήρηση του κόσμου, αλλά η παρατήρηση που κατευθύνεται από κάποιες αρχές και αποσκοπεί κάπου. Γενικά οι άνθρωποι όταν παρατηρούν κάτι πάντα προσπαθούν να το εντάξουν μέσα σ ένα εννοιολογικό 19 Hanson, 2002: 5

18 18 γνωσιολογικό πλαίσιο το οποίο κατέχουν και κατανοούν. Ας διευκρινίσουμε την άποψη αυτή μέσω παραδειγμάτων. α) Στις ημέρες μας είναι ευρέως διαδεδομένη η άποψη για την ύπαρξη των υποατομικών σωματιδίων. Η παραδοχή αυτή βασίζεται σε μια θεωρία. Αν στη συνέχεια κατορθώσουμε να δούμε ή κάπως να αντιληφθούμε μέσω των αισθήσεών μας τα υποατομικά σωματίδια, το ότι θα κατανοήσουμε ότι «τώρα βλέπουμε υποατομικά σωματίδια» θα οφείλεται στη θεωρία που έχουμε. Σε άλλη περίπτωση θα παρατηρούσαμε μεν διάφορα αντικείμενα, τα οποία, το πιο πιθανό να μην λαμβάναμε υπόψη μας ή να τα θεωρούσαμε ένα λάθος των παρατηρήσεών μας. β) Αν και ο Robert Nola 20 (1987), προσπαθεί να υποστηρίξει την αντίθετη άποψη, ότι δηλαδή ο Hanson δεν έχει δίκιο στα σχόλιά του για τη θεωρητική φόρτιση, ωστόσο, το παράδειγμα που αναφέρει ο Nola, με αφορμή το σχολιασμό που κάνει ο Hanson για τις παρατηρήσεις του πλανήτη Ουρανού από τον Herschel, 21 κατά τη γνώμη μου επιβεβαιώνουν τον Hanson: ο συγκεκριμένος αστρονόμος παρατηρούσε ό,τι παρατηρούσε, αλλά του ήταν αδύνατο να εντάξει το παρατηρούμενο αντικείμενο στους πλανήτες διότι δεν του το επέτρεπε η θεωρία του θεωρούσε ότι παρατηρεί κομήτη Για μια λεπτομερή ανάλυση του σημείου αυτού βλ. Nola, Robert (1987), Some Problems Concerning the Theory Ladenness of Observations, Dialectica, Vol. 41, 4, σσ Θεωρούμε, ωστόσο, ότι η κριτική στάση του Nola απέναντι στον Hanson για το θέμα αυτό, που οφείλεται στην κατά Nola αδιάφορη στάση που έχει ο Hanson απέναντι στις έννοιες «βλέπω» και «παρατηρώ», είναι μια υπερβολική κριτική η οποία δεν απαντά στα ερωτήματα που θέτει ο Hanson, αλλά απλώς υποδεικνύει ότι η σύνδεση των στοιχείων της δεν είναι κατά τον Nola- ικανοποιητική. 21 Γερμανικής καταγωγής, πολιτογραφημένος Άγγλος αστρονόμος του 18 ου -19 ου αι. 22 Για το θέμα αυτό βλ. και Hanson, 2002: , σημ. 57. Το ίδιο ζήτημα

19 19 γ) Ας παραθέσουμε, επιπλέον, την εξής αναφορά που κάνει ο Hanson (μία από πολλές): «Τι σημαίνει να βλέπει κανείς κιβώτια, σκάλες, πουλιά, αντιλόπες, αρκούδες, βάζα, σωλήνες ακτίνων Χ; Σημαίνει (τουλάχιστον) να έχει κανείς γνώση ορισμένων πραγμάτων. (Τα ρομπότ και τα ηλεκτρονικά μάτια είναι τυφλά, οσοδήποτε ικανοποιητικά κι αν αντιδρούν στο φως. Οι φωτογραφικές μηχανές δεν μπορούν να δουν)». 23 δ) Τέλος μια πιο θεωρητική 24 αναφορά μας πείθει για την πρόταση που προαναφέρθηκε (βλ. σ. 16). Έστω ότι έχουμε μια θεωρία «Θ». Κάνουμε διάφορες παρατηρήσεις στον κόσμο, εξετάζοντας θέματα του ενδιαφέροντός μας. Είναι φανερό, εξυπακούεται, ότι δεν βλέπουμε απλώς γύρω μας, αλλά κάνουμε συγκεκριμένες παρατηρήσεις, θέλουμε για διάφορους λόγους να διευκρινίσουμε κάτι και γι αυτό προτιθέμεθα να κάνουμε παρατηρήσεις και οργανώνουμε μια διαδικασία για το σκοπό αυτό. Η θεωρία μας «Θ», την οποία προαναφέραμε, περιέχει στοιχεία ν, ν1, ν2, νχ. Κάνοντας τις παρατηρήσεις μας διαπιστώνουμε και στοιχεία ν, ν1, ν2. Δύο εκδοχές ακολουθούν: (i) αν η θεωρία μας, που εμπεριείχε τα στοιχεία ν, πρόβλεπε και τα στοιχεία ν, τότε αυτό που θα είχαμε θα ήταν μια άμεση, γρήγορη (και πιθανότατα εύκολη) κατανόηση του αντικειμένου που παρατηρήσαμε, της οντότητας που παρατηρήσαμε, και λειτουργικής ένταξής της στο πλαίσιο της θεωρίας μας. (ii) αν η θεωρία μας, που εμπεριείχε τα στοιχεία ν, δεν πρόβλεπε τίποτα άλλο, τότε η εμφάνιση στον ερευνητικό μας ορίζοντα ενός μη προβλεπόμενου εξετάζεται σύντομα, αλλά περιεκτικά στο Kuhn, 1981: Hanson, 2002: Και γι αυτό πιο σίγουρη!

20 20 αντικειμένου θα μας ανάγκαζε να κάνουμε διαφόρων ειδών υποθέσεις, τροποποιήσεις της θεωρίας μας, αλλαγή των παραμέτρων με τις οποίες παρατηρούσαμε, ερευνούσαμε τον κόσμο, με σκοπό να μπορέσουμε να εντάξουμε το νέο αντικείμενο σε ό,τι γνωρίζουμε ως εκείνη τη στιγμή. Η κατάληξή της διαδικασίας αυτής θα ήταν ή αρνητική - μάλλον κάναμε λάθος τις έρευνές μας, ή θετική στην περίπτωση αυτή θα είχαμε κατορθώσει - να δούμε το νέο αντικείμενο: το νοητικό πλαίσιο μέσα στο οποίο λειτουργούμε, η θεωρίας μας, μας «επέτρεψε» να το δούμε και να το εντάξουμε μέσα στην χρησιμοποιούμενη θεωρία. Από την προηγούμενη αναφορά προκύπτει η απόρριψη της θετικιστικής άποψης ότι το οράν είναι απλώς θέμα προκαθορισμένων αισθήσεων και αντιδράσεων του αμφιβληστροειδούς και ότι η ερμηνεία είναι κάτι δευτερεύον που προστίθεται εκ των υστέρων. Στο θέμα αυτό ο Hanson υιοθετεί την άποψη του Wittgenstein ότι η ερμηνεία είναι ένα αναπόσπαστο συστατικό της διαδικασίας του οράν και δεν είναι κάτι που επιβάλλεται εκ των υστέρων. Τα προηγούμενα σημαίνουν ότι η αντίληψη δεν είναι προκαθορισμένη. Ο Hanson εν πολλοίς υποστηρίζει τις απόψεις του αναφερόμενος στον Duhem. Παραπέμπει στον Duhem και στην άποψή του ότι σε ένα εργαστήριο Φυσικής μπορεί να βλέπουμε τα ίδια πράγματα με έναν επιστήμονα ερευνητή, αλλά δεν καταλαβαίνουμε με κανέναν τρόπο αυτό το οποίο κάνει. Για να τον καταλάβουμε θα πρέπει να γνωρίζουμε λίγη τουλάχιστον θεωρία που αναφέρεται στις έρευνές του. 25 Αυτά για τον 25 Για το θέμα αυτό, βλ. Hanson, 2002: 19.

21 21 Hanson σημαίνουν ότι βλέπουμε με βάση τη θεωρία που έχουμε για τον κόσμο. Αν, δηλαδή, οι καθημερινοί άνθρωποι δεν βλέπουμε μέσα στο εργαστήριο του φυσικού ό,τι βλέπει εκείνος, αυτό σημαίνει ότι δεν είναι η φυσική τάξη των πραγμάτων που μας επιβάλλει μια οπτική γωνία, αλλά η θεωρία στην οποία έχουμε εκπαιδευτεί. Τα προηγούμενα σημαίνουν ότι υπάρχει θεωρητική φόρτιση της παρατήρησης. Διαφορετικά αντιλαμβάνονταν τον ήλιο το 2 ο αι. (Πτολεμαίος) και το 17 ο αι. (Γαλιλαίος). Και οι δύο, ωστόσο, είδαν το ίδιο πράγμα (έναν λαμπρό κίτρινο δίσκο). Αυτό είναι η κατά Hanson «φαινομενική όραση». Συνοπτικά θα μπορούσαμε να αναφέρουμε ότι: α) το οράν είναι κανονικά ερμηνευτικό β) όταν βλέπω καινούρια στοιχεία πρέπει να τα ταιριάξω με ό,τι ήδη ξέρω γ) το πρόβλημα εμφανίζεται όταν η παλιά θεωρία δεν «υποστηρίζει» ό,τι νέο βλέπω. Στάδια στην εξέλιξη μιας νέας εξηγητικής αντίληψης. Τρία στάδια στην εξέλιξη μιας νέας αντιληπτικής εξήγησης: το μαύρο, το γκρίζο και το γυάλινο (κουτί). Πρώτη περίπτωση: μπορούμε να έχουμε μια νέα αντίληψη των πραγμάτων που κάνει περίπου τα ίδια όπως και η παλαιότερη. Οι επιστήμονες τη χρησιμοποιούν, αλλά στη συνέχεια προσπαθούν να μεταφράσουν τα επιτεύγματά της στη γλώσσα της παλιάς αντίληψης θεωρίας, επειδή τα κατανοούν καλύτερα. Με άλλα λόγια προσπαθούν να τα ταιριάξουν με την παλιά θεωρία. Δεύτερη περίπτωση: η νεότερη θεωρία αρχίζει να κάνει καλύτερες προβλέψεις, αλλά ακόμη δεν προσφέρει

22 22 ικανοποιητική κατανόηση των φαινομένων. Θεωρείται, ωστόσο, ότι ανταποκρίνεται στην πραγματικότητα την οποία προβλέπει. Παράδειγμα δεύτερου σταδίου είναι η κβαντική θεωρία- με την έννοια ότι πλευρές της έμεναν αδιευκρίνιστες αλλά πρόσφερε απαντήσεις σε διάφορα ερωτήματα. Τρίτη περίπτωση: η επιτυχία της νέας θεωρίας θα έχει τόσο πολύ διαπεράσει το σώμα της επιστήμης, τις διαδικασίες που χρησιμοποιεί και τις τεχνικές της, που θα θεωρείται ότι είναι η πιο κατάλληλη ερευνητική τακτική. 26 Σχέση παρατήρησης και γλώσσας. Όταν λέμε ότι βλέπουμε κάτι «σαν να είναι αυτό ή το άλλο», αυτό σημαίνει πως έχουμε εντάξει ό,τι βλέπουμε μέσα σ ένα πλαίσιο και προσπαθούμε να το ερμηνεύσουμε στα όρια αυτού του πλαισίου. Είναι απαραίτητο να καταλάβουμε ότι το οράν χωρίς μια γλωσσική αναφορά δεν έχει καμιά σχέση με τη γνώση. Αυτό ισχύει διότι η αλήθεια και το ψεύδος αναφέρονται στο λόγο, στη γλώσσα και όχι στα πράγματα. Αυτά ισχύουν για όρους αλλά και για θεωρίες. Ο Πτολεμαίος έβλεπε ό,τι ο Γαλιλαίος (φαινομενική όραση), αλλά δεν είχε τη γλώσσα να το εκφράσει. Ακολουθώντας τον Wittgenstein, υποστηρίζει ότι το νόημα μιας πρότασης είναι η χρήση της (μια άποψη που βρίσκουμε και στο έργο της Νέας Κοινωνιολογίας της γνώσης David Bloor). Άρα υπάρχουν πολλά νοήματα για την ίδια πρόταση αφού υπάρχουν πολλές χρήσεις. 26 Thomas J. Hickey, History of the Twentieth-Century Philosophy of Science, Book seven: Russel Hanson, David Bohm, and others on the semantics of discovery.

23 23 Τα κρίσιμα πειράματα. 27 Ο Hanson απορρίπτει την ιδέα των κρίσιμων πειραμάτων βασιζόμενος στην παραδοχή της θεωρητικής φόρτισης: τα πειράματα δεν μπορούν να είναι κρίσιμα, διότι οι παρατηρήσεις που κάνουμε σε ένα πείραμα είναι σημαντικές μόνο σε σχέση με τις θεωρίες και τις υποθέσεις που κυκλοφορούν πριν να γίνει το πείραμα. Άρα: ένα πείραμα είναι κρίσιμο μόνο σε σχέση με κάποιες γενικές παραδοχές που δεν θέλουμε να εγκαταλείψουμε. Τα κρίσιμα πειράματα είναι ένας φιλοσοφικός μύθος. Οι επιστήμονες δεν απορρίπτουν μια θεωρία, ακόμη κι όταν βλέπουν τη συσσώρευση ανωμαλιών, επειδή είναι η θεωρία που δίνει νόημα στα γεγονότα. Γενικές παρατηρήσεις-συμπέρασμα. Ο Hanson διαπίστωσε μέσα από την ιστορία της επιστήμης τον περιοριστικό ρόλο που παίζει για την ανακάλυψη η σημασιολογία - η σημασία των όρων - και γι αυτό επανεξέτασε την παρατηρησιακή γλώσσα. Αν η σημασία των όρων καθορίζεται από τη χρήση τους, τότε και το πεδίο της ανακάλυψης είναι ανοιχτό και δεν περιορίζεται στα όρια που εκ των προτέρων βάζει ένας όρος (το ίδιο θα μπορούσε να ισχύσει και για μια θεωρία). 27 Με την έκφραση «κρίσιμα πειράματα» εννοούνται πειράματα η έκβαση των οποίων είναι αποφασιστικής σημασίας για την αποδοχή ή απόρριψη μιας θεωρίας. Χρησιμοποιείται επίσης η έκφραση «αποφασιστικά πειράματα».

24 24 Εικόνα 1 Χαρακτηριστικό σχήμα που χρησιμοποιείται για να δειχθεί η απότομη "αλλαγή" της εικόνας: βλέπουμε ένα βάζο ή δύο προφίλ; Για τον Hanson (αλλά και για τον Kuhn στη συνέχεια, και όλους όσοι υποστήριξαν μια απότομη αλλαγή του επιστημονικού κοσμοειδώλου) η τύπου Gestalt αλλαγή της εικόνας που έχουμε του κόσμου, αποτελεί βασικό στήριγμα (μεταξύ άλλων επιχειρημάτων) των απόψεών τους, που όλες κατατείνουν στο συμπέρασμα ότι η γνώση είναι αποτέλεσμα και κοινωνικών παραγόντων.

25 25 THOMAS SAMUEL KUHN ( ) (Τόμας Σάμιουελ Κουν) Το Παράδειγμα και οι επιστημονικές επαναστάσεις. «Με μια έννοια που δεν μπορώ να εξηγήσω περισσότερο, οι οπαδοί αντίθετων Παραδειγμάτων ασκούν το έργο τους μέσα σε διαφορετικούς κόσμους». (Kuhn, 1981:231). Το έργο του Thomas Kuhn, όπως και του Norwood Hanson που προηγήθηκε, επηρέασε σε μεγάλο βαθμό τις αντιλήψεις για τη λειτουργία της επιστήμης και την παραγωγή της γνώσης. Το βιβλίο για το οποίο έγινε διάσημος είναι Η δομή των επιστημονικών επαναστάσεων. 28 Οι απόψεις του, που άρχισαν να διαδίδονται κυρίως προς το τέλος της δεκαετίας του 1950, αντιτίθενται προς τις απόψεις αυτών οι οποίοι υποστήριζαν την «παραδοσιακή» εικόνα της επιστήμης. Σύμφωνα με την «παραδοσιακή» αντίληψη για τον τρόπο λειτουργίας της επιστημονικής δραστηριότητας, οι επιστήμονες, βασιζόμενοι σε παρατηρήσεις, πειράματα και την ορθολογική επεξεργασία τους, καταλήγουν σε συμπεράσματα για τον κόσμο, τα οποία δύσκολα θα μπορούσε να αμφισβητήσει κανείς, επειδή βασίζονται σε ορθολογικούς κανόνες. Η ορθολογικότητα μας οδηγεί πάντα σε ασφαλή συμπεράσματα και η επιστήμη είναι, για την παραδοσιακή άποψη, η έκφραση της ορθολογικότητας. Για τον Kuhn η αντίληψη αυτή δεν ανταποκρίνεται στην πραγματικότητα. Για τον Kuhn και τους ιστορικιστές γενικά, στο πλαίσιο των οποίων τον τοποθετούμε, δεν έχουμε συνέχεια στην αλλαγή 28 The Structure of Scientific Revolutions (1962). Πρώτη ελληνική έκδοση το 1981.

26 26 των επιστημονικών θεωριών, επειδή η αλλαγή είναι επαναστατική. Δεν υπάρχουν, επίσης, ασφαλή κριτήρια επιλογής της καλύτερης επιστημονικής θεωρίας. Συνοπτικά: δεν υπάρχει σαφής διάκριση παρατήρησης θεωρίας, απορρίπτεται το σωρευτικό μοντέλο της εξέλιξης της επιστήμης, δεν υπάρχει σαφής υποθετικο-παραγωγική δομή, οι έννοιες της επιστήμης δεν είναι απόλυτα ακριβείς, απορρίπτεται η διάκριση μεταξύ πλαισίου ανακάλυψης και επαλήθευσης του λογικού θετικισμού, η επιστημονική γνώση αντιμετωπίζεται ως «γίγνεσθαι» και η έννοια της αλήθειας καθίσταται σχετική. Τα προβλήματα και οι αντιδράσεις εναντίον του βιβλίου του, πιθανότατα του πιο πολυδιαβασμένου βιβλίου φιλοσοφίας της νεότερης εποχής (ή ιστορίας της επιστήμης σύμφωνα με πολλούς), προκλήθηκαν ήδη από τον τίτλο. Το έργο αναφερόταν σε δομή επιστημονικών επαναστάσεων, σε έναν κόσμο 29 που είχε μετατρέψει σε δόγμα τη σωρευτική εξέλιξη 29 Τουλάχιστον αγγλοσαξονικό κόσμο. Ας μην ξεχνάμε ότι πολλοί από τους πρωτεργάτες της Κοινωνικής Θεωρίας της Γνώσης ανήκουν στην «ευρωπαϊκή» - κατά την αγγλική έκφραση- φιλοσοφία. Μικρό παράδειγμα: Bachelard, Duhem, οι οποίοι αναφέρθηκαν και σχολιάσθηκαν στις παραδόσεις. Ο λόγος για τον οποίον στις σημειώσεις αυτές δεν αναφερόμαστε στους «πρωτεργάτες του θέματός μας», με την εξαίρεση του Fleck, είναι ότι δεν είναι τελείως απαραίτητοι για να προσεγγίσουμε τις κυρίαρχες στην εποχή μας απόψεις για την Κοινωνική θεωρία της γνώσης. Για παράδειγμα η αναφορά στον Bachelard (επιστημολογικές ρήξεις) θα είχε μεγάλο ενδιαφέρον αν θέλαμε να βρούμε τις ρίζες των απόψεων του Kuhn (πέρα από τον Fleck). Για τον Duhem θα ήταν τελείως απαραίτητο να αναφερθούμε στις συνέπειες των απόψεών του στην εποχή μας και τη φιλοσοφική σχέση η οποία υπεδείχθη μεταξύ του Quine και του Duhem. Επαναλαμβάνουμε ότι όλα αυτά θα ήταν ενδιαφέροντα, αλλά όχι τελείως απαραίτητα για να προσεγγίσουμε τις κυρίαρχες στην εποχή μας απόψεις για την Κοινωνική θεωρία της γνώσης.

27 27 της επιστήμης. Ποιες είναι, λοιπόν, πιο αναλυτικά, οι απόψεις του Kuhn; Πριν προχωρήσουμε στην παρουσίασή τους, θεωρούμε χρήσιμο να παραθέσουμε έναν μικρό «κατάλογο» των εννοιών τις οποίες χρησιμοποιεί. Βασικές έννοιες της συλλογιστικής που διατυπώνει σε σχέση με την επιστήμη και τις επιστημονικές επαναστάσεις, είναι οι ακόλουθες. Κανονική/Φυσιολογική επιστήμη (normal science). Από μια μάλλον νεφελώδη προεπιστημονική κατάσταση, κατά την οποία οι ερευνητές επιλύουν προβλήματα, πολλές φορές αμφισβητώντας τις βάσεις του κλάδου τους και το θεμιτό του τρόπου των ερευνών τους, προκύπτει ένα σύνολο αρχών, το Παράδειγμα (βλ. στη συνέχεια), το οποίο τους κατευθύνει να ασκήσουν την έρευνά τους με συγκεκριμένο αναμφισβήτητοτρόπο. Έχει γεννηθεί, στο πλαίσιο αυτό, η επιστημονική κοινότητα και η κανονική επιστήμη. Ως κανονική επιστήμη εννοείται η δραστηριότητα που αναπτύσσουν οι επιστήμονες κατά το μεγαλύτερο μέρος της δραστηριότητάς τους. Είναι τα καθημερινά προβλήματα που έχουν να αντιμετωπίσουν και να επιλύσουν στο πλαίσιο της ομάδας τους, της κοινότητας στην οποία ανήκουν. Γρίφοι (puzzles). Είναι τα καθημερινά προβλήματα που προαναφέραμε. Η επιστήμη για τον Kuhn περιγράφεται ως μια δραστηριότητα επίλυσης γρίφων (puzzle solving activity). Ανωμαλίες (anomalies). Όπως αναφέραμε προηγουμένως, οι επιστήμονες, στο μεγαλύτερο μέρος του χρόνου τους, επιλύουν προβλήματα γρίφους. Η επίλυση των γρίφων αυτών συμβαδίζει με κάποιους

28 28 κανόνες οι οποίοι πηγάζουν από το Παράδειγμα το οποίο ακολουθούν οι επιστήμονες. Σε κάποιες περιπτώσεις κάποιο πρόβλημα δεν μπορεί να επιλυθεί στο πλαίσιο του ακολουθούμενου Παραδείγματος. Αυτό το πρόβλημα «μετατρέπεται» πλέον σε μια ανωμαλία. Η συσσώρευση πολλών τέτοιων προβλημάτων είναι αποφασιστικής σημασίας για την εξέλιξη της επιστήμης. Η κρίση (crisis)- Ιδιόρρυθμη επιστήμη (extra-ordinary science). Αυτή η κατάσταση που μόλις περιγράψαμε μας οδηγεί στην κρίση (crisis). Οι επιστήμονες «βαθιά βυθισμένοι στην κρίση», σύμφωνα με τον Kuhn, προσπαθούν να βρουν λύσεις σε προβλήματα τα οποία, όμως, δεν επιλύονται με τις ως εκείνη τη στιγμή χρησιμοποιούμενες μεθόδους. Η επιστημονική επανάσταση (scientific revolution). Η έξοδος από την κρίση γίνεται με τρόπο που δεν ακολουθεί κανενός είδους κανόνα. Οι επιστήμονες, μπορεί ακόμη και σε κατάσταση μη εγρήγορσης 30 να «βρουν» τη λύση στο πρόβλημά τους. Η εύρεση της λύσης σηματοδοτεί την επιστημονική επανάσταση, η οποία, σημειωτέον, εν πολλοίς είναι αθέατη, δηλαδή δεν γίνεται άμεσα κατανοητή. Να προσθέσουμε ότι συνήθως στην επανάσταση οδηγούμαστε λόγω της συσσώρευσης πολλών άλυτων από το ως εκείνη τη στιγμή χρησιμοποιούμενο Παράδειγμα προβλημάτων. Είναι, λοιπόν, η αδυναμία επίλυσης των γρίφων, η συσσώρευση των ανωμαλιών, που οδηγεί στην επανάσταση. Με την επανάσταση η οπτική γωνία από την οποία αντιμετωπίζουν τον κόσμο οι 30 Η ακριβής έκφραση που αναφέρει ο Kuhn (1981:165), είναι: «[ ] η λύση εμφανίζεται ξαφνικά, μερικές φορές στη μέση της νύχτας, στο μυαλό ενός επιστήμονα βαθιά βυθισμένου στην κρίση».

29 29 επιστήμονες αλλάζει. «Ζουν», πλέον, «σ έναν διαφορετικό κόσμο». Παράδειγμα (paradigm). Η αλλαγμένη οπτική γωνία του κόσμου, οι νέες μέθοδοι που ακολουθούνται στην έρευνα, τα νέα «πιστεύω» που κυριαρχούν, συγκροτούν, όλα μαζί, το (νέο) Παράδειγμα, το καινούργιο «φίλτρο» μέσα από το οποίο βλέπουμε τον κόσμο. Άρα το Παράδειγμα είναι το νέο κοσμοείδωλο: καθορίζει τις αντιλήψεις μας για τον κόσμο και τις πρακτικές μας για να τον γνωρίσουμε. Το Παράδειγμα είναι η κυριότερη έννοια που εισήγαγε ο Kuhn στη Φιλοσοφία της Επιστήμης. Επιστημονική κοινότητα (scientific community). Οι επιστήμονες οργανωμένοι σε ομάδες, τις επιστημονικές κοινότητες, επιλύουν τα προβλήματα που αναφύονται ακολουθώντας τις μεθόδους του νέου Παραδείγματος, ζώντας μέσα στον «καινούργιο» κόσμο που δημιούργησε το νέο Παράδειγμα (ως την εποχή που θα αρχίσουν και πάλι να συσσωρεύονται οι ανωμαλίες, τα άλυτα προβλήματα). Ασυμμετρότητα (incommensurability). Κλείνοντας τον κατάλογο αυτό είναι απαραίτητο να αναφερθούμε στην έννοια της ασυμμετρότητας (incommensurability). Ο χαρακτηρισμός αυτός περιγράφει τη σχέση νεότερων και παλαιότερων Παραδειγμάτων: τα νέα Παραδείγματα, αυτά που προκύπτουν από τις επαναστάσεις, είναι ασύμμετρα ως προς τα παλιά. Με άλλα λόγια ο τρόπος με τον οποίο περιγράφουν τον κόσμο, η σημασία των όρων που χρησιμοποιούν, οι βασικές παραδοχές τους, είναι τέτοιες ώστε δεν έχουν καν κοινό μέτρο σύγκρισης μεταξύ τους. Για το λόγο

30 30 αυτό μπορεί κανείς να ισχυριστεί ότι η επιλογή του νέου Παραδείγματος δεν ακολουθεί ακριβώς μια τυπικά ορθολογική διαδικασία και επίσης ότι οι επιστήμονες, όταν μετά την επανάσταση έχει αλλάξει το Παράδειγμα, «ζουν σε διαφορετικό κόσμο». Κριτική στην έννοια της ασυμμετρότητας. Ας δούμε τώρα την κριτική που ασκήθηκε στον Kuhn σχετικά με την έννοια της ασυμμετρότητας. Μια από τις βασικές παραμέτρους του έργου του Kuhn ήταν η χρήση της προαναφερόμενης έννοιας, σύμφωνα με την οποία όταν ολοκληρωθεί η επιστημονική επανάσταση οι νέες θεωρίες είναι ασύμμετρες με τις παλιές και κατά συνέπεια δεν υπάρχει μέτρο σύγκρισης μεταξύ τους. Σύμφωνα με τους κριτικούς του Kuhn η έννοια της ασυμμετρότητας δεν έχει νόημα, επειδή αν δύο θεωρίες είναι ασύμμετρες, όπως λέει ο Kuhn, τότε, επειδή δεν υπάρχει μέτρο σύγκρισης, δεν ξέρουμε καν τη σχέση που μπορεί να έχει η μία θεωρία με την άλλη. Αν η σχέση μπορεί να καταδειχθεί και να σχολιασθεί, τότε η έννοια της ασυμμετρότητας δεν έχει σημασία. Θεωρούμε αυτήν την κριτική υπερβολική και εντασσόμενη σ ένα πλαίσιο κριτικών που πηγάζουν από μια ασαφή θετικιστική εμμονή. Ο Kuhn εννοεί ότι έχουμε διαφορετικές θεωρίες για το ίδιο θέμα, για το ίδιο ζήτημα. Σε πολλά σημεία αυτές οι δύο θεωρίες θα μπορούσαν να συμφωνούν. Αλλά υπάρχουν και σημεία στα οποία η διαφωνία είναι τέτοια, ώστε να μοιάζει ότι ο καθένας μιλά μια εντελώς διαφορετική γλώσσα. Η έννοια της ασυμμετρότητας δεν σημαίνει ότι οι προς σύγκριση επιστημονικές θεωρίες είναι αδύνατον να κατανοηθούν από υποστηρικτές διαφορετικών αντιλήψεων. Αυτό που επισημαίνει ο Kuhn είναι ότι υπάρχει ένα κοινό πλαίσιο αναφοράς μεταξύ

31 31 επιστημόνων διαφορετικών πεποιθήσεων, στο βαθμό που προσπαθούν να εξηγήσουν, να περιγράψουν την ίδια κατάσταση. Αυτό δεν τους απαγορεύει να βασίζονται σε όρους η χρήση των οποίων παραπέμπει σε διαφορετικές αντιλήψεις για τον κόσμο. Προς επίρρωση των προηγουμένων ας αναφέρουμε ένα θεωρητικό παράδειγμα. Έστω ότι υποστηρίζω τη θεωρία Θ η οποία εμπεριέχει τα στοιχεία α, β, γ και δ το οποίο είναι βασικό για τον τρόπο με τον οποίο βλέπω τον κόσμο. Ένας άλλος επιστήμονας υποστηρίζει τη θεωρία Θ1 η οποία εμπεριέχει τα στοιχεία α1, β1, γ1, και το ε. Όπως παρατηρούμε μπορούμε να έχουμε δύο θεωρίες οι οποίες δεν συμβιβάζονται και δεν συγκρίνονται μεταξύ τους επειδή η θεωρία Θ, που βασίζεται στο στοιχείο δ, μου δίνει μια εικόνα του κόσμου, ενώ η θεωρία Θ1, που βασίζεται στοιχείο ε, μου δίνει μια διαφορετική εικόνα του κόσμου. Αυτό δεν σημαίνει ούτε ότι είναι συμβατές, αφού η κάθε μία με οδηγεί σε διαφορετική εικόνα του κόσμου, ούτε και ότι είναι άσχετη η σύγκριση μεταξύ τους, αφού και οι δύο θεωρίες προσπαθούν να εξηγήσουν το ίδιο πράγμα, Άρα η έννοια της ασυμμετρότητας που εισάγει ο Kuhn δεν είναι περιττή. Αυτές είναι, εν συντομία, οι θέσεις που ο Kuhn διατυπώνει στη Δομή. Οι θέσεις του αναπτύχθηκαν κατ αντιδιαστολή με τις κυρίαρχες (ως την εποχή της έκδοσης του βιβλίου του τουλάχιστον) απόψεις για την επιστήμη. Πριν προχωρήσουμε σε μια πιο αναλυτική παρουσίαση των βασικών απόψεων του Kuhn, όπως αυτές παρουσιάζονται στη Δομή, σημειώνουμε ότι υπάρχουν αρκετές κριτικές εναντίον του καθώς και απαντήσεις του Kuhn. Οφείλουμε να τονίσουμε ότι ο Kuhn, ευαίσθητος στις κριτικές που δέχθηκε, αφιέρωσε μεγάλο μέρος του μετά τη Δομή έργου του στην απάντηση των κριτικών και επικριτικών απόψεων που διατυπώθηκαν εναντίον του και στην υποστήριξη των θέσεών

32 32 του. Στο πλαίσιο αυτών των σημειώσεων, ωστόσο, δεν θα αναφερθούμε σε άλλα έργα του Kuhn, διότι, παρά τις απαντήσεις και τις «διορθώσεις» στις οποίες προβαίνει, η βασική δομή των απόψεών του παραμένει αναλλοίωτη. Οι επιστήμονες- ερευνητές, οργανωμένοι σε ομάδες, αυτές που στην πορεία εξελίσσονται σε «επιστημονικές κοινότητες», εργάζονται επιλύοντας διάφορα προβλήματα της επιστήμης τους. 31 Αυτό σημαίνει ότι αποδέχονται κάποιες θεωρίες και προσπαθούν να επεξεργαστούν τις λεπτομέρειες των θεωριών αυτών μέσα από παρατηρήσεις και πειράματα. Για παράδειγμα οι φυσικοί που εργάζονται με βάση τη θεωρία του Νεύτωνα επιλύουν διάφορα προβλήματα, τα οποία μπορεί να προκύπτουν από τις παρατηρήσεις που κάνουν. Αυτό είναι ό,τι ο Kuhn ονομάζει «κανονική επιστήμη» (φυσιολογική - normal science). Το μεγαλύτερο μέρος της έρευνας είναι η κανονική επιστήμη. Σε μια τέτοια περίοδο οι επιστήμονες κατευθύνονται στο έργο τους από ένα σύνολο πεποιθήσεων, το «Παράδειγμα» (paradigm). Το Παράδειγμα μπορεί να περιλαμβάνει πειραματικές μεθόδους και τρόπους παρατήρησης του κόσμου, εργαλεία και συσκευές, αντιλήψεις και πιστεύω για την 31 Στο σημείο αυτό προκύπτει ένα πρόβλημα ορολογίας. Ποια λέξη θα πρέπει να χρησιμοποιήσουμε για να περιγράψουμε τον ερευνητή που δεν είναι ακόμη οργανωμένος σε επιστημονική κοινότητα και δεν ακολουθεί πιστά ερευνητικούς κανόνες, αλλά βρίσκεται ακόμη στην περίοδο της προ-επιστήμης; Ο επιστήμονας, που είναι ο ερευνητής που δρα σύμφωνα με κανόνες που καθορίζονται από το Παράδειγμα, «προκύπτει» από τη στιγμή που θα γεννηθεί το Παράδειγμα. Άρα τον αρχικό ερευνητή, αυτόν που δρα πριν ακόμη αναπτυχθεί, οριστικοποιηθεί και επιβληθεί το Παράδειγμα ως κοσμοείδωλο, ως ο νενομισμένος τρόπος με τον οποίο ο ερευνητής θα βλέπει τον κόσμο, θα ήταν προτιμότερο να τον αναφέρουμε απλώς ως ερευνητή και όχι ως επιστήμονα, με την έννοια την οποία αποκτά στη συνέχεια η λέξη.

33 33 επιστήμη τους, στοιχεία τα οποία οι επιστήμονες δεν αμφισβητούν. Είναι μάλιστα διατεθειμένοι σε μια τέτοια φάση των ερευνών τους να αδιαφορήσουν και να απορρίψουν προβλήματα, εικόνες, ερωτήματα που δημιουργούνται κατά τη διάρκεια της έρευνάς τους, αν ό,τι προκύπτει δεν ταιριάζει με την παραδεδομένη εικόνα που έχουν για τον κόσμο, η οποία εκφράζεται μέσα από το Παράδειγμα το οποίο ακολουθούν. Τα προβλήματα αυτά, οι «ανωμαλίες» (anomalies), όπως τα αναφέρει ο Kuhn, μπορεί στην αρχή να είναι λίγα και να μην επηρεάζουν αποφασιστικά την έρευνα των επιστημόνων, να μην τους δημιουργούν προβλήματα στη «δουλειά» τους. Επιπλέον, όταν είναι λίγα τα προβλήματα αυτά και ίσως όχι τόσο σημαντικά, πάντα κατά την κρίση των ίδιων των ερευνητών, δεν τους δίνεται μεγάλη σημασία, για να το πούμε όσο πιο απλά γίνεται, επειδή για τους επιστήμονες, στο πλαίσιο της κανονικής επιστήμης, είναι πιο σημαντικό από οποιεσδήποτε παρατηρήσεις ή επιλύσεις προβλημάτων να διατηρηθεί αλώβητο το Παράδειγμα, να μην κλονιστεί, δηλαδή, η εικόνα του κόσμου από στοιχεία τα οποία δεν ταιριάζουν με την εικόνα που δίνει για τον κόσμο το Παράδειγμα. Οι καινοτομίες του Kuhn αναφέρονται επίσης (αν όχι κυρίως) και στο θέμα της αλλαγής των επιστημονικών θεωριών. Η παραδοσιακή άποψη θεωρούσε όπως προαναφέραμε - ότι η εξέλιξη της επιστήμης δεν ήταν παρά η συσσώρευση νέων γνώσεων πάνω σε παλιές. Με άλλα λόγια θα μπορούσαμε να πούμε ότι έχουμε μια γραμμική εξέλιξη διαρκούς βελτίωσης και, σύμφωνα με ορισμένους, προσέγγισης προς την αλήθεια. Ο Kuhn ισχυρίζεται ότι κάτι τέτοιο δεν συμβαίνει, αλλά ότι η επιστήμη εξελίσσεται - και μάλιστα προοδεύει - μέσω «επαναστάσεων» (revolutions). Τι είναι μια επιστημονική επανάσταση και υπό ποιες συνθήκες ξεσπάει; Η επιστημονική επανάσταση συμβαίνει

34 34 όταν τα προβλήματα που προαναφέραμε, οι «ανωμαλίες» (anomalies) που παρουσιάστηκαν στο καθιερωμένο Παράδειγμα, σύμφωνα με την έκφραση που χρησιμοποιεί ο Kuhn, αρχίζουν να γίνονται παρά πολλές και να αποκτούν ολοένα και μεγαλύτερη σπουδαιότητα. Με άλλα λόγια η ποσοτική αύξηση αλλά και η ποιοτική διαφοροποίηση, το ειδικό βάρος που αποκτούν ορισμένα από τα προβλήματα που παρουσιάστηκαν, είναι οι αιτίες μιας επανάστασης. Όταν συντελείται μια επανάσταση, η οποία, σημειωτέον, δεν είναι πάντα ορατή και άμεσα ανιχνεύσιμη, αλλάζει το Παράδειγμα κάτω από το οποίο δούλευαν οι επιστήμονες. Ο κόσμος πλέον είναι διαφορετικός. Σύμφωνα με μια άποψη του Kuhn, που αναφέρεται εκατοντάδες φορές από τους κριτικούς μελετητές του έργου του, οι επιστήμονες «ζουν πλέον σ έναν διαφορετικό κόσμο». 32 Αυτό, βέβαια, σημαίνει ότι οι επιστήμονες αντιλαμβάνονται τον κόσμο διαφορετικά. Θεωρούμε απαραίτητο, λόγω της συχνότητας και της έντασης με την οποία κατηγορήθηκε ο Kuhn για τη θέση αυτή, σαν να υιοθετούσε οπτικές παντελώς ιδεαλιστικές, να τη σχολιάσουμε λίγο περισσότερο. Δεν είναι δυνατόν να εκλαμβάνουμε αυτή την παρατήρηση κυριολεκτικά. Ο Kuhn εννοεί ό,τι σημειώνει με μεταφορικό τρόπο: σε πάρα πολλές περιπτώσεις μπορούμε να πούμε ότι ο κόσμος άλλαξε μέσα μας ξαφνικά (για κάτι, για κάποιους λόγους) ή ότι πλέον είδαμε τα πράγματα διαφορετικά. Κατά τη γνώμη μας είναι θετικιστική εμμονή να προσπαθεί κανείς να ασκήσει κριτική στον Kuhn στη βάση της παραδοχής ότι όταν αλλάζει μια επιστημονική θεωρία αλλάζει και ο φυσικός κόσμος. Ποτέ δεν ισχυρίστηκε ότι ο κόσμος είναι διαφορετικός κυριολεκτικά. Ο Kuhn εννοεί ότι άλλο πράγμα είναι η έννοια «γη» πριν και άλλο 32 Kuhn, 1981:188, 231.