THOMAS SAMUEL KUHN ( ) (Τόμας Σάμιουελ Κουν) Το Παράδειγμα και οι επιστημονικές επαναστάσεις.

Transcript

1 25 THOMAS SAMUEL KUHN ( ) (Τόμας Σάμιουελ Κουν) Το Παράδειγμα και οι επιστημονικές επαναστάσεις. «Με μια έννοια που δεν μπορώ να εξηγήσω περισσότερο, οι οπαδοί αντίθετων Παραδειγμάτων ασκούν το έργο τους μέσα σε διαφορετικούς κόσμους». (Kuhn, 1981:231). Το έργο του Thomas Kuhn, όπως και του Norwood Hanson που προηγήθηκε, επηρέασε σε μεγάλο βαθμό τις αντιλήψεις για τη λειτουργία της επιστήμης και την παραγωγή της γνώσης. Το βιβλίο για το οποίο έγινε διάσημος είναι Η δομή των επιστημονικών επαναστάσεων. 28 Οι απόψεις του, που άρχισαν να διαδίδονται κυρίως προς το τέλος της δεκαετίας του 1950, αντιτίθενται προς τις απόψεις αυτών οι οποίοι υποστήριζαν την «παραδοσιακή» εικόνα της επιστήμης. Σύμφωνα με την «παραδοσιακή» αντίληψη για τον τρόπο λειτουργίας της επιστημονικής δραστηριότητας, οι επιστήμονες, βασιζόμενοι σε παρατηρήσεις, πειράματα και την ορθολογική επεξεργασία τους, καταλήγουν σε συμπεράσματα για τον κόσμο, τα οποία δύσκολα θα μπορούσε να αμφισβητήσει κανείς, επειδή βασίζονται σε ορθολογικούς κανόνες. Η ορθολογικότητα μας οδηγεί πάντα σε ασφαλή συμπεράσματα και η επιστήμη είναι, για την παραδοσιακή άποψη, η έκφραση της ορθολογικότητας. Για τον Kuhn η αντίληψη αυτή δεν ανταποκρίνεται στην πραγματικότητα. Για τον Kuhn και τους ιστορικιστές γενικά, στο πλαίσιο των οποίων τον τοποθετούμε, δεν έχουμε συνέχεια στην αλλαγή 28 The Structure of Scientific Revolutions (1962). Πρώτη ελληνική έκδοση το 1981.

2 26 των επιστημονικών θεωριών, επειδή η αλλαγή είναι επαναστατική. Δεν υπάρχουν, επίσης, ασφαλή κριτήρια επιλογής της καλύτερης επιστημονικής θεωρίας. Συνοπτικά: δεν υπάρχει σαφής διάκριση παρατήρησης θεωρίας, απορρίπτεται το σωρευτικό μοντέλο της εξέλιξης της επιστήμης, δεν υπάρχει σαφής υποθετικο-παραγωγική δομή, οι έννοιες της επιστήμης δεν είναι απόλυτα ακριβείς, απορρίπτεται η διάκριση μεταξύ πλαισίου ανακάλυψης και επαλήθευσης του λογικού θετικισμού, η επιστημονική γνώση αντιμετωπίζεται ως «γίγνεσθαι» και η έννοια της αλήθειας καθίσταται σχετική. Τα προβλήματα και οι αντιδράσεις εναντίον του βιβλίου του, πιθανότατα του πιο πολυδιαβασμένου βιβλίου φιλοσοφίας της νεότερης εποχής (ή ιστορίας της επιστήμης σύμφωνα με πολλούς), προκλήθηκαν ήδη από τον τίτλο. Το έργο αναφερόταν σε δομή επιστημονικών επαναστάσεων, σε έναν κόσμο 29 που είχε μετατρέψει σε δόγμα τη σωρευτική εξέλιξη 29 Τουλάχιστον αγγλοσαξονικό κόσμο. Ας μην ξεχνάμε ότι πολλοί από τους πρωτεργάτες της Κοινωνικής Θεωρίας της Γνώσης ανήκουν στην «ευρωπαϊκή» - κατά την αγγλική έκφραση- φιλοσοφία. Μικρό παράδειγμα: Bachelard, Duhem, οι οποίοι αναφέρθηκαν και σχολιάσθηκαν στις παραδόσεις. Ο λόγος για τον οποίον στις σημειώσεις αυτές δεν αναφερόμαστε στους «πρωτεργάτες του θέματός μας», με την εξαίρεση του Fleck, είναι ότι δεν είναι τελείως απαραίτητοι για να προσεγγίσουμε τις κυρίαρχες στην εποχή μας απόψεις για την Κοινωνική θεωρία της γνώσης. Για παράδειγμα η αναφορά στον Bachelard (επιστημολογικές ρήξεις) θα είχε μεγάλο ενδιαφέρον αν θέλαμε να βρούμε τις ρίζες των απόψεων του Kuhn (πέρα από τον Fleck). Για τον Duhem θα ήταν τελείως απαραίτητο να αναφερθούμε στις συνέπειες των απόψεών του στην εποχή μας και τη φιλοσοφική σχέση η οποία υπεδείχθη μεταξύ του Quine και του Duhem. Επαναλαμβάνουμε ότι όλα αυτά θα ήταν ενδιαφέροντα, αλλά όχι τελείως απαραίτητα για να προσεγγίσουμε τις κυρίαρχες στην εποχή μας απόψεις για την Κοινωνική θεωρία της γνώσης.

3 27 της επιστήμης. Ποιες είναι, λοιπόν, πιο αναλυτικά, οι απόψεις του Kuhn; Πριν προχωρήσουμε στην παρουσίασή τους, θεωρούμε χρήσιμο να παραθέσουμε έναν μικρό «κατάλογο» των εννοιών τις οποίες χρησιμοποιεί. Βασικές έννοιες της συλλογιστικής που διατυπώνει σε σχέση με την επιστήμη και τις επιστημονικές επαναστάσεις, είναι οι ακόλουθες. Κανονική/Φυσιολογική επιστήμη (normal science). Από μια μάλλον νεφελώδη προεπιστημονική κατάσταση, κατά την οποία οι ερευνητές επιλύουν προβλήματα, πολλές φορές αμφισβητώντας τις βάσεις του κλάδου τους και το θεμιτό του τρόπου των ερευνών τους, προκύπτει ένα σύνολο αρχών, το Παράδειγμα (βλ. στη συνέχεια), το οποίο τους κατευθύνει να ασκήσουν την έρευνά τους με συγκεκριμένο αναμφισβήτητοτρόπο. Έχει γεννηθεί, στο πλαίσιο αυτό, η επιστημονική κοινότητα και η κανονική επιστήμη. Ως κανονική επιστήμη εννοείται η δραστηριότητα που αναπτύσσουν οι επιστήμονες κατά το μεγαλύτερο μέρος της δραστηριότητάς τους. Είναι τα καθημερινά προβλήματα που έχουν να αντιμετωπίσουν και να επιλύσουν στο πλαίσιο της ομάδας τους, της κοινότητας στην οποία ανήκουν. Γρίφοι (puzzles). Είναι τα καθημερινά προβλήματα που προαναφέραμε. Η επιστήμη για τον Kuhn περιγράφεται ως μια δραστηριότητα επίλυσης γρίφων (puzzle solving activity). Ανωμαλίες (anomalies). Όπως αναφέραμε προηγουμένως, οι επιστήμονες, στο μεγαλύτερο μέρος του χρόνου τους, επιλύουν προβλήματα γρίφους. Η επίλυση των γρίφων αυτών συμβαδίζει με κάποιους

4 28 κανόνες οι οποίοι πηγάζουν από το Παράδειγμα το οποίο ακολουθούν οι επιστήμονες. Σε κάποιες περιπτώσεις κάποιο πρόβλημα δεν μπορεί να επιλυθεί στο πλαίσιο του ακολουθούμενου Παραδείγματος. Αυτό το πρόβλημα «μετατρέπεται» πλέον σε μια ανωμαλία. Η συσσώρευση πολλών τέτοιων προβλημάτων είναι αποφασιστικής σημασίας για την εξέλιξη της επιστήμης. Η κρίση (crisis)- Ιδιόρρυθμη επιστήμη (extra-ordinary science). Αυτή η κατάσταση που μόλις περιγράψαμε μας οδηγεί στην κρίση (crisis). Οι επιστήμονες «βαθιά βυθισμένοι στην κρίση», σύμφωνα με τον Kuhn, προσπαθούν να βρουν λύσεις σε προβλήματα τα οποία, όμως, δεν επιλύονται με τις ως εκείνη τη στιγμή χρησιμοποιούμενες μεθόδους. Η επιστημονική επανάσταση (scientific revolution). Η έξοδος από την κρίση γίνεται με τρόπο που δεν ακολουθεί κανενός είδους κανόνα. Οι επιστήμονες, μπορεί ακόμη και σε κατάσταση μη εγρήγορσης 30 να «βρουν» τη λύση στο πρόβλημά τους. Η εύρεση της λύσης σηματοδοτεί την επιστημονική επανάσταση, η οποία, σημειωτέον, εν πολλοίς είναι αθέατη, δηλαδή δεν γίνεται άμεσα κατανοητή. Να προσθέσουμε ότι συνήθως στην επανάσταση οδηγούμαστε λόγω της συσσώρευσης πολλών άλυτων από το ως εκείνη τη στιγμή χρησιμοποιούμενο Παράδειγμα προβλημάτων. Είναι, λοιπόν, η αδυναμία επίλυσης των γρίφων, η συσσώρευση των ανωμαλιών, που οδηγεί στην επανάσταση. Με την επανάσταση η οπτική γωνία από την οποία αντιμετωπίζουν τον κόσμο οι 30 Η ακριβής έκφραση που αναφέρει ο Kuhn (1981:165), είναι: «[ ] η λύση εμφανίζεται ξαφνικά, μερικές φορές στη μέση της νύχτας, στο μυαλό ενός επιστήμονα βαθιά βυθισμένου στην κρίση».

5 29 επιστήμονες αλλάζει. «Ζουν», πλέον, «σ έναν διαφορετικό κόσμο». Παράδειγμα (paradigm). Η αλλαγμένη οπτική γωνία του κόσμου, οι νέες μέθοδοι που ακολουθούνται στην έρευνα, τα νέα «πιστεύω» που κυριαρχούν, συγκροτούν, όλα μαζί, το (νέο) Παράδειγμα, το καινούργιο «φίλτρο» μέσα από το οποίο βλέπουμε τον κόσμο. Άρα το Παράδειγμα είναι το νέο κοσμοείδωλο: καθορίζει τις αντιλήψεις μας για τον κόσμο και τις πρακτικές μας για να τον γνωρίσουμε. Το Παράδειγμα είναι η κυριότερη έννοια που εισήγαγε ο Kuhn στη Φιλοσοφία της Επιστήμης. Επιστημονική κοινότητα (scientific community). Οι επιστήμονες οργανωμένοι σε ομάδες, τις επιστημονικές κοινότητες, επιλύουν τα προβλήματα που αναφύονται ακολουθώντας τις μεθόδους του νέου Παραδείγματος, ζώντας μέσα στον «καινούργιο» κόσμο που δημιούργησε το νέο Παράδειγμα (ως την εποχή που θα αρχίσουν και πάλι να συσσωρεύονται οι ανωμαλίες, τα άλυτα προβλήματα). Ασυμμετρότητα (incommensurability). Κλείνοντας τον κατάλογο αυτό είναι απαραίτητο να αναφερθούμε στην έννοια της ασυμμετρότητας (incommensurability). Ο χαρακτηρισμός αυτός περιγράφει τη σχέση νεότερων και παλαιότερων Παραδειγμάτων: τα νέα Παραδείγματα, αυτά που προκύπτουν από τις επαναστάσεις, είναι ασύμμετρα ως προς τα παλιά. Με άλλα λόγια ο τρόπος με τον οποίο περιγράφουν τον κόσμο, η σημασία των όρων που χρησιμοποιούν, οι βασικές παραδοχές τους, είναι τέτοιες ώστε δεν έχουν καν κοινό μέτρο σύγκρισης μεταξύ τους. Για το λόγο

6 30 αυτό μπορεί κανείς να ισχυριστεί ότι η επιλογή του νέου Παραδείγματος δεν ακολουθεί ακριβώς μια τυπικά ορθολογική διαδικασία και επίσης ότι οι επιστήμονες, όταν μετά την επανάσταση έχει αλλάξει το Παράδειγμα, «ζουν σε διαφορετικό κόσμο». Κριτική στην έννοια της ασυμμετρότητας. Ας δούμε τώρα την κριτική που ασκήθηκε στον Kuhn σχετικά με την έννοια της ασυμμετρότητας. Μια από τις βασικές παραμέτρους του έργου του Kuhn ήταν η χρήση της προαναφερόμενης έννοιας, σύμφωνα με την οποία όταν ολοκληρωθεί η επιστημονική επανάσταση οι νέες θεωρίες είναι ασύμμετρες με τις παλιές και κατά συνέπεια δεν υπάρχει μέτρο σύγκρισης μεταξύ τους. Σύμφωνα με τους κριτικούς του Kuhn η έννοια της ασυμμετρότητας δεν έχει νόημα, επειδή αν δύο θεωρίες είναι ασύμμετρες, όπως λέει ο Kuhn, τότε, επειδή δεν υπάρχει μέτρο σύγκρισης, δεν ξέρουμε καν τη σχέση που μπορεί να έχει η μία θεωρία με την άλλη. Αν η σχέση μπορεί να καταδειχθεί και να σχολιασθεί, τότε η έννοια της ασυμμετρότητας δεν έχει σημασία. Θεωρούμε αυτήν την κριτική υπερβολική και εντασσόμενη σ ένα πλαίσιο κριτικών που πηγάζουν από μια ασαφή θετικιστική εμμονή. Ο Kuhn εννοεί ότι έχουμε διαφορετικές θεωρίες για το ίδιο θέμα, για το ίδιο ζήτημα. Σε πολλά σημεία αυτές οι δύο θεωρίες θα μπορούσαν να συμφωνούν. Αλλά υπάρχουν και σημεία στα οποία η διαφωνία είναι τέτοια, ώστε να μοιάζει ότι ο καθένας μιλά μια εντελώς διαφορετική γλώσσα. Η έννοια της ασυμμετρότητας δεν σημαίνει ότι οι προς σύγκριση επιστημονικές θεωρίες είναι αδύνατον να κατανοηθούν από υποστηρικτές διαφορετικών αντιλήψεων. Αυτό που επισημαίνει ο Kuhn είναι ότι υπάρχει ένα κοινό πλαίσιο αναφοράς μεταξύ

7 31 επιστημόνων διαφορετικών πεποιθήσεων, στο βαθμό που προσπαθούν να εξηγήσουν, να περιγράψουν την ίδια κατάσταση. Αυτό δεν τους απαγορεύει να βασίζονται σε όρους η χρήση των οποίων παραπέμπει σε διαφορετικές αντιλήψεις για τον κόσμο. Προς επίρρωση των προηγουμένων ας αναφέρουμε ένα θεωρητικό παράδειγμα. Έστω ότι υποστηρίζω τη θεωρία Θ η οποία εμπεριέχει τα στοιχεία α, β, γ και δ το οποίο είναι βασικό για τον τρόπο με τον οποίο βλέπω τον κόσμο. Ένας άλλος επιστήμονας υποστηρίζει τη θεωρία Θ1 η οποία εμπεριέχει τα στοιχεία α1, β1, γ1, και το ε. Όπως παρατηρούμε μπορούμε να έχουμε δύο θεωρίες οι οποίες δεν συμβιβάζονται και δεν συγκρίνονται μεταξύ τους επειδή η θεωρία Θ, που βασίζεται στο στοιχείο δ, μου δίνει μια εικόνα του κόσμου, ενώ η θεωρία Θ1, που βασίζεται στοιχείο ε, μου δίνει μια διαφορετική εικόνα του κόσμου. Αυτό δεν σημαίνει ούτε ότι είναι συμβατές, αφού η κάθε μία με οδηγεί σε διαφορετική εικόνα του κόσμου, ούτε και ότι είναι άσχετη η σύγκριση μεταξύ τους, αφού και οι δύο θεωρίες προσπαθούν να εξηγήσουν το ίδιο πράγμα, Άρα η έννοια της ασυμμετρότητας που εισάγει ο Kuhn δεν είναι περιττή. Αυτές είναι, εν συντομία, οι θέσεις που ο Kuhn διατυπώνει στη Δομή. Οι θέσεις του αναπτύχθηκαν κατ αντιδιαστολή με τις κυρίαρχες (ως την εποχή της έκδοσης του βιβλίου του τουλάχιστον) απόψεις για την επιστήμη. Πριν προχωρήσουμε σε μια πιο αναλυτική παρουσίαση των βασικών απόψεων του Kuhn, όπως αυτές παρουσιάζονται στη Δομή, σημειώνουμε ότι υπάρχουν αρκετές κριτικές εναντίον του καθώς και απαντήσεις του Kuhn. Οφείλουμε να τονίσουμε ότι ο Kuhn, ευαίσθητος στις κριτικές που δέχθηκε, αφιέρωσε μεγάλο μέρος του μετά τη Δομή έργου του στην απάντηση των κριτικών και επικριτικών απόψεων που διατυπώθηκαν εναντίον του και στην υποστήριξη των θέσεών

8 32 του. Στο πλαίσιο αυτών των σημειώσεων, ωστόσο, δεν θα αναφερθούμε σε άλλα έργα του Kuhn, διότι, παρά τις απαντήσεις και τις «διορθώσεις» στις οποίες προβαίνει, η βασική δομή των απόψεών του παραμένει αναλλοίωτη. Οι επιστήμονες- ερευνητές, οργανωμένοι σε ομάδες, αυτές που στην πορεία εξελίσσονται σε «επιστημονικές κοινότητες», εργάζονται επιλύοντας διάφορα προβλήματα της επιστήμης τους. 31 Αυτό σημαίνει ότι αποδέχονται κάποιες θεωρίες και προσπαθούν να επεξεργαστούν τις λεπτομέρειες των θεωριών αυτών μέσα από παρατηρήσεις και πειράματα. Για παράδειγμα οι φυσικοί που εργάζονται με βάση τη θεωρία του Νεύτωνα επιλύουν διάφορα προβλήματα, τα οποία μπορεί να προκύπτουν από τις παρατηρήσεις που κάνουν. Αυτό είναι ό,τι ο Kuhn ονομάζει «κανονική επιστήμη» (φυσιολογική - normal science). Το μεγαλύτερο μέρος της έρευνας είναι η κανονική επιστήμη. Σε μια τέτοια περίοδο οι επιστήμονες κατευθύνονται στο έργο τους από ένα σύνολο πεποιθήσεων, το «Παράδειγμα» (paradigm). Το Παράδειγμα μπορεί να περιλαμβάνει πειραματικές μεθόδους και τρόπους παρατήρησης του κόσμου, εργαλεία και συσκευές, αντιλήψεις και πιστεύω για την 31 Στο σημείο αυτό προκύπτει ένα πρόβλημα ορολογίας. Ποια λέξη θα πρέπει να χρησιμοποιήσουμε για να περιγράψουμε τον ερευνητή που δεν είναι ακόμη οργανωμένος σε επιστημονική κοινότητα και δεν ακολουθεί πιστά ερευνητικούς κανόνες, αλλά βρίσκεται ακόμη στην περίοδο της προ-επιστήμης; Ο επιστήμονας, που είναι ο ερευνητής που δρα σύμφωνα με κανόνες που καθορίζονται από το Παράδειγμα, «προκύπτει» από τη στιγμή που θα γεννηθεί το Παράδειγμα. Άρα τον αρχικό ερευνητή, αυτόν που δρα πριν ακόμη αναπτυχθεί, οριστικοποιηθεί και επιβληθεί το Παράδειγμα ως κοσμοείδωλο, ως ο νενομισμένος τρόπος με τον οποίο ο ερευνητής θα βλέπει τον κόσμο, θα ήταν προτιμότερο να τον αναφέρουμε απλώς ως ερευνητή και όχι ως επιστήμονα, με την έννοια την οποία αποκτά στη συνέχεια η λέξη.

9 33 επιστήμη τους, στοιχεία τα οποία οι επιστήμονες δεν αμφισβητούν. Είναι μάλιστα διατεθειμένοι σε μια τέτοια φάση των ερευνών τους να αδιαφορήσουν και να απορρίψουν προβλήματα, εικόνες, ερωτήματα που δημιουργούνται κατά τη διάρκεια της έρευνάς τους, αν ό,τι προκύπτει δεν ταιριάζει με την παραδεδομένη εικόνα που έχουν για τον κόσμο, η οποία εκφράζεται μέσα από το Παράδειγμα το οποίο ακολουθούν. Τα προβλήματα αυτά, οι «ανωμαλίες» (anomalies), όπως τα αναφέρει ο Kuhn, μπορεί στην αρχή να είναι λίγα και να μην επηρεάζουν αποφασιστικά την έρευνα των επιστημόνων, να μην τους δημιουργούν προβλήματα στη «δουλειά» τους. Επιπλέον, όταν είναι λίγα τα προβλήματα αυτά και ίσως όχι τόσο σημαντικά, πάντα κατά την κρίση των ίδιων των ερευνητών, δεν τους δίνεται μεγάλη σημασία, για να το πούμε όσο πιο απλά γίνεται, επειδή για τους επιστήμονες, στο πλαίσιο της κανονικής επιστήμης, είναι πιο σημαντικό από οποιεσδήποτε παρατηρήσεις ή επιλύσεις προβλημάτων να διατηρηθεί αλώβητο το Παράδειγμα, να μην κλονιστεί, δηλαδή, η εικόνα του κόσμου από στοιχεία τα οποία δεν ταιριάζουν με την εικόνα που δίνει για τον κόσμο το Παράδειγμα. Οι καινοτομίες του Kuhn αναφέρονται επίσης (αν όχι κυρίως) και στο θέμα της αλλαγής των επιστημονικών θεωριών. Η παραδοσιακή άποψη θεωρούσε όπως προαναφέραμε - ότι η εξέλιξη της επιστήμης δεν ήταν παρά η συσσώρευση νέων γνώσεων πάνω σε παλιές. Με άλλα λόγια θα μπορούσαμε να πούμε ότι έχουμε μια γραμμική εξέλιξη διαρκούς βελτίωσης και, σύμφωνα με ορισμένους, προσέγγισης προς την αλήθεια. Ο Kuhn ισχυρίζεται ότι κάτι τέτοιο δεν συμβαίνει, αλλά ότι η επιστήμη εξελίσσεται - και μάλιστα προοδεύει - μέσω «επαναστάσεων» (revolutions). Τι είναι μια επιστημονική επανάσταση και υπό ποιες συνθήκες ξεσπάει; Η επιστημονική επανάσταση συμβαίνει

10 34 όταν τα προβλήματα που προαναφέραμε, οι «ανωμαλίες» (anomalies) που παρουσιάστηκαν στο καθιερωμένο Παράδειγμα, σύμφωνα με την έκφραση που χρησιμοποιεί ο Kuhn, αρχίζουν να γίνονται παρά πολλές και να αποκτούν ολοένα και μεγαλύτερη σπουδαιότητα. Με άλλα λόγια η ποσοτική αύξηση αλλά και η ποιοτική διαφοροποίηση, το ειδικό βάρος που αποκτούν ορισμένα από τα προβλήματα που παρουσιάστηκαν, είναι οι αιτίες μιας επανάστασης. Όταν συντελείται μια επανάσταση, η οποία, σημειωτέον, δεν είναι πάντα ορατή και άμεσα ανιχνεύσιμη, αλλάζει το Παράδειγμα κάτω από το οποίο δούλευαν οι επιστήμονες. Ο κόσμος πλέον είναι διαφορετικός. Σύμφωνα με μια άποψη του Kuhn, που αναφέρεται εκατοντάδες φορές από τους κριτικούς μελετητές του έργου του, οι επιστήμονες «ζουν πλέον σ έναν διαφορετικό κόσμο». 32 Αυτό, βέβαια, σημαίνει ότι οι επιστήμονες αντιλαμβάνονται τον κόσμο διαφορετικά. Θεωρούμε απαραίτητο, λόγω της συχνότητας και της έντασης με την οποία κατηγορήθηκε ο Kuhn για τη θέση αυτή, σαν να υιοθετούσε οπτικές παντελώς ιδεαλιστικές, να τη σχολιάσουμε λίγο περισσότερο. Δεν είναι δυνατόν να εκλαμβάνουμε αυτή την παρατήρηση κυριολεκτικά. Ο Kuhn εννοεί ό,τι σημειώνει με μεταφορικό τρόπο: σε πάρα πολλές περιπτώσεις μπορούμε να πούμε ότι ο κόσμος άλλαξε μέσα μας ξαφνικά (για κάτι, για κάποιους λόγους) ή ότι πλέον είδαμε τα πράγματα διαφορετικά. Κατά τη γνώμη μας είναι θετικιστική εμμονή να προσπαθεί κανείς να ασκήσει κριτική στον Kuhn στη βάση της παραδοχής ότι όταν αλλάζει μια επιστημονική θεωρία αλλάζει και ο φυσικός κόσμος. Ποτέ δεν ισχυρίστηκε ότι ο κόσμος είναι διαφορετικός κυριολεκτικά. Ο Kuhn εννοεί ότι άλλο πράγμα είναι η έννοια «γη» πριν και άλλο 32 Kuhn, 1981:188, 231.

11 35 μετά το Γαλιλαίο. Άρα μια έννοια περιγράφει με διαφορετικό τρόπο τον κόσμο όταν βρισκόμαστε στο πλαίσιο διαφορετικού Παραδείγματος. Είναι προφανές ότι μια τέτοια θέση το περιεχόμενο των εννοιών αλλάζει, όταν αλλάζει το Παράδειγμα μας οδηγεί μακριά από θετικιστικού τύπου περιχαρακώσεις του πλάτους των εννοιών. Η αλλαγή του Παραδείγματος δεν είναι μια αργή και σταδιακή διαδικασία, αλλά μια απότομη, επαναστατική, όπως κατά κόρον αναφέρθηκε, αλλαγή. Οι επιστήμονες δεν οδηγούνται σε νέες ιδέες, ερμηνείες του κόσμου και θεωρίες αργά, σωρευτικά και ορθολογικά, αλλά το «κοσμοείδωλο» που έχουν του κόσμου αλλάζει απότομα. Υπάρχει, δηλαδή, μια απότομη αλλαγή της εικόνας του κόσμου, τύπου «gestalt». Ο Kuhn αναφέρει ότι όπως βλέπουμε μια εικόνα τη μια στιγμή να δείχνει κάτι και την άλλη κάτι άλλο (στο παράδειγμα που χρησιμοποιεί έχουμε την εικόνα πάπια/λαγός- βλ. εικόνα 2, ανάλογη και η εικόνα 1, που παρατέθηκε προηγουμένως), έτσι και οι επιστήμονες τη μια στιγμή βλέπουν τη γη ως το κέντρο του σύμπαντος και την άλλη στιγμή τον ήλιο. Η αλλαγή είναι δραματική, ο κόσμος, πλέον, είναι διαφορετικός. Είναι παρατηρημένο ότι με την έναρξη της επανάστασης υπάρχουν πολλά προβλήματα. Το νέο Παράδειγμα πολλές φορές δεν επιλύει τα προβλήματα που επέλυε το παλιό. Αυτό είναι ένα από τα βασικά προβλήματα του Kuhn: γιατί επιλέγεται το νέο Παράδειγμα, αν σε ορισμένες περιπτώσεις επιλύει λιγότερα προβλήματα; Στις περιπτώσεις που συμβαίνει κάτι τέτοιο η επιλογή σχετίζεται με το είδος των προβλημάτων. Με άλλα λόγια ορισμένα από τα προβλήματα τα οποία δεν μπορούσαν να επιλυθούν με το παλιό Παράδειγμα και επιλύονται με το νέο, κρίνονται από τους επιστήμονες ως πολύ σημαντικά. Οι παλαιότεροι επιστήμονες μπορεί να αντιδρούν στις νέες καταστάσεις. Παρά τις αντιδράσεις, η επεξεργασία

12 36 του νέου Παραδείγματος, με την πάροδο του χρόνου, οδηγεί σε νέες, αποτελεσματικότερες, λύσεις και μ αυτόν τον τρόπο μετατρέπεται το νέο Παράδειγμα σε κανονική επιστήμη. Είναι χαρακτηριστικό αυτό που σημειώνει ο Kuhn: οι παλαιότεροι επιστήμονες δεν πρόκειται να πεισθούν από το νέο Παράδειγμα. Η κυριαρχία του νέου Παραδείγματος θα ολοκληρωθεί μετά το βιολογικό θάνατο των παλαιότερων επιστημόνων. Και το τελευταίο μεταξύ των άλλων είναι στοιχείο που δείχνει χαρακτηριστικά τον εν πολλοίς κοινωνικό χαρακτήρα της παραγωγής, διάδοσης και κυριαρχίας της γνώσης. 33 Αυτή είναι μια πολύ σύντομη και γενική εικόνα των απόψεων που εκφράζει ο Kuhn στη Δομή. Έχει κατηγορηθεί από πολλούς για κονστρουκτιβισμό (constuctivism, κατασκευασιοκρατία, θεωρία σύμφωνα με την οποία τον κόσμο, το εμπειρικό δεδομένο, πιο πολύ το κατασκευάζουμε εμείς οι ίδιοι, ερμηνεύοντάς το με βάση θεωρίες που έχουμε). 34 Ο ίδιος ο Kuhn, ωστόσο, δεν πιστεύει ότι το εμπειρικό δεδομένο το κατασκευάζουμε εμείς οι ίδιοι (ούτε καν με την έννοια που αναφέρουμε στην υποσημείωση) και ότι παρά τα προβλήματα και τις δυσκολίες μπορεί να υπάρχει αντικειμενικότητα στην 33 Για την «ηλικία» των επιστημόνων, βλ. σ. 224 και σ Και στο σημείο αυτό θεωρούμε απαραίτητη μια διευκρίνιση. Όταν λέμε ότι «κατασκευάζεται» το εμπειρικό δεδομένο, δεν εννοούμε ότι στη μελέτη μας του κόσμου «δημιουργούμε» εμείς -πώς;- τα φυτά, τα ζώα ή τα αντικείμενα που παρατηρούμε. Εννοούμε ότι πολύ μεγάλο μέρος της παρατήρησης σχετίζεται με τα χαρακτηριστικά που αποδίδουμε στο δεδομένο, με τον τρόπο που το περιγράφουμε. Έτσι ακόμη κι αν κάποιος υποστηρίζει σθεναρά ότι κατασκευάζουμε το δεδομένο, αυτό δεν σημαίνει ότι το επινοούμε ή το φτιάχνουμε, αλλά ότι για να το κατανοήσουμε, το περιγράφουμε με διάφορους τρόπους και ότι χωρίς την περιγραφή του και την καταγραφή του από τον ερευνητή το αντικείμενο δεν υπάρχει και δεν έχει σημασία αν υπάρχει ή όχι.

13 37 επιστήμη. Ο ίδιος παραθέτει μια σειρά από στοιχεία που όταν υπάρχουν αυτά η επιστημονική αλλαγή φαίνεται να ακολουθεί έναν δρόμο που μοιάζει ορθολογικός. Υιοθετείται, λοιπόν, μια νέα θεωρία όταν είναι πιο απλή, επιλύει περισσότερα προβλήματα, είναι παραγωγική, προετοιμάζει, δηλαδή, για επίλυση παλιών προβλημάτων με διαφορετικό τρόπο. Παράλληλα, βέβαια, η επιλογή μπορεί να βασίζεται και σε άλλους λόγους, για παράδειγμα αισθητικούς: ας μην ξεχνάμε ότι αναφέρει πως πολλές φορές επιλέγεται μια θεωρία επειδή είναι πιο κομψή από κάποια άλλη. 35 Δεν μπορούμε να ισχυριστούμε με πολλές πιθανότητες επιτυχίας ότι οι απόψεις του πλησιάζουν (ή πολύ περισσότερο ενισχύουν την κατασκευασιοκρατία), αλλά μπορούμε να παραδεχθούμε ότι σε πολλές περιπτώσεις στην επιλογή των θεωριών υπεισέρχονται κριτήρια τα οποία κάθε άλλο παρά ορθολογικής φύσης είναι. 36 Μπορούμε να προσθέσουμε, επιπλέον, ότι ο Kuhn ανοίγει το δρόμο για να δει κανείς με διαφορετικό τρόπο τις κοινωνικές επιστήμες, στο βαθμό που μας έδειξε ότι η αυστηρότητα των θετικών επιστημών δεν είναι τόση όση αρχικά φαίνεται. Κλείνουμε προσθέτοντας ότι ο Kuhn άνοιξε το δρόμο και στη σύγχρονη Κοινωνιολογία της Γνώσης. Σύμφωνα με την τελευταία - που θα παρουσιάσουμε αναλυτικά σε άλλο κύκλο μαθημάτων - είναι πλέον δυνατό να διερευνούμε κοινωνιολογικά και τις θετικές επιστήμες και όχι μόνο τις κοινωνικές, όπως ισχυριζόταν η παραδοσιακή Κοινωνιολογία της Γνώσης (για παράδειγμα ο Mannheim). 35 Για το θέμα της «καλαισθησίας» μιας θεωρίας, βλ.kuhn, 1981: Πάντως στη βάση τέτοιων παρατηρήσεων μπορούμε να πούμε ότι ο Kuhn έχει επηρεάσει τη Νέα Κοινωνιολογία της Γνώσης. Μάλιστα υπάρχει βιβλίο του Barry Barnes, το Kuhn and Social Science, που, παρά την εν πολλοίς κριτική στάση, δείχνει το ενδιαφέρον της Νέας Κοινωνιολογίας της Γνώσης για το έργο του Kuhn.

14 38 Εικόνα 2 Η εικόνα την οποία βλέπουμε είτε ως πάπια είτε ως λαγό είναι αυτή που χρησιμοποιεί ο Kuhn για να δείξει την αντίληψή του για την αλλαγή τύπου Gestalt.