Θζμα εργαςίασ: Ο ζλεγχοσ τησ ςυνταγματικότητασ των νόμων

Transcript

1 ΣΜΗΜΑ ΝΟΜΙΚΗ ΑΚΑΔΗΜΑΙΚΟ ΕΣΟ: Θζμα εργαςίασ: Ο ζλεγχοσ τησ ςυνταγματικότητασ των νόμων ΜΑΘΗΜΑ: «ΕΦΑΡΜΟΓΕ ΔΗΜΟΙΟΤ ΔΙΚΑΙΟΤ» ΔΙΔΑΚΩΝ ΚΑΘΗΓΗΣΗ: ΑΝΔΡΕΑ Γ. ΔΗΜΗΣΡΟΠΟΤΛΟ ΕΠΙΜΕΛΕΙΑ:ΗΛΙΑΝΑ Β. ΠΑΠΑΔΟΠΟΤΛΟΤ ΑΡΙΘΜΟ ΜΗΣΡΩΟΤ:

2 Π Ε Ρ Ι Ε Χ Ο Μ Ε Ν Α Α.ΕΙΑΓΩΓΗ...2 Β. ΓΕΝΙΚΟ ΜΕΡΟ 3 Π Ε Ρ Ι Ε Χ Ο Μ Ε Ν ΑΝΞΗ Λ. Θ ζννοια του νόμου γενικά Ουςιαςτικόσ και τυπικόσ νόμοσ...3 ΛΛ.Θ ςυνταγματικότθτα των νόμων Θ τυπικι ςυνταγματικότθτα Θ ουςιαςτικι ςυνταγματικότθτα. 4 ΛΛΛ. Ο ζλεγχοσ τθσ ςυνταγματικότθτασ Θ ςθμαςία του ελζγχου Τα είδθ του ελζγχου 4 Γ.ΕΙΔΙΚΟ ΜΕΡΟ....5 I. Το ιςχφον ςφςτθμα ςτθν Ελλάδα Προλθπτικόσ- «πολιτικόσ» ζλεγχοσ.. 6 α. Θ Βουλι και ο ΠτΔ. 6 β. Το Ελεγκτικό Συνζδριο Καταςταλτικόσ-δικαςτικόσ ζλεγχοσ... 7 α. Λςτορικά.. 7 i. Κεωρίεσ του H. Kelsen και C. Schmitt..7 ii. Θ νομολογιακι κατοχφρωςθ. 9 β. Το ςφγχρονο μικτό ςφςτθμα...10 γ. Ο ζλεγχοσ από τισ ολομζλειεσ των ανωτάτων δικαςτθρίων..12 δ. Ειδικά ο ζλεγχοσ τθσ ςυνταγματικότθτασ από το ΑΕΔ i. Προχποκζςεισ...11 ii. Διαδικαςία και απόφαςθ...13 ε. Ζννομεσ ςυνζπειεσ τθσ αντιςυνταγματικότθτασ διατάξεωσ II. Ο ζλεγχοσ ςυνταγματικότθτασ των νόμων ςε ξζνεσ χϊρεσ Γαλλία Γερμανία ΘΠΑ Λταλία Ελβετία, Λρλανδία και Πορτογαλία..17 III. Σφγκριςθ αποκεντρωτικοφ-ςυγκεντρωτικοφ ςυςτιματοσ 18 IV. Θ επίδραςθ του ενωςιακοφ δικαίου ςτθν οργάνωςθ του δικαςτικοφ ελζγχου..21 Δ. ΤΜΠΕΡΑΜΑΣΑ..24 Ε.ΠΕΡΙΛΗΨΗ-SUMMARY...25 Σ.ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΓΙΑ- ΝΟΜΟΛΟΓΙΑ Σελίδα 1

3 Α. ΕΙΑΓΩΓΗ «Ο έλεγχος της συνταγματικότητας των νόμων». Ο ζλεγχοσ τθσ ςυνταγματικότθτασ των νόμων αποτελεί εγγφθςθ για τθν υπεροχι του Συντάγματοσ ζναντι των κοινϊν νόμων και για τθ διατιρθςθ αυτοφ ςτθν κορυφι τθσ «πυραμίδασ» του νομικοφ ςυςτιματοσ. Απαραίτθτθ προχπόκεςθ για τθν ουςιαςτικι κατανόθςθ τθσ ζννοιασ του ελζγχου είναι, αρχικά, ο οριςμόσ άλλων εννοιϊν. Συγκεκριμζνα, θ εξζταςθ του κζματοσ κεωρείται ςκόπιμο να ξεκινιςει με τθν αντιπαράκεςθ του τυπικοφ και ουςιαςτικοφ νόμου και τθσ τυπικισ και ουςιαςτικισ ςυνταγματικότθτασ, κακϊσ και τον τρόπο με τον οποίο οι ζννοιεσ αυτζσ γίνονται αντιλθπτζσ από το Σφνταγμα. Λδιαίτερο ενδιαφζρον παρουςιάηουν, επίςθσ, τα είδθ του ελζγχου τθσ ςυνταγματικότθτασ των νόμων. Ζτςι, προτοφ προχωριςουμε ςτθν ανάπτυξθ του ειδικοφ μζρουσ, κα αςχολθκοφμε με τθ διάκριςθ του ελζγχου ςε προλθπτικό και καταςταλτικό-κρίνοντασ με βάςθ το χρονικό ςθμείο διενζργειάσ του- και ςε «πολιτικό» και δικαςτικό αναλόγωσ από ποιο όργανο αςκείται. Από τθν περαιτζρω διάκριςθ του δικαςτικοφ ελζγχου ςε ςυγκεντρωτικό, αποκεντρωτικό, κατϋαίτθςθ, κατϋζνςταςθ, απόλυτο και ςχετικό, κα ςτακοφμε ςτθ ςχζςθ ςυγκεντρωτικοφ και αποκεντρωτικοφ ςυςτιματοσ και ςτον τρόπο με τον οποίο αυτά ανάγονται ςτο δικαιϊκό ςφςτθμα. Σίγουρα, ηιτθμα που ενδιαφζρει περιςςότερο είναι το ιςχφον ελλθνικό ςφςτθμα και θ εξζλιξι του ςτο πζραςμα των χρόνων. Στθν Ελλάδα, ο πολιτικόσ ζλεγχοσ αςκείται από τθ Βουλι και τον Πρόεδρο τθσ Δθμοκρατίασ, κεωρείται όμωσ πωσ θ αξία του δεν είναι ουςιαςτικι, κακϊσ ςπάνια οδθγεί ςε πρακτικό και αποτελεςματικό ζλεγχο τθσ ςυνταγματικότθτασ των νόμων. Ζτςι, θ δικαςτικι ανεξαρτθςία και αμερολθψία εξυψϊνει τθ ςθμαςία του ελζγχου των νόμων από τθ δικαςτικι εξουςία. Για το λόγο αυτό, και θ ανάλυςθ του δικαςτικοφ ελζγχου κα είναι εκτενζςτερθ. Παρά το αδιαμφιςβιτθτο ενδιαφζρον που παρουςιάηει το κεμελιωκζν ςτθν Ελλάδα μικτό ςφςτθμα ελζγχου, κα μελετθκοφν ςυγκριτικά και ςυςτιματα αλλοδαπϊν χωρϊν, ϊςτε να ενιςχυκεί θ ςφαιρικι εικόνα του ελζγχου τθσ ςυνταγματικότθτασ των νόμων και, με τθν ευκαιρία αυτι, να αναπτυχκεί το ςφγχρονο κζμα τθσ εξάρτθςθσ του ςφμφωνου με το εκνικό ςφςτθμα ελζγχου τθσ ςυνταγματικότθτασ των νόμων από αυτό που επιβάλλει-ι τείνει να επιβάλλει- το ενωςιακό δίκαιο. Ζτςι, ςτον κίνδυνο τθσ απϊλειασ ςτοιχείων τθσ εκνικισ ςυνταγματικισ παράδοςθσ και, από τθν άλλθ, αντίκεςθσ ςτο πρότυπο τθσ Σελίδα 2

4 ενωςιακισ ζννομθσ τάξθσ, θ απάντθςθ είναι προςπάκεια εφρεςθσ μιασ κοινισ μζςθσ λφςθσ, ςφμφωνθσ με το ενωςιακό δίκαιο αλλά και με το χαρακτιρα του εκνικοφ Συντάγματοσ. I. Η ζννοια του νόμου γενικά 1.Ουςιαςτικόσ και τυπικόσ νόμοσ. Β. ΓΕΝΙΚΟ ΜΕΡΟ Ουςιαςτικόσ νόμοσ ονομάηεται ο οποιοςδιποτε κανόνασ δικαίου κεςπίηεται από τθν πολιτεία, τόςο από τθ νομοκετικι όςο και από τθν εκτελεςτικι εξουςία. Ουςιαςτικόσ δθλαδι είναι ο νόμοσ ανεξάρτθτα από το όργανο από το οποίο κεςπίςτθκε και τθ διαδικαςία που ακολουκικθκε για τθ κζςπιςθ του. Αντικζτωσ, τυπικόσ νόμοσ εκδίδεται μόνο από τθ Βουλι και τον Πρόεδρο τθσ Δθμοκρατίασ ςφμφωνα με τθν ςυνταγματικά προβλεπόμενθ διαδικαςία. 1 Ηιτθμα προκφπτει, ζτςι, ςτθν ερμθνεία του άρκρου 93 παρ.4 του Συντάγματοσ όπου ορίηεται πωσ «τα δικαςτιρια είναι υποχρεωμζνα να μθν εφαρμόηουν νόμο, το περιεχόμενο του οποίου αντίκειται προσ το Σφνταγμα». Σίγουρα θ ςυνταγματικι αυτι διάταξθ αναφζρεται ςτον τυπικό νόμο. Σε αντίκεςθ όμωσ με το άρκρο 100 παρ.5 του Συντάγματοσ για τθν άρςθ αμφιςβθτιςεων ςχετικά με τθν ουςιαςτικι ςυνταγματικότθτα τυπικϊν νόμων, το άρκρο 93 αφορά όλεσ τισ πράξεισ που ζχουν, βζβαια, ζρειςμα ςτο Σφνταγμα, ςε ςυνταγματικι εξουςιοδότθςθ, ςε αρμοδιότθτα που παρζχει το Σφνταγμα, δθλαδι ςε νόμο υπό τθ ςτενι ζννοια, όπωσ τα διατάγματα νομοκετικοφ περιεχομζνου. II.Η ςυνταγματικότητα των νόμων. 1. Θ τυπικι ςυνταγματικότθτα. Ο ζλεγχοσ τθσ ςυνταγματικότθτασ των νόμων είναι άρρθκτα ςυνδεδεμζνοσ με τθν τυπικι υπεροχι του Συντάγματοσ και αυτό διότι ωσ ςυνταγματικότθτα νοείται θ ςυμφωνία των νόμων με το τυπικά ανϊτερο Σφνταγμα. Τυπικι ςυνταγματικότθτα είναι θ ςυμφωνία τθσ διαδικαςίασ παραγωγισ των υποδεζςτερων κανόνων ωσ προσ τουσ από το Σφνταγμα κακιερωμζνουσ διαδικαςτικοφσ κανόνεσ 2. Οι κανόνεσ αυτοί αναφζρονται τόςο ςτθν κοινοβουλευτικι διαδικαςία ςυηιτθςθσ και ψιφιςθσ των νόμων όςο και ςτθν κατανομι των αρμοδιοτιτων των διάφορων κρατικϊν οργάνων που ςυμμετζχουν ςτθ διαδικαςία παραγωγισ του νόμου. Κατϋ επζκταςιν, αξίηει να ςθμειωκεί θ διάκριςθ τθσ τυπικισ ςυνταγματικότθτασ ςε εςωτερικι και εξωτερικι. 1 Για τισ ιςτορικζσ ρίηεσ τθσ διάκριςθσ βλ. Σςάτςοσ Θ. Δθμιτρθσ, Συνταγματικό Δίκαιο, τόμοσ α, 1994,Ακινα, ςελ Ανδρζασ Γ. Δθμθτρόπουλοσ, Γενικι Συνταγματικι Κεωρία, τόμ. Α,2004, ςελ. 407 Σελίδα 3

5 Εςωτερικι είναι θ τυπικι ςυνταγματικότθτα που αφορά τθν τιρθςθ κανόνων που διζπουν όλα τα ςτάδια παραγωγισ νόμου(άρκρα 70 επ. Σ), δθλαδι τθν κατάκεςθ, επεξεργαςία, ςυηιτθςθ και ψιφιςι του ςτο Κοινοβοφλιο. Γιϋαυτό και θ εςωτερικι τυπικι ςυνταγματικότθτα εντοπίηεται ςτα interna corporis τθσ Βουλισ και, λόγω τθσ διάκριςθσ τωσ εξουςιϊν, αυτοφ του τφπου ο ζλεγχοσ τθσ ςυνταγματικότθτασ ανικει ςτθν εξουςία μόνο του Προζδρου τθσ Δθμοκρατίασ και όχι των δικαςτθρίων. Αντικζτωσ, θ εξωτερικι τυπικι ςυνταγματικότθτα των νόμων ελζγχεται από τα δικαςτιρια. Εδϊ, ςθμαςία ζχουν τα εξωτερικά τυπικά ςτοιχεία του νόμου, θ υπόςταςθ του, τα οποία ανάγονται ςτισ αρμοδιότθτεσ του Προζδρου τθσ Δθμοκρατίασ(άρκρο 42 Σ) ςχετικά με τθν ζκδοςθ και δθμοςίευςθ. 2.Θ ουςιαςτικι ςυνταγματικότθτα. Θ Ουςιαςτικι ςυνταγματικότθτα διακρίνεται από τθν τυπικι, κακϊσ αφορά το ίδιο το περιεχόμενο του κανόνα δικαίου, το οποίο πρζπει να ςυμφωνεί με το ουςιαςτικό κανονιςτικό περιεχόμενο του Συντάγματοσ. Ειδικότερα, κριτιρια για τθν ουςιαςτικι ςυνταγματικότθτα αποτελοφν διατάξεισ που αφοροφν είτε τα ςυνταγματικά δικαιϊματα είτε τισ γενικζσ αρχζσ και ςε καμία περίπτωςθ τθν τιρθςθ τθσ διαδικαςίασ 3. ΙΙΙ.Ζλεγχοσ τησ ςυνταγματικότητασ. 1.Θ ςθμαςία του ελζγχου Κα πρζπει να ςθμειωκεί πωσ ο ζλεγχοσ τθσ ςυνταγματικότθτασ των νόμων παρατθρείται ςυνικωσ ςε ζννομεσ τάξεισ που διζπονται από αυςτθρά Συντάγματα 4, γεγονόσ που εξθγεί και τθ ςθμαςία του. Θ τυπικι αυτι υπεροχι του Συντάγματοσ 5 είναι που γεννά, άλλωςτε, τθν υποχρζωςθ του νομοκζτθ να κεςπίηει νόμουσ ςφμφωνουσ με το Σφνταγμα τόςο κατά τθν τυπικι όςο και κατά τθν ουςιαςτικι τουσ διάςταςθ. Αναμφιςβιτθτα, επομζνωσ, ο υπό οποιαδιποτε μορφι ζλεγχοσ τθσ ςυνταγματικότθτασ αποτελεί εγγφθςθ τθσ υπεροχισ αυτισ. 2.Είδθ ελζγχου. Ο ζλεγχοσ τθσ ςυνταγματικότθτασ των νόμων διακρίνεται κατϋαρχιν με βάςθ το χρόνο άςκθςισ του ςε προληπτικό και καταςταλτικό. Προλθπτικόσ είναι ο ζλεγχοσ 3 Ανδρζασ Γ. Δθμθτρόπουλοσ, Γενικι Συνταγματικι Κεωρία, τόμ. Α,2004, ςελ Αυςτθρό Σφνταγμα είναι το τυπικό γραπτό Σφνταγμα, του οποίου οι κανόνεσ ανακεωροφνται(τροποποιοφνται ι καταργοφνται) με ςυγκεκριμζνθ διαδικαςία, δυςχερζςτερθ από αυτιν που ιςχφει για τουσ υποδεζςτερουσ νόμουσ. Ιπιο είναι το Σφνταγμα εκείνο που οι κανόνεσ του ζχουν ίδια ιςχφ, τίκενται, τροποποιοφνται ι καταργοφνται με τθν ίδια διαδικαςία που ακολουκείται και ςτουσ κοινοφσ νόμουσ(π.χ. θ αρχι τθσ υπεροχισ του Κοινοβουλίου ςτο βρετανικό Σφνταγμα). 5 Κϊςτασ Γ. Μαυριάσ, Συνταγματικό Δίκαιο,2004,ςελ Σελίδα 4

6 που διενεργείται πριν τθν ψιφιςθ του νόμου από τθ Βουλι και είναι γίνεται είτε από το Κοινοβοφλιο είτε από τον αρχθγό του κράτουσ 6.Αντικζτωσ, ο καταςταλτικόσ διενεργείται μετά από τθν ζκδοςθ και δθμοςίευςι του από τον Πρόεδρο τθσ Δθμοκρατίασ. Όταν, ακόμα, ο ζλεγχοσ αςκείται από τα πολιτικά όργανα ονομάηεται πολιτικόσ.ο πολιτικόσ ζλεγχοσ είναι κακόλα νομικόσ, μόνο που δεν ζγκειται ςτθν ζκδοςθ δικαςτικισ απόφαςθσ κι αυτι ακριβϊσ είναι θ διαφορά του από το δικαςτικό.ο δικαςτικόσ ζλεγχοσ ανικει ςτα χζρει τθσ δικαςτικισ εξουςίασ και είναι ο επικρατζςτεροσ. Με τθ ςειρά του, όμωσ, ο δικαςτικόσ ζλεγχοσ διακρίνεται ανάλογα με τθ μορφι οργάνωςισ του,τον τρόπο άςκθςθσ και τθν ιςχφ εν τζλει τθσ δικαςτικισ απόφαςθσ. Όςον αφορά ςτθν οργάνωςθ, διακρίνουμε ςυγκεντρωτικό και αποκεντρωτικό ζλεγχο-ςτενότατα ςυνδεδεμζνοι με το ςυγκεντρωτικό και αποκεντρωτικό ςφςτθμα. Στο ςυγκεντρωτικό ςφςτθμα, θ ςυνταγματικότθτα ελζγχεται από ζνα ανϊτατο δικαςτιριο με αρμοδιότθτα αποκλειςτικά και μόνο κζματα ςυνταγματικότθτασ 7.Ο αποκεντρωτικόσ ή διάχυτοσ ζλεγχοσ μπορεί να αςκθκεί από οποιοδιποτε δικαςτιριο και οποιαςδιποτε βακμίδασ. Ετςι, διοικθτικά, πολιτικά και ποινικά, πρωτοβάκμια,δευτεροβάκμια ι ακυρωτικά δικαςτιρια δφνανται κατά το αποκεντρωτικό ςφςτθμα να ελζγξουν τθ ςυνταγματικότθτα νόμου. Επιπλζον, ο δικαςτικόσ ζλεγχοσ γίνεται είτε κατ αίτηςη είτε κατ ζνςταςη.σίγουρα, θ διενζργεια ελζγχου βάςει αναγνωριςτικισ αγωγισ παρπζμπει ςτο ςυγκεντρωτικό ςφςτθμα 8.Όταν, όμωσ, ο ζλεγχοσ είναι κατϋζνςταςθ, γίνεται μόνο περεμπιπτόντωσ και ςε καμία περίπτωςθ αυτοτελϊσ 9. Θ διάκριςθ, τζλοσ, βάςει τθσ ιςχφοσ τθσ απόφαςθσ ζχει τεράςτια ςθμαςία κακϊσ ςυνδζεται άμεςα και με τισ ςυνζπειεσ τθσ αντιςυνταγματικότθτασ ενόσ νόμου.πιο ςυγκεκριμζνα, ςε περίπτωςθ απόλυτου ελζγχου, θ δικαςτικι εξουςία ζχει τθ δυνατότθτα ακφρωςθσ του νόμου-είτε μερικισ είτε ολικισ.στο ςχετικό, όμωσ, ζλεγχο το δικαςτιριο αρκείται ςτθ μθ εφαρμογι του νόμου ςτθ ςτθ ςυγκεκριμζνθ υπό κρίςθ περίπτωςθ. Γ.ΕΙΔΙΚΟ ΜΕΡΟ I.Σο ιςχφον ςφςτημα ςτην Ελλάδα 6 Ευ.Βενιηζλοσ, «Μακιματα Συνταγματικοφ Δικαίου»,ςελ Βλ. Βαςιλόγιαννθ, «Σε τι χρθςιμεφει ο ςυγκεντρωτικόσ δικαςτικόσ ζλεγχοσ τθσ ςυνταγματικότθτασ των νόμων»,ςελ Α.Γ.Δθμθτρόπουλοσ, Γενικι Συνταγματικι Κεωρία,ςελ Ευ.Βενιηζλοσ, «Μακιματα Συνταγματικοφ Δικαίου»,ςελ.182. Σελίδα 5

7 1..Προλθπτικόσ - «Πολιτικόσ» ζλεγχοσ α.θ Βουλι και ο Πρόεδροσ τθσ Δθμοκρατίασ Ο προλθπτικόσ ζλεγχοσ ςτθν Ελλάδα αςκείται κατά βάςθ από τθ νομοκετικι εξουςία,δθλαδι τθ Βουλι και τον Πρόεδρο τθσ Δθμοκρατίασ, όπωσ ακριβϊσ αυτι ορίηεται ςτο άρκρο 26 παρ.1 του Συντάγματοσ 10.Αρχικά, ο ζλεγχοσ τθσ ςυνταγματικότθτασ αςκείται από τθ Βουλι κατά τθν ψιφιςι του και από τον Πρόεδρο τθσ Δθμοκρατίασ κατά τθν uno actu ζκδοςθ και δθμοςίευςι του.ζχει κακιερωκεί αυτοφ του τφπου ο ζλεγχοσ να χαρακτθρίηεται «πολιτικόσ».ο πολιτικόσ ζλεγχοσ(όροσ που προτάκθκε από τθν Ν.Ακ.Κανελλοποφλου) είναι κατϋακρίβεια αυτόσ που αςκείται ςτα πλαίςια τθσ εκτελεςτικισ και νομοκετικισ εξουςίασ και κεωρείται πολφ εφςτοχοσ 11. Συγκεκριμζνα, τα μζςα του ελζγχου είναι από το μζροσ τθσ Βουλισ ι τθσ Κυβζρνθςθσ, θ προβολι αντιρριςεων ι ενςτάςεων κατά το ςτάδιο τθσ ςυηιτθςθσ και ςε κάκε περίπτωςθ πριν από τθν ψιφιςθ του νομοςχεδίου ι τθσ πρόταςθσ νόμου ςφμφωνα με τα άρκρα 72 και 77 παρ.1 του Συντάγματοσ.Θ υποχρζωςθ τθσ Βουλισ να μθν ψθφίηει νόμουσ αντιςυνταγματικοφσ προκφπτει απί το άρκρο 100 του Κανονιςμοφ τθσ Βουλισ.Σφμφωνα με τθν παρ.1 του άρκρου αυτοφ, ο Πρόεδροσ τθσ Βουλισ και κάκε βουλευτισ ι μζλοστθσ Κυβζρνθςθσ μπορεί να ηθτιςει ςτο ςτάδιο τθσ κατϋαρχιν ςυηιτθςθσ να αποφανκεί θ Βουλι αναφορικά με ςυγκεκριμζνεσ αντιρριςεισ που προβάλλει για τθ ςυνταγματικότθτα νομοςχεδίου ι πρόταςθσ νόμου.θ παρ.2 ορίηει ειδικότερα τθ διαδικαςία ζκδοςθσ απόφαςθσ επί των προβαλλομζνων αντιρριςεων και ενςτάςεων.ζτςι, ςτθ ςυηιτθςθ οφείλουν να μετζχουν ζνασ από αυτοφσ που διατφπωςαν τθν πρόταςθ, ζνασ από τουσ αντιλζγοντεσ, οι Πρόεδροι των Κοινοβουλευτικϊν Ομάδων και οιι αρμόδιοι Υπουργοί, ενϊ ςτον κακζνα από αυτοφσ αντιςτοιχοφν αυςτθρϊσ πζντε λεπτά τθσ ϊρασ.θ απόφαςθ επί τθσ ςυνταγματικότθτασ, τελικά, λαμβάνεται με ανάταςθ ι ζγερςθ και μόνο.αφοφ ζχει προθγθκεί θ ψιφιςθ από τθ Βουλι, ο Πρόεδροσ τθσ Δθμοκρατίασ οφείλει να εκδϊςει και να δθμοςιεφςει με μία πράξθ του το νόμο, μζςα ςε ζνα μινα από τθν ψιφιςι του(άρκρο 42 παρ.1 Σ). Υπό τθ ρυκμιςτικι του,όμωσ, πάντα ιδιότθτα ζχει δικαίωμα αναπομπισ(ςχετικό veto) ςτο διάςτθμα αυτό.σε περίπτωςθ που παρζλκει θ προκεςμία αναπομπισ του νομοςχεδίου ι τθσ πρόταςθσ νόμου, ο Πρόεδροσ οφείλει να προχωριςει ςτθν ζκδοςθ και δθμοςίευςι του.οι λόγοι που μπορεί να επικαλεςκεί είναι αποκλειςτικά λόγοι νομιμότθτασ που αφοροφν τα τυπικά χαρακτθριςτικά και ςε καμία περίπτωςθ ςκοπιμότθτασ, ενϊ πρζπει οπωςδιποτε να εκτίκενται ςτθν αναπομπι.αξίηει ςτο ςθμείο αυτό να αναφερκεί πωσ λόγοι ςκοπιμότθτασ μποροφςαν να προβλθκοφν πριν τθν ανακεϊρθςθ του 1986, με τθν οποία και καταργικθκε θ κφρωςθ νόμου.θ Βουλι αποφαίνεται ςχχετικά με τθν αναπομπι με τθ διαδικαςία που προβλζπεται ςτο 10 «Θ νομοκετικι λειτουργία ακείται από τθ Βουλι και τον Πρόεδρο τθσ Δθμοκρατίασ». 11 Σςάτςοσ Θ.Δθμιτρθσ,Συνταγματικό Δίκαιο,τόμ. Βϋ, ςελ.491 Σελίδα 6

8 άρκρο 76 παρ.2 Σ 12 και ςε περίπτωςθ που επαναψθφιςτεί από τθν πλειοψθφία του ςυνόλου των Βουλευτϊν, ο Πρόεδροσ τθσ Δθμοκρατίασ προχωρά ςε ζκδοςθ και δθμοςίευςθ και κακιςτά το νομοςχζδιο νόμο του κράτουσ.στο άρκρο 42 παρ.2 Σ είναι που κεμελιϊνεται και ο αναβλθτικόσ χαρακτιρασ του veto.αντικζτωσ, εάν επιβαλλόταν θ επαναψιφιςθ από τα 3/5 του όλου αρικμοφ των βουλευτϊν-όπωσ αυτό προβλεφκθκε ςτο Σχζδιο του Συντάγματοσ- ο χαρακτιρασ του veto κα ιταν ζντονα απόλυτοσ και όχι ςχετικόσ 13. β. To Eλεγκτικό Συνζδριο Θ αρμοδιότθτα του Ελεγκτικοφ Συνεδρίου ορίηεται ςυνταγματικά ςτο άρκρο 98 Σ.Πιο ςυγκεκριμζνα, ςφμφωνα με τθν παρ.1 ςτοιχ.δϋ το Ελεγκτικό Συνζδριο γνωμοδοτεί για όςα νομοςχζδια αφοροφν ςυντάξεισ ι αναγνϊριςθ υπθρεςίασ για τθν παροχι δικαιϊματοσ ςφνταξθσ ςφμφωνα με το άρκρο 73 παρ.2σ αλλά και για κάκε άλλο κζμα που ορίηει ο νόμοσ.στο άρκρο αυτό προβλζπεται ςυγκεκριμζνθ ειδικι διαδικαςία ψιφιςθσ νόμων ςχετικϊν με τθν απονομι ςυντάξεων και τουσ όρουσ τθσ με κυριότερο γνϊριςμά τθσ τθν ανάκεςθ τθσ νομοκετικισ πρωτοβουλίασ αμιγϊσ ςτον Υπουργό Οικονομικϊν.Θ μορφι άςκθςθσ του ελζγχου από το Ελεγκτικό Συνζδριο είναι, βζβαια, ιδιαίτερθσ φφςθσ κακϊσ ςυνίςταται ςτθ μθ δεςμευτικι γνωμοδότθςθ που απαιτείται εκ μζρουσ του Ελεγκτικοφ Συνεδρίου προσ τα νομοκετικά όργανα 14. Δεδομζνου, όμωσ, ότι κατά τθ γνωμοδότθςι του δεν ελζγχει μόνο τθ ςυμφωνία του ςυνταξιοδοτικοφ νομοςχεδίου προσ τθ διαδικαςία του άρκρου 73 παρ.2, αλλά και προσ άλλεσ επιταγζσ του Συντάγματοσ, πρζπει να κερθκεί ότι διενεργεί προλθπτικό ζλεγχο, υπό τθν ευρεία του όμωσ ζννοια. 2.Καταςταλτικόσ- Δικαςτικόσ ζλεγχοσ α..λςτορικά α1. Οι κεωρίεσ των H.Kelsen και C.Schmitt 12 Αρκρο 76 παρ.1 Σ: «Ψθφιςμζνο νομοςχζδιο ι πρόταςθ νόμου που αναπζμπεται κατά το άρκρο 42 ςυηθτείται και ψθφίηεται απί τθν Ολομζλεια τθσ Βουλισ δφο φορζσ και ςε δφο διαφορετικζσ ςυνεδριάςεισ που απζχουν μεταξφ τουσ δφο τουλάχιςτον θμζρεσ, ςτθν πρϊτθ ςυηιτθςθ κατ αρχιν και κατϋάρκρο και ςτθ δεφτερθ κατϋάρκρο και ςτο ςφνολο». 13 Βλ. Καςιμάτθ, «Σφνταγμα και Κοινό Δίκαιο», τόμ. «Θ επίδραςισ του ςυντάγματοσ του 1975 επί του ιδιωτικοφ και επί του δθμοςίου δικαίου», ςελ κουρισ/βενιηζλοσ, «Ο δικαςτικόσ ζλεγχοσ τθσ ςυνταγματικότθτασ των νόμων», ςελ Σελίδα 7

9 Στθν κακιζρωςθ του δικαςτικοφ ελζγχου τθσ ςυνταγματικότθτασ των νόμων ωσ ςπουδαιότερου είδουσ ελζγχου ςυνετζλεςαν ςε μεγάλο βακμό με τισ κεωρίεσ τουσ δφο μεγάλεσ προςωπικότθτεσ τθσ νομικισ ςκζψθσ, ο H.Kelsen και ο C.Schmitt. Οι δφο αυτοί κεωρθτικοί ανζπτυξαν ζνα κακοριςτικό διάλογο τθν εποχι του μεςοπολζμου περιςτρεφόμενοι γφρω από το ερϊτθμα για το ποια κα ιταν θ καλφτερθ εγγφθςθ για τθν προςταςία και τθν τιρθςθ του Συντάγματοσ. Ο Kelsen πρϊτοσ παρατθρεί ότι θ δικαιοδοτικι εγγφθςθ του υντάγματοσ είναι ζνα ςτοιχείο του ςυςτιματοσ των τεχνικϊν μζτρων που ζχουν για ςκοπό τουσ τθν εξαςφάλιςθ τθσ κανονικισ άςκθςθσ των κρατικϊν λειτουργιϊν. Στο επίπεδο τθσ ςχζςθσ του νόμου προσ το Σφνταγμα, θ κανονικότθτα διαςφαλίηεται με τισ εγγυιςεισ τθσ ςυνταγματικότθτασ των νόμων: εγγυιςεισ του υντάγματοσ ςθμαίνει εγγυιςεισ τθσ κανονικότθτασ των κανόνων που υπάγονται άμεςα ςτο Σφνταγμα, δθλαδι ουςιαςτικά εγγυιςεισ τθσ ςυνταγματικότθτασ των νόμων. Επομζνωσ, εγγυιςεισ του Συντάγματοσ είναι μζςα, που ςτόχο ζχουν τθν προςταςία του Συντάγματοσ και ςτρζφονται κατά των αντιςυνταγματικϊν νόμων. Δθλαδι, κατά τον Kelsen μόνο θ ακυρωςιμότθτα των αντιςυνταγματικϊν πράξεων μπορεί να εξαςφαλίςει τθν υπεροχι του Συντάγματοσ ςτθν ζννομθ τάξθ και τθ νομιμότθτα.ο αυςτριακόσ νομικόσ αρνείται να εμπιςτευτεί το ίδιο το Κοινοβοφλιο για τθν πραγματοποίθςθ τθσ υποταγισ του ςτο Σφνταγμα και κεωρεί απαραίτθτθ τθν ανάκεςθ του ελζγχου ςτθν ανεξάρτθτθ δικαςικι εξουςία.ο Kelsen αποδζχεται ακόμθ και το ενδεχόμενο του παρεμπίπτοντοσ ελζγχου τθσ ςυνταγματικότθτασ των νόμων από τα κοινά δικαςτιρια, με τον περιοριςμό του δικαςτθρίου ςτθν μθ εφαρμογι απλϊσ τθσ αντιςυνταγματικισ διάταξθσ, ωςτόςο δείχνει τθν προτίμθςθ του ςτο ςφςτθμα του ςυγκεντρωτικοφ ελζγχου τθσ ςυνταγματικότθτασ των νόμων που αςκείται από το Συνταγματικό δικαςτιριο, γιατί το ςφςτθμα αυτό διαςφαλίηει με τρόπο πιο αποτελεςματικό τθν ενότθτα και τθν αποτελεςματικι ιςχφ του δικαίου Κατά Παναγιϊτθ Κ. Σςοφκα «θ δικαιοδοτικι λειτουργία, ςε ςφγκριςθ με τθν εκτελεςτικι και τθν νομοκετικι, χαρακτθρίηεται από μια εγγενι και αποφαςιςτικι για όλθ τθ δράςθ τθσ ιδιαιτερότθτα, θ οποία ςυνίςταται ςτο εξισ: ότι ο νόμοσ που, εκτόσ από αντικείμενο εφαρμογισ, αποτελεί και αντικείμενο ελζγχου ωσ προσ τθ ςυνταγματικότθτά του από τθ δικαιοδοτικι λειτουργία, αποτελεί, ταυτόχρονα, και κριτιριο ελζγχου τθσ. * + Το ρυκμιςτικό πλαίςιο τθσ δράςθσ τουσ το κζτει ο ςυντακτικόσ και ο κοινόσ νομοκζτθσ με τισ δικονομικοφ δικαίου διατάξεισ που κεςπίηει. Αυτζσ προβλζπουν δεςμευτικά το αν, πότε και πωσ τθσ δικαιοδοτικισ δράςθσ. Θ ςχζςθ τθσ δικαιοδοτικισ λειτουργίασ με το Σφνταγμα και το νόμο κα μποροφςε να αποδοκεί με ζναν νομικό νεολογιςμό: τθν ζννοια τθσ δικονομικισ νομιμότθτασ.» Π. Κ. Τςοφκασ «Υπάρχει δυνατότθτα δικαςτικοφ ελζγχου τθσ εκλογισ του Προζδρου τθσ Δθμοκρατίασ;» εκδ. Αφοί Π. Σάκκουλα, Ακινα, 1995, ςελ.7-8 (* Ανατφπωςθ, με επιμζρουσ αλλαγζσ και προςκικεσ από τθν επικεϊρθςθ δικονομικοφ δικαίου «Δίκθ», Αφγουςτοσ-Σεπτζμβριοσ 1992, τεφχοσ 80, ςελ ) Σελίδα 8

10 Για τθν ςμιτιανι αντίλθψθ αντίκετα, θ εγγφθςθ τιρθςθσ του Συντάγματοσ προχποκζτει τθν προάςπιςθ του Συντάγματοσ ι του πολιτεφματοσ από δυνάμεισ που απειλοφν τθ ςυγκεκριμζνθ φπαρξθ τθσ πολιτικισ ενότθτασ του λαοφ ωσ πραγματικισ κατάςταςθσ και όχι ωσ νομικισ κατάςταςθσ, όπωσ ςτον Kelsen. Για τον Schmitt, το Σφνταγμα, με τθ κετικι του όρου ζννοια, προκειμζνου να διατθρθκεί ζχει ανάγκθ από ζναν φφλακα, και αυτόσ ο φφλακασ μπορεί να είναι μόνο το όργανο που ζχει τθ δφναμθ και τθν ικανότθτα να επιβάλλεται ςε ςτιγμζσ κρίςθσ. Αυτό το όργανο, πρζπει να ςυμμετζχει άμεςα ςτθν οργάνωςθ και τθν άςκθςθ τθσ νομοκετικισ και τθσ εκτελεςτικισ εξουςίασ.για τθν επιτυχι αντιμετϊπιςθ του κινδφνου κατάλυςθσ του Συντάγματοσ από τθν επιρροι εξωτερικϊν ςτοιχείων, το κατάλλθλο κρατικό όργανο για τθν προςταςία του Συντάγματοσ πρζπει να είναι εξοπλιςμζνο με πλιρεισ εξουςίεσ, ϊςτε να μπορεί να αντιμετωπίηει τισ ςυνταγματικζσ κρίςεισ που προζρχονται από τουσ εχκροφσ του λαοφ, με τθ χριςθ μζτρων καταςτολισ. Επομζνωσ, ο κατάλλθλοσ φφλακασ του Συντάγματοσ είναι μάλλον ο Πρόεδροσ τθσ Δθμοκρατίασ, αφοφ ς αυτόν ανικει κατά το Σφνταγμα τθσ Βαϊμάρθσ θ αποφαςιςτικι αρμοδιότθτα κιρυξθσ τθσ χϊρασ ςε κατάςταςθ ζκτακτθσ ανάγκθσ. Σε πλιρθ λοιπόν αντίκεςθ τον Kelsen, ο φφλακασ του Συντάγματοσ για τον Σμιτ, εφόςον καλείται να αποφαςίςει για ενζργειεσ που προςβάλλουν άμεςα το Σφνταγμα και ςυνδζονται με τθν φπαρξθ του, δεν είναι ζνα δικαιοδοτικό αλλά ζνα πολιτικό όργανο. Παρϋόλθ τθ διαφωνία των δφο αυτϊν κεωρθτικϊν ςχετικά με τθ φφςθ και τθν αποςτολι τθσ ςυνταγματικισ δικαιοςφνθσ,κοινόσ παράγοντάσ τουσ παραμζνει το γεγονόσ ότι και οι δφο αποβλζπουν ςτθ διατιρθςθ τθσ ενότθτασ και τθσ ςτακερότθτασ του Συντάγματοσ ι του κράτουσ. α2. Θ νομολογιακι κατοχφρωςθ Κάνοντασ λόγο για το ιςτορικό τθσ ςυνταγματικισ κατοχφρωςθσ του δικαςτικοφ ελζγχου κα ιταν τεράςτιο ςφάλμα να μθν ανακερκοφμε ςε οριςμζνεσ αποφάςεισςτακμό ςτα δεδομζνα τθσ ςυνταγματικισ ιςτορίασ τθσ χϊρασ μασ. Αρχικά, τα ελλθνικά ςυντάγματα,μζχρι τθν ανακεϊρθςθ του 1975, δεν προζβλεπαν ρθτά το δικαςτικό ζλεγχο 16.Κατά τθν περίοδο τθσ μοναρχίασ του Όκωνα, , απαγορευόταν ο ζλεγχοσ του περιεχομζνου των πράξεων τθσ νομοκετικισ εξουςίασ από τα δικαςτιρια, κακϊσ δεν μποροφςε να υποτεκεί ότι θ εξουςία που εκπροςωπεί τθν κυριαρχία του ζκνουσ παραβίαηε το νόμο 17. Ζτςι, για πρϊτθ φορά επετράπθ ςτα δικαςτιρια ο ζλεγχοσ ςτθν πράξθ τθσ ςυνταγματικότθτασ των νόμων 16 Για περιςςότερεσ λεπτομζρειεσ βλ. Α.Γ.Δθμθτρόπουλο, Γενικι Συνταγματικι Κεωρία,ςελ ΑΠ 198/1847 Σελίδα 9

11 με απόφαςθ του Αρείου Πάγου 18 μετά τθν ζξωςθ του Όκωνα και τθν κατάρτιςθ του Συντάγματοσ του Βζβαια, ςτθ ςυνζχεια θ νομολογία εμπλουτίςτθκε 19 και ο ςπουδαίοσ κεμελιωτισ του Δθμοςίου Δικαίου Νικόλαοσ Σαρίπολοσ κεμελίωςε τθν άποψι του περί τθσ αναγκαιότθτασ του δικαςτικοφ ελζγχου τθσ ςυνταγματικότθτασ για τθ διαςφάλιςθ τθσ αυςτθρότθτασ και τθσ υπεροχισ του Συντάγματοσ ςε ςχζςθ με τουσ κοινοφσ νόμουσ, ςτο άρκρο 44 του Συντάγματοσ του Πολλοί επιςτιμονεσ τεκμθρίωςαν τθν ανάγκθ ελζγχου τθσ ςυνταγματικότθτασ των νόμων επικαλοφμενοι το άρκρο 110 του Συντάγματοσ του 1864 που όριηε ότι θ τιρθςθ του Συντάγματοσ επαφίεται ςτον πατριωτιςμό των Ελλινων, αλλά και το άρκρο 103 που προζβλεπε ότι κα καταργοφνταν όλοι οι νόμοι και τα διατάγματα που κα αντζβαιναν ςτο Σφνταγμα. Επειδι, όμωσ, οι διατάξεισ αυτζσ δεν μποροφςαν να κεμελιϊςουν ριηικά τον ζλεγχο τθσ ςυνταγματικότθτασ και δεδομζνου ότι θ νομολογία δεν αποτελεί πθγι δικαίου, κεωρικθκε ότι ο ζλεγχοσ τθσ ςυνταγματικότθτασ των νόμων αποτελεί ςυμπλθρωτικό ςυνταγματικό ζκιμο. Στθν ερμθνευτικι διλωςθ του άρκρου 5 του Συντάγματοσ του 1927 προβλζφκθκε για πρϊτθ φορά ρθτά ο δικαςτικόσ ζλεγχοσ, κακϊσ τα δικαςτιρια ιταν πλζον υποχρεωμζνα να μθν εφαρμόηουν νόμο που αντίκειται ςτο Σφνταγμα ωσ προσ το περιεχόμενό του. Με αυτόν τον τρόπο ο δικαςτικόσ ζλεγχοσ ζπαψε πια να αποτελεί ςυνταγματικό ζκιμο κακϊσ προβλεπόταν ςε expressis verbis ςυνταγματικι διάταξθ. Δυςτυχϊσ, όμωσ, το από πολλοφσ χαρακτθριςκζν οπιςκοδρομικό Σφνταγμα του 1952 δεν περιζλαβε τθ ςυγκεκριμζνθ διάταξθ. β. Το ςφγχρονο μικτό ςφςτθμα Με το Σφνταγμα του 1975 κακιερϊκθκε τελικά το μικτό ςφςτθμα δικαςτικοφ ελζγχου τθσ ουςιαςτικισ ςυνταγματικότθτασ των νόμων. Κα πρζπει κατϋαρχάσ να διευκρινιςτεί πωσ ο καταςταλτικόσ ζλεγχοσ είναι ςυνικωσ ζλεγχοσ δικαςτικόσ γιϋ αυτό και είκιςται πολλζσ φορζσ οι όροι να αντικακιςτοφνται. Τι εννοοφμε, όμωσ, ακριβϊσ με τον όρο μικτό ςφςτθμα; Κατϋαρχιν προβλζπεται το αποκεντρωτικό ςφςτθμα και όλα τα δικαςτιρια ανεξαιρζτωσ είναι αρμόδια για τον ζλεγχο τθσ ςυνταγματικότθτασ νόμου. Ο ζλεγχοσ από όλα τα δικαςτιρια είναι παρεμπίπτων μζςω δικονομικϊν οδϊν με τθν προυπόκεςθ ότι διενεργείται ζνεκα και ςτο πλαίςιο εκδικαηόμενων ενϊπιόν τουσ υποκζςεων. Στθν Ελλάδα, όπου επικρατεί το ςφςτθμα του διάχυτου ελζγχου, αυτόσ 18 ΑΠ 18/1871: «Θ δικαςτικι εξουςία δεν μπορεί να κεωριςει ιςχυρι νομοκετικι ρφκμιςθ που το περιεχόμενό τθσ είναι ςαφϊσ αντίκετο προσ κάποια ςυνταγματικι διάταξθ που είναι προικιςμζνθ με ανϊτερθ ιςχφ», 19 ΑΠ 1401/1878, ΑΠ 1073/1883, ΑΠ 23/ Άρκρο 40: «ο βαςιλεφσ δεν ζχει άλλασ εξουςίασ ειμι όςασ τω απονζμει ρθτϊσ το Σφνταγμα και οι ςυνάδοντεσ προσ αυτό ιδιαίτεροι νόμοι». Σελίδα 10

12 πραγματοποιείται είτε αυτεπάγγελτα από το δικαςτιριο είτε κατϋ ζνςταςθ των διαδίκων και είναι ςυγκεκριμζνοσ αφενόσ, επειδι το δικαςτιριο δε κα αποφανκεί ςχετικά με τθ ςυνταγματικότθτα ι μθ ενόσ νόμου in globo, αλλά μιασ ςυγκεκριμζνθσ διάταξθσ, και αφετζρου, ςε περίπτωςθ αντιςυνταγματικισ διάταξθσ θ ςυνζπεια που επζρχεται είναι θ μθ εφαρμογι τθσ ςτθν εν λόγω εκδικαηόμενθ υπόκεςθ. Με άλλα λόγια, δεν αποκλείεται θ εφαρμογι τθσ ςυγκεκριμζνθσ διάταξθσ που κρίκθκε αντιςυνταγματικι είτε από άλλο δικαςτιριο 21 είτε ακόμα και από τον ίδιο δικαςτι ςε άλλθ υπόκεςθ. Και αυτό διότι ο νόμοσ δεν ακυρϊνεται αλλά απλϊσ δεν εφαρμόηεται. Στο Σφνταγμα υπάρχουν δφο διατάξεισ ςτισ οποίεσ κεμελιϊνεται το αποκεντρωτικό διάχυτο ςφςτθμα δικαςτικοφ ελζγχου. Πρωτίςτωσ, ςτο άρκρο 87 παρ.2 κατοχυρϊνεται το δικαίωμα των δικαςτϊν να μθν εφαρμόηουν διάταξθ που κρίνουν ωσ αντιςυνταγματικι. Ειδικότερα, ςφμφωνα με το ςυγκεκριμζνο άρκρο οι δικαςτζσ κατά τθν άςκθςθ των κακθκόντων τουσ υπόκεινται μόνο ςτο Σφνταγμα και τουσ νόμουσ και ςε καμια περίπτωςθ δεν υποχρεοφνται να ςυμμορφϊνονται με διατάξεισ που ζχουν τεκεί κατά κατάλυςθ του Συντάγματοσ. Παρόμοια ρφκμιςθ ειςάγει ςτθν ελλθνικι ζννομθ τάξθ, με τθ διαφορά ότι γίνεται λόγοσ για ςυγκεκριμζνθ υποχρζωςθ των δικαςτϊν, και το άρκρο 93 παρ.4 του Συντάγματοσ, κατά το οποίο τα δικαςτιρια υποχρεοφνται να μθν εφαρμόηουν νόμο που το περιεχόμενό του είναι αντίκετο προσ το Σφνταγμα. Από τισ διατάξεισ αυτζσ προκφπτει ότι όλα τα δικαςτιρια είναι αρμόδια για τον ζλεγχο τθσ ςυνταγματικότθτασ των νόμων, κάτι το οποίο είναι ορκότερο και αποτελεςματικότερο ςε ςχζςθ με άλλεσ χϊρεσ που ανακζτουν τον ζλεγχο τθσ ςυνταγματικότθτασ των νόμων ςε ζνα και μόνο δικαςτιριο κατά το πρότυπο του ςυγκεντρωτικοφ ςυςτιματοσ. Υφίςταται, όμωσ, μια ςθμαντικότατθ εξαίρεςθ του επικρατζςτερου αποκεντρωτικοφ ςυςτιματοσ, υπεφκυνθ άλλωςτε για το χαρακτθριςμό του ςυςτιματοσ ςτθ χϊρα μασ ωσ μικτοφ. Πρόκειται για τθν κρίςθ περί ςυνταγματικότθτασ των νόμων από το Ανϊτατο Ειδικό Δικαςτιριο (ΑΕΔ) ςφμφωνα με το άρκρο 100 παρ.5 του Συντάγματοσ, θ οποία και αναλφεται παρακάτω. Κα πρζπει, τζλοσ, να ςθμειωκεί πωσ ο ςυντακτικόσ νομοκζτθσ, ναι μεν κατοχυρϊνει τθν υποχρζωςθ των δικαςτϊν να ελζγχουν τθ ςυνταγματικότθτα των νόμων, αλλά όχι και των οργάνων τθσ διοίκθςθσ 22. Θ παράλειψθ δεν οφείλεται ςε αβλεψία του ςυντακτικοφ νομοκζτθ, αλλά πικανότατα ςτθν προνοθτικότθτά του. Ο ζλεγχοσ τθσ ςυνταγματικότθτασ των νόμων αποτελεί κακικον των δικαςτϊν, το 21 Βλ Ευ.Βενιηζλο, Μακιματα Συνταγματικοφ Δικαίου, ςελ.190: «Θ διάταξθ-με εξαίρεςθ τθν απόφαςθ που εκδίδει το ΑΕΔ κατά το άρκρο 100 παρ.4 Σ εξακολουκεί να ιςχφει και κεωρθτικά αλλά και ςτθν πράξθ- μπορεί να κρικεί απολφτωσ ςφμφωνθ προσ το Σφνταγμα από ζνα άλλο δικαςτιριο». 22 κουρισ/ευ. Βενιηζλοσ, Ο δικαςτικόσ ζλεγχοσ τθσ ςυνταγματικότθτασ των νόμων, ςελ.15 Σελίδα 11

13 οποίο βαςίηεται ςτθ λειτουργικι τουσ ανεξαρτθςία με βάςθ τθν αρχι τθσ διάκριςθσ των εξουςιϊν, όπωσ αυτι κεμελιϊνεται ςυνταγματικά ςτα άρκρα 26 παρ. 3 και 87 παρ. 1. Ακριβϊσ για τον αντίκετο λόγο δεν προβλζπεται ςτο Σφνταγμα αντίςτοιχθ υποχρζωςθ ελζγχου τθσ ςυνταγματικότθτασ των νόμων από τουσ δθμοςίουσ υπαλλιλουσ, κακϊσ δε διακζτουν λειτουργικι ανεξαρτθςία, αλλά εκτελοφν τθ βοφλθςθ και το κυβερνθτικό πρόγραμμα των κρατικϊν οργάνων βάςει τθσ ιεραρχικισ δομισ τθσ διοίκθςθσ 23. γ. Ο ζλεγχοσ από τισ Ολομζλειεσ των δικαςτθρίων Ο ζλεγχοσ τθσ ςυνταγματικότθτασ των νόμων από τισ Ολομζλειεσ των Ανωτάτων Δικαςτθρίων αποτελεί ειδικό κζμα ρυκμιηόμενο ςτο άρκρο 100 παρ.5 του Συντάγματοσ. Σφμφωνα με το άρκρο αυτό, όταν τμιμα του Συμβουλίου τθσ Επικρατείασ, του Άρειου Πάγου ι του Ελεγκτικοφ Συνεδρίου κρίνει διάταξθ νόμου αντιςυνταγματικι, υποχρεοφται να παραπζμψει το ηιτθμα ςτθν οικεία ολομζλεια, εκτόσ αν αυτό ζχει κρικεί με προθγοφμενθ απόφαςθ τθσ ολομζλειασ ι του ΑΕΔ του ίδιου άρκρου 24. Θ ολομζλεια ςυγκροτείται ςε δικαςτικό ςχθματιςμό και αποφαίνεται οριςτικά, όπωσ νόμοσ ορίηει. Ο ζλεγχοσ αυτόσ που αςκείται από τισ ολομζλειεσ αυτϊν των δικαςτθρίων είναι, επομζνωσ, διάχυτοσ με αποτζλεςμα να μθν ιςχφει εδϊ θ παρ.4 του άρκρου 100Σ. Σε αντίκεςθ, ζτςι, με το ΑΕΔ θ απόφαςθ τθσ ολομζλειασ των τριϊν αυτϊν τμθμάτων δεν ιςχφει ζναντι όλων αλλά δεςμεφει τα αντίςτοιχα μόνο τμιματα των δικαςτθρίων. δ. Ειδικά ο ζλεγχοσ τθσ ςυνταγματικότθτασ από το ΑΕΔ i.οι προχποκζςεισ Το ΑΕΔ είναι το ανϊτερο όλων των δικαςτθρίων με αρμοδιότθτα, μεταξφ άλλων, τθν επίλυςθ των ςυγκροφςεων μεταξφ των ανωτάτων δικαςτθρίων που προκφπτουν από κζματα ουςιαςτικισ αντιςυνταγματικότθτασ ι ζννοιασ διατάξεων νόμου. 23 Βλ. Σάχο, Κεμελιϊδεισ υποχρεϊςεισ των δθμοςίων υπαλλιλων 24 Α.Γ. Δθμθτρόπουλοσ, Γενικι Συνταγματικι Κεωρία, τόμ. α, ςελ.411: Θ διάταξθ του άρκρου 100 παρ.5σ «επθρεάηει αυτό κακεαυτό το ςφςτθμα του αποκεντρωτικοφ ελζγχου, κακϊσ τα τμιματα των ανωτάτων δικαςτθρίων δεν μποροφν να εφαρμόςουν το άρκρο 93 παρ.4σ, εφόςον υποχρεοφνται να μθν εκδικάςουν τθν ενϊπιόν τουσ φερόμενθ υπόκεςθ αλλά να τθν παραπζμψουν ςτθν ολομζλεια..υπάρχει όμωσ ο κίνδυνοσ οι ολομζλειεσ να καταςτοφν οιονεί ςυνταγματικά δικαςτιρια με παρεπόμενθ τθν κακυςτζρθςθ τθσ διαδικαςίασ απονομισ δικαιοςφνθσ». Σελίδα 12

14 Πρόκειται, ζτςι, για μόνιμο, ειδικό δικαςτιριο, που δεν εντάςςεται ςε καμία από τισ τρεισ κατθγορίεσ δικαςτθρίων 25 και εκδίδει αμετάκλθτεσ αποφάςεισ 26. Για να κρίνει αρμοδίωσ το ΑΕΔ περί τθσ ςυνταγματικότθτασ νόμου πρζπει να ςυντρζχουν οι παρακάτω προχποκζςεισ. Πρϊτον, να ζχει δθμιουργθκεί αμφιςβιτθςθ για τθν ουςιαςτικι ςυνταγματικότθτα ι τθν ζννοια διάταξθσ νόμου, όπωσ ιδθ αναφζρκθκε. Δεφτερον, θ αμφιςβιτθςθ να αφορά τθν ίδια διάταξθ τυπικοφ νόμου. Θ ταυτότθτα αυτι δε νοείται ωσ αρικμθτικι ταυτότθτα αλλά ωσ νοθματικι και νομικι 27. Τζλοσ, πρζπει θ αμφιςβιτθςθ να προκφπτει από τθν ζκδοςθ αντίκετων αποφάςεων των δυο από τα τρία ανϊτατα δικαςτιρια είτε του Συμβουλίου τθσ Επικρατείασ είτε του Αρείου Πάγου είτε του Ελεγκτικοφ Συνεδρίου και ςε καμία περίπτωςθ από αποφάςεισ ενόσ ανωτάτου και ενόσ κοινοφ δικαςτθρίου. ii.h διαδικαςία και θ απόφαςθ Σφμφωνα με το άρκρο 100 παρ. 1 ςτοιχ.ε του Συντάγματοσ, όταν ζνα ανϊτατο δικαςτιριο αποφαςίηει τθν αντιςυνταγματικότθτα διάταξθσ τυπικοφ νόμου κατά τρόπο που αντιτίκεται ςε αυτόν που ζχει αποφαςίςει κάποιο άλλο, οφείλει να παραπζμψει τθν υπόκεςθ ςτο ΑΕΔ. Θ υπόκεςθ του παραπζμψαντοσ δικαςτθρίου κακίςταται εκκρεμισ. Επίςθσ, εκκρεμισ κακίςταται ςε οποιοδιποτε δικαςτιριο κάκε υπόκεςθ ςτθν οποία τυγχάνουν εφαρμογισ διατάξεισ του κρινόμενου για αντιςυνταγματικότθτα τυπικοφ νόμου, εφόςον το δικαςτιριο λάβει γνϊςθ αυτοφ του γεγονότοσ και μζχρι τθν ζκδοςθ οριςτικισ απόφαςθσ από το ΑΕΔ. Τι ακολουκεί, όμωσ, ςε περίπτωςθ που το ΑΕΔ αποφαςίςει τθν αντιςυνταγματικότθτα; Κατά το άρκρο 100 παρ.4 Σ διάταξθ νόμο που κθρφςςεται αντιςυνταγματικι, είναι ανίςχυρθ από τθ δθμοςίευςθ τθσ ςχετικισ απόφαςθσ ι από το χρόνο που ορίηεται με τθν απόφαςθ. Υπάρχει, βζβαια, θ περίπτωςθ να οριςτεί διαφορετικι θμερομθνία ζναρξθσ τθσ ιςχφοσ τθσ αποφάςεωσ, αυτό όμωσ κα πρζπει να γίνεται με αιτιολογθμζνθ ςκζψθ και να αναφζρεται ρθτά. Κα πρζπει, ακόμα να τονιςτεί πωσ το ΑΕΔ είναι αρμόδιο για τθν άρςθ τθσ αμφιςβθτιςεωσ κακορίηοντασ τθν ζννοια του νόμου και όχι ακυρϊνοντασ τισ αποφάςεισ των δικαςτθρίων. Αυτό, φυςικά, δε ςθμαίνει πωσ δεςμεφεται από τισ αποφάςεισ των άλλων δικαςτθρίων, κακϊσ μπορεί να ερμθνεφςει ελεφκερα το νόμο 28. Ό,τι αφορά τθν οργάνωςθ και λειτουργία, τζλοσ, του ΑΕΔ ρυκμίηεται από το νόμο 345/1976, «Περί κυρϊςεωσ του Κϊδικοσ περί του κατά το άρκρο 100 του 25 Σςάτςοσ Θ.Δθμιτρθσ, Συνταγματικό Δίκαιο, τόμ.β, ςελ Ράικοσ Γ. Ακ., Συνταγματικό δίκαιο, ςελ Ράικοσ Γ. Ακ., Συνταγματικό Δίκαιο, ςελ Ράικοσ Γ. Ακ., Συνταγματικό Δίκαιο, ςελ Σελίδα 13

15 Συντάγματοσ Ανωτάτου Ειδικοφ Δικαςτθρίου» 29. Ο νόμοσ αυτόσ ορίηει τον τρόπο που αςκείται ο ςυγκεντρωτικόσ αυτόσ ζλεγχοσ, κακϊσ και τα πρόςωπα από τα οποία αςκείται. Ζτςι, θ μορφι αυτι του ςυγκεντρωτικοφ ελζγχου αςκείται κατϋαίτθςθ του Υπουργοφ Δικαιοςφνθσ, του Ειςαγγελζα του Αρείου Πάγου, του Γενικοφ Επιτρόπου τθσ Διοικθτικισ Δικαιοςφνθσ κακϊσ και τθσ Επικρατείασ ςτο Ελεγκτικό Συνζδριο και, ςαφϊσ, από όποιον ζχει ζννομο ςυμφζρον. Στο νόμο δε διευκρινίηεται θ ζννοια του ζννομου ςυμφζροντοσ και πότε ζνα πρόςωπο κεωρείται ότι ζχει ζννομο ςυμφζρον. Σίγουρα, όμωσ, το ζννομο ςυμφζρον πρζπει να νοθκεί μζςα ςτα όρια που κζτει θ action popularis. Άλλωςτε, τα ςυγκεκριμζνα πρόςωπα που αναφζρονται ςτο νόμο, αυτό ακριβϊσ το ςυμφζρον εκπροςωποφν, το γενικό ςυμφζρον για τθν τιρθςθ του Συντάγματοσ και τθν ενότθτα τθσ νομολογίασ. 30 Τζλοσ, διάδικοι ςτθ δίκθ ενϊπιον του ΑΕΔ κακίςτανται οι αιτοφντεσ κακϊσ και όλοι οι διάδικοι τθσ εκκρεμοφςασ δίκθσ, ςτθ διάρκεια τθσ οποίασ εκδόκθκε θ παραπεμπτικι απόφαςθ 31. ε. Οι ζννομεσ ςυνζπειεσ τθσ αντιςυνταγματικότθτασ διάταξθσ νόμου Ενϊ ςτθν επιμζρουσ ανάλυςθ τθσ κρίςθσ περί ςυνταγματικότθτασ από το ΑΕΔ αναφζρκθκαν τα αποτελζςματα τθσ απόφαςθσ, απομζνει να αναφερκοφμε γενικότερα ςτισ ςυνζπειεσ τθσ κιρυξθσ διάταξθσ ωσ αντιςυνταγματικισ από τα ποινικά, διοικθτικά και πολιτικά δικαςτιρια. Στα ποινικά δικαςτιρια, ο ζλεγχοσ τθσ ςυνταγματικότθτασ ςχετίηεται με νομιμότθτα μιασ κατθγορίασ ι με τθ ςυνταγματικότθτα δικονομικοφ κανόνα. Το πικανότερο είναι ότι θ αναγνϊριςθ και ο παραμεριςμόσ μιασ διάταξθσ ωσ αντιςυνταγματικισ κα οδθγιςει τισ περιςςότερεσ φορζσ 32 ςτθν ακϊωςθ του κατθγορουμζνου ι ςε απαλλακτικό βοφλευμα, εφόςον θ ςυμπεριφορά για τθν οποία κατθγορείται δεν τυποποιείται πλζον ποινικά(άρκρο 7 παρ.1 Σ, 2ΠΚ) βάςει τθσ αρχισ «nullum crimen, nulla poena sine lege». Μόνο ςτθν περίπτωςθ που θ αντιςυνταγματικι διάταξθ προβλζπει ιδαίτερα ευνοϊκι μεταχείριςθ, κα μποροφςε να χειροτερεφςει τθ κζςθ του κατθγορουμζνου ο παραμεριςμόσ τθσ ωσ αντιςυνταγματικισ Επ. Π. πθλιωτόπουλοσ, Εγχειρίδιο Διοικθτικοφ Δικαίου, ςελ Σςάτςοσ Θ. Δθμιτρθσ, Συνταγματικό Δίκαιο, τόμ. β, ςελ Α. Γ. Δθμθτρόπουλοσ, Γενικι Συνταγματικι Κεωρία, τόμ. α, ςελ ΕφΑκ 249/1982, ΤοΣ 1982,ςελ.297.Θ απόφαςθ αυτι αποτελεί μια από τισ ςπάνιεσ περιπτϊςεισ όπου ο παραμεριςμόσ μιασ διάταξθσ ωσ αντιςυνταγματικισ ςτρζφεται ςε βάροσ του κατθγορουμζνου. 33 κουρισ/βενιηζλοσ, Ο δικαςτικόσ ζλεγχοσ τθσ ςυνταγματικότθτασ των νόμων, ςελ.109. Σελίδα 14

16 Στα διοικθτικά δικαςτιρια, θ ςυνταγματικότθτα ςχετίηεται με το νόμω βάςιμο 34 ι με τον ακυρωτικό ζλεγχο. Ο ακυρωτικόσ δικαςτισ παραμερίηοντασ το νομικό ζρειςμα τθσ προςβαλλόμενθσ διοικθτικισ πράξθσ, υποχρεοφται να ακυρϊςει τθν πράξθ, δικαιϊνοντασ το ιδιϊτθ που ηιτθςε ζνδικθ προςταςία. Σπάνια εξαίρεςθ κα ςυνιςτοφςε θ υποκατάςταςθ τθσ νόμιμθσ βάςθσ τθσ προςβαλλόμενθσ διοικθτικισ πράξθσ και θ κεμελίωςι τθσ ςε διάταξθ νόμου που δεν κρίνεται οφτε παραμερίηεται ωσ αντιςυνταγματικι 35. Στα πολιτικά δικαςτιρια, ο ζλεγχοσ τθσ ςυνταγματικότθτασ ςχετίηεται κετικά ι αρνθτικά με το νόμω βάςιμο μιασ αγωγισ ι μιασ αίτθςθσ. Εφόςον αφορά τθ μείηονα πρόταςθ του δικαςτικοφ ςυλλογιςμοφ, θ κρίςθ μιασ διάταξθσ ωσ αντιςυνταγματικισ κα οδθγιςει ςτθν απόρριψθ του νόμω βάςιμου τθσ αγωγισ ι τθσ αίτθςθσ. Ο πολιτικόσ δικαςτισ δφναται να απορρίψει τθν αίτθςθ ωσ νόμω αβάςιμθ ι να αναηθτιςει τον κανόνα δικαίου εκείνον που κα μπορεί να αποτελζςει νόμιμθ βάςθ τθσ υπόκεςθσ. Στθν πρϊτθ περίπτωςθ, ο παραμεριςμόσ τθσ διάταξθσ κα ςτρεφόταν κατά εκείνου του διαδίκου που κίγεται από τθν εν λόγω διάταξθ. Ζτςι, κα απογοθτευόταν ο ςυγκεκριμζνοσ διάδικοσ, κακϊσ, ναι μεν κα κρινόταν αντιςυνταγματικι θ διάταξθ, αλλά ο κιγόμενοσ από αυτι δε κα δικαιωνόταν. Ζπειτα, θ αναηιτθςθ νόμιμθσ βάςθσ ενδζχεται να οδθγιςει ςε υπερβολικι διαςτολι του ρυκμιςτικοφ πεδίου κάποιων διατάξεων, το οποίο δε κα ικελε ο νομοκζτθσ 36. II. O ζλεγχοσ τησ ςυνταγματικότητασ των νόμων ςε ξζνεσ χώρεσ 1.Γαλλία Αντίκετθ τακτικι από το ελλθνικό δίκαιο τθρεί το γαλλικό. Ενϊ ςτο ελλθνικό δίκαιο προβλζπεται δικαςτικόσ ζλεγχοσ τθσ ςυνταγματικότθτασ των νόμων, το γαλλικό δίκαιο περιορίηεται ςτον προλθπτικό ζλεγχο μζχρι τθν δθμοςίευςθ του νόμου και αποκλείει περαιτζρω κάκε δικαςτικι αμφιςβιτθςθ του. Θ απροκυμία αναγνϊριςθσ δικαιωμάτων ελζγχου ςυνταγματικότθτασ ςτουσ Γάλλουσ δικαςτζσ ζχει ιςτορικι εξιγθςθ μιασ και ανάγεται ςε αντιλιψεισ που επικράτθςαν τθν επανάςταςθ του 1789 : α) κατά τον Rousseau ο νόμοσ αποτελεί ζκφραςθ τθσ volente generale και ωσ τζτοιοσ δεν μπορεί να αμφιςβθτθκεί από ζναν δικαςτι που 34 Δαγτόγλου, Γενικό Διοικθτικό Δίκαιο, ςελ κουρισ/βενιηζλοσ, Ο δικαςτικόσ ζλεγχοσ τθσ ςυνταγματικότθτασ των νόμων, ςελ κουρισ/βενιηζλοσ, Ο δικαςτικόσ ζλεγχοσ τθσ ςυνταγματικότθτασ των νόμων, ςελ Σελίδα 15

17 ςτερείται δθμοκρατικισ νομιμοποίθςθσ και εκπροςωπεί τον λαό ( είναι δθλαδι ζνασ «serviteur de la loi» και όχι «censeur» ), β ) από τθν γαλλικι επανάςταςθ οι δικαςτζσ ζγιναν αντικείμενο δυςπιςτίασ, κεωροφμενοι ωσ ςυνυπεφκυνοι για τισ καταχριςεισ του προεπαναςτατικοφ κακεςτϊτοσ ( αλλά και λόγω τθσ άρνθςθσ τουσ να εφαρμόςουν διατάγματα τθσ νομοκετικισ εξουςίασ, κρίνοντασ τα αντίκετα προσ τουσ κεμελιϊδεισ νόμουσ του βαςιλείου ι προςβλθτικά για τθν κρατοφςα κοινωνικι τάξθ ). Ακόμα και θ παραδοςιακι αρνθτικι ςτάςθ του γαλλικοφ δικαίου απζναντι ςτον δικαςτικό ζλεγχο κλονίςτθκε με τθν δθμιουργία με το ςφνταγμα του 1958 του Συνταγματικοφ Συμβουλίου ( Conseil Constitutionnel ) κακϊσ κρίκθκε απαραίτθτοσ ζνασ ςτοιχειϊδθσ ζλεγχοσ ςυνταγματικότθτασ των νόμων μετά τθν ψιφιςθ τουσ. Αυτό, βζβαια, δεν ςυνεπάγεται πωσ θ περιοριςμζνθ ειςαγωγι του ςυγκεντρωτικοφ ελζγχου κατάφερε να επιλφςει τα παράδοξα που προκφπτουν ςτο γαλλικό ςφςτθμα Γερμανία Στο γερμανικό ςφςτθμα προβλζπονται δφο ςτάδια ελζγχου : α ) ςτο πρϊτο ςτάδιο ανικει ζνασ προκαταρκτικόσ ι ατελισ ζλεγχοσ, διενεργοφμενο από όλουσ τουσ δικαςτζσ που εξετάηουν υποχρεωτικά τουσ εφαρμοςτζουσ κανόνεσ, β ) ζνα δεφτερο ςτάδιο που ενεργοποιείται ςτθν περίπτωςθ που προκφψει ηιτθμα αντιςυνταγματικότθτασ κατά τον προθγοφμενο ζλεγχο. Εδϊ αποφαίνεται αποκλειςτικά και οριςτικά το γερμανικό Ομοςπονδιακό Συνταγματικό Δικαςτιριο ( Bundesverfassungsgericht ) ΘΠΑ Το αποκεντρωτικό ςφςτθμα ελζγχου τθσ ςυνταγματικότθτασ των νόμων ζλκει τθν καταγωγι του από το ςφςτθμα που επικράτθςε ςτισ ΘΠΑ, όπου απ το 1787 ιδθ το Σφνταγμα κεωρείται ο υπζρτατοσ νόμοσ του ζκνουσ. Τον δικαςτικό ζλεγχο κεμελίωςε πρϊτοσ ο Chief Justice John Marshall ςτθν περίφθμθ υπόκεςθ Marbury v Madison που απαςχόλθςε το αμερικανικό Supreme Court το Ζτςι κακιερϊκθκε ο διάχυτοσ και παρεμπίπτων ζλεγχοσ ςτο πλαίςιο επίλυςθσ ςυγκεκριμζνθσ διαφοράσ ( το προαναφερκζν ςφςτθμα μοιάηει με το ελλθνικό, με τθν κρίςιμθ, όμωσ, διαφοροποίθςθ του stare decisis που ιςχφει ςτισ 37 Δθμθτρόπουλοσ Γ. Α., Γενικι Συνταγματικι κεωρία, τομ. α, ςελ Για περιςςότερεσ πλθροφορίεσ για το γερμανικό ςφςτθμα ΓΟΣΔ βλ. Βενιηζλοσ Ευ/Χρυςόγονοσ Κ.,Το πρόβλθμα τθσ ςυνταγματικισ δικαιοςφνθσ ςτθν Ελλάδα, Εκδ. Σάκκουλασ, 2006, ςελ 77 επ. Σελίδα 16

18 αγγλοςαξωνικζσ χϊρεσ και αποτρζπει τον κίνδυνο ζκδοςθσ αντιφατικϊν αποφάςεων ) Λταλία Συνταγματικό δικαςτιριο προβλζπεται ςτθν Λταλία, εκ του οποίου τα δφο τρίτα των μελϊν εκλζγονται από τον πολιτικό παράγοντα ( άρκρο 135 Λταλικοφ Συντάγματοσ ). Τα δικαςτιρια τθσ χϊρασ υποχρεοφνται, εφόςον δεχτοφν μία ζνςταςθ αντιςυνταγματικότθτασ από κάποιον διάδικο θ οποία αποδεικνφεται βάςιμθ, να αναςτείλουν τθ δίκθ και να παραπζμψουν το κζμα ςτο Συνταγματικό Δικαςτιριο. Όπωσ ςυμβαίνει και ςτο γερμανικό ςφςτθμα οι διάδικοι ςυνικωσ αποκαρρφνονται, λόγω του χρόνου τθσ χρονοτριβισ, να προβάλλουν τζτοιου είδουσ ενςτάςεισ προτιμϊντασ όποτε είναι αυτό δυνατό άλλουσ λόγουσ να υπεραςπιςτοφν τα δικαιϊματά τουσ. Ζτςι το ίδιο το ςφςτθμα ναρκοκετεί τθ δικαςτικι περιφροφρθςθ των διατάξεων και τζλοσ εξαιτίασ του πολιτικοφ χαρακτιρα που αναγκαςτικά παίρνει μια εναργισ ςυνταγματολογικι δίκθ. 5. Ελβετία Λρλανδία Πορτογαλία Το ελβετικό περιλαμβάνει τόςο αφθρθμζνο και ςυγκεντρωτικό, όςο και διάχυτο ζλεγχο ςυνταγματικότθτασ πολιτειακϊν πράξεων. Ο αφθρθμζνοσ ζλεγχοσ που αποτελεί τθ ςθμαντικότερθ κατθγορία αςκείται από το Ομοςπονδιακό Δικαςτιριο ( Bundesgericht, Τribunal federal ) το οποίο είναι και το ανϊτατο δικαςτιριο τθσ χϊρασ. Κακοριςτικι διάταξθ του ελβετικοφ Συντάγματοσ είναι εκείνθ, ςφμφωνα με τθν οποία οι πράξεισ τθσ Ομοςπονδιακισ Συνζλευςθσ δεν εξαιροφνται μόνο από τον ζλεγχο ςυνταγματικότθτασ αλλά και δεςμεφουν το Ομοςπονδιακό Δικαςτιριο. Δεν ελζγχεται επίςθσ θ ςυμφωνία ι μθ των διατάξεων των ςυνταγμάτων των καντονίων με το Σφνταγμα τθσ Ομοςπονδίασ γιατί τθν ιςχφ των Συνταγμάτων αυτϊν ζχει εγγυθκεί θ Ομοςπονδία με βάςθ τουσ όρουσ που κζτει το Σφνταγμα. Τα τμιματα όμωσ, δθμοςίου δικαίου του Ομοςπονδιακοφ Δικαςτθρίου είναι αρμόδια για οριςμζνα ςυνταγματικά ηθτιματα για τα οποία ο ζλεγχοσ ςυνταγματικότθτασ είναι αφθρθμζνοσ και θ αντίςτοιχθ απόφαςθ του δικαςτθρίου ςε περίπτωςθ αντιςυνταγματικότθτασ είναι ακυρωτικι και ιςχφει erga omnes και ex tunc. Πρόκειται, ςυνεπϊσ, ςτθν ουςία για ςυγκεντρωτικό ζλεγχο, ο οποίοσ όμωσ είναι ανατεκειμζνοσ ςε δικαςτιριο γενικισ δικαιοδοςίασ και όχι ςε ειδικό ςυνταγματικό δικαςτιριο. 39 Δθμθτρόπουλοσ Γ. Α., Γενικι Συνταγματικι κεωρία, τομ. α, ςελ.402 Σελίδα 17

19 Το ιρλανδικό ςφςτθμα αποκλίνει περιςςότερο προσ το αυςτριακό ςφςτθμα και προβλζπει τόςο διαδικαςία προλθπτικοφ δικαςτικοφ ελζγχου ςυνταγματικότθτασ των νομοςχεδίων από το Ανϊτατο Δικαςτιριο ( Supreme Court ) ο οποίοσ από τθ φφςθ του είναι αφθρθμζνοσ, όςο και διαδικαςία ελζγχου ςυνταγματικότθτασ διάταξθσ νόμου ενόψει ςυγκεκριμζνθσ υπόκεςθσ. Πρόκειται για το λεγόμενο ςυγκεκριμζνο ζλεγχο ςυνταγματικότθτασ νόμου του αυςτριακοφ προτφπου, ο οποίοσ είναι αφθρθμζνοσ, ςε τελευταία ανάλυςθ, και θ ςχετικι δικαςτικι απόφαςθ ενεργεί ex tunc και erga omnes. Το μόνο ςτοιχείο του αμερικανικοφ ςυςτιματοσ είναι ότι ο ζλεγχοσ ςυνταγματικότθτασ δεν αςκείται από ειδικό Συνταγματικό Δικαςτιριο, αλλά από τα δφο ανϊτατα δικαςτιρια τθσ χϊρασ. Θ Πορτογαλία ειςιγαγε, μεταδικτατορικό ςφνταγμα του 1976/1989, το ειδικό ςυνταγματικό δικαςτιριο του αυςτριακοφ προτφπου, διατθρϊντασ όμωσ και το ςφςτθμα του διάχυτου ελζγχου, το οποίο είχε μακρά παράδοςθ ςτθ χϊρα αυτι, από τα δικαςτιρια ουςίασ των ςυγκεκριμζνων υποκζςεων, ςφμφωνα με τθ γενικι ςυνταγματικι διάταξθ ότι τα δικαςτιρια υποχρεοφνται να μθν εφαρμόηουν, ςτισ υποκζςεισ που εκδικάηουν κανόνα δικαίου που αντίκειται ςτο Σφνταγμα ι ςτισ κεμελιϊδεισ αρχζσ που αυτό διακθρφςςει. Ζτςι το πορτογαλικό ςφςτθμα αποτελεί ςυνδυαςμό αυςτριακοφ και αμερικανικοφ προτφπου, παρουςιάηοντασ και εκνικζσ ιδιορρυκμίεσ. IΙI. φγκριςη του αποκεντρωτικοφ και του ςυγκεντρωτικοφ ςυςτήματοσ Το κελςενιανό πρότυπο που ζχει υιοκετιςει θ πλειοψθφία τω ευρωπαϊκϊν χωρϊν χαρακτθρίηεται από τθ κεωρία ωσ το πιο ορκολογικό ενϊ αμερικανικό πρότυπο αυτό με τθν πιο ζκδθλο εγγυθτικό χαρακτιρα γιατί είναι πιο κοντά ςτον πολίτθ και ςτα δικαιϊματα του. Θ ςυνταγματικι δικαιοςφνθ ςτθ δεφτερθ περίπτωςθ αποδίδεται για χάρθ των διαδίκων και από όλα τα δικαςτιρια τθσ χϊρασ, ςε αντίκεςθ με το ςυγκεντρωτικό πρότυπο που αντικείμενο τθσ δίκθσ είναι ευκζωσ οι αντίδικεσ των πολιτικϊν δυνάμεων, πλειοψθφίασ και μειοψθφίασ, ι οι ςυγκροφςεισ αρμοδιοτιτων μεταξφ κρατικϊν οργάνων ι κρατικϊν οντοτιτων πάνω ςε κεςμικοφ χαρακτιρα ηθτιματα, και ςκοπόσ τθσ είναι θ διατιρθςθ των ςυνταγματικϊν ιςορροπιϊν. Οι διάδικοι είναι φορείσ πολιτικισ εξουςίασ, γι αυτό και οι ςυνταγματικζσ αμφιςβθτιςεισ παίρνουν ςυχνά ςτα Συνταγματικά Δικαςτιρια χαρακτιρα ζντονα πολιτικό. Το ςφςτθμα του διάχυτου και παρεμπίπτοντοσ ελζγχου παρουςιάηει οριςμζνεσ κεςμικζσ αδυναμίεσ, όπωσ για παράδειγμα το γεγονόσ ότι πλανάται επ αόριςτον μια αμφιβολία ωσ προσ τθ ςυνταγματικότθτα διάταξθσ νόμου, αφοφ θ ςυνταγματικότθτά τθσ δεν κρίνεται ποτζ με τρόπο οριςτικό και τελεςίδικο και θ ςχετικι δικαςτικι κρίςθ ζχει ςχετικι δεςμευτικι αξία, δθλαδι παράγει καταρχιν αποτζλεςμα μόνο μεταξφ των μερϊν τθσ δίκθσ δεδομζνου άλλωςτε του ότι θ κρίςθ περί τθσ αντιςυνταγματικότθτασ του νόμου περιζχεται ςτθ Σελίδα 18

20 μείηονα πρόταςθ τθσ δικαςτικισ απόφαςθσ, ςτο ςκεπτικό τθσ και όχι ςτο διατακτικό. Αυτό ζχει ωσ αποτζλεςμα, να εφαρμόηεται μια διάταξθ νόμου που ζχει κρικεί από πολλά δικαςτιρια αντιςυνταγματικόσ. Άλλοσ κίνδυνοσ που το ςφςτθμα αυτό δεν μπορεί να εξουδετερϊςει είναι θ ζκδοςθ αντιφατικϊν αποφάςεων από τα δικαςτιρια για τθν ςυνταγματικότθτα τθσ ίδιασ διάταξθσ νόμου, παρ όλο που ςτθν πράξθ ακόμθ και ςτο ςφςτθμα αυτό, οι ςυνζπειεσ μιασ απόφαςθσ ανωτάτου δικαςτθρίου, που ζκρινε νόμο αντιςυνταγματικό, ξεπερνοφν κατά πολφ τα δικονομικά όρια τθσ επίδικθσ υπόκεςθσ. Θ κρίςθ πάντωσ για τθν αντιςυνταγματικότθτα του νόμου μπορεί να επιςυμβεί αρκετό χρόνο μετά τθν ιςχφ του, και θ κακυςτερθμζνθ αμφιςβιτθςι του κίγει δθμιουργθμζνεσ καταςτάςεισ και δθμιουργεί προβλιματα αςφάλειασ του δικαίου κακϊσ και άνιςεσ μεταχειρίςεισ. Αντίκετα ςτο ςυγκεντρωτικό ςφςτθμα, το Συνταγματικό Δικαςτιριο, εντεταλμζνο να ερμθνεφει το Σφνταγμα κατά τρόπο αποκλειςτικό και οριςτικό, αποφαίνεται κυριαρχικά ωσ προσ τθ «ςυνταγματικι αλικεια» τθσ ςυνταγματικισ αμφιςβιτθςθσ που ανζκυψε. Θ κρίςθ του για τθν ςυνταγματικότθτα τθσ αμφιςβθτοφμενθσ νομοκετικισ διάταξθσ επιβάλλεται, δεν προκφπτει, και είναι υποχρεωτικι για όλα τα δικαςτιρια, είναι εξοπλιςμζνθ με τθ δφναμθ του δεδικαςμζνου και ενεργεί erga omnes. Το Σφνταγμα των Θνωμζνων Πολιτειϊν δεν προβλζπει τον ζλεγχο τθσ ςυνταγματικότθτασ των νόμων από τα δικαςτιρια. Αυτά αποκτοφν τθ ςχετικι αρμοδιότθτα νομολογιακϊσ, με τθν περίφθμθ απόφαςθ του Ανωτάτου Δικαςτθρίου «Marbury v. Madison» το Αντικζτωσ, το ελλθνικό Σφνταγμα του 1927 κακιζρωςε για πρϊτθ φορά ρθτά ςτθν ελλθνικι ςυνταγματικι ιςτορία, τον δικαςτικό ζλεγχο τθσ ςυνταγματικότθτασ των νόμων με ερμθνευτικι διλωςθ ςτο άρκρο 5 «θ αλθκισ ζννοια τθσ διατάξεωσ είναι ότι τα δικαςτιρια υποχρεοφνται να μθν εφαρμόηουν νόμον, οφτινοσ το περιεχόμενο αντίκειται προσ το Σφνταγμα». Όμωσ, θ ειςαγωγι ςτθν ελλθνικι ζννομθ τάξθ του ελζγχου τθσ ςυνταγματικότθτασ των νόμων είναι παλαιότερθ και οφείλεται ςτθ νομολογία και, ςυγκεκριμζνα, ςτθν υπ αρικμόν 23/1897 απόφαςθ του Αρείου Πάγου, που διατφπωςε το δικαίωμα του δικαςτι να μθν εφαρμόηει ςτθν υπόκεςθ που δικάηει, διάταξθ νόμου που αντίκειται ςτο Σφνταγμα. Ερμθνεία που υιοκζτθςε με τθν πρϊτθ απόφαςι του, το 1929, και το Συμβοφλιο τθσ Επικρατείασ. Το Σφνταγμα του 1975 επανζλαβε τθ ρφκμιςθ του Συντάγματοσ του 1927 και ανιγαγε ςε ςυνταγματικό κανόνα τθν απορρζουςα από τθν ερμθνεία των Συνταγμάτων του 1862/1911/1952 νομολογιακι πρακτικι. 40 Μαυριάσ Κ., Συνταγματικό Δίκαιο,ςελ. 199 επ. Σελίδα 19

21 Τόςο ςτο ελλθνικό, όςο και ςτο αμερικανικό ςφςτθμα, ο ζλεγχοσ είναι παρεμπίπτων, διότι αςκείται επ ευκαιρία τθσ ςυγκεκριμζνθσ δίκθσ. Ωςτόςο, ςτο αμερικανικό ςφςτθμα υπάρχουν άλλοι δυο μθχανιςμοί που οδθγοφν ςτον ζλεγχο τθσ ςυνταγματικότθτασ των νόμων. Πρόκειται για τθ διαταγι για αποχι, «injunction» και τθν διαπιςτωτικι κρίςθ, «declaratory judgment». Θ πρϊτθ μοιάηει με αςφαλιςτικά μζτρα. Ζνα πρόςωπο ηθτεί από το δικαςτι να απαγορεφςει ςε ζνα δθμόςιο λειτουργό να εκτελζςει αντιςυνταγματικό νόμο που το βλάπτει. Το δικαςτιριο αναςτζλλει τθ κζςπιςθ ςε ιςχφ του νόμου ι απαγορεφει τθν εφαρμογι του όταν: α. ςυντρζχει λόγοσ διακινδφνευςθσ ςυνταγματικϊν δικαιωμάτων των αιτοφντων, β. υπάρχει βάςιμθ εικαςία ότι τα επιχειριματα του αιτοφντοσ κα γίνουν δεκτά επί τθσ ουςίασ ςτθν κφρια δίκθ και γ. υφίςταται κίνδυνοσ να υποςτεί ο αιτϊν ανεπανόρκωτθ βλάβθ ςτα ςυμφζροντά του λόγω μθ αναςτολισ του νόμου ι λόγω εφαρμογισ του. Θ δεφτερθ μοιάηει με γνωμοδότθςθ. Ζνα πρόςωπο ηθτεί από το δικαςτι να αποφανκεί για ενδεχόμενθ αντιςυνταγματικότθτα του νόμου πριν αυτόσ εφαρμοςκεί ςτθν περίπτωςι του. Το δικαςτιριο κάνει δεκτό, όταν διάταξθ προςβάλλει τα δικαιϊματα και άλλων που δεν παρίςτανται ςτθ δίκθ, ότι, λόγω υπζρβαςθσ νομοκετικισ εξουςίασ πρζπει να κεωρθκεί αντιςυνταγματικι και ωσ εκ τοφτου μθ εφαρμόςιμθ. Λόγω των δυο παραπάνω μθχανιςμϊν απαςχολεί τθν αμερικανικι ςυνταγματικι επιςτιμθ το αν παράλλθλα προσ τον παρεμπίπτοντα ζλεγχο τθσ ςυνταγματικότθτασ των νόμων. Στο πλαίςιο του ελλθνικοφ ςυνταγματικοφ δικαίου, αν για τθν ουςιαςτικι ςυνταγματικότθτα διατάξεων τυπικοφ νόμου εκδόκθκαν αντίκετεσ αποφάςεισ του Συμβουλίου τθσ Επικρατείασ, του Αρείου Πάγου ι του Ελεγκτικοφ Συνεδρίου, αρμόδιο να άρει τθν αμφιςβιτθςθ είναι το Ανϊτατο Ειδικό Δικαςτιριο. Υπό τισ προχποκζςεισ αυτζσ οριςμζνοι χαρακτθρίηουν τον ζλεγχο του Α.Ε.Δ. ςυγκεντρωτικό, ad hoc και αφθρθμζνο. Θ παράγραφοσ 1 εδάφιο ε του άρκρου 100 του Συντάγματοσ του 1975 ορίηοντασ ότι ο ςυγκεντρωτικόσ ζλεγχοσ ςκοπιμότθτασ, είναι δυνατόσ αν ζχουν εκδοκεί αντίκετεσ αποφάςεισ του Συμβουλίου τθσ Επικρατείασ, του Αρείου Πάγου ι του Ελεγκτικοφ Συνεδρίου, ωσ προσ τθν ουςιαςτικι αντιςυνταγματικότθτα διατάξεων τυπικοφ νόμου, ζχει ωσ ςτόχο τθ διαςφάλιςθ τθσ ενότθτασ τθσ νομολογίασ ωσ μζςου για τθν επίτευξθ τθσ αςφάλειασ του δικαίου. Σελίδα 20

22 IV. H επίδραςη του ενωςιακοφ δικαίου ςτην οργάνωςη του δικαςτικοφ ελζγχου τησ ςυνταγματικότητασ των νόμων Θ διεκδίκθςθ εκ μζρουσ τθσ ζννομθσ τάξθσ τθσ Ζνωςθσ του ελζγχου τθσ κεμελιακότθτασ κάκε ευρωπαϊκοφ ι εκνικοφ κανόνα δικαίου οδιγθςε ςτθ διαμόρφωςθ ενόσ ςυςτιματοσ διάχυτου, παρεμπίπτοντοσ και ςυγκεκριμζνου ελζγχου τθσ ςυμβατότθτασ των εκνικϊν νόμων με το ενωςιακό δίκαιο. Το ςφςτθμα αυτό ςυνοψίςτθκε από το ΔΕΚ ςτθν απόφαςθ Simmental, ςτθν οποία ζγινε δεκτό ότι «κάκε εκνικόσ δικαςτισ που επιλαμβάνεται αρμοδίωσ μίασ διαφοράσ ζχει τθν υποχρζωςθ να εφαρμόηει ςτο ακζραιο το κοινοτικό δίκαιο και να προςτατεφει τα δικαιϊματα τα οποία αυτό απονζμει ςτουσ ιδιϊτεσ, αφινοντασ ανεφάρμοςτθ κάκε ενδεχομζνωσ αντίκετθ διάταξθ του εκνικοφ δικαίου, είτε προγενζςτερθ είτε μεταγενζςτερθ του κανόνα του κοινοτικοφ δικαίου» 41. Το εν λόγω ςφςτθμα δικαςτικοφ ελζγχου τθσ ςυμβατότθτασ των νόμων επθρεάηει τα διάφορα ςυςτιματα περιςςότερο ι λιγότερο ςυγκεντρωμζνου δικαςτικοφ ελζγχου τθσ ςυνταγματικότθτασ των νόμων που ιςχφουν ςε διάφορα κράτθ μζλθ. Βεβαίωσ, ςτο πλαίςιο τθσ λεγόμενθσ «δικονομικισ αυτονομίασ» των κρατϊν μελϊν 42, το δίκαιο τθσ Ζνωςθσ αποδζχεται ότι ςε κάκε κράτοσ μζλοσ ανικει να κακορίηει αν κα υπάρχει ςτθν εκνικι ζννομθ τάξθ του ζλεγχοσ ςυνταγματικότθτασ των νόμων και, αν ναι, ποια κα είναι τα αρμόδια δικαςτιρια και ποιεσ οι διαδικαςτικζσ λεπτομζρειεσ για τθν άςκθςθ αυτοφ του ελζγχου 43. Εντοφτοισ, αυτι θ καταρχιν ουδετερότθτα του δικαίου τθσ Ζνωςθσ απζναντι ςτο ςφςτθμα ελζγχου τθσ ςυνταγματικότθτασ που μπορεί να ιςχφει ςε ζνα κράτοσ μζλοσ αίρεται, μεταξφ άλλων, όταν θ λειτουργία του εν λόγω ςυςτιματοσ κζτει ςε κίνδυνο τθν αποτελεςματικότθτα του διάχυτου ελζγχου τθσ ςυμβατότθτασ των εκνικϊν κανόνων με το ενωςιακό δίκαιο ι τθν αποτελεςματικότθτα τθσ δικαςτικισ προςταςίασ των δικαιωμάτων που πθγάηουν από το ίδιο δίκαιο. Στο πλαίςιο αυτό, το δίκαιο τθσ Ζνωςθσ, προαςπίηοντασ τθ δυνατότθτα ευκζοσ και άμεςου διαλόγου κάκε εκνικοφ δικαςτι με το ΔΕΕ και αποςυνδζοντασ τθν ενεργοποίθςθ του ελζγχου τθσ ςυμβατότθτασ των νόμων από τθν ολοκλιρωςθ του ελζγχου τθσ ςυνταγματικότθτάσ τουσ, καταρχιν ευνοεί τθν αποκζντρωςθ του 41 Γιαννακόπουλοσ Κ., Θ επίδραςθ του δικαίου τθσ Ευρωπαϊκισ Ζνωςθσ ςτο δικαςτικό ζλεγχο τθσ ςυνταγματικότθτασ των νόμων, αρ.19 επ. 42 Γιαννακόπουλοσ Κ., Θ επίδραςθ του δικαίου τθσ Ευρωπαϊκισ Ζνωςθσ ςτο δικαςτικό ζλεγχο τθσ ςυνταγματικότθτασ των νόμων, αρ.57 επ. 43 ΔΕΚ 158/ , Rewe, ςτθν οποία κρίκθκε ότι θ κοινοτικι ζννομθ τάξθ «δεν εκφράηει τθν πρόκεςθ δθμιουργίασ, ενϊπιον των εκνικϊν δικαςτθρίων και με ςκοπό τθ διαςφάλιςθ τθσ εφαρμογισ του ευρωπαϊκοφ κοινοτικοφ δικαίου, άλλων μζςων ζνδικθσ προςταςίασ πλθν αυτϊν που προβλζπει το εκνικό δίκαιο» (ςκζψθ 44). Σελίδα 21