Για παραπομπή : Σάρδεων Μητρόπολις

Transcript

1 ΙΒΕ, Ράγια Έφη,, 2003, Εγκυκλοπαίδεια Περίληψη : Η εκκλησία των Σάρδεων είναι μία από τις επτά εκκλησίες της Μικράς Ασίας που αναφέρονται στην Αποκάλυψη του Ιωάννη. Μητρόπολη της επαρχίας Λυδίας ήδη κατά την Πρωτοβυζαντινή περίοδο, οι Σάρδεις είχαν σταθερά στα εκκλησιαστικά τακτικά την έκτη θέση μεταξύ των μητροπόλεων που υπάγονταν στο Πατριαρχείο Κωνσταντινουπόλεως. Οι μητροπολίτες της αναμείχθηκαν σε όλες τις θρησκευτικές έριδες που ταλαιπώρησαν τη Βυζαντινή Αυτοκρατορία μέχρι το 13ο αιώνα. Το 1369 η εκκλησία των Σάρδεων, εξαιτίας της αποδυνάμωσής της μετά την οθωμανική κατάκτηση, υπήχθη στη μητρόπολη Φιλαδελφείας. Άλλες Ονομασίες μητρόπολη Σάρδης Γεωγραφική Θέση Δυτική Μικρά Ασία, σημ. δυτική Τουρκία Ιστορική Περιοχή Λυδία Διοικητική Υπαγωγή Πατριαρχείο Κωνσταντινουπόλεως 1. Πρωτοβυζαντινή εποχή Η εκκλησία των Σάρδεων είναι μία από τις επτά εκκλησίες της Μικράς Ασίας που αναφέρει η Αποκάλυψη του Ιωάννη. Στο Συναξάριο Κωνσταντινουπόλεως αναφέρεται ο Κλήμης των Σάρδεων, ο οποίος πιθανώς ήταν ένας από τους πρώτους «επισκόπους». Τα μαρτύρια δύο μαρτύρων, του Θεράποντα και του Απολλώνιου, που επίσης περιλήφθηκαν στο Συναξάριο, φανερώνουν ότι η χριστιανική κοινότητα των Σάρδεων ανθούσε κατά την Πρωτοχριστιανική εποχή (πιθανώς ήδη από το 2ο αιώνα). Το 2ο αιώνα έζησε στις Σάρδεις ο Μελίτων, απολογητής του χριστιανισμού με πλούσια συγγραφική δραστηριότητα. Πιθανώς όμως το γεγονός ότι υποστήριζε να γίνεται ο εορτασμός του Πάσχα την ημέρα του εβραϊκού Πάσχα ήταν ο λόγος για τον οποίο ο Μελίτων δεν εντάχθηκε στον εκκλησιαστικό κανόνα και τα έργα του χάθηκαν. Οι θεωρίες του θεωρήθηκαν αιρετικές και η αίρεση διώχθηκε ιδιαίτερα από τον πατριάρχη Ιωάννη Χρυσόστομο ( ). Από την άλλη, η κοινότητα των εθνικών φαίνεται ότι αποδυναμωνόταν. Ο ναός της Αρτέμιδος, για τη λατρεία της οποίας ήταν γνωστές οι Σάρδεις κατά την αρχαιότητα, εγκαταλείφθηκε πιθανώς τον 3ο αιώνα, και παρά τις προσπάθειες του αυτοκράτορα Ιουλιανού ( ), που διόρισε τον διδάσκαλό του Χρυσάνθιο «αρχιερέα» της Λυδίας, η αναβίωση των εθνικών λατρειών ήταν μόνο πρόσκαιρη. Στη Λυδία υπήρχαν εθνικοί μέχρι τον 6ο αιώνα τουλάχιστον, οπότε ο Ιωάννης Εφέσου άρχισε την ιεραποστολική του δράση. Σύμφωνα μάλιστα με επιγραφή που χρονολογείται μετά το 539, οι εθνικοί που είχαν απομείνει στις Σάρδεις εξορίστηκαν ή φυλακίστηκαν. Στις Σάρδεις υπήρχαν επίσης ακμάζουσες κοινότητες Εβραίων και χριστιανών μονοφυσιτών. Η μεγαλοπρεπής συναγωγή της εβραϊκής κοινότητας βρισκόταν στο κέντρο της πόλης. Η συμβίωση χριστιανών και Εβραίων ήταν ειρηνική, μάλιστα οι Εβραίοι φαίνεται πως ήταν πλήρως ενσωματωμένοι στην τοπική κοινωνία της πόλης. Αντίθετα, η συμβίωση ορθοδόξων και μονοφυσιτών, οι κοινότητες των οποίων είχαν διαφορετικό θρησκευτικό ηγέτη, εντάσσεται στο πλαίσιο της σχετικής δογματικής διαμάχης του 5ου και του 6ου αιώνα. Τον 5ο αιώνα ο μητροπολίτης Σάρδεων ενεπλάκη σε διαμάχη περί μονοφυσιτισμού με τους επισκόπους της Υρκανίδος και της Ιεροκαισάρειας Λυδίας. Η διάδοση του μονοφυσιτισμού στην επαρχία ήταν τέτοιων διαστάσεων ώστε το 457 (μετά την καταδίκη του μονοφυσιτισμού στην Δ' Οικουμενική Σύνοδο (Χαλκηδόνα, 451), σύμφωνα με επιθυμία του αυτοκράτορα Ζήνωνα ( / ), Δημιουργήθηκε στις 17/8/2017 Σελίδα 1/9

2 ΙΒΕ, Ράγια Έφη,, 2003, Εγκυκλοπαίδεια συγκλήθηκε στις Σάρδεις σύνοδος των επισκόπων της επαρχίας Λυδίας που καταδίκασε εκ νέου το μονοφυσιτικό δόγμα. Η ιεραποστολική δράση του Ιωάννη της Εφέσου (6ος αιώνας), ωστόσο, είχε ως αποτέλεσμα τον προσηλυτισμό πολλών εθνικών στο μονοφυσιτικό δόγμα. Η κοινότητα των μονοφυσιτών συνέχισε να υφίσταται, και το 571 φυλακίστηκε στην Κωνσταντινούπολη ο μονοφυσίτης επίσκοπος Σάρδεων Ελισαίος, στο πλαίσιο γενικότερου διωγμού εναντίον των μονοφυσιτών. 2. Μεσοβυζαντινή εποχή Οι μητροπολίτες των Σάρδεων είχαν αυξημένο κύρος κατά τη Μέση Βυζαντινή εποχή και αναμείχθηκαν έντονα στις εκκλησιαστικές διαμάχες. Ο γνωστότερος μητροπολίτης Σάρδεων για την εποχή αυτή είναι ο Ευθύμιος, ο οποίος έλαβε μέρος στην Ζ' Οικουμενική Σύνοδο (Νίκαια 787) 1 Ο Ευθύμιος διώχθηκε για τις εικονολατρικές πεποιθήσεις του και εξορίστηκε επί Νικηφόρου Α' ( ). Έκτοτε δεν επέστρεψε στην έδρα του. Από τις επιστολές του Θεοδώρου Στουδίτη προκύπτει επίσης ότι και ο διάδοχος του Ευθυμίου στο θρόνο των Σάρδεων ήταν υπέρμαχος των εικόνων και τελικά αποκεφαλίστηκε. 2 Εκτός από τις έριδες των εικόνων του 8ου και του 9ου αιώνα, οι μητροπολίτες των Σάρδεων αναμείχθηκαν επίσης στο Φωτίειο σχίσμα ως υπέρμαχοι του πατριάρχη Φωτίου, αλλά και στη διαμάχη περί της τεταρτογαμίας του αυτοκράτορα Λέοντα ΣΤ ( ). Ο μητροπολίτης Πέτρος θεωρούνταν ένας από τους κύριους συνεργάτες του Φωτίου και το 869 εστάλη σε πρεσβεία στη Ρώμη, ενώ ομώνυμός του μητροπολίτης ήταν οπαδός του πατριάρχη Ευθυμίου ( ) και πιθανώς καθαιρέθηκε και ο ίδιος σύντομα μετά την καθαίρεση του πατριάρχη αυτού. 3. Υστεροβυζαντινή εποχή Στις αρχές του 13ου αιώνα μητροπολίτης Σάρδεων ήταν ο πρώην μαΐστωρ των ρητόρων Νικηφόρος Χρυσοβέργης, γνωστός κυρίως από τη συγγραφική του δραστηριότητα. Στο β' ήμισυ του 13ου αιώνα η μητρόπολη των Σάρδεων έγινε αντικείμενο διεκδίκησης μεταξύ των οπαδών του αυτοκράτορα Μιχαήλ Η' Παλαιολόγου ( ) και των οπαδών του πατριάρχη Αρσενίου Α' Αυτωρειανού ( , ). Οι μητροπολίτες αναδείχτηκαν βασικοί υπέρμαχοι είτε της επίσημης κυβερνητικής πολιτικής είτε της αντίδρασης σε αυτήν, αλλά ο μητροπολιτικός θρόνος της πόλης τελικά βρισκόταν υπό τον έλεγχο των αυτοκρατόρων, τόσο του Μιχαήλ Η' όσο και του Ανδρονίκου Β' Παλαιολόγου. Το 1285 η μητρόπολη των Σάρδεων διοικούνταν προσωρινά από τον μητροπολίτη Κέρκυρας Γεράσιμο. Στο έγγραφο της Β' συνόδου των Βλαχερνών (1285), ο μητροπολίτης Γεράσιμος υπέγραψε επίσης και ως μητροπολίτης Σάρδεων («πρόεδρος Σάρδεων» [sic]). 3 Φαίνεται ότι στη συνέχεια η έλευση των Οθωμανών και η αναστάτωση που επικράτησε στις επαρχίες της Μικράς Ασίας είχε σημαντική επίδραση στην εκκλησία των Σάρδεων. Στα τέλη του 13ου αιώνα και στις αρχές του 14ου, ο μητροπολίτης Σάρδεων Κύριλλος διέμενε στην Κωνσταντινούπολη και ανέπτυξε σημαντική δραστηριότητα εναντίον του πατριάρχη Αθανασίου Α' ( , ), σε σημείο ώστε να απαγορεύσει την αναφορά του ονόματος του πατριάρχη στις ενορίες της περιφέρειάς του. Ο πατριάρχης αναφέρει συχνά τον μητροπολίτη Σάρδεων στις επιστολές του και τον μέμφεται επειδή είχε αποκτήσει περιουσία στην Κωνσταντινούπολη και δεν βρισκόταν κοντά στο ποίμνιό του, όπως θα έπρεπε. Είναι πιθανόν ότι ο Αθανάσιος Α' κατάφερε να εκδιώξει τον μητροπολίτη Σάρδεων από την πρωτεύουσα. Λίγο καιρό αργότερα, πάντως, ο μητροπολίτης Σάρδεων έλαβε κατ επίδοσιν την αρχιεπισκοπή Μηθύμνης και επέστρεψε στην έδρα του. Μετά την κατάκτηση της πόλης από τους Οθωμανούς, η οποία πιθανώς επήλθε στη δεκαετία του 1310, η εκκλησία των Σάρδεων γρήγορα αποδυναμώθηκε. Ο τελευταίος γνωστός μητροπολίτης είναι ο Γρηγόριος. Ο μητροπολίτης Φιλαδελφείας ανέλαβε τη διοίκηση της μητρόπολης Σάρδεων πριν από το 1365, αν και η επίσημη πράξη χρονολογείται λίγα χρόνια αργότερα, το Στη σχετική απόφαση ορίσθηκε ότι στο εξής η «ενορία των Σάρδεων» θα υπαγόταν στη μητρόπολη Φιλαδελφείας και ότι η μητρόπολη Φιλαδελφείας θα καταλάμβανε τη θέση και τις δικαιοδοσίες της μητρόπολης Σάρδεων. Μάλιστα στο ίδιο έγγραφο ο μητροπολίτης Φιλαδελφείας έχει τον τίτλο του υπερτίμου και εξάρχου της πάσης Λυδίας, που ως τότε έφερε ο μητροπολίτης Σάρδεων Το αρσενιατικό σχίσμα και οι μητροπολίτες των Σάρδεων Δημιουργήθηκε στις 17/8/2017 Σελίδα 2/9

3 ΙΒΕ, Ράγια Έφη,, 2003, Εγκυκλοπαίδεια Ο γνωστότερος μητροπολίτης Σάρδεων στο β' ήμισυ του 13ου αιώνα ήταν αναμφίβολα ο Ανδρόνικος, του οποίου η δράση συνδέθηκε με το αρσενιατικό σχίσμα, εφόσον υπήρξε οπαδός του πατριάρχη Αρσενίου Α' Αυτωρειανού ( , ). Ο Ανδρόνικος ήταν ένας από τους πρώτους μητροπολίτες που διαχώρισαν τη θέση τους από την πολιτική του αυτοκράτορα Μιχαήλ Η' Παλαιολόγου ( ). Για το λόγο αυτό εξαναγκάστηκε σε παραίτηση (1259), και ο πατριάρχης Αρσένιος Α', παρά τις προσπάθειές του, δεν κατάφερε κατά τη δεύτερη πατριαρχία του να τον επαναφέρει στη μητρόπολη, της οποίας το θρόνο κατέλαβε ο Ιάκωβος Χαλαζάς. Ο Χαλαζάς δεν έγινε δεκτός από τη μερίδα των αρσενιατών αλλά κατόρθωσε να ασκήσει τα καθήκοντά του επειδή είχε την αυτοκρατορική υποστήριξη. Μάλιστα ενεργούσε ως αντιπρόσωπος του αυτοκράτορα στα εκκλησιαστικά ζητήματα και προσπάθησε να πείσει τον πατριάρχη Γερμανό Γ' ( ) να παραιτηθεί. Ο πρώην μητροπολίτης Ανδρόνικος κατάφερε να επανέλθει στον μητροπολιτικό θρόνο των Σάρδεων το 1283, εποχή κατά την οποία ηγήθηκε με ιδιαίτερη σκληρότητα εξαιτίας του διωγμού που είχε υποστεί ο ίδιος αρσενιατικής και ανθενωτικής μερίδας εκκλησιαστικών και μοναχών. Η σκληρή στάση του, όμως, οδήγησε τελικά στην απομόνωσή του, αφού κατηγορήθηκε για έγκλημα καθοσιώσεως, καθαιρέθηκε και μάλιστα προπηλακίστηκε από τους αντιπάλους του. 5. Ζητήματα διοίκησης Με τη διοικητική μεταρρύθμιση του αυτοκράτορα Διοκλητιανού ( ) οι Σάρδεις έγιναν το διοικητικό κέντρο της νέας επαρχίας Λυδίας και η Εκκλησία της έγινε η μητρόπολη των επισκοπών που υπήρχαν σε αυτή. Ήδη στην Α' Οικουμενική Σύνοδο (Νίκαια 325) η μητρόπολη των Σάρδεων ήταν επικεφαλής οκτώ επισκοπών της επαρχίας Λυδίας. Σύμφωνα με τα εκκλησιαστικά τακτικά της Μέσης και Ύστερης Βυζαντινής εποχής, πάντως, στη δικαιοδοσία της μητροπόλεως Σάρδεων ή Σάρδης υπάγονταν 25 ως 28 επισκοπές, ενώ στις Notitiae 6, 8 και 14 αναφέρονται 26, 27 και 25 επισκοπές αντίστοιχα. Στα εκκλησιαστικά τακτικά η μητρόπολη Σάρδεων διατηρούσε σταθερά κατά τη Βυζαντινή εποχή την έκτη θέση μεταξύ των μητροπόλεων που υπάγονταν στο Πατριαρχείο Κωνσταντινουπόλεως. Μόνο στη Notitia 3 (9ος αιώνας) η μητρόπολη είχε την έβδομη θέση. Αλλαγές στην κατάσταση συντελέστηκαν μόνο το 14ο αιώνα, αφού η πόλη των Σάρδεων είχε κατακτηθεί από τους Οθωμανούς. Στη Notitia 19, που χρονολογείται στο 14ο αιώνα επί Ανδρονίκου Γ' Παλαιολόγου, η μητρόπολη Σάρδεων και η μητρόπολη Φιλαδελφείας είχαν την ίδια θέση, την έκτη. Στη Notitia 20, όμως (14ος αιώνας), η μητρόπολη Φιλαδελφείας έχει εκτοπίσει τη μητρόπολη των Σάρδεων και διευκρινίζεται ότι έχει πλέον τη δικαιοδοσία στις επισκοπές της μητρόπολης Σάρδεων και τη θέση της στην εκκλησιαστική ιεραρχία Σφραγίδα του μητροπολίτη Σάρδεων Ευθυμίου ( ) βλ. στο Zacos G.-Veglery A., Byzantine Lead Seals, vol. I, plates (Basel 1972), πιν. 104 αρ. 1332: 2. Θεόδωρος Στουδίτης, Επιστολαί, Theodori Studitae Epistulae, ed. G. Fatouros (CFHB 31/2, Berlin-New York 1991), αρ Laurent, V., Les signataires du second synode des Blakhernes (Été 1285), Échos d' Orient 26 (1927), σελ Acta Patriarchatus Constantinopolitani, Acta et diplomata graeca medii aevi sacra et profana I, ed. F. Miklosich J. Müller (Wien 1860), σελ Εκκλησιαστικά Τακτικά, ed. J. Darrouzès, Notitiae episcopatuum Ecclesiae Constantinopolitanae (Paris 1981), αρ Βιβλιογραφία : Γουναρίδης Π., Το κίνημα των Αρσενιατών ( ). Ιδεολογικές διαμάχες την εποχή των πρώτων Παλαιολόγων, Αθήνα 1999 Les Regestes des actes du Patriarcat de Constantinople, Darrouzès, J. (ed.), 1: Les actes des Patriarches (fasc.v. de 1310 à 1376), Paris 1977 Δημιουργήθηκε στις 17/8/2017 Σελίδα 3/9

4 ΙΒΕ, Ράγια Έφη,, 2003, Εγκυκλοπαίδεια Κουντούρα-Γαλάκη Ε., Ο βυζαντινός κλήρος και η κοινωνία των «σκοτεινών αιώνων», Αθήνα 1996 Pratsch T., Theodoros Studites ( ) - zwischen Dogma und Pragma. Der Abt des Studiosklosters in Konstantinopel im Spannungsfeld von Patriarch, Kaiser und eigenem Anspruch, Frankfurt a. M. 1998, Berliner Byzantinistische Studien 4 Γλωσσάριo : εκκλησιαστικό τακτικό, το (notitia episcopatuum) Τα εκκλησιαστικά τακτικά είναι επίσημα κείμενα των Πατριαρχείων Κωνσταντινουπόλεως και Αντιοχείας που αποτυπώνουν την ιεραρχία των εκκλησιαστικών εδρών («κλήσις των επισκόπων»). Σε αυτά αναγράφονται περιοδικά οι έδρες ανά εκκλησιαστική επαρχία και με τη σειρά που έχουν κάθε φορά στην εκκλησιαστική διοίκηση. έξαρχος, ο Στη βυζαντινή εκκλησιαστική διοίκηση το αξίωμα του εξάρχου αρχικά, από τον 5ο αιώνα και εξής, αφορούσε τον επικεφαλής ιεράρχη μιας διοίκησης και πολύ γρήγορα έγινε ένας ακόμα τίτλος του Πατριάρχη, που πιστοποιούσε ότι ήταν ο επικεφαλής ιεράρχης εντός των ορίων δικαιοδοσίας του Πατριαρχείου του. Το αξίωμα του εξάρχου καταργήθηκε τον 6ο αιώνα, ωστόσο στη συνέχεια οι έξαρχοι ήταν μητροπολίτες ή αντιπρόσωποι μητροπολιτών που ασκούσαν εποπτεία στις εκκλησιαστικές επαρχίες ή στα εκκλησιαστικά και τα μοναστικά ιδρύματα. Κατά τον ύστερο 14ο αιώνα έξαρχοι αναφέρονται οι μητροπολίτες που έδρευαν σε αρχαίες μητροπόλεις και ασκούσαν κάποια εποπτεία σε όλες τις εκκλησιαστικές έδρες και τα ευαγή ιδρύματα της εκκλησιαστικής επαρχίας και στη συνέχεια οι διαπιστευμένοι αντιπρόσωποι του Πατριάρχη (πατριαρχικοί έξαρχοι). κατά λόγον επιδόσεως, κατ επίδοσιν Η επίδοσις (κανονικό δίκαιο) ήταν προσωρινή ανάθεση της εποπτείας μιας εκκλησιαστικής έδρας σε άλλη, προκειμένου να συνεχίσει η επιδιδόμενη να λειτουργεί εφόσον υπήρχε ποίμνιο αλλά για λόγους ανωτέρας βίας δεν ήταν δυνατό να μεταβεί σε αυτό ιεράρχης. Η κατά λόγον επιδόσεως διευθέτηση (δηλαδή η ανάθεση της έδρας με έγγραφο όχι με χειροτονία) δεν αναιρούσε την εκάστοτε ισχύουσα εκκλησιαστική ιεραρχία. μαΐστωρ των ρητόρων, ο Δάσκαλος ρητορικής στην Πατριαρχική Σχολή της Κωνσταντινούπολης. Το αξίωμα απονεμόταν από τον ίδιο τον αυτοκράτορα, καθώς ένα από τα καθήκοντα του ρήτορα με τον τίτλο αυτό ήταν η εκφώνηση επίσημων εγκωμιαστικών λόγων για τον αυτοκράτορα. Οικουμενική Σύνοδος Δ (Χαλκηδόνα, 451) Η Δ Οικουμενική Σύνοδος συνεδρίασε στη Χαλκηδόνα το έτος 451 με αντικείμενο εργασιών την αναίρεση της ερμηνείας της Ληστρικής συνόδου Εφέσου (449) ως προς τις δύο φύσεις του Χριστού. πάσα (επαρχία), η, μέρος (επαρχίας), το Ο όρος «πάσα» χρησιμοποιήθηκε κατά την Ύστερη Βυζαντινή περίοδο από την εκκλησία για να δηλώσει την αρχική, την ενιαία επαρχία, σύμφωνα με την πρωτοβυζαντινή πολιτική διοίκηση που ίσχυε μέχρι τον 5ο αιώνα. Η «πάσα» επαρχία αντιστοιχούσε την περίοδο αυτή στην πρωτοβυζαντινή «πρώτη»/«prima» επαρχία (π.χ. η Άγκυρα έδρευε στη Γαλατία I και η εκκλησιαστική μητρόπολη Αγκύρας στην πάσα Γαλατία). Ο όρος «μέρος» ταυτιζόταν με τη «δευτέρα»/«secunda» επαρχία, με το τμήμα δηλαδή που αποσπάστηκε και αποτέλεσε ανεξάρτητη επαρχία (π.χ. η Πεσσινούς έδρευε στη Γαλατία ΙI και η εκκλησιαστική μητρόπολη Πεσσινούντος στο μέρος Γαλατίας). Μέχρι την εποχή αυτή στην ονομασία των εδρών γινόταν συστηματικά μνεία μόνο της αρχικής ενιαίας επαρχίας. Συναξάριον Κωνσταντινουπόλεως, το «Συναξάριον περιέχον ὅλου τοῦ ἐ νιαυτοῦ τῶν ἁγίων μαρτύρων καὶ τῶν ὁσίων ἐ ν συντόμῳ τὰ ὑ πομνήματα» κατά μήνα. Από τα πρώτα και πληρέστερα συναξάρια και πολύτιμη πηγή στη μελέτη του Βυζαντίου. Η σύνταξη της συλλογής σύντομων βίων σχετίζεται με την Εκκλησία της Κωνσταντινούπολης και ανάγεται βάσει έμμεσων μαρτυριών στο 10ο αιώνα. Αποτέλεσε πρότυπο και βάση για πολλά μεταγενέστερα συναξάρια (όπως το Μηνολόγιο του Βασιλείου Β ) και με την πάροδο του χρόνου υπέστη ορισμένες τροποποιήσεις και συμπληρώσεις. Εκδόθηκε το 1902 από το Βέλγο λόγιο και ιησουίτη Hippolyte Delehaye [Synaxarium ecclesiae Constantinopolitanae e codice Sirmondiano (Bruxelles 1902)]. Φωτίειο σχίσμα, το Το Φωτίειο σχίσμα στην πραγματικότητα ήταν μια διαμάχη μεταξύ του πατριάρχη Κωνσταντινουπόλεως Φωτίου ( , ) και του πάπα Νικολάου Α' ( ) για ζητήματα δικαιοδοσίας των δύο Εκκλησιών. Εκφράστηκε ωστόσο μέσα από τη διαφωνία των δύο ιεραρχών για τη χρήση του όρου filioque. Πηγές Novum Testamentum Graece, ed. E. Nestle K. Aland (Stuttgart 1898), σελ Δημιουργήθηκε στις 17/8/2017 Σελίδα 4/9

5 ΙΒΕ, Ράγια Έφη,, 2003, Εγκυκλοπαίδεια Acta Patriarchatus Constantinopolitani, Acta et diplomata graeca medii aevi sacra et profana Ι, ed. F. Miklosich J. Müller (Wien 1860), σελ Zacos, G. Veglery, A. (ed.), Byzantine Lead Seals I/2 (Basel 1972). Patrum Nicaenorum Nomina, letine graece, coptice, syriace arabice armeniace, ed. H. Geltzer H. Hilgenfeld O. Kuntz (Stuttgart Leipzig 1995). Propylaeum ad acta sanctorum Novembris. Synaxarium Ecclesiae Constantinopolitanae, ed. H. Delehaye (Bruxelles 1902). Θεόδωρος Στουδίτης, Επιστολαί, Theodori Studitae Epistulae, ed. G. Fatouros (CFHB 31/2, Berlin New York 1991), αρ Εκκλησιαστικά Τακτικά, ed. J. Darrouzès, Notitiae episcopatuum Ecclesiae Constantinopolitanae (Paris 1981). Laurent, V. (ed.), Les signataires du second synode des Blakhernes (Été 1285), Échos dʹ Orient 26 (1927), σελ , ιδ. σελ Gouillard, J. (ed.), La vie d Euthyme de Sardes (831), une oeuvre du patriarche Methode, Travaux et Mémoires 10 (1987), σελ , ο βίος στις σελ , βλ. ιδ. σελ κ.ε. Αθανάσιος, Επιστολαί, The Correspondence of Athanasius I Patriarch of Constantinople. Letters to the Emperor Andronicus II, Members of the Imperial Family, and Officials, ed. A. Μ. Maffry Talbot (CFHB VII, Washington, D.C., 1975). Lemerle, P. Guillu, A. Svoronos, N. Papachryssanthou, D. (ed.), Actes de Lavra II: de 1204 à 1328 (Archives de l Athos VIII, Paris 1977). Laurent, V. (ed.), Le corpus des sceaux de l empire byzantin, t. V: l Eglise, 1: L Eglise de Constantinople (Paris 1963). Σωζομενός, Sozomenus Kirchengeschichte, ed. J. Bidez (Berlin1960). Γεώργιος Ακροπολίτης, Georgii Acropolitae Opera I, ed. A. Heisenberg (P. Wirth) (Stuttgart 1978). Γεώργιος Παχυμέρης, Georges Pachymérès, Relations Historiques (CFHB XXIV/1, Paris 1984), IΙ: Livres IV VI, ed. A. Failler (CFHB vol. XXIV/2, Paris 1984). Παραθέματα 1. Η Αποκάλυψη του Ιωάννου για την Εκκλησία των Σάρδεων Και τω αγγέλω της εν Σάρδεσιν εκκλησίας γράψον τάδε λέγει ο έχων τα επτά πνεύματα του θεού και τους επτά αστέρας οίδά σου τα έργα ότι όνομα έχεις ότι ζης, και νεκρός ει. Γίνου γρηγορών και στήρισον τα λοιπά α έμελλον αποθανείν, ου γαρ εύρηκά σου τα έργα πεπληρωμένα ενώπιον του θεού μου. Μνημόνευε ουν πως είληφας και ήκουσας και τήρει και μετανόησον. Εάν ουν μη γρηγορήσεις, ήξω ως κλέπτης, και μη γνως ποίαν ώραν ήξω επί σε. Αλλά έχεις ολίγα ονόματα εν Σάρδεσον α ουκ εμόλυναν τα ιμάτια αυτών, και περιπατήσουσιν μετ εμού εν λευκοίς, ότι άξιοί εισιν. Ο νικών ούτως περιβαλείται εν ιματίοις λευκοίς και ου μη εξαλείψω το όνομα αυτού εκ της βίβλου της ζωής και ομολογήσω το όνομα αυτού ενώπιον του πατρός μου και ενώπιον των αγγέλων αυτού. Ο έχων ους ακουσάτω τι το πνεύμα λέγει ταις εκκλησίαις. Δημιουργήθηκε στις 17/8/2017 Σελίδα 5/9

6 ΙΒΕ, Ράγια Έφη,, 2003, Εγκυκλοπαίδεια Novum Testamentum Graece, ed. E. Nestle K. Aland (Stuttgart 1898), σελ Χαρακτηρισμός της Εκκλησίας των Σάρδεων σε έγγραφο του 1369 Ο δε πάντα μεταποιών χρόνος και αμείβων και εις τον μη ον χωρείν παρασκευάζων τα καλώς έχοντα μέχρι τούσε τα εαυτού ποιών και της ιδίας φυσικής ακολουθίας εχόμενος και την των Σάρδεων μεγάλην μετρόπολιν, εφ ούτω δόξης προσήκουσαν και τοσαύτην περιφάνειαν σχούσαν από τε χρόνου και της των εν αυτή καλλίστης ευταξίας τε και παιδεύσεως, ως και ταις μεγίσταις και πρώταις συναριθμήναι των μητροπόλεων, και το πρωτείον πλην ολίγων τινών κατά πασών επιφέρεσθαι και το κράτος, καν ταις απάντων εγκειμένην γλώσσαις, ως ήδισμά τι τερπνόν και καλλώπισμα των όσαι της Ασίας προκάθηνται πόλεων, εις τοσούτο νυν αμορφίας προήνεγκε ταύτην και ούτω το κατ αυτήν, θεού δηλαδή συγχωρούντος, διέθετο, ως μηδε σχήμα γουν πόλεως αποσώζειν και μικρόν τινα χαρακτήρα αντί παραδείσου τρυφής, αφανισμού και απωλείας πεδίον γεγενημένην. Και ταύτα μεν τω χρόνω ποιείν και τα πολλώ τούτων έτι χείρω τοις πάσι προσαπειλείν έθος, ύλης ευρίσκοντι την καθʹημών αγανάκτησιν του θεού δια το των αμαρτιών ημών πλήθος, μάλα δικαίως ημίν επιγιγνομένην. Acta Patriarchatus Constantinopolitani, Acta et diplomata graeca medii aevi sacra et profana I, ed. F. Miklosich J. Müller (Wien 1860), σελ Η μητρόπολη των Σάρδεων στη Notitia 20 (14ος αι.) στʹ. ο Σάρδεων, πάσης Λυδίας ανθ ου ένι νυν ο Φιλαδελφείας, ων μεν πρότερον επίσκοπος του Σάρδεων, γενόμενος δε μητροπολίτης, έχει νυν τον τόπον και την εξαρχίαν του Σάρδεων και τας λοιπάς επισκοπάς υφ εαυτόν. Notitiae episcopatuum Ecclesiae Constantinopolitanae, ed. J. Darrouzès (Paris 1981), Βοηθ. Κατάλογοι 1. Κατάλογος επισκοπών υπαγομένων στη μητρόπολη των Σάρδεων Φιλαδέλφεια Τρίπολις Θυάτειρα Σέτται (Μαγίδια) Αυρηλιούπολις (Περικώμη) Γόρδος Τράλλα Σάλα Σιλανδός Μαιονία (Οψίκιον) Απόλλωνος Ιερόν (Αετός) Δημιουργήθηκε στις 17/8/2017 Σελίδα 6/9

7 ΙΒΕ, Ράγια Έφη,, 2003, Εγκυκλοπαίδεια Υρκανίς (Μύρων) Μοστίνη (Υρτακώμη) Ακρασός (Λίπαρα) Απολλωνιάς Αττάλεια Βάγη Βλάνδος Μεσοτύμολος Ιεροκαισάρεια (Αγία) Δάλδη (Υαλείς) Κερασείς, Στρατονίκεια (Κάλαμος) Γάβαλα Σάταλα Ερμοκαπήλεια (Ειρηνούπολις) Γαυδεία (Τράκουλα) [Ο κατάλογος συντάχθηκε κατά τα Εκκλησιαστικά Τακτικά, ed. J. Darrouzès, Notitiae episcopatuum Ecclesiae Constantinopolitanae (Paris 1981), αρ. 1 20]. 2. Κατάλογος μητροπολιτών Σάρδεων Κλήμης (2ος αι.) Μελίτων (2ος αι.) Αρτεμίδωρος (325) Μαιόνιος (431) Φλωρέντιος ( ) Ευθέριος (457) Ιουλιανός (553) Δημιουργήθηκε στις 17/8/2017 Σελίδα 7/9

8 ΙΒΕ, Ράγια Έφη,, 2003, Εγκυκλοπαίδεια Μαρίνος (681) Ευθύμιος (787) Ιωάννης (;) Πέτρος ( ) Θεοφύλακτος (879) Αντώνιος ( ) Λέων (945) Στυλιανός (10ος αι.) Ιωάννης ( ) Ιωάννης (1147) Νικήτας (1166/7) Νικηφόρος Χρυσοβέργης (1213) Αλέξιος (1216) Ανδρόνικος (1250) Ιάκωβος Χαλαζάς (1260/1) Ανδρόνικος (1283) Γεράσιμος (1285) Κλήμης (1286) Νικηφόρος (;) Κύριλλος (1313) Γρηγόριος (1315) Διονύσιος (1438) Βησσαρίων (1438) Νικόλαος (1450) [Ο κατάλογος συντάχθηκε κατά Fedalto, G., Hierarchia Ecclesiastica Orientalis. Series Episcoporum Ecclesiarum Christianarum I. Patriarchatus Constantinopolitanus (Padova 1991), σελ Στον κατάλογο δεν συμπεριλαμβάνονται οι ανώνυμοι Δημιουργήθηκε στις 17/8/2017 Σελίδα 8/9

9 ΙΒΕ, Ράγια Έφη,, 2003, Εγκυκλοπαίδεια μητροπολίτες.] Δημιουργήθηκε στις 17/8/2017 Σελίδα 9/9