Φιλαδελφείας Μητρόπολις (Βυζάντιο)

Transcript

1 Για παραπομπή : ΙΒΕ,, 2003, Περίληψη : Η εκκλησία της Φιλαδέλφειας, μία από τις επτά εκκλησίες της Μικράς Ασίας που αναφέρονται στην Αποκάλυψη, ήταν από την Πρωτοβυζαντινή εποχή επισκοπή της επαρχίας Λυδίας που υπαγόταν στη μητρόπολη των Σάρδεων. Στα τέλη του 12ου αιώνα προήχθη σε μητρόπολη και το 14ο αιώνα ανέλαβε στη θέση της μητρόπολης Σάρδεων την εκκλησιαστική δικαιοδοσία στην επαρχία της Λυδίας. Γεωγραφική Θέση Δυτική Μικρά Ασία, σημ. δυτική Τουρκία Ιστορική Περιοχή Λυδία Διοικητική Υπαγωγή μητρόπολη Σάρδεων επαρχίας Λυδίας, Πατριαρχείο Κωνσταντινουπόλεως 1. Πρωτοβυζαντινή εποχή Η Εκκλησία της Φιλαδέλφειας είναι μία από τις επτά εκκλησίες της Μικράς Ασίας που αναφέρονται στην Αποκάλυψη του Ιωάννη. Ήταν επισκοπή της επαρχίας Λυδίας υπαγόμενη στη μητρόπολη Σάρδεων ήδη από την ύστερη αρχαιότητα επίσκοπός της έλαβε μέρος στην Α' Οικουμενική Σύνοδο (Νίκαια, 325). Επίσκοποι της Φιλαδέλφειας έλαβαν επίσης μέρος στην Γ' Οικουμενική Σύνοδο (Έφεσος, 431) και σε άλλες μικρότερες συνόδους της εποχής. Κατά την Πρωτοβυζαντινή περίοδο, στη Φιλαδέλφεια έδρευαν, εκτός από την κοινότητα των ορθοδόξων, και κοινότητες Τεσσαρακαιδεκατιτών (4ος- 5ος αιώνας), Νοβατιανών αλλά και Μοντανιστών. Οι Νοβατιανοί διώχθηκαν ιδιαίτερα από τον πατριάρχη Νεστόριο και οι Τεσσαρακαιδεκατίτες αναγκάστηκαν να αποκηρύξουν την πίστη τους στην Γ' Οικουμενική Σύνοδο Μεσοβυζαντινή και Υστεροβυζαντινή εποχή Κατά τη Μεσοβυζαντινή περίοδο οι επίσκοποι της Φιλαδέλφειας έλαβαν μέρος στις Συνόδους ΣΤ' Οικουμενική (Κωνσταντινούπολη, 681) και Ζ' Οικουμενική (Νίκαια, 787). Στα τέλη του 12ου αιώνα η επισκοπή της Φιλαδέλφειας υψώθηκε σε μητρόπολη χωρίς υπαγόμενες σε αυτήν επισκοπές, καθεστώς που διατήρησε μέχρι την πτώση της στους Οθωμανούς (1390). Η θέση και το κύρος της μητρόπολης Φιλαδελφείας ήταν τέτοια ώστε οι μητροπολίτες ήταν στενοί συνεργάτες των αυτοκρατόρων κατά το 13ο αιώνα. Ο γνωστότερος μητροπολίτης Φιλαδελφείας είναι ο Θεόληπτος. 2 Ο Θεόληπτος αναμείχθηκε έντονα τόσο στο αρσενιατικό σχίσμα υπέρ της αντίπαλης των αρσενιατών παράταξης όσο και στο ζήτημα της Ένωσης των Εκκλησιών εναντίον των ενωτικών. Μάλιστα το 1297 ο Θεόληπτος συνεργάστηκε με στρατιώτες της περιοχής προκειμένου να εκδιώξει τον στρατηγό Ιωάννη Ταρχανειώτη από την περιοχή εξαιτίας των αρσενιατικών πεποιθήσεών του, πράγμα που τελικά το κατάφερε. Ο Θεόληπτος έφθασε στο σημείο της απόσχισης από το Πατριαρχείο Κωνσταντινουπόλεως καθώς δεν αναγνώριζε την επίσημη πολιτική της Εκκλησίας απέναντι στους αρσενιάτες και δεν μνημόνευε τους πατριάρχες στις λειτουργίες. Την περίοδο αυτή (ca ) η Φιλαδέλφεια ήταν μια νησίδα βυζαντινής κυριαρχίας εν μέσω οθωμανικής χώρας και ο Θεόληπτος ήταν ο μοναδικός άρχοντας της πόλης και, σύμφωνα με τον Νικηφόρο Γρηγορά, ο κύριος υπεύθυνος για τη σωτηρία της από τους Οθωμανούς την εποχή αυτή. 3 Το 1347 η μητρόπολη Φιλαδελφείας ανέλαβε προσωρινά τη διοίκηση της μητρόπολης Σμύρνης καθώς και τη διοίκηση των επισκοπών Παλαιάς Φωκαίας και Νέας Φωκαίας. Οι μεταγενέστεροι μητροπολίτες Σμύρνης, όμως, διεκδίκησαν και πέτυχαν Δημιουργήθηκε στις 5/2/2017 Σελίδα 1/6

2 Για παραπομπή : ΙΒΕ,, 2003, τελικά να αποσπάσουν από τη Φιλαδέλφεια την επισκοπή Νέας Φωκαίας, ενώ η επισκοπή Παλαιάς Φωκαίας παρέμεινε υπό τη διοίκησή της (1354). Στο σχετικό έγγραφο ο μητροπολίτης Φιλαδελφείας φέρει μάλιστα τους τίτλους του «υπερτίμου» και του «εξάρχου της πάσης Λυδίας» που ως τότε έφερε παραδοσιακά ο μητροπολίτης Σάρδεων. 4 Επισήμως η μητρόπολη Φιλαδελφείας ανέλαβε τη διοίκηση της μητρόπολης Σάρδεων μόλις το Η Φιλαδέλφεια στην εκκλησιαστική ιεραρχία Η επισκοπή της Φιλαδέλφειας ήταν κατά τη Μέση και Ύστερη Βυζαντινή εποχή η πρωτόθρονη επισκοπή της μητρόπολης Σάρδεων. Η εκκλησία της Φιλαδέλφειας προήχθη σε μητρόπολη επί της βασιλείας του αυτοκράτορα Ισαακίου Β' Αγγέλου ( , ), εξέλιξη που αντικατοπτρίζει και την αύξηση της σημασίας της πόλης κατά το 12ο αιώνα. Την εποχή τού αυτοκράτορα Ανδρονίκου Β' Παλαιολόγου ( ) η Φιλαδέλφεια έλαβε τη δέκατη θέση μεταξύ των μητροπόλεων που υπάγονταν στο Πατριαρχείο Κωνσταντινουπόλεως (σε σύνολο 112 μητροπόλεων στο εκκλησιαστικό τακτικό αρ. 18). Στο τακτικό αρ. 19, που χρονολογείται στην εποχή του αυτοκράτορα Ανδρονίκου Γ' Παλαιολόγου ( ), οι δύο μητροπόλεις της Λυδίας, η Φιλαδελφείας και η Σάρδεων, αναγράφηκαν στην έκτη θέση, γεγονός που πιστοποιεί την εκ νέου αναβάθμιση της Φιλαδέλφειας στη θέση πλέον των Σάρδεων. Η μητρόπολη Φιλαδελφείας, επειδή η πόλη ήταν η μοναδική της Μικράς Ασίας που δεν είχε πέσει ακόμη στα χέρια των Οθωμανών, ανέλαβε τη διοίκηση της μητρόπολης Σάρδεων πριν από το Το 1369, με επίσημη συνοδική πράξη, η μητρόπολη των Σάρδεων υπήχθη στη μητρόπολη Φιλαδελφείας κατά τρόπον ώστε αυτή αναλάμβανε τη δικαιοδοσία των Σάρδεων στην επαρχία Λυδίας και τη θέση της στην ιεραρχία. Έτσι, στο τακτικό αρ. 20 (14ος αιώνας) διευκρινίζεται ότι ο μητροπολίτης Φιλαδελφείας έχει «τη θέση και την εξαρχία των Σάρδεων και τις υπόλοιπες επισκοπές υποκείμενες σε αυτόν» Στα πρακτικά της συνόδου σώζεται η αποκήρυξη της αίρεσης από κατοίκους της Φιλαδέλφειας, εκκλησιαστικούς και λαϊκούς. Βλ. Schwartz, E. (ed.), Acta Conciliorum Oecumenicorum I, I, 7: Concilium Universale Ephesenum (Berlin, Leipzig 1929), σελ Για το πρόσωπο αυτό βλ. Jones, A.H.M. Martindale, J. R., The Prosopography of the Later Roman Empire (Cambridge 1992), αρ Γρηγοράς, Ρωμαίων Ιστορία, Schopen, L. (ed.), Nicephori Gregorae Byzantina Historia (CSHB I, Bonn 1829), σελ Miklosich, F. Müller, J. (ed.), Acta et diplomata graeca medii aevi sacra et profana I (Vidobonae 1860), σελ Εκκλησιαστικά Τακτικά, Darrouzès, J. (ed.), Notitiae episcopatuum Ecclesiae Constantinopolitanae (Paris 1981), αρ Βιβλιογραφία : Ahrweiler H., "L histoire et la géographie de la région de Smyrne entre les deux occupations turques ( ), particulièrement au XIIie siècle", Travaux et Mémoires, 1, 1965, Γουναρίδης Π., Το κίνημα των Αρσενιατών ( ). Ιδεολογικές διαμάχες την εποχή των πρώτων Παλαιολόγων, Αθήνα 1999 Martindale J.R., Jones A.A., The Prosopography of the Later Roman Empire, Cambridge 1992 Foss C., Byzantine and Turkish Sardis, Cambridge, Mass. London 1976 Darrouzès J., Les régestes des actes du patriarcat de Constantinople. vol. I/fasc.V, les regestes de 1310 à 1376, Paris 1977 Δημιουργήθηκε στις 5/2/2017 Σελίδα 2/6

3 Για παραπομπή : ΙΒΕ,, 2003, Laurent V., "Les crises religieuses à Byzance. Le schisme antiarsénite du métropolite de Philadelphie Théolepte (c. 1324)", Revue des Études Byzantines, 18, 1960, Laurent V., Les régestes des actes du Patriarcat de Constantinople I les actes des Patriarchs, fasc. IV: Les Régestes de 1208 à 1309, Paris 1977 Γλωσσάριo : εκκλησιαστικό τακτικό, το (notitia episcopatuum) Τα εκκλησιαστικά τακτικά είναι επίσημα κείμενα των Πατριαρχείων Κωνσταντινουπόλεως και Αντιοχείας που αποτυπώνουν την ιεραρχία των εκκλησιαστικών εδρών («κλήσις των επισκόπων»). Σε αυτά αναγράφονται περιοδικά οι έδρες ανά εκκλησιαστική επαρχία και με τη σειρά που έχουν κάθε φορά στην εκκλησιαστική διοίκηση. έξαρχος, ο Στη βυζαντινή εκκλησιαστική διοίκηση το αξίωμα του εξάρχου αρχικά, από τον 5ο αιώνα και εξής, αφορούσε τον επικεφαλής ιεράρχη μιας διοίκησης και πολύ γρήγορα έγινε ένας ακόμα τίτλος του Πατριάρχη, που πιστοποιούσε ότι ήταν ο επικεφαλής ιεράρχης εντός των ορίων δικαιοδοσίας του Πατριαρχείου του. Το αξίωμα του εξάρχου καταργήθηκε τον 6ο αιώνα, ωστόσο στη συνέχεια οι έξαρχοι ήταν μητροπολίτες ή αντιπρόσωποι μητροπολιτών που ασκούσαν εποπτεία στις εκκλησιαστικές επαρχίες ή στα εκκλησιαστικά και τα μοναστικά ιδρύματα. Κατά τον ύστερο 14ο αιώνα έξαρχοι αναφέρονται οι μητροπολίτες που έδρευαν σε αρχαίες μητροπόλεις και ασκούσαν κάποια εποπτεία σε όλες τις εκκλησιαστικές έδρες και τα ευαγή ιδρύματα της εκκλησιαστικής επαρχίας και στη συνέχεια οι διαπιστευμένοι αντιπρόσωποι του Πατριάρχη (πατριαρχικοί έξαρχοι). Νοβατιανός, Καθαρός, ο Οι αιρετικοί νοβατιανοί, οπαδοί του επισκόπου Νοβατιανού ( 257), οι επονομαζόμενοι και καθαροί, πρέσβευαν πως η Eκκλησία δεν έπρεπε να συγχωρεί όσους αρνήθηκαν την πίστη τους από φόβο κατά τους διωγμούς εναντίον των χριστιανών επί Δεκίου, έστω και αν είχε συντελεστεί από μέρους τους η μετάνοια. Οι νοβατιανοί συμπορεύονταν με τις απόψεις της εκκλησίας της Ανατολής στα ζητήματα των χριστολογικών αιρέσεων, καταδιώχθηκαν ωστόσο την περίοδο κατά την οποία οι αρειανοί μπορούσαν να επηρεάζουν τα πολιτικά πράγματα στην Kωνσταντινούπολη, δηλαδή τη δεκαετία του 330. Ήταν αρχικά ευάριθμοι σε Αφρική, Μικρά Ασία και Κωνσταντινούπολη. Έφθιναν αποφασιστικά τον 5ο αιώνα, επιβίωσαν ωστόσο ως τον πρώιμο 7ο αιώνα. Από τους νοβατιανούς αποχωρίστηκαν οι πρωτοπασχίτες. Οικουμενική Σύνοδος ΣΤ / Πενθέκτη / εν Τρούλλω (Κωνσταντινουπόλεως, 681/ 691) Η ΣΤ ή Πενθέκτη ή «η εν Τρούλλω» Οικουμενική Σύνοδος συνεδρίασε στην Κωνσταντινούπολη δύο φορές, τα έτη 680 (Έκτη) και 691/2 (Πενθέκτη / εν Τρούλλω), με θέμα εργασιών την αποκατάσταση των σχέσεων μεταξύ των εκκλησιών Ανατολής και Δύσης και τη διευκρίνιση πρακτικών ζητημάτων καθημερινής διαβίωσης των χριστιανών. πάσα (επαρχία), η, μέρος (επαρχίας), το Ο όρος «πάσα» χρησιμοποιήθηκε κατά την Ύστερη Βυζαντινή περίοδο από την εκκλησία για να δηλώσει την αρχική, την ενιαία επαρχία, σύμφωνα με την πρωτοβυζαντινή πολιτική διοίκηση που ίσχυε μέχρι τον 5ο αιώνα. Η «πάσα» επαρχία αντιστοιχούσε την περίοδο αυτή στην πρωτοβυζαντινή «πρώτη»/«prima» επαρχία (π.χ. η Άγκυρα έδρευε στη Γαλατία I και η εκκλησιαστική μητρόπολη Αγκύρας στην πάσα Γαλατία). Ο όρος «μέρος» ταυτιζόταν με τη «δευτέρα»/«secunda» επαρχία, με το τμήμα δηλαδή που αποσπάστηκε και αποτέλεσε ανεξάρτητη επαρχία (π.χ. η Πεσσινούς έδρευε στη Γαλατία ΙI και η εκκλησιαστική μητρόπολη Πεσσινούντος στο μέρος Γαλατίας). Μέχρι την εποχή αυτή στην ονομασία των εδρών γινόταν συστηματικά μνεία μόνο της αρχικής ενιαίας επαρχίας. Τεσσαρακαιδεκατίτης, ο Οι Τεσσαρακαιδεκατίτες, οπαδοί ασκητικού κινήματος κατά την ύστερη αρχαιότητα, ακολουθούσαν την ιουδαϊκή παράδοση ως προς τον εορτασμό του Πάσχα. Οι απόψεις τους καταδικάστηκαν από την Γ' Οικουμενική Σύνοδο. Πηγές Schwartz, E. (ed.), Acta Conciliorum Oecumenicorum I, I, 7: Concilium Universale Ephesenum (Berlin, Leipzig 1929). Νικηφόρος Γρηγοράς, Ρωμαϊκή Ιστορία, Schopen, L. (ed.), Nicephori Gregorae Byzantina Historia (CSHB I, Bonn 1829). Miklosich, F. Müller, J. (ed.), Acta et diplomata graeca medii aevi sacra et profana I (Vidobonae 1860). Εκκλησιαστικά Τακτικά, Darrouzès, J. (ed.), Notitiae episcopatuum Ecclesiae Constantinopolitanae (Paris 1981). Δημιουργήθηκε στις 5/2/2017 Σελίδα 3/6

4 Για παραπομπή : ΙΒΕ,, 2003, Καινή Διαθήκη, Nestle, E. Aland, K. (ed.), Novum Testamentum Graece (Stuttgart 1898). Πάτρια Νικαίας, Geltzer, H. Hilgenfeld, H. Kuntz, O. (ed.), Patrum Nicaenorum Nomina, letine graece, coptice, syriace, arabice, armeniace (Stuttgart, Leipzig 1995). Laurent, V. (ed.), Le corpus des sceaux de l empire byzantin V: l Eglise, V.1: L Eglise de Constantinople (Paris 1963). Gregoire, H. (ed.), Epigraphie chrétienne I: les inscriptions hérétiques d Asie Mineure, Byzantion 1 (1924), σελ Gregoire, H. (ed.), Du nouveau sur la hierarchie de la secte Montaniste d apres une inscription grecque trouvée pres de Philadelphie en Lydie, Byzantion 2 (1925), σελ Gregoire, H. (ed.), Recueil des inscriptions grecques chrétiennes d Asie Mineure (Paris 1922, ανατ. Amsterdam 1968). Γεώργιος Ακροπολίτης, Heisenberg, A. [Wirth, P.] (ed.), Georgii Acropolitae Opera I (Stuttgart 1978). Γεώργιος Παχυμέρης, Ιστορία, Failler, A. (ed.), Georges Pachymérès, Relations Historiques IΙΙ: Livres VII IX (CFHB XXIV/3, Paris 1999). Παχυμέρης, Ιστορία, Failler, A. (ed.), Georges Pachymérès, Relations Historiques IV: Livres X XIII (CFHB XXIV/4, Paris 1999). Παραθέματα 1. Η Φιλαδέλφεια στην Αποκάλυψη του Ιωάννη: Και τω αγγέλω της εν Φιλαδελφεία εκκλησίας γράψον Τάδε λέγει ο άγιος, ο αληθινός, ο έχων την κλειν Δαυίδ, ο ανοίγων και ουδείς κλείσει και κλείων και ουδείς ανοίγει οίδά σου τα έργα, ιδού δέδωκα ενώπιόν σου θύραν ανεωγμένην, ην ουδείς δύναται κλείσαι αυτήν, ότι μικράν έχεις δύναμιν και ετήρησάς μου τον λόγον και ουκ ηρνήσω το όνομά μου. Ιδού διδώ εκ της συναγωγής του σατανά των λεγόντων εαυτούς Ιουδαίους είναι, και ουκ εισίν αλλά ψεύδονται. Ιδού ποιήσω αυτούς ίνα ήξουσιν και προσκυνήσουσιν ενώπιον των ποδών σου και γνώσιν ότι εγώ ηγάπησά σε. Ότι ετήρησας τον λόγον της υπομονής μου, καγώ σε τηρήσω εκ της ώρας του πειρασμού της μελλούσης έρχεσθαι επί της οικουμένης όλης πειράσαι τους κατοικούντας επί της γης. Έρχομαι ταχύ κράτει ο έχεις, ίνα μηδείς λάβη τον στέφανόν σου. Ο νικών ποιήσω αυτόν στύλον εν τω ναώ του θεού μου και έξω ου μη εξέλθη έτι και γράψω επ αυτόν το όνομα του θεού μου και το όνομα της πόλεως του θεού μου, της καινής Ιερουσαλήμ η καταβαίνουσα εκ του ουρανού από του θεού μου, και το όνομά μου το καινόν. Ο έχων ους ακουσάτω τι το πνεύμα λέγει ταις εκκλησίαις. Καινή Διαθήκη, Nestle, E. Aland, K. (ed.), Novum Testamentum Graece (Stuttgart 1898), σελ Κτητορική επιγραφή βαπτιστηρίου του μητροπολίτη Φιλαδελφείας Θεολήπτου: Λουτήρα φαιδρόν αμολύντω δεσπότη Έστησε Θεόληπτος εκ των κρηπήδων Πηδαλιούχος Φιλαδελφέων σκάφους Παλαιολόγων χρυσός ήλθεν αφθόνως Προς Ανδρονίκου και Μιχαήλ δεσπότου Και παιδός αυτού προσφιλούς Ανδρονίκου. Η χειρ δε συνήργησε του ου Αδελφιδού πέλοντος οιακοστρόφου Δημιουργήθηκε στις 5/2/2017 Σελίδα 4/6

5 Για παραπομπή : ΙΒΕ,, 2003, Gregoire, H. (ed.), Recueil des inscriptions grecques chrétiennes d Asie Mineure (Paris 1922, ανατ. Amsterdam 1968), αρ Η έδρα της, αγαπητής στον Θεό Φιλαδέλφειας παρέμενε ελεύθερη «μέχρι τέλους»: Τοις δε γε της ασφαλείας αυτών και της εις το κρείττον επανορθώσεως ανάγκην έχουσι κήδεσθαι των απολωλότων τα καταλειφθέντα μέρη συνάγειν προσήκει και τούτοις φυλακήν εις το εξής χορηγείν, ως αν της χρονικής επιβουλής ανώτερα τα της ρηθείσης εκκλησίας περιλειφθέντα εκ πολλών μικρά λείψανα πνευματικής επισκήψεως αξιώσαι των προσηκόντων αν είη, τον καλόν εκείνον μιμουμένους ποιμένα, ος τα πολλά των προβάτων καταλιπών, καλώς έχοντα, επί την του απολωλότος ενός ζήτησιν καθήκεν. Ένθεν τοι και την αγιωτάτην Φιλαδελφείας μητρόπολιν, πολλά φιλουμένην θεώ και διά τούτο και μέχρι τέλους ανάλωτον τηρουμένην και μηδενί ποτ αν των εθνών αυχένα κλίναι προστεταγμένην, ποιμένα τε πλουτούσαν τον Ααρών τον του θεού εκλεκτόν και ταις αυτού συν τοις λόγοις τε και διδάγμασιν ευχαίς κατεστηριγμένην, μητέρα τούτων δη των καταλειφθέντων και μητρόπολιν καλόν έδοξεν ημίν καταστήσαι, ου δόξα μάλλον αυτή παρεχομένην, όσον αυτοίς την επ αυτής σωτηρίαν και την ασφάλειαν. Miklosich, F. Müller, J. (ed.), Acta et diplomata graeca medii aevi sacra et profana I (Vidobonae 1860), σελ Η μητρόπολη Φιλαδελφείας στη θέση των Σάρδεων, στη Notitia 20 (14ος αι.): στʹ. ο Σάρδεων, πάσης Λυδίας ανθ ου ένι νυν ο Φιλαδελφείας, ων μεν πρότερον επίσκοπος του Σάρδεων, γενόμενος δε μητροπολίτης, έχει νυν τον τόπον και την εξαρχίαν τού Σάρδεων και τας λοιπάς επισκοπάς υφ εαυτόν. Εκκλησιαστικά Τακτικά, Darrouzès, J. (ed.), Notitiae episcopatuum Ecclesiae Constantinopolitanae (Paris 1981), αρ Χρονολόγιο Βοηθ. Κατάλογοι 1. Κατάλογος επισκόπων Φιλαδελφείας Λούκιος Δημήτριος Τομάσιος (325) Θεοφάνιος (431) Αφιανός (457) Ευστάθιος (518) Ιωάννης (681) Στέφανος (787) Αγαπητός (;) Ιωάννης (;). Δημιουργήθηκε στις 5/2/2017 Σελίδα 5/6

6 Για παραπομπή : ΙΒΕ,, 2003, 2. Κατάλογος μητροπολιτών Φιλαδελφείας Μανουήλ (1197) Φωκάς ( ) Ιωαννίκιος (1256) Θεόληπτος (1283) Μακάριος Χρυσοκέφαλος (1343) Παύλος (1394) Ο κατάλογος των επισκόπων συντάχθηκε κατά Fedalto, G., Hierarchia Ecclesiastica Orientalis. Series Episcoporum Ecclesiarum Christianarum I: Patriarchatus Constantinopolitanus (Padova 1988), σελ Δημιουργήθηκε στις 5/2/2017 Σελίδα 6/6