ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΗ ΔΙΠΛΩΜΑΤΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ

Transcript

1 ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΤΜΗΜΑ : ΦΙΛΟΣΟΦΙΑΣ ΚΑΙ ΠΑΙΔΑΓΩΓΙΚΗΣ ΤΟΜΕΑΣ : ΦΙΛΟΣΟΦΙΑΣ ΠΑΓΩΝΑΚΗ ΑΦΡΟΔΙΤΗ Ο ΝΟΜΙΝΑΛΙΣΜΟΣ ΤΟΥ LOCKE ΚΑΙ Η ΚΡΙΤΙΚΗ ΤΟΥ BERKELEY ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΗ ΔΙΠΛΩΜΑΤΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ ΕΠΙΒΛΕΠΩΝ ΚΑΘΗΓΗΤΗΣ : Ν. ΑΥΓΕΛΗΣ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ 2008

2 1 ΠΡΟΛΟΓΟΣ Το θέμα της παρούσας εργασίας είναι ο νομιναλισμός του Locke και η κριτική που του άσκησε ο Berkeley. Αρχικά θα ερμηνεύσουμε τον όρο νομιναλισμός ή ονοματοκρατία και θα εξετάσουμε την εφαρμογή που είχε η θεωρία αυτή στο έργο του Locke. Δεν θα παραλείψουμε να ερευνήσουμε τη σχέση του φιλοσόφου με τους προγενέστερούς του σχολαστικούς και με τους ρεαλιστές. Θα επικεντρωθούμε στη θεωρία των ιδεών, η οποία αναλύεται στο Δοκίμιο για την ανθρώπινη νόηση. Στο δεύτερο μέρος της εργασίας μας θα αναπτύξουμε την κριτική του Berkeley, τα σημεία δηλαδή που αντιπροτείνει ενάντια στη θεωρία των γενικών ιδεών του Locke. Η αρχή esse est percipi που διατύπωσε ο Berkeley και οι δυσκολίες που προκάλεσε στους ερμηνευτές είναι ένα άλλο σημαντικό θέμα που θα μας απασχολήσει. Η μελέτη όλων των παραπάνω θα μας βοηθήσει να καταλήξουμε σε κάποια γενικά συμπεράσματα σχετικά με την προσφορά του Berkeley στη φιλοσοφία, ειδικά στον τομέα του εμπειρισμού.

3 2 ΠΡΩΤΟ ΚΕΦΑΛΑΙΟ Ο ΝΟΜΙΝΑΛΙΣΜΟΣ ΤΟΥ LOCKE Ο νομιναλισμός ή ονοματοκρατία είναι η φιλοσοφική θεωρία οριμένων σχολαστικών θεολόγων 1, σύμφωνα με την οποία δεν υπάρχουν γενικές ή καθολικές ή αφηρημένες έννοιες (universalia), αλλά μόνο απλές έννοιες γένους, χωρίς να αντιστοιχούν σε κάτι πραγματικό ή αντικειμενικό. Για παράδειγμα, οι έννοιες είδος, γένος, ιδιότητα κλπ. δεν υποδηλώνουν αντικειμενικές πραγματικότητες, αλλά είναι απλές λέξεις. Οι νομιναλιστές, σε αντίθεση με τους ρεαλιστές που, ακολουθώντας τη διδασκαλία του Πλάτωνα, υποστήριζαν την αντικειμενική πραγματικότητα των γενικών εννοιών, ισχυρίζονταν ότι οι γενικές έννοιες δεν είναι πράγματα (res), δηλαδή αυθύπαρκτα όντα, αλλά μόνο φωνές ή ονόματα (voces ή nomina), δηλαδή γενικοί ορισμοί της γλώσσας. Ένας από τους σημαντικότερους εκφραστές της θεωρίας του νομιναλισμού είναι ο Locke, ο οποίος στο έργο του ακολουθούσε 1 Σχολαστικισμός: Οι πρώτες απόπειρες πραγματικής φιλοσοφικοθρησκευτικής έρευνας στη Δύση, μετά την πτώση του αρχαίου πολιτισμού. Πατέρες της σχολαστικής μεθόδου μπορούν να θεωρηθούν ο Άνσελμος της Αόστης ( ), που, χωρίς να επηρεάζεται από δόγματα, ασχολήθηκε με τη φιλοσοφική μελέτη των μεγάλων θεολογικών και μεταφυσικών προβλημάτων και ο Αβελάρδος ( ), που πρώτος επιχείρησε συστηματική εξέταση των θεολογικών ζητημάτων με τα όργανα της λογικής.

4 3 συνειδητά την παράδοση της θεωρίας αυτής που ξεκίνησε τον Ύστερο Μεσαίωνα και δεν της εναντιώθηκε ποτέ. Ωστόσο η σχέση του με την παράδοση αυτή δεν κατανοήθηκε ποτέ αρκετά από τους μελετητές του. Οι περισσότεροι από αυτούς παραμελούν τους σχολαστικούς προγόνους του. Ο James Gibson, για παράδειγμα, ο οποίος έγραψε ένα από τα καλύτερα βιβλία πάνω στο ιστορικό υπόβαθρο του έργου του Locke Δοκίμιο για την ανθρώπινη νόηση, δεν αναφέρεται καν στους σχολαστικούς 2. Άλλοι πάλι προσεγγίζουν το ζήτημα ως εξής: Προσπαθούν να δημιουργήσουν μια εικόνα του σχολαστικισμού χωρίς να επηρεάζονται από τις αναφορές του Locke, ωστόσο με βάση αυτήν την εικόνα επιχειρούν να συμπεράνουν τη σχέση του τελευταίου με τους σχολαστικούς. Αυτή η διαδικασία όμως καταστρέφει κάθε πιθανότητα να κατανοήσουν πραγματικά αυτή τη σχέση. Ο Locke δεν απέρριψε τελείως τον σχολαστικισμό σαν να ήταν ένα μοναδικό ενοποιημένο σύστημα της σκέψης. Συμφωνεί με μερικούς σχολαστικούς και διαφωνεί με άλλους. Δεν του αρέσει το ύφος όλων, εκτός αν το χρησιμοποιεί κι αυτός. Συχαίνεται τη μέθοδό τους της αντιλογίας, αλλά εξακολουθεί παράλληλα να συμφωνεί με τα προβλήματά που αυτοί θέτουν. Απ όλες τις μεσαιωνικές αντιπαραθέσεις η πιο μεγάλη και η πιο παρατεταμένη ήταν αυτή μεταξύ των ρεαλιστών και των νομιναλιστών. Ο Locke δεν 2 J.Gibson, Locke s Theory of Knowledge and its Historical Relations (Cambridge, 1917).

5 4 κατήγγειλε αυτή τη διαφωνία σαν κάτι παράλογο, αλλά πήρε θέση: Έγινε νομιναλιστής 3. Eίναι απίθανο, αν και όχι αδύνατο, ότι ο Locke διάβασε μερικά από τα συγγράμματα των νομιναλιστών του Μεσαίωνα. Η Summa Logica του Ockham επανεκδόθηκε στην Οξφόρδη το Και το γεγονός ότι αυτή ήταν η πρώτη έκδοση που πλησίαζε την αυγή ενός νέου αιώνα 4 δημιούργησε στην Οξφόρδη την ύπαρξη ενός ασυνήθιστου ενδιαφέροντος για τις νομιναλιστικές ιδέες. Φυσικά δεν υπάρχει πιθανότητα ο Locke να έγινε νομιναλιστής, επειδή διάβασε το Summa Logicae το 1675 ή αργότερα. Δεν φαίνεται να κατανόησε καθόλου τον ρεαλισμό του Stillingfleet, κάτι που δεν θα μπορούσε να έχει άλλο αποτέλεσμα από το να τον οδηγήσει στον νομιναλισμό 5. Επιπλέον, μια ξεκάθαρη καθόλου διφορούμενη νομιναλιστική δήλωση μπορεί να εντοπιστεί στο παρακάτω χωρίο του Δοκιμίου: «Αλλά η καθολικότητα δεν ανήκει στα πράγματα αυτά καθεαυτά, τα οποία είναι όλα αυθύπαρκτα. Είναι μια πιο 3 J. R. Milton, John Locke and the Nominalist Tradition, σελ Η προηγούμενη έκδοση πραγματοποιήθηκε στη Βενετία το Λίστα των εκδόσεων των έργων του Ockham μπορεί να βρει κανείς στο P. Boehner, The Tractatus de Successivis attributed to William Ockham (St. Bonaventure, N. Y. 1944), σελ J. R. Milton, ό.π, σελ. 135.

6 5 γενική λέξη, θα μπορούσε να χρησιμοποιηθεί σαν όνομα μιας σύνθετης ιδέας... 6» O Locke δίνει την εντύπωση ότι ποτέ δεν ταλαντεύτηκε στις νομιναλιστικές του απόψεις και πως θεώρησε πράγματι τον νομιναλισμό σαν κάτι ολοκληρωτικά αυταπόδεικτο. Στην υπόλοιπή του ζωή μπλέχτηκε σε διαμάχη με μια σειρά από ρεαλιστές και πολλές φορές δείχνει πως έχει κακή διάθεση και αισθάνεται ενοχλημένος με μερικούς από αυτούς σαν τον Stillingfleet και τον Norris. O John Norris, για παράδειγμα, αποδεικνύει ότι η ικανότητά μας να αντιλαμβανόμαστε το σύμπαν αποδεικνύει ότι βλέπουμε πράγματι τον Θεό, από τη στιγμή μάλιστα που οτιδήποτε δημιουργήθηκε είναι κάτι το αυθύπαρκτο και όχι κάτι καθολικό. Αυτό εξώθησε τον Locke να του απαντήσει: «Δεν είναι όλα τα αντικείμενα ατομικές υποστάσεις Αν αυτό συμβαίνει, τότε το να έχει κανείς γενικές ιδέες δεν αποδεικνύει ότι έχουμε όλα τα αντικείμενα παρόντα στο νου μας, που σημαίνει ότι τα καθόλου είναι προϊόντα νοητικής αφαίρεσης 7». 6 Locke, ό.π., κεφ. Β. 7 Οπως παρατίθεται στη μελέτη του J.R.Milton, John Locke and the Nomonalist Tradition, σελ

7 6 Το πρώτο πρόβλημα που τίθεται στη διαμάχη των νομιναλιστών με τους ρεαλιστές είναι αυτό των γενικών ιδεών. Για έναν ρεαλιστή, όπως ο Ακυνάτης, οι ιδέες είναι οι μορφές του ανθρώπινου πνεύματος και είναι πραγματικά καθολικές και όχι περισσότερο ατομικές απ όσο παρουσιάζονται 8. H ερώτηση κατά πόσο αποκτούν την καθολικότητά τους αυτή απλά δεν υφίσταται. Για τους νομιναλιστές όμως, όπως ο Ockham ή ο Locke οι γενικές ιδέες είναι ατομικές οντότητες, οι οποίες είναι ικανές να χρησιμεύσουν ως καθολικά σημεία. Η ερώτηση του κατά πόσο είναι σε θέση να το κάνουν αυτό ήταν κυριότερη αιτία της φιλονικίας ανάμεσα στους Βρετανούς εμπειριστές, οι οποίοι ήταν απόλυτα σύμφωνοι με τη μεταφυσική άποψη πως οτιδήποτε υπάρχει είναι αυθύπαρκτο 9. Ειδικότερα, σύμφωνα με τον νομιναλιστή Locke, οι γενικές ιδέες (general ideas, universals) προκύπτουν από μια νοητική ενέργεια, την οποία ονομάζουμε «αφαίρεση». Οι λέξεις, μας λέει ο Άγγλος φιλόσοφος, χρησιμεύουν ως εξωτερικά σύμβολα (σημεία) των ιδεών μας που προέρχονται από συγκεκριμένα σημεία έξω από μας. Είναι αδύνατον να δώσουμε σε κάθε ιδέα και από ένα όνομα, αυτό θα ήταν εφικτό μόνο αν υπήρχε ένας άπειρος αριθμός 8 Summa Theologiae I a q. 75 a. 5 ad 1. 9 J. R. Milton, ό.π. σελ. 141.

8 7 λέξεων. Δημιουργείται έτσι μια δυσκολία, την οποία όμως ο ανθρώπινος νους βρίσκει έναν τρόπο να αποφύγει. Θεωρεί τις ιδέες ως φαινόμενα της συνείδησης αποχωρισμένες από τα άλλα υπαρκτά πράγματα κι από τις καταστάσεις της πραγματικής τους ύπαρξης, όπως είναι ο χώρος, ο χρόνος και οι άλλες ιδέες που τις συνοδεύουν και τις καθιστά έτσι εκπροσώπους όλων των άλλων ιδεών του ίδιου είδους, ενώ τα ονόματά τους τα καθιστά γενικά ονόματα που μπορούν να δηλώσουν έτσι τα υπαρκτά πράγματα τα οποία βέβαια συμφωνούν με τις αφηρημένες αυτές ιδέες 10. Συγκεκριμένα δυο πράξεις της νόησης είναι τα αναγκαία συστατικά για το σχηματισμό των γενικών ιδεών: η μια συνίσταται στην αφαίρεση και η άλλη στην εκπροσώπηση όλων των επιμέρους ιδεών του ίδιου είδους. Για τον Locke η αφαίρεση είναι η σπουδαιότερη ικανότητα της εσωτερικής εμπειρίας (reflection), η οποία εξάλλου διακρίνει τον άνθρωπο από τα ζώα. Γνώρισμα των αφηρημένων ιδεών είναι η 10 Ενδεικτικό είναι και το παράδειγμα που παραθέτει ο Locke, για να δικαιολογήσει την άποψή του: «Το γάλα, η κιμωλία και το χιόνι έχουν το ίδιο χρώμα. Αν, λοιπόν, ο νους μας παρατηρήσει αρχικά το χρώμα του γάλακτος και αργότερα διαπιστώσει ότι η κιμωλία και το χιόνι έχουν το ίδιο χρώμα, τότε αυτό το χρώμα το θεωρεί ως φαινόμενα καθεαυτό, το κάνει «εκπρόσωπο» όλων των άλλων της ίδιας κατηγορίας και του δίνει το όνομα «λευκό», το οποίο από δω και πέρα θα χαρακτηρίζει την ίδια ιδιότητα κάθε φορά που την αντιλαμβάνεται.

9 8 γενικότητα και η καθολικότητά τους. Τόσο η μια όσο και η άλλη δεν αποτελούν μέρος της ύπαρξης των αντικειμένων, αλλά αποτελούν επινοήσεις και κατασκευές της νόησης πολύ χρήσιμες στο έργο της και αφορούν μόνο στα σημεία που μπορεί να είναι λέξεις ή ιδέες. Οι αφηρημένες ιδέες δεν είναι τίποτα άλλο από ένα σχήμα της νόησης μέσα στο οποίο τακτοποιούνται και κατατάσσονται σε ομάδες τα διάφορα αντικείμενα της γνώσης. Η αντίληψη ότι καθετί το υπαρκτό είναι ατομικό αποτελεί τη βασική προϋπόθεση της θεωρίας του Locke. Αυτό έχει ως συνέπεια και οι ιδέες που έχουμε μέσα στο πνεύμα μας να είναι επιμέρους υπάρξεις (particular existences), ενώ οι γενικές ιδέες χρησιμεύουν απλώς στο να δηλώσουν, μέσα από το όνομα που τους δίνεται, μια ατομική ιδέα εκπρόσωπο ενός μεγάλου αριθμού συγκεκριμένων πραγμάτων. Η σχέση ανάμεσα στη λέξη και στην ιδέα είναι στενή στη θεωρία του Locke. Ο Άγγλος φιλόσοφος ανάγει ένα μεγάλο μέρος των ιδεών σε κατ αίσθηση αντιλήψεις. Κάθε λέξη αποτελεί γνώρισμα μιας ορισμένης ιδέας, η οποία έχει ατομική υπόσταση. Κατά κάποιο τρόπο αυτό φανερώνει ότι η εννοιολογική σημασία που δίνουμε στις λέξεις παραμένει στον Locke κάτι το αισθητό, ανήκει στο χώρο της εποπτείας. Επειδή όμως ο Locke δεν κάνει σαφή διαχωρισμό της νόησης από την εποπτεία, γι αυτό και δεν γίνεται η διάκριση ούτε ανάμεσα στη λέξη και το περιεχόμενο,

10 9 ανάμεσα δηλαδή στο νόημα και το αντικείμενο της έννοιας. Με άλλα λόγια ο Locke συνδέει την έννοια με τη λέξη, το όνομα. Αν όμως, όπως πιστεύει ο Locke, υπάρχει μόνο το ατομικό όνομα, τότε θα αναρωτηθούμε πως προκύπτουν τα γενικά ονόματα. Ο Locke υποστηρίζει ότι προκύπτουν με το να γίνονται σημεία γενικών ιδεών, οι οποίες, καθώς είδαμε, σχηματίζονται μέσω της νοητικής πράξης της αφαίρεσης. Οι αφηρημένες έννοιες παίζουν εδώ το ρόλο του μεσολαβητή ανάμεσα στα επιμέρους πράγματα και τα γενικά ονόματα. Κατά τον Locke, λοιπόν, υπάρχει μόνο το ατομικό, ενώ το γενικό υπάρχει μόνο μέσα στο νου μας 11. Η μέθοδος ανάλυσης του Locke μας οδηγεί, καθώς βλέπουμε, σ έναν αυστηρό διαχωρισμό ανάμεσα στη νόηση και την πραγματικότητα. Η τελευταία θεωρείται ως ένα μηχανικό άθροισμα επιμέρους αισθητών πραγμάτων, ενώ η νόηση, ως χώρος αφηρημένων σχημάτων, δε βρίσκεται σε ουσιαστική σχέση μαζί της ή, καλύτερα, η σχέση της με την πραγματικότητα παίζει δευτερεύοντα ρόλο. Η νόηση δηλαδή δεν αναλαμβάνει εδώ το έργο της συγκρότησης της φυσικής πραγματικότητας που είδαμε στη ρασιοναλιστική φιλοσοφία του Descartes και του Λάιμπνιτς. 11 Locke, «Third Letter to Stillinggleet»: Γενικές περίοδοι... είναι τα σημάδια των γενικών ιδεών και γενικές ιδέες υπάρχουν μόνο στο μυαλό μας: αλλά προσωπικά πράγματα...κάνουν ή ίσως υπάρχουν σε συμμόρφωση με αυτές τις γενικές ιδέες και έτσι πέφτουν κάτω από αυτά τα γενικά ονόματα.

11 10 Ο νομιναλισμός του Locke είναι εμφανής στη θεωρία των ιδεών, η οποία αναπτύσσεται στο έργο Δοκίμιο για την ανθρώπινη νόηση. Στον πρόλογο του έργου αυτού ο Locke θεωρεί αναγκαίο να αναφέρει τους λόγους που τον ώθησαν στη συγγραφή του. Πρώτα απ όλα όμως ξεκαθαρίζει ότι έχει κάνει στο έργο του συχνή χρήση της λέξης «ιδέα» και ζητά την κατανόηση του αναγνώστη, καθώς αυτό ήταν κάτι το αναπόφευκτο, αφού η λέξη «ιδέα» έχει πάρα πολλές έννοιες, όπως φαίνεται και από τον ορισμό που μας δίνει: «Επειδή αυτός ο όρος (η «ιδέα») είναι, όπως μου φαίνεται, ο πιο κατάλληλος που μπορούμε να χρησιμοποιήσουμε για να σημάνουμε κάθε τι που είναι το αντικείμενο της νόησής μας, όταν σκεπτόμαστε, τη χρησιμοποίησαν για να εκφράσω αυτό που εννοούμε με το φάντασμα, έννοια, είδος, ή οτιδήποτε μπορεί να είναι που κατέχει το πνεύμα μας, όταν σκέπτεται 12. Με ποιο όμως τρόπο οι ιδέες έρχονται στο ανθρώπινο πνεύμα; Ο Locke στο Δοκίμιό του ερευνά τη φύση και τα όρια του ανθρώπινου πνεύματος, ώστε αυτό να μην ασχολείται με προβλήματα που υπερβαίνουν τις γνωστικές του δυνάμεις. Ήδη ο στόχος αυτός δίνει στο έργο του το ιδιαίτερο εκείνο χαρακτηριστικό που το κάνει να ξεχωρίζει, κατά κάποιο τρόπο, από ολόκληρη τη μέχρι τότε φιλοσοφική παράδοση. Ο Locke ανοίγει πράγματι ένα καινούριο κεφάλαιο στην ιστορία της 12 Locke, Essay about human understandig, Προοίμιο.

12 11 θεωρίας της γνώσης εγκαινιάζοντας την κριτική θεώρηση των μεταφυσικών εννοιών. Από αυτήν την άποψη μπορούμε να πούμε ότι προετοιμάζει τον κριτικισμό του Καντ και ότι, κατά συνέπεια, αποτελεί ένα πρώτο βήμα προς μια κριτική γνωσιοθεωρία 13. Το Δοκίμιο για την ανθρώπινη νόηση αρχίζει με έναν κριτικό έλεγχο της θέσης ότι υπάρχουν έμφυτες αρχές και ιδέες. Ο Locke, λοιπόν, αμφισβητεί τη θέση αυτή και προβάλλει κάποιες νοητικές ικανότητες που καθιστούν δυνατό το σχηματισμό ιδεών και αρχών. Το επιχείρημα που προβάλλει για την απόρριψη της θέσης για την ύπαρξη έμφυτων θεωρητικών αρχών είναι το εξής: «Αν στην ανθρώπινη ψυχή είχαν εμφυτευθεί ήδη με τη γέννησή της ορισμένες αλήθειες (π.χ. η αρχή της αντίφασης), τότε θα έπρεπε να είναι κτήμα όλων των ανθρώπων, κάτι που ασφαλώς δεν συμβαίνει, αφού τα παιδιά και οι μειωμένης αντίληψης ενήλικες δεν μπορεί να έχουν την παραμικρή γνώση τους. Ούτε πάλι υπάρχουν έμφυτες πρακτικές αρετές, γιατί, αν υπήρχαν, θα έπρεπε όλοι οι άνθρωποι να συμφωνούν ως προς τις αρχές αυτές και να ρυθμίζουν ανάλογα τον πρακτικό τους βίο. Αλλά αυτό δεν συμβαίνει, αν κρίνει κανείς από τα διαφορετικά ήθη των λαών και από τις περιπτώσεις παράβασης των ηθικών κανόνων (κατά τη λεηλασία π.χ. μιας πόλης). 13 Νίκος Αυγελής, Εισαγωγή στη φιλοσοφία, Θεσσαλονίκη 2002, σελ.338.

13 12 Ο Locke, πέρα από την αμφισβήτηση των έμφυτων αρχών, αμφισβητεί και το ενδεχόμενο ύπαρξης έμφυτων ιδεών και αυτό είναι τεκμήριο του εμπειρισμού του στην αντιπαράθεσή του με τον ορθολογισμό στην καρτεσιανή του εκδοχή. H ψυχή είναι κατά τη γέννηση του ανθρώπου ένα άγραφο χαρτί (tabula rasa), πάνω στο οποίο η εμπειρία αποτυπώνει τα σημάδια της με το πέρασμα του χρόνου. Αυτή, λοιπόν, που μας εμφυτεύει όλες μας τις ιδέες είναι η εμπειρία, η οποία έχει δυο μορφές, την εξωτερική και την εσωτερική. Εξωτερική είναι αυτή που αποκτούμε με τη βοήθεια των αισθητηρίων οργάνων μας και ονομάζεται sensation, και εσωτερική είναι η εμπειρία της εσωτερικής αίσθησης και ονομάζεται reflection (αυτοπαρατηρησία). Οι ιδέες που αποκτούμε μέσω της εσωτερικής αίσθησης είναι για παράδειγμα οι ιδέες της γνώσης, της βούλησης, της αμφιβολίας, της πίστης. Η διάκριση ανάμεσα σε δύο πηγές γνώσης δείχνει ότι ο χαρακτηρισμός του νου ως καθρέπτη ή ως άγραφου χαρτιού δεν αποδίδει πλήρως την έννοια του ανθρώπινου πνεύματος που αναπτύσσει ο Locke στο Δοκίμιό του. Ο νους δεν είναι αμειγώς παθητικός, αλλά και ενεργητικός, όπως θα δούμε παρακάτω. «Ιδέα», κατά τον Locke, πρώτα απ όλα είναι κάθε δυνατό αντικείμενο της νόησης. Πρέπει όμως να τονίσουμε ότι αναφέρεται σε αντικείμενο που περνάει μέσα στην ανθρώπινη συνείδηση και υπάρχει από μιαν άποψη μέσα σ αυτή. Το περιεχόμενο της συνείδησης, λοιπόν,

14 13 είναι κατά τον Locke «ιδέα» 14. Σύμφωνα με αυτόν τον συλλογισμό, συνείδηση και νόηση αποτελούν στον Locke αδιάσπαστη ενότητα, είναι ένα και το ίδιο πράγμα 15. Όπως για τον Descartes, έτσι και για τον Locke το άμεσο αντικείμενο της νόησης δεν είναι τα πράγματα, αλλά οι ιδέες 16. Εξάλλου η σημασία του ρήματος νοώ είναι «έχω ιδέες». Ο Locke ταυτίζει συχνά την ιδέα με το αντικείμενο της αντίληψης και κατ επέκταση και την ιδέα με την αντίληψη 17. Η ιδέα μάλιστα θα πάψει να υπάρχει από τη στιγμή που δεν έχουμε άμεσα το αντικείμενο της αντίληψης στη συνείδησή μας. Έτσι ο Locke καταλήγει στο συμπέρασμα ότι οι ιδέες που δεν προήλθαν από την αντίληψή μας στην πραγματικότητα δεν υπήρξαν ποτέ μέσα στο νου μας 18. «Αντίληψη» κατά τον Locke σημαίνει, κατά κύριο λόγο αντίληψη των ιδεών μέσα από τη συνείδησή μας. 14 Locke, Δοκίμιο για την ανθρώπινη νόηση, ΙΙ, κεφ. 8.: «Οτιδήποτε διακρίνει το νου στο εσωτερικό του ή είναι το άμεσο αντικείμενο της αντίληψης, της σκέψης ή της νόησης, αυτό εγώ ονομάζω ιδέα». 15 Locke, ό.,π., ΙΙ. κεφ. 8.: «Το να κάνει κανείς σκέψεις και το να έχει ιδέες είναι για μένα το ίδιο πράγμα». 16 Ο Πλάτωνας στον Παρμενίδη διαπραγματεύεται το ίδιο θέμα, ωστόσο εκείνος πιστεύει πως αντικείμενο της νόησης είναι τα πράγματα, ο αισθητός κόσμος. 17 Locke, ό.,π., ΙΙ. κεφ. 8.: «Να έχει κανείς ιδέες και αντίληψη είναι το ίδιο πράγμα» Locke, ό.,π., 1, κεφ. 3: «Οποιαδήποτε ιδέα δεν προήλθε από την αντίληψη του μυαλού μας δεν υπήρξε ποτέ μέσα στο μυαλό μας. Οποιαδήποτε όμως ιδέα βρίσκεται μέσα στο μυαλό μας είναι είτε μια πραγματική αντίληψη είτε κάτι άλλο που υπήρξε».

15 14 Συμπεραίνουμε, λοιπόν, ότι ο τόπος των ιδεών είναι η συνείδηση. Έξω από αυτή δεν υπάρχουν ιδέες και γενικά δεν υπάρχει τίποτα. Όμως ο Locke, με το να ταυτίζει τα αντικείμενα της συνείδησης με τα άμεσα περιεχόμενά της συγχέει την εποπτεία με τη νόηση και, κατά συνέπεια, παραγνωρίζει την πραγματική σχέση είναι και συνείδησης: το αντικείμενο της νόησης γίνεται περιεχέμενο της συνείδησης. Η ταύτιση αυτή γίνεται ακόμη πιο ευδιάκριτη στον Berkeley και στο Χιουμ 19. Ο Locke τοποθετεί, λοιπόν, τη νόηση στο ίδιο επίπεδο με τη συνείδηση και την αντίληψη, όμως παράλληλα κάνει αυστηρή διάκριση ανάμεσα στο νοείν και στη γνώση. Βέβαια το νοείν, καθώς είδαμε, συνίσταται στην αντίληψη των ιδεών μέσα στο πνεύμα μας. Ακόμη, χωρίς τις ιδέες αυτές δεν υπάρχει γνώση, γιατί, κατά τον Locke, γνωρίζουμε μόνο μέσα από τις ιδέες μας. Ωστόσο οι ιδέες δεν είναι παρά στοιχεία της γνώσης, το απαραίτητο υλικό της δεν μας δίνουν δηλαδή γνώσεις από μόνες τους. Ως περιεχόμενα της συνείδησης οι ιδέες είναι, κατά τον Locke, αναγκαία πραγματικές είτε αντιστοιχούν σ αυτές έξω από τη σφαίρα της συνείδησης αντικείμενα ή όχι. Αυτό όμως σημαίνει ότι περιττεύει να ερευνήσουμε την αλήθεια ή το ψεύδος των ιδεών, αφού αυτές αποτελούν τα στοιχεία απλώς των προτάσεων ή κρίσεων. Αληθείς ή ψευδείς μπορούν να είναι μονάχα οι κρίσεις, όχι οι ιδέες. Η αλήθεια, 19 Νίκος Αυγελής, Εισαγωγή στη Φιλοσοφία, σελ. 340.

16 15 επομένως, και η πλάνη προσιδιάζει όχι στο νοείν, αλλά στη γνώση. Η γνώση, κατά το Locke, συνίσταται στην αντίληψη της συμφωνίας ή ασυμφωνίας μεταξύ των ιδεών μας. Ενώ, λοιπόν, το «νοείν» σημαίνει στον Locke «έχω ιδέες», η γνώση συνίσταται στη διερεύνηση και σύλληψη των σχέσεων μεταξύ των ιδεών μας. Από τα παραπάνω συνάγεται ότι οι ιδέες δεν προϋποθέτουν τη γνώση, ενώ η γνώση προϋποθέτει τις ιδέες. Η μελέτη γι αυτό της ανθρώπινης νόησης πρέπει να αρχίσει με τη διερεύνηση των ιδεών όχι ως αληθών ή ψευδών, αλλά ως απλών περιεχομένων της νόησης ή της συνείδησης, στα οποία προσιδιάζουν ορισμένα γνωρίσματα. Η γνώση άρα προϋποθέτει και, κατανάγκη, περικλείει μέσα της το νοείν. Απ όλα αυτά γίνεται φανερό ότι η μελέτη της ανθρώπινης νόησης αρχίζει βέβαια με τη διερεύνηση των ιδεών, δηλαδή των στοιχείων της γνώσης, δεν σταματάει όμως εδώ, αλλά προχωράει και σε μια διερεύνηση της γνώσης που συνίσταται, καθώς είδαμε, στην αντίληψη των σχέσεων μεταξύ των ιδεών. Η θεωρία των ιδεών χρειάζεται ως αναγκαίο συμπλήρωμά της τη θεωρία της γνώσης, ενώ η τελευταία πάλι έχει ως θεμέλιό της τη θεωρία των ιδεών. Όπως είδαμε παραπάνω, ο Locke θεωρεί ότι έμφυτες ιδέες δεν υπάρχουν και ότι όλες οι ιδέες μας, κατά συνέπεια, προέρχονται από την εμπειρία. Πάνω σ αυτήν θεμελιώνεται η ανθρώπινη γνώση. Συγκεκριμένα, η πηγή της γνώσης, απ όπου προέρχονται όλες οι ιδέες

17 16 μας, είναι η εξωτερική και η εσωτερική αίσθηση. Οι ιδέες που προέρχονται από την εξωτερική εμπειρία (sensation) είναι π.χ. λευκό, μαύρο, σκληρό, πικρό κλπ. Οι ιδέες της εσωτερικής εμπειρίας (reflection) είναι π.χ. η αντίληψη του αμφιβάλλειν, του νοείν, του επιθυμείν κλπ. Με δυο λόγια, η εμπειρία είναι η μόνη πηγή γνώσης όλων των περιεχομένων της ανθρώπινης συνείδησης. Κατά τον Locke η εξωτερική εμπειρία προηγείται πάντοτε της εσωτερικής. Δηλαδή οι ιδέες της εξωτερικής εμπειρίας προηγούνται χρονικά της εσωτερικής. Ένας άνθρωπος αρχίζει να έχει ιδέες από τη στιγμή που έχει κατ αίσθηση αντιλήψεις, γι αυτό και, κατά τον Locke, οι ιδέες εμφανίζονται στη νόηση ταυτόχρονα με την κατ αίσθηση αντίληψη. Από την άλλη μεριά όμως υπάρχει αμοιβαία εξάρτηση ανάμεσα στην εξωτερική και εσωτερική εμπειρία και από τη γνωσιοθεωρητική καθαρά σκοπιά μπορούμε να πούμε πως η τελευταία είναι πιο πηγαία και πρωταρχική από την πρώτη, δηλαδή την εξωτερική εμπειρία. Γιατί οι ιδέες της εξωτερικής εμπειρίας, εφόσον δεν είναι παρά μόνο ιδέες, φαινόμενα δηλαδή που συλλαμβάνουμε στο εσωτερικό της συνείδησης, υπόκεινται αναγκαστικά κι αυτές στην εσωτερική αίσθηση. Συνείδηση και εσωτερική αίσθηση (reflection) βασικά είναι ένα και το ίδιο πράγμα

18 17 στον Locke 20. Αλλά ο Locke τονίζει και την πραγματική εξάρτηση της εξωτερικής από την εσωτερική εμπειρία: και το πιο απλό αίσθημα δεν μπορεί, κατά τον Locke, να προκύψει χωρίς την ενέργεια του πνεύματος ή της συνείδησης, γιατί πρέπει, για να έχουμε την αντίληψη κάποιου πράγματος, οι ερεθισμοί που δέχονται τα αισθητήρια όργανά μας απ έξω να μεταφερθούν μέσα από τα νεύρα ως τον εγκέφαλο, την έδρα του πνεύματος. Αν οι ερεθισμοί δε φτάσουν ως τον εγκέφαλο, δεν γίνονται αντιληπτοί. Ο Locke συγκεκριμένα παρατηρεί ότι πολλές φορές ακούμε ήχους, χωρίς να τους αντιλαμβανόμαστε, γιατί το πνεύμα μας έχει στραμμένη την προσοχή του σε άλλα πράγματα, και αυτό ακριβώς αποτελεί απόδειξη πως απαραίτητη προϋπόθεση της ολοκληρωμένης αντίληψης (αυτοσυνειδησία) είναι να προκύψει μια ιδέα μέσα στο νου μας, π.χ. η ιδέα του πόνου, όταν η φωτιά αρχίζει να καίει το σώμα μας, η ιδέα του ήχου, όταν το σχετικό αισθητήριο όργανό μας δέχεται εξωτερικούς ερεθισμούς κλπ. Η κατ αίσθηση, λοιπόν, αντίληψη μας αποκαλύπτει, κατά τον Locke, και τις δυο πλευρές της φύσης: και τη σωματική και την πνευματική. Όταν βλέπουμε ή όταν ακούμε, δεν αναγνωρίζουμε μόνο ότι έξω από μας υπάρχει το αντικείμενο της αντίληψης, αλλά και ότι υπάρχει μέσα μας μια πνευματική ικανότητα που βλέπει και ακούει. Ο Locke σ αυτό το σημείο ακολουθεί τον Descartes 20 Locke, ό.,π., κεφ. 1: «Συνείδηση είναι η αντίληψη για το τι συμβαίνει στο νου του ανθρώπου».

19 18 όχι μόνο όσον αφορά στο δυϊσμό αυτό του σώματος πνεύματος, αλλά και όσον αφορά στη γνωσιοθεωρητική προτεραιότητα της εσωτερικής αίσθησης έναντι της εξωτερικής, δηλαδή της reflection έναντι της sensation. Και ο Locke, όπως και ο Descartes, αφετηρία του έχει τη συνείδηση, το πνεύμα. Αλλά στον Locke η εξωτερική και η εσωτερική αίσθηση (sensation και reflection) παραμένουν βασικά αυτόνομες και δεν υπεισέρχονται σε μια βαθύτερη σχέση μεταξύ τους. Μολονότι ο Locke ανοίγει το δρόμο που οδηγεί στο διττό χαρακτήρα και της πιο απλής αισθητηριακής αντίληψης και, γενικότερα, της εμπειρίας, όμως δεν τον ακολουθεί παραπέρα, γιατί μπροστά του έβαλε ένα αξεπέραστο εμπόδιο: στον ορισμό της ιδέας συγχέει το περιεχόμενο με το αντικείμενο της νόησης (ή της συνείδησης). Έτσι δεν μπορεί να οδηγηθεί, μέσα από το διττό χαρακτήρα της εμπειρίας, σε μια θεμελίωση της γνώσης πάνω σε μια ενιαία βάση και κυμαίνεται ανάμεσα σε δύο πόλους 21. Από την άλλη μεριά ο Locke δίνει ένα οντολογικό προβάδισμα στην εξωτερική αίσθηση (sensation) έναντι της εσωτερικής (reflection) η τελευταία δηλαδή είναι δυνατή μέσα από την επίδραση των εξωτερικών πραγμάτων πάνω στα αισθητήρια όργανά μας. Μ αυτόν τον τρόπο όμως 21 Νίκος Αυγελής, Εισαγωγή στη Φιλοσοφία, σελ.343.

20 19 δίνει μια αισθησιοκρατική γραμμή στη φιλοσοφία του που έχει ασκήσει μεγάλη επίδραση στον ευρωπαϊκό διαφωτισμό 22. Στον Locke βλέπουμε να συναντιώνται δύο φιλοσοφικά ρεύματα: Το ένα μας πάει πίσω στους Μπέικον, Χιουμ, Γκασέντ και Μπόιλ, ενώ το άλλο στον Descartes και στη σχολή του. Βέβαια ο Locke δεν μπόρεσε να συνενώσει τις εμφανώς αντίθετες αυτές φιλοσοφικές κατευθύνσεις και γι αυτό το λόγο παραμένουν βασικά μέσα στη φιλοσοφία του χωρίς κανέναν εσωτερικό δεσμό. Όλα τα παραπάνω οδηγούν στο συμπέρασμα ότι ο Locke δεν κατάφερε να λύσει ουσιαστικά το πρόβλημα της σχέσης ανάμεσα στην ιδέα και το πράγμα, ανάμεσα στην εξωτερική και εσωτερική αίσθηση. Γι αυτό και η έννοια της αντίληψης έχει διπλή σημασία: άλλοτε φαίνεται να είναι ισοδύναμη με την εξωτερική αίσθηση κι άλλοτε πάλι με την εσωτερική. Αυτός είναι ο βασικός εξάλλου λόγος που οι γνωσιοθεωρητικές βάσεις πάνω στις οποίες συγκροτείται η θεωρία της εμπειρίας του Locke παρουσιάζουν πολλές ρωγμές Συγκεκριμένα ο Locke αναγνωρίζει ότι η φιλοσοφία πρέπει να κινείται μέσα στο περιβάλλον των συγκεκριμένων προβλημάτων που αφορούν τον άνθρωπο, εξακριβώνοντας σε κάθε επίπεδο τα όρια και συγχρόνως τις πραγματικές δυνάμεις που διατίθενται για τη λύση τέτοιων προβλημάτων. Η επιφυλακτική και πρακτική αυτή στάση, που στηριζόταν στην εμπειρία και στα διδάγματά της, χαρακτηρίζει το σύνολο της σκέψης του Locke, τόσο στο γνωσιολογικό, όσο και στο πολιτικό, θρησκευτικό και παιδαγωγικό επίπεδο. 23 Νίκος Αυγελής, Εισαγωγή στη Φιλοσοφία, σελ. 344.

21 20 Ο Locke κατηγοριοποιεί όλες τις ιδέες ως εξής: α) απλές και β) σύνθετες. Τη διάκριση αυτή μάλιστα τη θεωρεί απαραίτητη και ουσιαστική για την κατανόηση της φύσης και των ορίων της ανθρώπινης γνώσης. Αν και οι διάφορες ιδιότητες, παρατηρεί ο Locke, υπάρχουν συνδεδεμένες στο ίδιο αντικείμενο που επιδρά πάνω στις αισθήσεις μας, οι τελευταίες διακρίνουν καθαρά τις εν λόγω ιδιότητες, ακόμη κι όταν δεχόμαστε ταυτόχρονα πολλές εντυπώσεις από το ίδιο αντικείμενο: π.χ. σ ένα κερί διακρίνουμε το θερμό από το μαλακό, σ ένα κομμάτι σίδηρο το ψυχρό από το σκληρό κλπ. Μέσα από την ανάλυση αυτή του περιεχομένου των αντιλήψεών μας καταλήγουμε, κατά τον Locke, σε απλές ιδέες που δεν επιδέχονται περαιτέρω ανάλυση σε απλούστερες. Οι απλές αυτές οι ιδέες αποτελούν το ακατέργαστο υλικό της γνώσης. «Με ποια σημασία όμως;» θα μπορούσε να αναρωτηθεί κάποιος. Πρώτα πρώτα η νόηση, ακόμη και στην πιο τολμηρή θεώρησή της, παραμένει, κατά τον Locke, δεμένη στην εμπειρική βάση της που συνίσταται στα περιεχόμενα των απλών ιδεών. Ο νους έχει τη δυνατότητα να συγκρίνει τις απλές αυτές ιδέες μεταξύ τους, να επιτυγχάνει τη σύνδεσή τους με πολλούς τρόπους και να σχηματίζει απ αυτές καινούριες σύνθετες ιδέες. Σε καμιά όμως περίπτωση δεν έχει τη δύναμη να σχηματίσει έστω και μια καινούρια απλή ιδέα ούτε και να

22 21 αναλύσει παραπέρα τις απλές ιδέες που υπάρχουν. Το πνεύμα πρέπει να αντικατοπτρίζει, κατά τον Locke, τις απλές ιδέες σαν πιστός καθρέπτης. Απ όλα τα παραπάνω γίνεται φανερό ότι οι απλές ιδέες του Locke από τη μια μεριά αποτελούν τη βάση της νόησης και της γνώσης και από την άλλη διαγράφουν τα όριά της: η γνώση των απλών ιδεών λείπει εκεί που δεν υπάρχει ούτε αντίληψη των απλών ιδεών, όπως π.χ. συμβαίνει με τους τυφλούς που δεν γνωρίζουν το φως και τα χρώματα ή με τους κουφούς που δεν γνωρίζουν τους ήχους. Γιατί οι απλές ιδέες δεν μπορούν να αποδοθούν με κανέναν ορισμό ούτε μπορούν να ανακοινωθούν με λέξεις 24. Τις αντιλαμβανόμαστε μόνο μέσα από την εξωτερική ή εσωτερική αίσθηση, που, κατά τον Locke, είναι τα παράθυρα μέσα από τα οποία μπαίνει το φως στο σκοτεινό χώρο της νόησης 25. Σ αυτό το σημείο βλέπουμε με πόση έμφαση ο Locke τονίζει την παθητικότητα της νόησης σε σχέση με τις απλές ιδέες 26. Ωστόσο ο νους στον Locke δεν είναι μόνο παθητικός, αλλά και ενεργητικός με διπλή έννοια: α) συνδέει τα απλά στοιχεία της εμπειρίας (απλές ιδέες) κατά ποικίλους τρόπους και σχηματίζει από αυτά σύνθετες ιδέες και β) αποτελεί ο ίδιος πηγή ιδεών, ιδεών που δεν ονομάζονται βέβαια έμφυτες, γιατί είναι προϊόντα της εσωτερικής αίσθησης και συνεπώς ανήκουν στο χώρο της εμπειρίας. 24 Νίκος Αυγελής, Εισαγωγή στη Φιλοσοφία, σελ Locke, ό.π., ΙΙ, κεφ Locke, ό.π., ΙΙ, κεφ. 22: «Ο νους, όσον αφορά τις απλές ιδέες του, είναι τελείως παθητικός».

23 22 Αντίθετα με τους αισθησιοκράτες, όπως είναι ο Γκασαντί και ο Κοντιγιάκ, για τους οποίους όλα τα περιεχόμενα του νου προέρχονται από την εξωτερική αίσθηση, ο Locke υποστηρίζει ότι ο νους αποτελεί πηγή ιδεών. Οι ιδέες της εσωτερικής αίσθησης, όπως είναι οι ιδέες του νοείν, του αμφιβάλλειν, της πίστης, της γνώσης, της βούλησης, έχουν την πηγή τους στον ανθρώπινο νου. Ωστόσο και αυτές τις ιδέες, που απορρέουν από την αντίληψη των ενεργημάτων του πνεύματός μας, ο Locke τις συγκαταλέγει στις ιδέες της εμπειρίας, κι αυτό στο βάθος σημαίνει ότι η έννοια της εμπειρίας στον Locke όχι μόνο δεν αντιπαρατίθεται προς το νου, αλλά αντίθετα μάλιστα τον συμπεριλαμβάνει. Από τη σκοπιά αυτή μπορούμε να καταλάβουμε την κριτική που ασκεί ο Καντ στον Locke, ότι επιχείρησε χωρίς αποτέλεσμα να παράγει τις καθαρές έννοιες του νου από την εμπειρία και με τον τρόπο αυτό τις αισθητικοποίησε 27. Ο Locke ταξινομεί τις απλές ιδέες στις εξής τέσσερις τάξεις: 1. Στις ιδέες που αποκτούμε μέσα από μία μόνο εξωτερική αίσθηση. Τέτοιες είναι π.χ. οι ιδέες του φωτός και των χρωμάτων (αίσθηση της όρασης), οι ιδέες των ήχων και των τόνων (αίσθηση ακοής), οι ιδέες του μαλακού, του σκληρού, του στερεού, του ψυχρού, του θερμού (αίσθηση της αφής) και οι ιδέες της όσφρησης και της οσμής. 27 Καντ, «Κριτική του καθαρού λόγου», Β327, Β127.

24 23 2. Στις ιδέες που αποκτούμε με τη μεσολάβηση περισσότερων από μία εξωτερικών αισθήσεων, όπως π.χ. είναι οι ιδέες του χώρου, της έκτασης, του σχήματος, της αδράνειας, της κίνησης που προκύπτουν μέσα από την αίσθηση της όρασης και της αφής ταυτόχρονα Στις ιδέες που αποκτούμε μέσα από την εσωτερική αίσθηση, όπως είναι οι ιδέες του νοείν: αντίληψη (ως ειδική εδώ μορφή της νόησης), μνήμη διάκριση, σύγκριση, σύνθεση, κρίση, συμπερασμός, αφαίρεση και η ιδέα της βούλησης Τέλος, στις ιδέες που αποκτούμε και από τις δύο μαζί πηγές της εμπειρίας, δηλαδή τόσο μέσα από την εξωτερική, όσο και από την εσωτερική αίσθηση, όπως είναι οι ιδέες της χαράς και της λύπης, του πόνου, της δύναμης, της ύπαρξης, της ενότητας και της χρονικής διαδοχής. Πριν περάσουμε στην ταξινόμηση των σύνθετων ιδεών, πρέπει να τονίσουμε ότι δεν υπάρχει μια σταθερή οριοθετική γραμμή ανάμεσα στις απλές και σύνθετες ιδέες. Έτσι οι ιδέες π.χ. της ύπαρξης και της δύναμης 28 Πράγματι, για να διαπιστώσουμε π.χ. την ιδέα του χώρου, χρησιμοποιούμε αρχικά την όρασή μας και καταλαβαίνουμε αν ο χώρος είναι στρογγυλός, τετράγωνος κλπ. Ωστόσο μια ολοκληρωμένη εντύπωση προκύπτει αν περπατήσουμε κι όλα στο χώρο αυτό. Τότε η αντίληψή μας γι αυτόν θα μεγαλώσει. 29 Πράγματι η ικανότητα σκέψης και αντίληψης είναι απαραίτητη προϋπόθεση, για να συλλάβει κανείς και τις ιδέες που αναφέρονται εδώ.

25 24 κατατάσσονται από τον Locke στις σύνθετες ιδέες, ενώ οι ιδέες πάλι του χώρου και του χρόνου κυμαίνονται ανάμεσα στις απλές και στις σύνθετες. Η αντίληψη εξάλλου, ενώ αλλού ταυτίζεται με τη νόηση, εδώ θεωρείται τρόπος του νοείν. Αλλά το σπουδαιότερο απ όλα είναι ότι από τη μια μεριά οι απλές ιδέες του νοείν, που είδαμε θεωρούνται ειδικές μορφές της νόησης (Μοdi = τρόποι), ενώ από την άλλοι οι τρόποι αυτοί της νόησης αποτελούν την πρώτη τάξη των σύνθετων ιδεών. Ενώ η νόηση σχετικά με τις απλές ιδέες είναι παθητική, ωστόσο δεν συμβαίνει το ίδιο και με τις σύνθετες ιδέες. Αυτές σχηματίζονται από απλές ιδέες και κατά το σχηματισμό αυτό η νόηση είναι ενεργητική κι έχει επομένως ένα βαθμό ελευθερίας 30. Αυτό σημαίνει ότι και η νόηση, κοντά στην εξωτερική και εσωτερική αίσθηση, αποτελεί πηγή ιδεών, όχι βέβαια απλών, αλλά παράγωγων ιδεών. Κι αυτό δείχνει φανερά πόσο λίγο αισθησιοκρατική είναι η γνωσιοθεωρία του Locke, χωρίς βέβαια αυτό να σημαίνει ότι ο Locke δεν είναι παράλληλα και οπαδός του εμπειρισμού όσο η ενέργεια της νόησης δένεται στη φιλοσοφία του με την εμπειρική βάση της εξωτερικής και εσωτερικής αντίληψης και περιορίζεται μέσα εκεί. Παράλληλα όμως φαίνεται να κάνει πότε πότε και ορισμένα ανοίγματα προς μια ρασιοναλιστική, θα λέγαμε, γνωσιοθεωρία χωρίς όμως συνέπεια 30 Locke, ό.π., ΙΙ, κεφ. 30: «Είναι απλό ότι ο νους του ανθρώπου χρησιμοποιεί μερικά είδη ελευθερίας στη διαμόρφωση αυτών των σύνθετων ιδεών.

26 25 και με πολλές παλινδρομήσεις, με αποτέλεσμα όλο το έργο να παρουσιάζει ολοφάνερα αρκετές ρωγμές 31. Οι σύνθετες ιδέες διακρίνονται από τον Locke σε τρεις τάξεις: 1. Στις ιδέες που παρά τον σύνθετο χαρακτήρα τους δεν μπορούν να υπάρχουν αυτόνομες, αλλά ως ιδιότητες ή τρόποι των ουσιών (Modi). Έχουμε δυο είδη τέτοιων ιδεών: Πρώτον, έχουμε τους απλούς τρόπους που συνίστανται σε συνδυασμούς των ίδιων απλών ιδεών, π.χ. το άπειρο του χώρου και του χρόνου, η δωδεκάδα, η μνήμη, η προσοχή, ο ρεμβασμός (ως τρόποι της νόησης), η αγάπη και το μίσος, η ελπίδα και η απόγνωση (ως τρόποι της χαράς και της λύπης) κλπ. Δεύτερον, έχουμε τους μικτούς τρόπους που συνίστανται σε συνδυασμούς απλών ιδεών διαφορετικών ειδών 32. π.χ. η ομορφιά, η προσποίηση, η κλοπή, η μέθη, η κίνηση, η δύναμη κλπ. Οι μικτοί τρόποι διακρίνονται από τις ουσίες και χαρακτηρίζονται από το γεγονός ότι τους συνδυασμούς των ιδεών τους, στους οποίους προβαίνει η νόηση με αυτοδύναμη ενέργεια, δεν χρειάζεται να τους συναγάγουμε από τα πραγματικά υπαρκτά πράγματα. Αυτή η ελευθερία που έχει η νόηση κατά το σχηματισμό των ιδεών των 31 Νίκος Αυγελής, Εισαγωγή στη Φιλοσοφία, σελ Π. χ. οι απλοί τρόποι της μνήμης και της προσοχής μπορούν να οδηγήσουν στον μικτό τρόπο της κλοπής, αφού ένας κλέφτης πρέπει να διαθέτει τα χαρακτηριστικά που προαναφέρθηκαν.

27 26 μικτών τρόπων κάνει τον Locke να ονομάσει τις ιδέες της τάξης αυτής «έννοιες». 2. Στις ουσίες, των οποίων έχουμε πάλι δυο είδη: α) επιμέρους ουσίες, όπως είναι π.χ. ο άνθρωπος, το πνεύμα, το άλογο κλπ. και β) ουσίες που συνίστανται από ένα σύνολο επιμέρους ουσιών: π.χ. στρατός, αγέλη, αστερισμός, σύμπαν. 3. Τέλος, στις σχέσεις που προκύπτουν από τη σύγκριση των ιδεών μεταξύ τους, π.χ. αιτία και αποτέλεσμα, ταυτότητα, διαφορά, μέγεθος, μεταβολή κλπ. Γενικά όλες οι σύνθετες ιδέες ανάγονται, κατά τον Locke, σε απλές από τις οποίες προκύπτουν. Η αναγωγή αυτή αποτελεί τη μεθοδολογική αρχή που διέπει ολόκληρη την ανάλυση των στοιχείων της ανθρώπινης νόησης. Αυτό βέβαια δεν σημαίνει ότι οι απλές ιδέες μας δίνονται στην πραγματικότητα ξεχωριστά η μία από την άλλη. Αντίθετα οι σύνθετες ιδέες είναι αυτές που συνιστούν την πραγματικότητα στα μάτια μας. Εξάλλου μόνο από τη σκοπιά αυτή έχει νόημα η ανάλυση των στοιχείων της ανθρώπινης νόησης, την οποία επιχειρεί ο Locke. Από την άλλη μεριά όμως πρέπει να τονίσουμε πως η όλη αυτή ανάλυση είναι δυνατή, εφόσον το «σύνθετο» επιδέχεται πράγματι αναγωγή σε έσχατα, αυτόνομα στοιχεία της συνείδησης. Πράγματι, ο Locke θεώρησε τις απλές ιδέες ως «άτομα» της συνείδησης που μπορούν να απομονωθούν. Έτσι η

28 27 «σύνθεση» στην οποία προβαίνει η νόηση κατά τον σχηματισμό των μη απλών ιδεών δεν είναι παρά μια μηχανική, στατική σύνδεση των ατόμων αυτών. Καθώς βλέπουμε, ο Locke θέτει ως βάση της γνωσιοθεωρίας του μια στατική θεώρηση του νοείν.

29 28 ΔΕΥΤΕΡΟ ΚΕΦΑΛΑΙΟ Η ΚΡΙΤΙΚΗ ΤΟΥ BERKELEY Όπως είδαμε στο πρώτο κεφάλαιο της εργασίας, ο Locke υιοθετεί έναν μετριοπαθή νομιναλισμό στο μέτρο που το καθόλου δεν είναι απλώς όνομα αλλά προϊόν νοητικής ενέργειας. Ο νομιναλισμός αντίθετα του Berkeley είναι ακραίος με την έννοια ότι αμφισβητεί όχι μόνον ότι το καθόλου έχει αντικειμενική αλλά και ψυχολογική υπόσταση. Ενάντια στη θεωρία των γενικών ιδεών του Locke υποστηρίζει τα εξής: 1. Είναι αδύνατο να σχηματίσω μια ιδέα για κάτι χωρίς συνάμα να αναπαραστήσω μέσα μου τους συγκεκριμένους προσδιορισμούς του. Δεν μπορώ να συλλάβω, όση προσπάθεια κι αν κάνει η σκέψη μου, την ιδέα ενός ανθρώπου που δεν είναι άσπρος ή μαύρος, ευθυτενής ή κυρτός, ψηλός ή κοντός ή μέτριου αναστήματος. Μου είναι αδύνατο να σχηματίσω την αφηρημένη ιδέα της κίνησης που δεν είναι ούτε γρήγορη ούτε αργή, καμπυλόγραμμη ή ευθύγραμμη. Δεν μπορώ επίσης να σχηματίσω την ιδέα ενός τριγώνου που δεν είναι ούτε ορθογώνιο ούτε οξυγώνιο ούτε ισόπλευρο, ούτε ισοκελές ούτε σκαληνό, ούτε την ιδέα του χρώματος εν γένει που δεν είναι ούτε μαύρο ούτε κόκκινο ούτε κίτρινο ούτε γαλάζιο. Τέτοιες γενικές και αφηρημένες παραστάσεις δεν

30 29 μπορούν ούτε μπορούν να υπάρξουν. Όλες οι παραστάσεις μας είναι ατομικές και συγκεκριμένες. 2. Οι γενικές ιδέες δεν είναι αναγκαίες για τη γνώση. Η άποψη ότι η γενικά έγκυρη γνώση είναι δυνατή υπό την προϋπόθεση των γενικών και αφηρημένων ιδεών κατά τον Berkeley δεν ευσταθεί. Δεν αρνείται βέβαια ότι η γνώση μας αναφέρεται σε έννοιες καθολικές, ωστόσο η καθολικότητά τους δεν έχει σχέση με τη θεωρία της αφαίρεσης που εκθέσαμε παραπάνω, αλλά «εξαρτάται από τη σχέση που έχει προς τα συγκεκριμένα αντικείμενα που αυτή δηλώνει ή παριστάνει. Μέσα από αυτήν την καθολικότητα τα πράγματα, τα ονόματα ή οι έννοιες, τα οποία από τη φύση τους είναι ειδικά, αποβαίνουν καθολικά. Έτσι όταν αποδεικνύω προτάσεις που αναφέρονται στα τρίγωνα, θα πρέπει να υποτεθεί πως έχω στο νου μου την καθολική ιδέα του τριγώνου, πράγμα το οποίο δεν κάνει να ερμηνευτεί πως θα μπορούσα να σχηματίσω την ιδέα ενός τριγώνου που να μην είναι ούτε ισόπλευρο, ούτε σκαληνό, ούτε ισοσκελές. Αλλά μόνο ότι και αυτό το ορισμένο τρίγωνο που εξετάζω, ανεξάρτητα από το εάν είναι αυτού ή του άλλου είδους, συμβολίζει εξίσου και αντιπροσωπεύει όλα τα ευθύγραμμα τρίγωνα χωρίς εξαίρεση και είναι με την έννοια αυτή καθολικό G. Berkeley, Πραγματεία πάνω στις αρχές της ανθρώπινης γνώσης, μτφρ. Δ. Σφενδόνη, Θεσσαλονίκη: εκδ. Κωνσταντινίδη, σελ. 51.

31 30 Η πρόταση π.χ. «το άθροισμα των γωνιών ενός τριγώνου ισούται με δύο ορθές» εφαμόζεται σ όλα τα τρίγωνα και αν ακόμα την αποδείξουμε σ ένα μονάχα συγκεκριμένο ορθογώνιο ισοσκελές τρίγωνο και είναι περιττή η απόδειξή της σ όλα τα δυνατά τρίγωνα. Ο Berkeley θέλει να τονίσει ότι κάθε φορά έχω την παράσταση ενός συγκεκριμένου τριγώνου, όταν προβαίνει στη γεωμετρική απόδειξη της παραπάνω πρότασης, κατά την οποία δεν λαμβάνω υπόψη μου τις διαφορές του από τα άλλα τρίγωνα, αλλά μόνο τα κοινά γνωρίσματα. Ωστόσο με τον τρόπο αυτό δεν γίνεται η παράσταση αφηρημένη, αλλά παραμένει ατομική και συγκεκριμένη και αποκτά γενικό νόημα στο μέτρο που χρησιμοποιείται ως αρχέτυπο όλων των όμοιων παραστάσεων. 3. Ο άνθρωπος δεν θα επινοούσε τις γενικές ιδέες, αν δεν προϋπήρχαν γλωσσικές εκφράσεις με γενική χρήση κι αν δεν εκλάμβανε όλες τις λέξεις ως ονόματα. Η γλώσσα, λοιπόν, είναι η πηγή από την οποία απορρέουν οι αφηρημένες ιδέες. Συγκεκριμένα, αν εκλάβουμε τις γενικές εκφράσεις ως ονόματα, τότε θα έπρεπε όπως και στην περίπτωση των κυρίων ονομάτων, να αντιστοιχίσουμε σε κάθε έννοια έναν φορέα, ένα ονομαζόμενο, το οποίο επιδέχεται ως το καθόλου η πλατωνική ή νοησιαρχική (Locke) ερμηνεία, σύμφωνα με την οποία έχει κατά κάποιο

32 31 τρόπο μια υπόσταση. Η κριτική αυτή του εννοιολογικού ρεαλισμού, που προοιωνίζεται την αντίστοιχη του Βίτγκενσταϊν στον αιώνα μας, οδηγεί στη διαπίστωση ότι αν δεν υπήρχε η γλώσσα (ή γενικότερα τα σημεία), δεν θα υπήρχε αφηρημένη σκέψη 34. Oι λέξεις δεν έχουν αυτές καθεαυτές μιαν ακριβή και ορισμένη σημασία που να καθιστά αναγκαία την παραδοχή μιας αφηρημένης ιδέας στην οποία θα πρέπει να αναφέρονται. Το ότι οι λέξεις έχουν ένα καθορισμένο νόημα εξαρτάται από τον τρόπο που χρησιμοποιούνται 35. Ωστόσο ο Berkeley δεν προχώρησε με συνέπεια παραπέρα στην υιοθέτηση της άποψης ότι το νόημα των λέξεων δεν εξαρτάται από την αναφορά τους στις ιδέες, αλλά αποκλειστικά από τους κανόνες χρήσης της γλώσσας, αλλά αντίθετα θεώρησε ότι η γλώσσα εξαπατά τη νόηση. Συνεπώς για τη διασφάλιση και διεύρυνση της γνώσης μας είναι απαραίτητο να επικεντρώσουμε την προσοχή μας στις ιδέες και να απαλλαγούμε από την επίδραση των λέξεων 36. Όπως γίνεται φανερό, ο 34 Βλ. Berkeley, ό.π., ΧVIII. 35 Βλ. Berkeley, ό.π., σελ. 59: «Τα γενικά ονόματα χρησιμοποιούνται συχνά σύμφωνα με τους κανόνες της γλώσσας χωρίς ο ομιλητής να τα προορίζει να δηλώσουν ιδέες που βρίσκονται μέσα στο δικό του πνεύμα και που θα ήθελε να προκληθούν μέσα στο νου αυτού που τον ακούει. 36 Βλ. Berkeley, ό.π., σελ. 61: «Θα πρέπει να ομολογήσουμε ότι το πιο μεγάλο μέρος της γνώσης έχει περιπλακεί με παράξενο τρόπο και έχει συσκοτισθεί από την κατάχρηση των λέξεων και τους γενικούς νόμους του λόγου μέσα από τους οποίους μεταδίδεται. Επειδή, λοιπόν, οι λέξεις έχουν τη δυνατότητα να εξαπατούν τη νόηση, θα προσπαθήσω, οποιεσδήποτε ιδέες και αν εξετάσω, να τις φέρνω γυμνές και

33 32 Berkeley προσπαθεί να ανακόψει την επίδραση της γλώσσας πάνω στη νόηση και όχι μέσα από μιαν ανάλυση της γλώσσας, αλλά προσφεύγοντας σε μια προγλωσσική βεβαιότητα 37. Ο ίδιος πιστεύει ότι είναι εύκολο να φτάσουμε όλοι μας στη γνώση 38. Με τρόπο γλαφυρό ο Berkeley επισημαίνει ακόμη ότι στη σύγχυση της νόησης οφείλονται όλες οι δυσκολίες επίλυσης των φιλοσοφικών προβλημάτων μια επισήμανση που απηχεί κάπως ανάλογες σκέψεις του Βίτγκενσταϊν 39. Ένα σημαντικό σημείο της διαφωνίας του Berkeley με τον Locke είναι ο τρόπος με τον οποίο αντιλαμβανόμαστε τα πράγματα. Όπως είδαμε στο πρώτο μέρος της εργασίας, βασική θέση του Locke είναι ότι τα πράγματα δεν τα γνωρίζουμε άμεσα, αλλά μόνο μέσω των ακάλυπτες μπροστά στα μάτια μου, κρατώντας όσο μπορώ έξω από τη σκέψη μου τα ονόματα εκείνα, τα οποία η μακρόχρονη και σταθερή χρήση τα έχει ενώσει τόσο στενά μαζί τους». 37 Βλ. W. Röd, Die Philosophie der Neuzeit: von Newton bis Rousseau, München 1984, σελ Βλ. Berkeley, ό.π., σελ. 35: «Δεν χρειάζεται τίποτα άλλο παρά μόνο να τραβήξουμε το παραπέτασμα των λέξεων και να αντικρίσουμε το πανέμορφο δέντρο της γνώσης που έχει έναν καρπό θαυμάσιο και μάλιστα είναι μέσα στις δυνατότητές μας ν απλώσουμε το χέρι και να το φτάσουμε». 39 Βλ. Berkeley, ό.π., σελ. 35: «Το πιο μεγάλο μέρος, όχι όλο, των δυσκολιών που έχουν ως εδώ απασχολήσει τους φιλοσόφους και έφραξαν το δρόμο προς τη γνώση οφείλονται ολοκληρωτικά σ εμάς τους ίδιους. Διότι εμείς οι ίδιοι σηκώσαμε τη σκόνη και κατόπι παραπονούμαστε πως δεν μπορούμε να δούμε».

34 33 παραστάσεων που σχηματίζουμε γι αυτά 40. Ο Locke προβαίνει σε μια βασική διάκριση ανάμεσα στις ιδέες της εξωτερικής αίσθησης, που παραπέμπουν σε πρωτεύουσες ιδιότητες των φυσικών σωμάτων (έκταση, μορφή, κίνηση, στερεότητα, το αδιαπέραστο) και επομένως έχουν αντικειμενική υπόσταση, και σε εκείνες που είναι απλώς υποκειμενικές, αν και προκαλούνται από δυνάμεις των σωμάτων. Στις δυνάμεις αυτές έδωσε το όνομα «δευτερεύουσες ιδιότητες» (χρώματα, ήχοι, οσμές κλπ.). Οι πρωταρχικές ιδιότητες είναι αντίγραφα, είδωλα των πραγμάτων που υπάρχουν έξω από τη νόηση μέσα σε μιαν αδρανή ουσία (την ύλη), ενώ οι δευτερεύουσες υπάρχουν μόνο μέσα στο νου (τα αισθήματα). Ο Berkeley διαφωνεί στο σημείο αυτό με τον Locke προβάλλοντας το επιχείρημα ότι δεν είναι δυνατόν να διακρίνουμε ανάμεσα σε πρωτεύουσες και δευτερεύουσες ιδιότητες, κάτι που σημαίνει ότι όλες οι ιδιότητες έχουν υποκειμενικό χαρακτήρα 41. Δεν μπορώ, επισημαίνει εδώ 40 Και είχαμε επίσης επισημάνει ότι οι απόψεις αυτές θυμίζουν τις αντίστοιχες του Πλάτωνα ότι τα αντικείμενα που βλέπουμε γύρω μας δεν είναι τα αληθινά. Τα αληθινά είναι οι «ιδέες» τους, που βρίσκονται στον «υπερουράνιο κόσμο των ιδεών». 41 Βλ. Berkeley, ό.π., σελ. 74: «Αλλά θα ήθελα να σκεφτεί ο καθένας και να δοκιμάσει αν μπορεί, με οποιαδήποτε αφαίρεση που θα κάνει με τη σκέψη του, να συλλάβει την έκταση και την κίνηση ενός σώματος χωρίς όλες τις άλλες αισθητές ιδιότητες. Από τη δική μου πλευρά βλέπω καθαρά πως δεν έχω τη δύναμη να σχηματίσω την ιδέα ενός σώματος εκτεταμένου και κινούμενου, χωρίς να δώσω και κάποιο χρώμα ή άλλη αισθητή ιδιότητα, η οποία αναγνωρίζω πως υπάρχει μόνο μέσα στη νόηση. Με λίγα λόγια, η έκταση, η μορφή, η κίνηση, όταν τις αφαιρέσουμε από τις άλλες ιδιότητες, είναι ακατανόητες. Εκεί, λοιπόν, που βρίσκονται οι άλλες

35 34 ο Berkeley, να σχηματίσω παράσταση των πρωτευουσών ιδιοτήτων χωρίς να λάβω υπόψη μου τις δευτερεύουσες ιδιότητες. Οι ιδέες των πρωτευουσών ιδιοτήτων ανεξάρτητα από τις δευτερεύουσες ποιότητες θα ήταν αφηρημένες ιδέες που κατά τον Berkeley δεν υπάρχουν 42. Για να βγάλουμε εξάλλου το συμπέρασμα ότι οι πρωταρχικές ιδιότητες είναι είδωλα πραγμάτων που υπάρχουν έξω από τη νόηση, είναι απαραίτητο να προϋποθέσουμε ότι ανάμεσα στα πράγματα έξω από τη συνείδηση και τις ιδέες υφίσταται μια σχέση ομοιότητας. Αυτό όμως αδυνατούμε να το δεχτούμε, γιατί οι ιδέες μπορούν να συγκριθούν μόνο με άλλες ιδέες, επομένως μπορούν να μοιάζουν με ιδέες και όχι με υποτιθέμενα πράγματα καθεαυτά 43. αισθητές ιδιότητες, εκεί πρέπει επίσης να υπάρχουν και αυτές, δηλαδή μέσα στη νόηση και πουθενά αλλού». 42 Βλ. Berkeley, ό.π., σελ. 75: «Η έκταση, λοιπόν, που υπάρχει έξω από τη νόηση δεν είναι ούτε μεγάλη ούτε μικρή, η κίνηση ούτε γρήγορη ούτε αργή, δηλαδή δεν είναι τίποτα απολύτως. Αλλά θα μου πείτε ότι την έκταση αυτή την παίρνουμε σαν γενική έννοια, όπως επίσης και την κίνηση. Έτσι βλέπουμε σε πόσο μεγάλο βαθμό εξαρτάται το δόγμα για την ύπαρξη εκτεταμένων, κινουμένων ουσιών έξω από τη νόηση, από αυτήν την παράξενη θεωρία των αφηρημένων ιδεών». 43 Βλ. Berkeley, ό.π., σελ : «Αλλά, θα μου πείτε, μπορεί οι ίδιες οι ιδέες να μην υπάρχουν έξω από το νου, ωστόσο όμως μπορεί να υπάρχουν πράγματα όμοια μ αυτές, έτσι ώστε οι ιδέες να είναι αντίγραφα ή ομοιότυπα αυτών των πραγμάτων και αυτά να υπάρχουν έξω από το νου, μέσα σε μια μη σκεπτόμενη ουσία. Απαντώ στην παραπάνω αντίρρηση πως μια ιδέα δεν μπορεί να μοιάζει με τίποτα άλλο, παρά μόνο με μια ιδέα ένα χρώμα ή μια μορφή δεν μπορεί να μοιάζει με τίποτα άλλο παρά μόνο με κάποιο άλλο χρώμα ή μορφή. Εάν κοιτάξουμε λιγάκι μόνο μέσα στις σκέψεις μας, θα διαπιστώσουμε πως μας είναι αδύνατο να συλλάβουμε καμιά άλλη

36 35 Κι αν τα παραπάνω ισχύουν, τότε ποιος είναι ο χαρακτήρας της εμπειρίας μας; O Mπέρκλεϋ πιστεύει ότι όλη η εμπειρία μας είναι εσωτερική εμπειρία με την έννοια ότι το άμεσο δεδομένο είναι μόνο οι παραστάσεις μας, όχι όμως με κάποια σχέση τους με κάτι που δεν υποπίπτει στην αισθητηριακή αντίληψη. Έτσι ό,τι αντιλαμβανόμαστε για παράδειγμα με την όραση είναι χρώμα και αυτά βρίσκονται στο πνεύμα μας και ως χρώματα δεν παραπέμπουν σε εξωτερικά αντικείμενα ως αίτιά τους, όπως νομίζει ο Locke. Αντίθετα ο Berkeley πιστεύει ότι τόσο οι ιδέες των πρωτευουσών όσο και των δευτερευουσών ιδιοτήτων υπάρχουν στο πνεύμα μας και δεν μας επιτρέπεται κατά συνέπεια να συμπεράνουμε την ύπαρξη πραγμάτων έξω από το πνεύμα. Η πηγή του νεότερου σκεπτικισμού, ότι δηλαδή γνωρίζουμε μόνο τη φαινομενική και όχι την αληθινή όψη των πραγμάτων, βρίσκεται ακριβώς σ αυτόν τον περιττό διπλασιασμό των όντων. Κατά τον Berkeley όλα τα πράγματα είναι entia rationis, έχουν με άλλα λόγια το είναι τους στο πνεύμα. Αντίθετα με τον ομοιότητα, εκτός από αυτήν που υπάρχει ανάμεσα στις ιδέες μας. Και πάλι ερωτώ, αν είναι δυνατόν αυτά τα υποτιθέμενα αρχέτυπα ή εξωτερικά πράγματα, των οποίων οι ιδέες μας είναι εικόνες ή αναπαραστάσεις, να γίνουν τα ίδια αντιληπτά ή όχι. Εάν είναι δυνατόν, τότε αυτά είναι ιδέες και έτσι η άποψή μας είναι σωστή εάν το αρνηθείτε αυτό, τότε ζητώ να μου πει όποιος θέλει αν έχει νόημα να βεβαιώσουμε ότι ένα χρώμα μοιάζει με κάτι που δεν είναι δυνατόν να το δούμε, ότι το σκληρό ή το μαλακό μοιάζει με κάτι που δεν είναι δυνατόν να το αγγίξουμε κ.ο.κ. Συνεπώς δεν υπάρχουν πράγματα πίσω από τις ιδέες (παραστάσεις) μας αλλά αυτό που αντιλαμβανόμαστε ως πράγματα είναι δέσμες παραστάσεων, την αιτία των οποίων πρέπει να αναζητήσουμε σ ένα σκεπτόμενο και όχι σ ένα υλικό υποκείμενο».

37 36 Locke, στον οποίο η έννοια της εμπειρίας χρησιμοποιείται με πολύ ευρεία σημασία 44, στον Berkeley η έννοια της εμπειρίας έχει περιορισμένα όρια. Ο Berkeley διακρίνει την άμεση αισθητηριακή αντίληψη από την εμπειρία και υποστηρίζει, αντίθετα από τον Locke, ότι δεν έχουμε παραστάσεις των ενεργημάτων του πνεύματός μας (ιδέες της εσωτερικής αίσθησης). Η εμπειρία συνίσταται κατά τον Berkeley στην παρατήρηση της σταθερής σύνδεσης μεταξύ διαφορετικών παραστάσεων, ενώ η άμεση κατ αίσθηση αντίληψη αποτελεί την πηγή Σύμφωνα με τη βασική αρχή του εμπειρισμού, ότι το άμεσο δεδομένο είναι οι παραστάσεις μας, δεν πρέπει να πάμε από τα πράγματα στις ιδέες (παραστάσεις), αλλά από τις ιδέες στα πράγματα, αφού τα πράγματα δεν αποτελούν αντικείμενο της αντίληψης. Έτσι π.χ. ορισμένα αισθήματα όπως χρώμα, γεύση, οσμή, μορφή, επειδή παρουσιάζονται στη συνείδησή μας όλα μαζί, τα εκλαμβάνουμε ως ξεχωριστό πράγμα και τα δηλώνουμε με το όνομα «μήλο», ενώ πάλι άλλες δέσμες παραστάσεων συντιστούν την πέτρα, το δέντρο, το βιβλίο και παρόμοια αισθητά πράγματα. Από τη σκοπιά ενός συνεπούς εμπειρισμού η ιδέα μιας ουσίας ως φορέα των αισθητών ποιοτήτων καθίσταται προβληματική, εφόσον ένας τέτοιος 44 Εννοεί ότι η εμπειρία είναι η μοναδική πηγή όλων των περιεχομένων της συνείδησης τόσο των ιδεών της εξωτερικής όσο και της εσωτερικής αίσθησης (reflection).

38 37 φορέας δεν δίδεται στην αισθητηριακή αντίληψη. Αυτό που μπορώ να αντιληφτώ είναι μόνο η δέσμη των αισθητών ποιοτήτων, την οποία για πρακτικούς σκοπούς την προσδιορίζω γλωσσικά. Τα πράγματα συνεπώς του φαινομενικού μας κόσμου που βλέπουμε, αγγίζουμε, γευόμαστε, τα μόνα δηλαδή πράγματα που άμεσα αντιλαμβανόμαστε με τις αισθήσεις, δεν διαθέτουν ουσία. Αν από ένα κεράσι αφαιρέσω τα αισθήματα του μαλακού, του υγρού, του κόκκινου, γλυκόξυνου, δεν απομένει πια τίποτα, το κεράσι παύει να υφίσταται, γιατί δεν είναι μια ουσία ξέχωρη από τα αισθήματα αυτά. Μια τέτοια μεταφυσική ουσία δεν είναι προσιτή στη γνώση μας, γιατί υπερβαίνει τη συνείδησή μας. Επομένως, τα μόνα αντικείμενα της γνώσης είναι οι ιδέες (παραστάσεις) μας. Δεν υπάρχουν γενικές ουσίες κοντά στα επιμέρους πράγματα, τα οποία ξέχωρα από τις αισθητές ποιότητες δεν είναι τίποτε. Αν τώρα τα πράγματα δεν είναι τίποτε άλλο παρά δέσμες παραστάσεων, το Είναι τους ταυτίζεται με τον τρόπο που γίνονται αντιληπτά διαμέσου των αισθήσεων: esse est percipi Βλ. Berkeley, ό.π., σελ. 67: «Noμίζω πως αυτό μπορεί να το γνωρίσει ενορατικά οποιοσδήποτε δώσει προσοχή σ αυτό το οποίο σημαίνει το ρήμα υπάρχω, όταν αποδίδεται σε αισθητά πράγματα. Το τραπέζι πάνω στο οποίο γράφω, λέω πως υπάρχει: αυτό σημαίνει πως το βλέπω και το αισθάνομαι. Και αν βρισκόμουνα έξω από το γραφείο μου, θα έλεγα πως υπάρχει, εννοώντας μ αυτό πως, αν ήμουνα μέσα στο γραφείο μου, θα μπορούσα να το αντιληφθώ ή πως κάποιο άλλο πνεύμα είναι γεγονός πως το αντιλαμβάνεται. Υπήρξε κάποια οσμή, αυτό σημαίνει πως κάποιος την μύρισε υπήρξε ένας ήχος, αυτός σημαίνει πως κάποιος τον άκουσε υπήρξε ένα